BFP - Dag van de Psycholoog De  psycholoog  in  een  verouderende  samenleving  Donderdag  12  februari  2015  -­‐  Brussel    

Kernconcepten uit de psychologie van het ouder worden Alfons Marcoen

OUD(ER) WORDEN

Lichamelijk verouderen Een senior worden Zichzelf en zijn leven blijven vorm en zin geven

in een dynamische maatschappij

OUD(ER) WORDEN                          Lichamelijk  verouderen        Primaire  –  Secundaire  -­‐  Ter7aire  VEROUDERING        Effecten  op  het  cogni7ef-­‐psychologisch  func7oneren        Toenemend  verlies  van  fysieke  en  cogni6eve  vaardigheden          in  de  3de  en  4de  leeJijd  

HET OUD(ER) WORDEN DAT ONS GROTENDEELS OVERKOMT

                   OUD(ER) WORDEN                                  Een  SENIOR  worden        in  de  familiale  en  socioculturele  context        Veranderingen  in  de  sociale  posi7es  en  sociale  rollen          in  de  familie  -­‐  het  beroepsleven  -­‐  de  gemeenschap       = grootouder worden, afscheid van zijn laatste ouder, …

= de laatste promotie krijgen, mentor worden van jonge collega’s, ontslagen worden bij reorganisatie, met pensioen (moeten) gaan, … = bestuursfuncties opnemen / (moeten) neerleggen in de gemeenschap, bewoner worden van een woonzorgcentrum, …

OUD(ER) WORDEN Zichzelf en zijn leven in het perspectief

van de eindigheid vorm en zin blijven geven in de late volwassenheid

= idealiter, het leven opvatten als een persoonlijke prestatie, als het vervullen van ontwikkelingstaken en het nastreven van persoonlijke doelen = idealiter, met een positieve houding, adequaat omgaan met wat het leven met zich meebrengt (veroudering, sociale rolveranderingen) zodat men kan spreken van ….

succesvol / positief /optimaal / productief constructief / zinvol / creatief / actief ….

ouder worden

OUD(ER) WORDEN

•   overkomt  mij  in  mijn  lichaam  •   wordt  mij  aangereikt,  geschonken,          voorgeschreven,  aangedaan,    ….    

•   doe  ik  zelf:  het  is  eigen  werk  

Ouder worden en ontwikkeling De veranderingen die met het ouder worden of met de tweede levenshelft geassocieerd worden zijn in de regel negatief (afbraak, aftakeling, neergang, achteruitgang) en contrasteren met de kenmerken van de veranderingsprocessen uit de eerste levenshelft die positief zijn en als ontwikkeling gelabeld worden (groei, toename, opbouw, vooruitgang). Deze biologisch geïnspireerde tweedeling ligt aan de basis van het deficitmodel van het ouder worden dat lang het gerontologisch onderzoek heeft beheerst en ook de optimale psychologische hulpverlening aan ouderen heeft afgeremd.  

Veranderingen V = f (T) •  groei aftakeling •  toename afname •  opbouw afbraak •  opgang neergang •  vooruitgang achteruitgang •  verbetering verslechtering •  structurering chaos •  integratie desintegratie POSITIEF NEGATIEF ONTWIKKELING OUDER WORDEN

Ontwikkeling en ouder worden in levensloopperspectief V = f (T)

Veranderingen in beleving en gedrag gesitueerd op de tijdlijn van de menselijke levensloop. Welke soort veranderingen kenmerken de ontwikkeling en welke kenmerken het ouder worden? Hoe verhouden deze veranderingen ze zich tot elkaar?

