tijdschrift over de cultuur van het

dagelijks leven

119de jaargang - 2018 | 1 (januari - april)

47volkskunde 2018 | 1 : 47 - 65

Inleiding

Stel je het volgende eens voor. Het is één november en je staat op het kerkhof Schoonselhof in Antwerpen. Reveil brengt op een sobere manier gepaste muziek.1 En plots zie je een kleine samenscholing van mensen rond een graf. Je gaat even kijken en je ziet hoe twee jonge mannen een graf openleggen, er een kist uithalen, de kist openen, het lijk eruit halen en aan de bezoekers tonen. Er worden continu foto’s genomen en onmiddellijk via de sociale media met de rest van het land en de wereld gedeeld. Stel je dat eens voor. Vermoedelijk zou dit item het avondnieuws bij zowel tv-zenders één als vtm halen en daarna zijn weg vinden naar de internationale zenders. Exhumatie, graf- en lijkschennis zijn immers geen lichte vergrijpen in onze westerse maatschappij.

Het lijkt wel het ideale scenario voor een nieuwe detectiveserie. Of is dat erg vergezocht? Of toch net weer niet? Want dit is ongeveer wat je kunt mee-maken in een heel klein gebied van de provincie Toraja Utara op het Indone-sische eiland Sulawesi.2 Daar halen bewoners hun afgestorvenen op geregelde tijdstippen uit hun rotsgraf om de gemummificeerde lijken te wassen, eventu-eel nieuwe kleren aan te doen en daarna terug bij te zetten. En en cours de route tonen ze hen aan de talrijke familieleden en toeristen die toekijken. Het wordt in Tana Toraja niet als lijkschennis beschouwd, want ma’nene’ is een zeer oud ritueel binnen een gemeenschap waar het voorouderlijke geloof, aluktodolo, ook nu nog een belangrijke rol speelt.3

Tot voor kort was dit een ingetogen privéritueel waar weinig over werd geschreven, maar sinds circa 2010 kun je dit gebruik als een soort toeristische attractie bezoeken. En dat leidt ons meteen tot de kernvraag van dit essay: houdt dit ritueel stand omwille van het toerisme? En in hoeverre beïnvloedt deze vorm van dark tourism, het bezoeken van sites die met de dood te maken hebben, dit merkwaardige ritueel?

1 Reveil is een non-profitorganisatie, die artiesten aanmoedigt om op de kerkhoven met muziek en poëzie Allerheiligen nieuw leven in te blazen. http://www.reveil.org (14/3/2018).

2 De vroegere koloniale benaming van Sulawesi is Celebes.3 Spreek uit: maneenee.

paul catteeuw essay

Ma’nene’ ofHoe hou je de doden levend(ig)?

48 paul catteeuw | ma’nene’ of hoe hou je de doden levend(ig)?

Tana Toraja

Dit verhaal begint op het eiland Sulawesi in Indonesië bij de merkwaardige begrafenisrituelen van een bergvolk, de Toraja.4 Tot ongeveer het begin van de twintigste eeuw leefden de Toraja vrij geïsoleerd en kwamen niet of nauwelijks met de Nederlandse kolonisator in contact, terwijl de rest van het immense land onder het juk van de bezetter kreunde.5

Binnen dat grote land maken de Toraja en hun woongebied allebei toevallig ongeveer 0,17% uit van de totale bevolking en de oppervlakte.6 In absolute cijfers is dat heel weinig, maar de impact van de Torajacultuur op het toerisme is een veelvoud hiervan.7 Of je nu van het vliegtuig stapt in Jakarta (Java) of in Denpasar (Bali), je zult er onvermijdelijk in contact komen met afbeeldingen of modellen van de tongkonan, het traditionele voorouderlijke huis, dat als een

4 Indonesië bestaat uit meer dan 17.500 eilanden met een totaaloppervlakte van 1.904.569 km2 en een bevolking van meer dan 255 miljoen inwoners. Het is het grootste moslimland ter wereld en telt meer dan 300 etnische groepen die samen meer dan 700 talen spreken.

5 K. M. Adams, ‘Ethnic Tourism and the Renegotiation of Tradition in Tana Toraja (Sulawesi, Indonesia)’, in: Ethnology 36:4,1997, p. 311-312.

6 Tana Toraja is een bergachtige regio in Zuid-Sulawesi, een gebied dat ongeveer zo groot is als een Belgische provincie en circa 450.000 inwoners telt. Meer dan 40% van de totale oppervlakte situeert zich tussen de 500 en 1500 m met bergtoppen die over de 3000 m gaan. Het gebied kent net door die hoogte een milder klimaat dan het tropische laagland. Het gebied is doorsneden door talloze rivieren en riviertjes, die allemaal uitmonden in de Sa’danrivier. Het is net die speciale structuur die de perfecte voorwaarden creëert voor een cultuur van natte rijst, het basisvoedsel van de Toraja. Ondertussen zijn daar nog heel wat andere gewassen bijgekomen, waaronder koffie.

