KAREL VAN DEUREN

De Zee weerspiegeld in film en fotografie

D e zee. La mer (Charles Tre­net). The sea, the sea (Iris Murdoch). De Dode Zee op

de grens van Israël en Jordanië ... : gedach­teassociaties die bij me opkomen naar aan­leiding van dit thema-nummer 'met zicht op zee' .

De zee is immers een universeel symbool, dat verschijnt in proza en poëzie, in gezang, in de schone kunsten. Het kan staan voor het begin van leven en eeuwig­heid. De zee beschermt de rijkdom aan vis­soorten en houdt de bedreiging in bedwang van energieën: petroleum, aardgas, lava. De zee wordt in verband gebracht met loute­ring, inzicht, ommekeer ...

In onze liturgie spelen water en vis­sen een belangrijke rol. Het Grieks voor vis is ichtus, een letterwoord met de initialen van Jezus Christus Theon hylos Soter (J. Ch. Gods Zoon en Verlosser). De vis wordt uit schroom gebruikt voor de naam van de Heiland.

Het Doopsel, Johannes de Doper, het overvloedige gebruik van wijwater bij allerlei wijdingen en plechtigheden, is zeer bekend. Zo is er ook het oudtestamentische verhaal van Mozes die in een rieten mandje aan land gezet wordt om als volwassene het volk van Israël uit de slavernij in Egypte te bevrijden. Water: een sacraal zin­nebeeld, herkenningsteken dat verwijst naar het goddelijke.

Aan Vlaamse films 'met zicht op zee' kunnen we snel voorbijgaan. De Vlaamse film bestaat nauwelijks. Toch heb­ben we de pionier, Henri Storck (1915-1999), die het strandleven documenteerde in de jaren 1920/1930. Hij was het die ook een geëngageerde documentaire draaide over het leven van de mijnwerkers in de Borinage (1933), samen met de cineast Joris Ivens (1898-1989) en de fotograaf Willy Kessels (1898-1974).

Foto's van de zee zijn er in over­vloed. We hebben vanzelfsprekend een erg beperkte selectie moeten maken, waarbij we vooral gelet hebben op de intrinsieke kwaliteit van de prent: goede fotografie heeft geprevaleerd op het stipte, schoolse volgen van een opdracht; zoals expressivi-

Anton Hardy, De Haan, opname met kleinbeeldcamera (Leica), kleurennegatieffilm

teit prevaleerde op technische perfectie. Overigens zou het een beetje pretentieus zijn een idee te willen geven van de icono­grafie van onze kust aan de hand van fo­to's. De Noordzee is wellicht het meest ge­fotografeerde Vlaamse landschap doordat het de drukste (en wellicht ook voor ons land de duurste) toeristische sites bezit voor de meest gevarieerde bevolkings­klassen. Aan de hand van enkele foto's proberen we een beeld te geven van ver­schillende 'technieken' die -wie weet­praktisch kunnen zijn bij een volgende zo­mervakantie aan zee. De voorbeelden zijn van knappe fotografen die onder meer wel tonen hoe verschrikkelijk mooi zwart-wit­fotografie nog kan zijn naast de colorfilm die zich definitief heeft ingenesteld op de amateurmar kt.

De Nederlandse filosoof Samuel IJs­seling (K.U.Leuven), zegt dat de werkelijk­heid 'niet gegeven of aanwezig kan zijn zonder enige vorm van weergave.' Hij illu­streert de gedachte met het beeld van de spiegel die ont-hult maar altijd ook ver­hult. De werkelijkheid verschijnt altijd 'daar waar ze in feite niet is: in de spiegel, op het toneel, in het kunstwerk, het ver­haal, de filosofische theorie ... Het verschij­nen van de werkelijkheid waar ze niet is, behoort waarschijnlijk tot de structuur zelf

van het verschijnen van al wat werkelijk­heid genoemd wordt'. Als ik dat voor me­zelf vertaal, wordt gezegd dat de werkelijk­heid ex natura sua ertoe neigt zichtbaar te worden als weerspiegeling. De objectieve en subjectieve werkelijkheid wordt bewust herkend als mythologie, literatuur, beel­dende kunst, muziek, theater, enz. 'L'uni­vers n'existe que sur le papier' (Paul Valéry). Het is boeiend wellicht de hier geselecteerde zeefoto's tegen het licht van deze citaten te houden.

Jan Michiels (0 1930) is chemicus in de foto-industrie en zijn werk is van een boei­ende en technisch uitstekende kwaliteit. In de fotoclub van zijn bedrijf heeft hij talrijke tentoonstellingen op zijn C.V. staan en een palmares waarop je fier kan zijn. Ongeveer de gehele wereld heeft deze wolkenfoto van Jan Michiels gezien in het circuit van de amateurfotoclubs. Ik weet niet hoeveel cups en medailles deze foto veroverd heeft, maar zeker is dat deze prent op een specta­culaire wijze prachtig is. Dankzij het oranje­filter kregen de wolken een fraai donker decor - de Pathetiek van de Schoonheid. De fotograaf is bij avondschemering achter zijn camera zo gaan staan, dat de zon van uit rechts over het strand schijnt en de de­coratieve slagschaduwen goed op hun

DE Z EE W EERSPI EGELD IN FILM EN FOTOGRAFIE 221 I 93

plaats vallen (rechts onder). Het evenwicht van lichte en donkere partijen is met grote trefzekerheid bereikt. De liefde voor de zee is dikwijls vertedering voor de overweldi­gende zachtheid van de wolken. Verzoe­ning van tegenstellingen tussen witte, wol­lige cumuli en de strakke, staaleffen lucht, zand en palenhekken die het zand bescher­men tegen ophoping. En in de verte aan de kust van Frans-Vlaanderen: de zee! de zee!