DEVELOPMENT and AGING

Adult development

Specifieke veranderingen in de ontwikkeling enerzijds en in het ouder worden anderzijds (1) zijn elkanders keerzijde (J.J.F. Schroots) (2) kunnen geïntegreerd worden in een nieuw ontwikkelingsconcept (P. Baltes & M. Baltes)

Ontogenetische psychologie (J.J.F. Schroots)

Eerste levenshelft Tweede levenshelft ONTWIKKELING OUDER WORDEN OUDER WORDEN ONTWIKKELING DEVELOPING AGING adulting sociaal eldering maturing psychologisch geronting growing biologisch senescing

Ontogenetische psychologie (J. J. F. Schroots)

Growing: de processen waardoor kinderen de typische gestalte en vorm verwerven van een volwassen organisme Maturing: de processen waardoor kinderen de karakteristieke kenmerken van het functioneren van een volwassen organisme verwerven met betrekking tot de realisatie van zelfregulatie en autonomie ten opzichte van diverse omgevingen Adulting: de processen van het verwerven door kinderen van sociale rollen en gedragingen die finaal verwacht worden van volwassenen in de maatschappij

Ontogenetische psychologie (J. J. F. Schroots)

Senescing: de processen die aan de basis liggen van de toenemende kans van het sterven van volwassenen op gevorderde leeftijd Geronting: het proces in rijpe organismen van de adaptatie en optimalisering van zelfregulatie en autonomie ten opzichte van diverse omgevingen bij de confrontatie met afnemende capaciteiten en resources Eldering: het proces van verandering van sociale rollen en gedragingen bij volwassenen in de richting van wat de maatschappij verwacht van oudere individuen

Ontogenese Ontwikkeling en ouder worden

Lichamelijk Groeien Psychologisch Volwassen worden Maatschappelijk Volwassen rollen opnemen

Verouderen Oud worden Senior worden

De ontogenetische ontwikkeling is een levenslang proces

•  ontwikkeling vindt plaats in elke levensperiode

•  alle levensperiodes zijn even belangrijk •  studie van ontwikkeling in

levensloopperspectief kan focussen op – functies / attributen – de persoon / het individu

Specifieke veranderingen in de ontwikkeling enerzijds en in het ouder worden anderzijds (1) zijn elkanders keerzijde (J.J.F. Schroots) (2) kunnen geïntegreerd worden in een nieuw ontwikkelingsconcept (P. Baltes & M. Baltes)

Naar een nieuw ontwikkelingsconcept (Baltes & Baltes, 1990)

Het oude klassieke ontwikkelingsbegrip: ONTWIKKELING = GROEI unidimensioneel unidirectioneel kwalitatief sequentieel onomkeerbaar het eindpunt is belangrijk

Een nieuw ontwikkelingsbegrip ONTWIKKELING = LEVENSLANG WINST EN VERLIES VAN HET AANPASSINGSVERMOGEN

Veranderingen in het aanpassingsvermogen •  groei aftakeling •  toename afname •  opbouw afbraak •  opgang neergang •  vooruitgang achteruitgang •  verbetering verslechtering •  structurering chaos •  Integratie desintegratie •  ONTWIKKELING OUDER WORDEN

WINST VERLIES VAN AANPASSINGSVERMOGEN

AANPASSINGSVERMOGEN winst en verlies in de levensloop

winst

verlies

geboorte ouderdom

levenslang energie investeren in drie centrale ontwikkelingsdoelen

GROEI die vooral de eerste levenshelft beheerst

BEHOUD (herstel / veerkracht) dat toenemend

belangrijk wordt in de middelbare en

late volwassenheid (derde leeftijd)

VERLIESREGULATIE die toeneemt in de late

volwassenheid en

de hoge ouderdom

ONTWIKKELING en OUD(ER) WORDEN

DRIE BASISPROCESSEN (Baltes & Baltes, 1990)

SELECTIE (SPECIALISATIE) OPTIMALISERING COMPENSATIE

PROCESSEN SELECTIE é identificatie van activiteitsdomeinen, taken, doelen

doorheen de levensloop; beperkte keuze uit veel mogelijkheden = specialisatie

OPTIMALISERING é verbeteren en versterken van bestaande middelen gericht

op bepaalde doelen (blijvende aandacht, inzet en verfijning van adequate middelen) en zoeken naar versterking biedende omgevingen

COMPENSATIE é verwerven van nieuwe op doelen gerichte interne en

externe middelen bij verlies van doelrelevante middelen of contextveranderingen

Arthur Rubinstein (1887-1982)

Briljant pianist tot op zeer hoge leeftijd. Gevraagd naar hoe hij dat deed: Minder stukken op zijn repertorium nemen. Meer oefenen. Trage delen in een stuk trager spelen om het contrast met een volgende snel gedeelte te behouden.