7 Adams, Ethnic Tourism, p. 312.

1. © 2017, G. Hogge & M. Libonati

49volkskunde 2018 | 1 : 47 - 65

soort pars-pro-totosymbool voor de hele Torajacultuur staat. Dit goed gekozen embleem reikt veel verder dan dit kleine gebiedje hoog in de bergen. De tongkonan is effectief het centrale ankerpunt, de rumah adat, dat de basis vormt van de Torajafamilie.

Het bergachtige karakter maakt dat de inwoners van Toraja ook wel echt anders zijn dan de bevolkingsgroepen uit de omgevende laaglanden. De Nederlanders vonden dit onherbergzame gebied geen prioriteit waardoor de Toraja eeuwen relatief afgesloten van de rest van het eiland leefden en daarom ook vrij veilig waren voor de oprukkende islam, zodat hun voorouderlijk geloof bij de eerste werkelijke contacten met de Nederlanders nog zeer intact was. Dat houdt in dat de afgestorven voorouders vanuit puya, de hemel van de Toraja, waken over de levenden en hen beschermen tegen onheil.

De Sa’dan Toraja ontlenen het eerste gedeelte van hun naam aan de rivier die door de streek loopt, het tweede gedeelte is echter een constructie die slechts door het contact met de Nederlanders in voege trad. Tot dan hadden de Toraja geen verbindende naam, maar duidden ze zichzelf aan met de naam van het dorp waar ze vandaan kwamen, zoals bijvoorbeeld to Rantepao of to Pangli, waarbij to kan worden vertaald als mens of man/vrouw. Bij de komst van de bezetter kregen ze een algemene naam, werd er symbolisch een etnologische muur rond hun gebied gebouwd en werd het begrip Toraja iets absoluuts.8 Het is een beproefde methode van etnisch classificeren, die in de hele koloniale wereld een instrument van onderdrukking, maar ook van zelftrots was. Bij de Toraja heeft dit een zelfversterkend en positief effect gehad op hun

8 D. Van Reybrouck, Congo. Een geschiedenis. Amsterdam, 2010, p. 124-130.

2. Tongkonan in Ke’te’ Kesu’ (© 2016, P. Catteeuw)

50 paul catteeuw | ma’nene’ of hoe hou je de doden levend(ig)?

groepsvorming als volk.9 Alle respondenten die tijdens mijn veldwerk aan het woord kwamen, noemden zich in de eerste plaats 100% Toraja.

In 2008 werd het gebied Sa’dan Toraja opgesplitst in twee regentschappen of kabupaten: Tana Toraja en Toraja Utara.10 Circa 450.000 Toraja wonen op een oppervlakte van 3.206 km2.11 Makale is zowat het administratieve centrum, terwijl Rantepao eerder de culturele draaischijf is vanwaar de toeristische rondritten beginnen. Ondanks het feit dat grote delen van Toraja te woest en onbewoonbaar zijn omwille van het berglandschap, is de bewoonbare oppervlakte dichtbevolkt, heerst er een zeer druk verkeer en is er eerder een tekort aan publieke ruimte. Deze situatie heeft ook een belangrijke invloed op de veestapel. Vroeger was er ruim voldoende plaats voor de tedong (waterbuffels of karbouwen), nu is er zelfs niet meer genoeg graasland. Dat laatste heeft echter ook wel te maken met het aantal buffels dat nodig is bij de begrafenisfeesten, zoals we verder zullen lezen.

9 B. Dicks, Culture on Display. The Production of Contemporary Visitability. Londen, 2004, p. 26.10 In dit artikel gebruiken we Tana Toraja voor de beide regentschappen.11 Ter vergelijking: West-Vlaanderen heeft een vergelijkbare oppervlakte van 3.144 km2 en telt 1.1779.000

inwoners. http://www.fgov.be (3-3-2018), http://www.tanatorajakab.go.id (3-3-2018) en http://www.torajautarakab.go.id (3-3-2018).

3. 2005, © T.W. Bigalke

51volkskunde 2018 | 1 : 47 - 65

Rambu solo’

Heel veel rituelen bij de Toraja hangen vast aan de levenscyclus, aan de rites de passage. Vanaf de geboorte tot de dood zijn er heel wat handelingen die volgens aluktodolo, het voorouderlijk geloof, moeten worden volbracht om uiteindelijk bij het overlijden in puya, de hemel van de Toraja en hun voorouders, terecht te komen.