Van de tweede foto van Jan Michiels gaat een vreemde sfeer uit die vooral te

fie. Hij kende de meesters en hun stelregels. 2. Technische kwaliteit is voor hem

incontournable. 3· De kostbare onderwerpen zijn de

echte dingen: de boom, de zee, het gelaat van de oude boeren die zijn buren zijn. De hoogte van de horizonlijn bepaalt de hele sfeer van een zeegezicht.

4· De compositie is persoonlijk en perfect, niet verbeterbaar.

De zee is hier een zwarte strook waar een waaier met drie verschillende pa-

Walter de Mulder, Te Nieuwpoort aan zee, jaren '6o, supergroothoek, 6o x 6o mm licht oranjefilter

danken is aan het feit dat we de ruiters op de rug zien; geen enkel herkenbaar gezicht. De eindeloosheid van de zeehorizon is aan­gegeven door het perspectief van de bere­den paarden. De ene ruiter (rechts) houdt a.h.w. schouwing van zijn pupillen en het koppel kleine figuurtjes, in de verte aan de waterlijn (links) preciseren de diepte van het strand. Alsof de mensen hun doel hebben bereikt. De hemel is licht en fas­cinerend en over het zeestuk-op-papier heen hangt een stilte die niet kan worden verscheurd. Een paar veegjes weerspie­geling in de plassen aan de zee. De sfeer is dreigend en ik weet eigenlijk niet waarom.

Walter de Mulder (0 1933) werkte als leraar in het kunstonderwijs in Gent en Sint-Niklaas. Hij debuteerde in de jaren 1950/1960 en het was direct duidelijk dat hij wist wat kwaliteit was. Geen toegevin­gen aan modes of aan de esthetische clichés. Een paar dingen waren voor hem belangrijk.

1. Hij kende de beste Amerikaanse, vaderlandse en Duitse naoorlogse fotogra-

tronen tegenaan ligt; in het midden: a.h.w. de ruggengraat met zijn regelmatige rib­beltjes; rechts: gelijkmatiger zachtgrijs zand dat wat meer contrast gekregen heeft. Je kan het niet zo goed bedenken, je kan het alleen plots in de gaten krijgen zoals de Ja­panse dichter de haiku cadeau krijgt (Bert

Jan Michiels, Wenduine

94 1 222 DE Z EE WEERSPIEGELD IN FILM EN FOTOGRAFIE

Bracke, voor Radio 3 sept. 1993.) De Noordzee fotografeer je best

voor zonsondergang. Hoe lager de zon in zee zakt, hoe groter het contrast wordt. Walter de Mulder werkt hier met grote op­pervlakken: hemel (wolkenloos), de zee (inktzwart, het witte zand). Het evenwicht in de rechthoek is streng grafisch opge­bouwd: geen mens, geen fanfare.

Over het grafische gehalte van foto­grafie schrijft Walter de Mulder het vol­gende: 'Het zijn wel uitgesproken grafische beelden. Ik vind dat sterke foto's iets gra­fisch nodig hebben. Daarom hou ik ook zo­veel van zwartwitfotografie. Die kracht krijgt men niet zo vlug bij kleurenfotogra­fie. En wanneer zijn kleurenfoto's pas héél sterk? Wanneer er diepe zwarte partijen in voorkomen.' De rijkdom van de fotografie is diep doorgedrongen in het werk van Walter de Mulder, wiens apologie van de zwartwitfotografie je dwingt om na het le­zen van zijn credo terug te gaan naar de frisse authenticiteit van de beelden zelf. 'En wanneer voelt men pas de kracht en schoonheid van licht? Inderdaad, wanneer ook diepe zwarten aanwezig zijn. Ik heb ook altijd getracht het zwart zo diep moge­lijk uit de emulsie te krijgen en het wit zo zuiver en helder mogelijk. Maar wel met daartussen alle grijswaarden. Daarom is het werk in de doka zo belangrijk. Dat hebben de jonge fotografen van vandaag ook ont­dekt.'

Anton Hardy (0 1941) is professor aan de hogeschool Sint-Lucas in Brussel. Hij is bekend als zelfstandig fotograaf die voor de industrie en de distributie heeft ge­werkt, maar die nooit het contact verloren heeft met de schoonheid zoals ze alleen door fotografie kan worden opgeroepen. Als hij op vakantie gaat (niet naar Nepal of de Volksrepubliek), is dat naar De Haan aan zee. Met zijn kleinbeeldcamera geladen

met een kleurenfilm (die hij later zelf zal af­drukken. Het fijne handwerk.)