S

O

C

SELECTIE (SPECIALISATIE ) = het levenslang kiezen en bepalen van: activiteitdomeinen, taken die we op ons willen nemen, doelen die we willen nastreven

= bij onomkeerbaar verouderen en ouder worden: * bepaalde activiteiten vermijden * taken en doelen beperken * het aantal activiteitdomeinen beperken * bepaalde doelen belangrijker vinden dan andere * alternatieve taken opnemen * alternatieve doelen kiezen * zijn verwachtingen aanpassen

OPTIMALISERING = het levenslang verbeteren en versterken van de middelen (kennis, vaardigheden, talenten) waarover we beschikken om bepaalde doelen te bereiken en het zoeken naar omgevingen die ons sterker maken.

= op hogere leeftijd doelen blijven nastreven door: * gerichte aandacht geven * inspanningen leveren * tijd maken en tijd investeren * gebruik van vaardigheden * nieuwe vaardigheden aanleren * succesvolle leeftijdsgenoten als model nemen * zichzelf motiveren tot zelfontwikkeling

COMPENSATIE = verwerven van nieuwe op doelen gerichte interne en externe middelen bij het verlies van doelrelevante middelen of contextveranderingen

= de gevolgen van verlies aan middelen en veranderingen in de levensomstandigheden opvangen door:

* verhoogde inspanningen leveren * meer tijd investeren * ongebruikte vaardigheden en mogelijkheden activeren * modellen van compensatie nabootsen * technische hulpmiddelen gebruiken * beroep doen op hulp en bijstand in de omgeving

LEVENSLOOPPERSPECTIEF

•  een visie op de levenslange winst-verlies dynamiek in zake het aanpassingsvermogen

•  het onderscheid tussen drie ontwikkelingsdoelen: groei, behoud en verliesregulatie

•  de erkenning van drie basisontwikkelingsprocessen: selectie, optimalisatie en compensatie

PSYCHOLOGIE VAN HET OUDER WORDEN IN

In de tweede helft van de vorige eeuw ging de aandacht van de gerontologie niet alleen maar naar het gewoon ouder worden (goed functioneren, maar met reële risico’s op ziekte en handicaps), maar steeds meer naar wat men noemde het succesvol ouder worden.

USUAL AGING SUCCESSFUL AGING

SUCCESVOL OUDER WORDEN

Wat is succesvol ouder worden? •  Nog geen definitief antwoord gevonden. •  Van wie moet het antwoord komen? Van deskundigen of van de ouderen zelf? •  Criteria in 29 definities (Depp & Juste, 2006). * hoog niveau cognitief functioneren * aangepast aan ouderdomsveranderingen * sociale contacten hebben * tevreden zijn met zijn leven Gezond zijn en geen fysieke ongemakken hebben is blijkbaar geen absoluut criterium van succesvol ouder worden.

Actuele modellen van succesvol ouder worden

•  Het model van Rowe en Kahn (1997) •  De aanpassing van het model van Rowe

en Kahn door Crowther et al. (2002) •  Het model van Baltes en Baltes (1990) •  Modellen die aansluiten bij klassieke

theorieën over de ontwikkeling van de persoonlijkheid in levensloopperspectief: Erikson, Jung, Tornstam

SUCCESVOL OUDER WORDEN

(Rowe & Kahn, 1997)

Ouder worden met het behoud van een - laag risico op ziekte en aan ziekte gerelateerde beperkingen (GEZOND) - hoge cognitieve en fysieke functionele status (ALERT - MOBIEL) -  actief (sociaal/productief) engagement in het leven (SOCIAAL - ACTIEF)

“Succesvol ouder worden” Hoezo? Doet de term niet te veel denken aan jonge en lichamelijk vitale senioren in de late middelbare leeftijd en het begin van de pensioenperiode? Hoe lang duurt succesvol ouder worden? Kan men niet meer spreken van succesvol ouder worden als iemand op hoge leeftijd toch ziek wordt, minder mobiel en minder vlug van geest? Kortom, is succesvol ouder worden alleen weggelegd voor senioren in de derde leeftijd en niet meer voor senioren in de vierde leeftijd?

“Het niet vertelde verhaal van het succesvol ouder worden gaat over positieve attitudes tegenover leven en dood, over de spirituele en existentiële zoektocht, en over persoonlijke groei in wijsheid en spiritualiteit. Vanuit dit spiritueel, existentieel perspectief, is succesvol ouder worden bereikbaar voor iedereen met een positieve levenszingeving, wat ook zijn of haar fysieke conditie is”.

Paul Wong (2000, p.4) schreef met betrekking tot deze vragen het volgende:

P. T. P. Wong

PERSOONLIJKE POSITIEVE ZINGEVING is de VERBORGEN DIMENSIE van het succesvol ouder worden.

POSITIEVE SPIRITUALITEIT is de VERGETEN FACTOR van het succesvol ouder worden.

M. R. Crowther

Ouder worden heeft veel facetten en bestaat uit onderling afhankelijke biologische, psychologische, sociale, en spirituele processen.

SUCCESVOL OUDER WORDEN (Rowe & Kahn, 1997; Crowther et al., 2002)

1. risico’s op ziekten en gerelateerde beperkingen zoveel mogelijk vermijden GEZOND

2. fysieke en cognitieve vaardigheden maximaliseren MOBIEL en ALERT

3. zich blijven engageren in sociale en productieve

activiteiten SOCIAAL - ACTIEF

4. een positieve spiritualiteit maximaliseren

SPIRIT

Een positieve spiritualiteit Een dynamische geïnternaliseerde persoonlijke relatie met het heilige of transcendente, met wat een mens overstijgt, met het geheim en de diepte van het eigen bestaan, met het mysterie van alles wat bestaat, kortom, met God, de Ultieme Werkelijkheid, het Absolute, de Natuur, het Zijn, het Mysterie, …. Deze bezieling groeit doorheen het leven en is niet gebonden aan ras, etniciteit, materiële levensstandaard of sociale klasse. Deze spiritualiteit geeft zin aan het leven en bevordert het welbevinden en het welzijn van de persoon zelf en van zijn omgeving. (vrij naar Crowther et al., 2002, p. 614).

•  Veel religieuze tradities hechten grote waarde aan een intieme relatie met het transcendente en goede relaties van de persoon met zichzelf en de anderen.

•  Hun spiritualiteit, al of niet geworteld in een specifiek geloof, biedt aan ouderen die ziek zijn een cognitief kader dat de stress kan reduceren, en aan het leven toch een doel en zin geven.

•  Spirituele activiteiten (bidden, mediteren, weten dat anderen voor hen bidden), kunnen ouderen het gevoel geven niet verlaten te zijn en over hun situatie enige controle te hebben.

•  Religieuze betrokkenheid kan sociale contacten bevorderen of mogelijk maken.

Succesvol ouder worden (Baltes & Baltes, 1990)

1.  het optimaliseren van de verhouding tussen winst en verlies aan adaptatievermogen, m.a.w. het maximaliseren van de winst en het minimaliseren van het verlies

2.  een voortgezette succesvolle ontwikkeling nastreven door het bereiken van waardevolle doelen

3.  het behouden van de lichamelijke en mentale functionele status

4.  het herstellen van verlies in belangrijke levensdomeinen

5.  slagen in verliesverwerking en verliesregulatie

Succesvolle ontwikkeling en succesvol ouder worden (Baltes)

maximalisering van WINST minimalisering van VERLIES

inzake AANPASSINGSCAPACITEIT door de gecoördineerde wisselwerking tussen

SELECTIE OPTIMALISATIE COMPENSATIE

SOC-theorie

De verlies-winstverhouding optimaliseren vergt naast persoonlijke inzet ook socioculturele ondersteuning: = wetenschappelijk onderzoek behandelingsmethoden, geneesmiddelen en adviezen = seniorenvriendelijke urbanisatie en ruimtelijke ordening = aanbod van vorming en ontspanning = materiële-, sociale- en psychologische ondersteuning = levensbeschouwelijke visies en zingeving = enz.