De zee was de beeldhouwer van onze verbeelding. Natuurlijk waren de vis alleen jutebuizen, volgespoten met beton­massa om de zandverplaatsing te beletten. Het op- en aftrekkende getij deed de laatste retouche. Anton Hardy deed het omge­keerde van wat Jean Mil heeft gedaan of het verhaal van de vis en de zeegodin. Hij ontdekte op het strand de vis en schrijft bijna triomfantelijk: 'De zee deed de rest.'

tistieke fotografie. Hij heeft zelfs een pseu­doniem (Jean Mil) gekozen voor dat aparte werk. Uit zijn oeuvre hebben we een paar prenten opzij gelegd die a.h.w. de werke­lijkheid verschalken of ook juist onthullen. We hebben hier het panorama en het naakt. Of: het sociale leven en het intieme dro­mend alleen-zijn aan het strand.

Eigenlijk is de truc die voor de twee foto's gebruikt werd een van de bekende maar zelden herkende karakteristieken van de fotografie: het oorspronkelijke beeld

wonelandschap overigens altijd), dat er een grote charme uitgaat van het landschap dat je nooit kan zien zoals de camera dat doet/ gedaan heeft.

Wat fotografie op alle andere grafi­sche technieken voor heeft, is de eenvoud, de moeiteloosheid waarmee de natuurlijke schoonheid van het onderwerp kan worden weergegeven. De kleurenfilm kan soms de lelijkheid van de dingen waartussen wij le­ven registreren, maar eveneens hoe verruk­kelijk de kleurtonen kunnen zijn van bijv. het kleurenpoeder op de vleugels van de vlinders. Of het huilende kindje op de knieën van de soldaat in oorlog.

Johan Swinnen, De Toekomst, gebruikt als nieuwjaarswenskaart 2000

De opname De toekomst gebruikte Jo­han Swinnen voor zijn nieuwjaarswens­kaart. Deze voortreffelijke fotograaf (doctor in de kunstgeschiedenis en hoogleraar-pe­dagogisch coördinator van het Hoger Insti­tuut van Schone Kunsten in Antwerpen) is dit beeld blijkbaar niet als wenskaart gaan maken, maar pas op het moment dat het een functie kreeg, werd zijn dubbelzinnig­heid glashelder. Dit is niet meer een vakan­tiekiekje maar een innerlijk beeld van een stukje zee-schap dat de dromende fotograaf bijna achteloos heeft genomen. Bijna. Want je ziet dat de print met aandacht werd vast­gelegd en met zorgvuldigheid is opge­bouwd. Het eiland op de horizon vormt een juist grafisch evenwicht met het voor­plan en in mooi tegengewicht met de afras­tering aan de linkerkant waar één verticale staaf méér zit dan rechts. De eenheid van de hele rechthoek wordt bevorderd door de horizontale strepen water in het midden van de foto en het subtiele grafische spel met een paar tintjes grijs van zwart tot wit tegen de bovenrand. Het geheellaat een diep melancholische indruk na van: wat zal de toekomst brengen? Wat brengt zooo? Pa­radise lost? Paradise regained?

Dit was inderdaad een cadeau voor de fo­tograaf dat hij niet kon laten liggen. Fraai van twee kleuren die het beeld als praliné op je tong laten smelten. De originele foto's werden gedrukt op een groot formaat (30 x 50 cm) waarmee aan het genre 'landschap' tegemoet gekomen wordt en natuurlijk ook aan de eisen van de expositie die in Ant­werpen plaats heeft gehad in het kader van een Zomer van de fotografie.

Het strand van het meest negen­tiende-eeuwse badstadje van de Vlaamse kust. Het stormt. Iedereen heeft dekking gezocht, de windzeilen zijn opgeborgen, de stokken konden niet meer worden binnen­gehaald. Ze lijken nog afknakbare lucifer­tjes in de orkaan. Anton Hardy bereikt het verfijnd effect van zijn beelden met kleu­renfilm. Een voorkeur voor 'volledigheid'? Het kleurengamma is van een verrukkelijk isabellebeige, dat op zich de prent waard is. Een woestijn, waar allicht ooit iemand langs geweest is. Wie hoort de storm nog?

Em. Debaillie (0 1932) is een bekend professioneel fotograaf in Oostende die niet kan weerstaan aan de verleiding van de ar-

wordt onttrokken aan zijn reële afmetingen. Het panorama wordt (natuurlijk) verkleind, de buste van de zorgenloze zonnebaadster wordt geïdentificeerd met het duin, ver­groot en helemaal opgenomen in het land­schap; de fotografische korrel harmonieert met het strand. Het panorama vraagt een zo ongewoon fotopapierformaat (het ge-

Jean Mil, Het duin wordt naakt, het naakt wordt duin, opgenomen in Maria ter Duinen (Mariakerke) bij avondschemering, normale opnamehoek (6o x 90 111111). Jean Mil c 2000

DE Z E E WEERSPIEGELD IN FILM EN FOTOGRAFIE 223 I 95