Een voortgezette succesvolle ontwikkeling nastreven door het bereiken van waardevolle doelen

= zich niet laten leven = op zijn vrijheid staan = naar iets uitkijken en stappen ondernemen om het te bereiken en er van te genieten = trouw blijven aan zijn dagelijkse, wekelijkse, maandelijkse routine (brengt structuur in het leven en weert eenzaamheid) = waardevolle doelen kunnen klein en eenvoudig zijn (elke dag 30 min. wandelen, het kruiswoord- raadsel oplossen, controleren of het rolluik van de overbuur opgehaald is, enz.)

Het behouden van zijn lichamelijke en mentale functionele status = actie ondernemen om zijn fysieke conditie en mentale alertheid te behouden = zich informeren over gezonde voeding en het voorkomen van ziekte en ongevallen = in beweging blijven (wandelen, tuinieren, fietsen, sporten) = geestelijk in beweging blijven (kranten en boeken lezen, informatieve programma’s op tv volgen, participeren aan culturele uitstappen)

Het herstellen van verlies in belangrijke levensdomeinen: VEERKRACHT

Bij verlies en achteruitgang op lichamelijk, cognitief en emotioneel vlak (door een ziekte, een ongeval, het overlijden van een dierbare), zich weren om te herstellen, om zoveel en zo goed mogelijk de draad van zijn leven weer op te nemen door bij voorbeeld, trouw zijn medicatie te nemen en te oefenen, zich zelf moed in te spreken, steun te zoeken bij anderen, ….

Slagen in verliesverwerking en VERLIESREGULATIE

Bij onomkeerbaar verlies en achteruitgang (verlies van mobiliteit, alertheid, zelfstandigheid) alle persoonlijke hulpbronnen (zelfkennis, moed, gelatenheid, aanvaarding, geloof, gebed, …) en alle hulpbronnen in de omgeving (partner, kinderen, kleinkinderen, vrienden, thuiszorg, ziekenzorg) mobiliseren en aanwenden om er het beste van te maken voor zichzelf en voor de anderen in zijn omgeving.

Naast “succesvol ouder worden” spreken gerontologen ook van positief – optimaal - productief - zinvol – creatief – vitaal - actief ouder worden. Elk van deze termen heeft een bepaalde gevoelswaarde. Een alternatief: CONSTRUCTIEF OUDER WORDEN

CONSTRUCTIEF OUDER WORDEN

Geconfronteerd met het lichamelijk verouderen en het in de sociale context een senior worden en door de maatschappij als oud gedefinieerd worden, op een actieve wijze blijven vorm en zin geven aan zijn leven in het perspectief van een levenslange ontwikkeling.

CONSTRUCTIEF OUDER WORDEN

(1) Het ouder worden beschouwen als een geheel van ontwikkelingstaken en na te streven doelen in verschillende levensdomeinen.

(2) Adequaat (juist, gepast, gevat, verstandig, doordacht, constructief) reageren op de levensgebeurtenissen, levens- en zinvragen die zich aandienen.

(3) Daardoor het ervaren van levenszin, geluk, welbevinden en levensvoldoening

Ontwikkelingstaken vervullen en doelen nastreven in primaire levensgebieden waarin we zichtbare activiteiten ontplooien GEZONDHEID WONEN HUWELIJK, GEZIN, FAMILIE BEROEP EN VRIJE TIJD SOCIALE ROL – MAATSCHAPPELIJKE PARTICIPATIE en in het domein van de zelfreflectie over HET ZELF – DE IDENTITEIT DE TIJD HET BESTAAN In elk van deze domeinen manifesteren zich levensvragen, zorgen en bezorgdheden die gedurende een langere of kortere tijdspanne het dagelijks leven van oudere mensen kunnen beheersen.

Actuele modellen van succesvol ouder worden

•  Het model van Rowe en Kahn (1987) •  De aanpassing van het model van Rowe

en Kahn door Crowther et al. (2002) •  Het model van Baltes en Baltes (1990) •  Modellen die aansluiten bij klassieke

theorieën over de ontwikkeling van de persoonlijkheid in levensloopperspectief: Erikson, Jung, Tornstam

Succesvol, positief, optimaal, dynamisch, bewust, productief, zinvol, constructief ouder worden is mede de vrucht van de hele levensloop. Dat wordt op treffende wijze zichtbaar in de levenslooptheorie van E. H. Erikson.

Levensloopfasen volgens Erikson Fasen Normatieve crisis:

antinomie Kracht of deugd

1. vroege kindsheid 2. peuterleeftijd 3. kleuterleeftijd 4. basisschoolleeftijd 5. adolescentie 6. vroege volwassenheid 7. middelbare volwassenheid 8. late volwassenheid

vertrouwen vs wantrouwen autonomie vs schaamte en twijfel initiatief vs schuldgevoel vlijt vs minderwaardigheid identiteit vs identiteits-verwarring intimiteit vs isolement generativiteit vs stagnatie integriteit vs wanhoop

hoop wilskracht doelgerichtheid competentie trouw liefde zorg wijsheid

vertrouwen wantrouwen HOOP autonomie schaamte en twijfel WILSKRACHT initiatief schuldgevoel DOELGERICHTHEID vlijt minderwaardigheid COMPETENTIE ego-identiteit identiteitsverwarring TROUW intimiteit isolement LIEFDE

baby

peuter

kleuter

schoolkind

adolescent

vroege volwassenheid

Generativiteit >< Stagnatie

40 – 65 jaar – volwassenheid kinderen - productieve deskundigheid - gezin en werk

ZORG

Middelbare volwassenheid

Ego-integriteit >< Wanhoop 65 jaar – levenseinde – ouderdom het nageslacht in ruime zin

WIJSHEID

Late volwassenheid en ouderdom

= zich steeds meer geïntegreerd weten en voelen in een universum van orde en zin = onvoorwaardelijk dé mens (dit is in principe alle mensen) liefhebben = zijn eigen unieke levensloop aanvaarden = tevreden zijn met wat men geworden is = zijn ouders als de oorspronkelijke bedding van zijn eigen levensloop liefhebben = loyaal aanvaarden dat er vroeger hier, en nu elders, anders geleefd werd en wordt, dat andere levensstijlen zinvol kunnen zijn voor andere mensen of zinvol waren in andere tijden = zijn eigen levensstijl in eer houden en tegen elke bedreiging verdedigen omdat men beseft dat men mens is in een welbepaalde historische context die gekenmerkt is door een eigen integriteitstijl

EGO-INTEGRITEIT WIJSHEID

VRUCHTEN AAN DE BOOM VAN HET LEVEN

•  HOOP •  WILSKRACHT •  DOELGERICHTHEID •  COMPETENTIE •  TROUW •  LIEFDE •  ZORG •  WIJSHEID

JOAN ERIKSON: Een negende fase? Op hoge leeftijd wordt de persoon bedreigd door de negatieve dimensies van de antinomieën uit de acht levensfasen. Dan moeten alle verworven deugden gemobiliseerd worden “om vooruitgang te boeken op de weg die leidt naar gerotranscendentie”

De negende fase: het verweer tegen de negatieve emoties

•  wantrouwen •  schaamte en twijfel •  schuldgevoel •  minderwaardigheid •  identiteitsverwarring •  isolement en eenzaamheid •  stagnatie en egocentrisme •  wanhoop

HOOP WILSKRACHT

DOEL- GERICHTHEID COMPETENTIE

TROUW LIEFDE

ZORG WIJSHEID

GEROTRANSCENDENTIE

Vervulling van de laatste levensfase = bewust zich terugtrekken uit een wereld gericht op snelheid en competitie, = vrede en zelfaanvaarding vinden in het alleen zijn, = meer en meer mens worden, = almaar meer worden wat men in zijn leven gegeven heeft, = zonder angst in het aanschijn van de dood, vurig, maar nederig, met al zijn zintuigen betrokken blijven op de realiteit.

Joan Erikson over gerotranscendentie

GEROTRANSCENDENTIETHEORIE Lars Tornstam herwaardeerde de disengagementtheorie en liet zich verder inspireren door de de theorieën van Erikson en van Jung.

GEROTRANSCENDENTIE (Tornstam, 1993)

materialistisch meer kosmisch en en rationeel transcendent levensperspectief levensperspectief •  een toenemend gevoel van kosmische eenheid

met de geest van het universum •  gepaard gaande met veranderingen op

verschillende vlakken

NIET IEDEREEN BEREIKT EEN TOESTAND VAN GEROTRANSCENDENTIE

Gerotranscendentietheorie (L. Tornstam)

Ontologische veranderingen op drie

niveaus:

het Kosmisch niveau het niveau van het Zelf

het niveau van de Sociale en Individuele Relaties

Gerotranscendentie Het kosmisch niveau

* veranderingen in de definitie van tijd en ruimte * toenemende gevoelens van verbondenheid met vroegere generaties * verdwijnen van de angst voor de dood * een nieuw begrijpen van leven en dood * aanvaarden van het mysterie van het leven * genieten van grote en kleine dingen en gebeurtenissen in het dagelijks leven

Gerotranscendentie Het niveau van het Zelf

•  de ontdekking van verborgen kenmerken bij zichzelf •  zijn ego verwijderen uit het centrum van zijn universum •  blijven zorg dragen voor zijn lichaam zonder er door geobsedeerd te zijn •  evolueren van egoïsme naar altruïsme •  hernieuwde belangstelling voor zijn kinderjaren •  zich realiseren dat de puzzelstukjes van zijn leven een geheel vormen

Gerotranscendentie Het niveau van de individuele en sociale relaties

•  minder interesse in oppervlakkige relaties •  toenemende behoefte aan alleen zijn •  verschil zien tussen het zelf en zijn rollen •  maturiteit bevorderende onschuld •  begrijpen dat weelde bezwarend en soberheid bevrijdend is •  moeilijk goed en kwaad van elkaar kunnen onderscheiden •  terughoudend met oordelen en advies geven

GEROTRANSCENDENTIE

een nieuw levensperspectief •  een nieuwe visie ontwikkelen op leven en

dood en minder angst hebben voor de dood •  toenemende affiniteit ervaren met de vorige

en volgende generaties •  minder interesse hebben in oppervlakkige

sociale interacties •  minder interesse hebben in materiële dingen •  minder egocentrisch worden •  meer tijd investeren in “meditatie”

NIET IEDEREEN BEREIKT EEN TOESTAND VAN GEROTRANSCENDENTIE

Factoranalyses gerotranscendentieschaal (25 items)

(Tornstam, 1997)

kosmische transcendentie coherentie

behoefte aan alleen zijn

(Raes & Marcoen, 2001) transcendente verbondenheid

actieve betrokkenheid en samenhang gehechtheid aan het leven en het materiële

(Bruyneel, Marcoen & Soenens, 2005)

transcendente verbondenheid angst en onzekerheid actieve betrokkenheid

Gerotranscendentie-ontwikkeling (Tornstam, 1997) KOSMISCHE TRANSCENDENTIE neemt toe in de jongvolwassenheid tussen 20 en 64: vrouwen > mannen; vanaf 75 jaar gelijk impact (positief) crisissen tot in de middelbare leeftijd; nadien geen invloed meer; na 95 jaar impact (crisis in voorbije twee jaar) negatief COHERENTIE ervaring van coherentie neemt toe van in jongvolwassenheid tijdelijke terugval voor mannen van 35-44 jaar hoogtepunt op 65-74 jaar gevolgd door plateau; lichte terugval na 95 jaar na 65 jaar geen geslachtsverschillen meer VERLANGEN OM ALLEEN TE ZIJN continue toename van jongvolwassenheid tot hoge leeftijd

leeftijd (middelbare leeftijd) geslacht (vrouwen > mannen)

opleiding (uitgesproken katholieke opvoeding) godsdienst (katholiek in Ned. / christelijk in Vlaanderen)

(relativistische religieuze overtuiging) belangrijke levensgebeurtenissen (ziekten en crisissen)

gerichtheid op spiritualiteit en spirituele praktijken hoger niveau van moreel denken

minder neiging het denken aan de dood te vermijden

VERBONDENHEID, de kern van gerotranscendentie, houdt - maar niet in alle studies - verband met:

DE PARADOX VAN HET OUDER WORDEN

Ouder worden gaat gepaard met verliezen op lichamelijk, functioneel, cognitief en sociaal vlak. Uit het merendeel van de onderzoeken blijkt, tegen de verwachting in, dat de meeste oudere mensen zich goed voelen. Ze vinden plezier in hun leven en zijn tevreden over zichzelf. Hoe slagen oudere mensen daarin? Verschillende theorieën zien de verklaring in de vaardigheid en de motivatie van oudere volwassenen tot het reguleren van hun emoties. De beleving van emoties staat niet los van het cognitief functioneren. De persoon geeft zelf door zijn denken tot op zekere hoogte vorm aan zijn gevoelsleven tegen de achtergrond van de doelen die hij/zij nastreeft.

Emotieregulatie en veerkracht Controletheorieën Heckhausen & Schulz (1995) primaire en secundaire controle Brandstädter & Greve (1994) assimilatieve, accommodatieve coping en immuniseringsprocessen De dynamische integratietheorie Labouvie-Vief (2003) integratie van optimalisatie en differentiatie De socio-emotionele selectiviteitstheorie Carstensen (1992) primaire oriëntatie (motivatie): welbevinden / positiviteitseffect

HET BLIJFT VANDAAG ZINVOL VAN EEN ONDERSCHEID TE MAKEN TUSSEN DE DERDE EN DE VIERDE LEEFTIJD

De derde leeftijd (young old) (1)

Baltes & Smith 2003

•  De levensverwachting neemt toe: meer oudere mensen leven langer.

•  Volwassenen vandaag beschikken over een substantieel latent potentieel voor een betere fysieke en mentale fitheid in de ouderdom.

•  Opeenvolgende cohorten (generaties) vertonen winst in fysieke en mentale fitheid.

•  Er is evidentie van de aanwezigheid van een cognitief-emotionele reserve.

De derde leeftijd (young old) (2)

Baltes & Smith 2003

•  Almaar meer mensen worden succesvol ouder. •  Veel senioren vertonen hoge niveaus van

emotioneel en persoonlijk welbevinden (plasticiteit van het zelf).

•  Ze beschikken over effectieve strategieën om met de winsten en verliezen om te gaan op latere leeftijd.

Derde leeftijd: vitale fase van het ouder worden (VERZET)

•  Er zijn nu veel jongbejaarden of jonge ouderen, pioniers in het onontgonnen gebied van de derde leeftijd.

•  De nieuwe ouderen of novogeronten hebben hun intrede gedaan. Ze rekenen op een gezonde derde leeftijd gevolgd door een ver voor zich uitgeschoven korte kwetsbare vierde leeftijd. Onder andere de anti-aging medicine moet daar voor zorgen.

De vierde leeftijd (oldest old) Baltes & Smith 2003

•  Behoorlijk grote verliezen in cognitief potentieel en bekwaamheid tot leren

•  Toename van chronische stress •  Grote prevalentie van dementie (ongeveer 50% bij 90-jarigen) •  Hoge niveaus van kwetsbaarheid,

disfunctionaliteit en multimorbiditeit •  Sterven op oudere leeftijd, op een waardige

wijze, is een grote zorg.

In de vierde leeftijd kan het verlies van aanpassingsvermogen zeer groot worden. Ouderen rekenen op de zorg en de solidariteit van de gezonde leeftijdgenoten, de jongere generaties van kinderen en kleinkinderen (filiale maturiteit), en op de sociale voorzieningen die ze in hun actieve leven zelf mede vorm hebben gegeven.

Constructief oud zijn in de vierde leeftijd Erkend, gerespecteerd en bemind echt hulpbehoevend oud mogen zijn, en gelaten, aanvaardend, berustend en dankbaar oud kunnen zijn.

OVERGAVE IN VERBONDENHEID

Vierde leeftijd: fase van kwetsbaar ouder worden en sterven

Ik dank u voor uw aandacht.