Het ritueel dat hierbij wel het meest in het oog springt, is het begrafenisritueel.12 De begrafenisceremonie is zeer extensief en langdurig. De vieringen zijn zo exceptioneel dat ze zelfs in de vakantie- en reisfolders als een toeristische attractie, een must see worden aangeprezen. Meer zelfs, het toerisme heeft een invloed op de organisatie van die dodenfeesten.

Hoe is het zo ver kunnen komen? Heeft het enkel te maken met de verhoogde interesse in dark tourism, of is er meer aan de hand?

We onderscheiden daarvoor vier tijdsscharnieren in de evolutie van upacara mati, de dodenfeesten: 1. de periode vóór 1905; 2. de periode na 1905 met de evangelische missionering; 3. de periode na 1939; en 4. de periode vanaf de jaren 1970 tot op heden. Het is nodig om hier even dieper op in te gaan om het fenomeen ma’nene’ te begrijpen.

De periode vóór 1905

Alhoewel door de locatie de Toraja vóór 1905 toch enigszins geografisch afgezonderd van de rest van de Indonesische wereld leven, zijn er toch heel wat economische contacten met hun moslimburen in het laagland, de Boeginezen en de Makassarezen.13 De bergen zorgen wel voor een culturele grens, zodat de Toraja hun tradities en rituelen kunnen cultiveren en behouden. Minstens tot de bezetting door de Nederlanders. De belangrijkste gebeurtenis is in ieder geval het dodenfeest. Het lijkt misschien wel wat bevreemdend, maar het woord feest is hier wel degelijk op zijn plaats. In de taal van de Toraja heet het aluk to mate, wat door H. Van der Veen als doodenfeest wordt vertaald.14

We hebben hier te maken met een dichotomie: enerzijds heb je wel de gevoelens van rouw voor een afgestorvene, maar anderzijds ook de vreugde omdat de afgestorvene wordt opgenomen in het rijk van de goddelijke voorvaderen.

De ceremonie voor een afgestorvene is immers als het ware de bekroning van een leven, waarin het geloof (aluk) aan de voorouders (to dolo) een centrale rol speelt. De afgestorvene gaat naar puya, de hemel, van waaruit hij over de levenden waakt en ze beschermt onder de vleugels van puang matua, de oppergod. Wanneer een Toraja, man of vrouw, sterft, is hij/zij volgens de Toraja

12 P. Catteeuw, ‘Begraven we de toekomst van het verleden? Begrafenisrituelen bij de Toraja’s in Sulawesi’, in: Faro. Tijdschrift over cultureel erfgoed 3:4, 2010, p. 48-58.

13 T.W. Bigalke, Tana Toraja. A Social History of an Indonesian People. Singapore, 2005, p. 18-48.14 H. Van der Veen, TAE’ (Zuid-Toradjah)-Nederlandsch woordenboek met register Nederlandsch-TAE’, De Haag,

1940, p. 735. Letterlijk: rituele gebruiken bij dode mens. De vertaling in Bahasa Indonesia is upacara mati (dodenceremonie of –ritueel) of pesta mati (dodenfeest).

52 paul catteeuw | ma’nene’ of hoe hou je de doden levend(ig)?

nog niet dood, maar ziek. Dat betekent dat de familieleden de afgestorvene nog verzorgen alsof hij nog in leven zou zijn. Het lijk blijft in de tongkonan en ondergaat een proces van mummificatie, maar krijgt minstens dagelijks tot aan de begrafenis voedsel, drinken, betelnoot, … Familieleden of mensen uit het dorp zorgen voor de mummificatie aan de hand van formaline, maar vroeger gebruikte men natuurlijke producten met enorme stank- en vliegenhinder als gevolg. De familie blijft bij en naast de opgebaarde afgestorvene leven en slapen.

Ondertussen worden de voorbereidingen voor de ceremonie getroffen. Hiervoor bestaan geen vaste regels met betrekking tot de tijd. De ceremonie kan van enkele weken tot vele maanden zelfs tot twee en meer jaren duren. Er zijn gevallen bekend van tien jaar. Veel hangt hierbij af van de financiële mogelijkheden van de familie of van de keuze voor de aard van het feest. Voor de uiteindelijke begrafenisrituelen wordt een rante, een soort feestelijke begrafenissite, rond de voorouderlijke tongkonan, gebouwd. De zieke man of vrouw wordt in een lijktoren, lakkian, opgebaard en slechts dood verklaard bij de eerste gongslag van het dodenfeest. Dit wordt gevolgd door een aantal rituelen waarbij de gaven vanwege de bezoekers zorgvuldig worden opgetekend door de ceremoniemeester van dienst. Het gaat hier meestal om varkens en karbouwen. Hierbij geldt het principe do ut des; later moet je bij een sterfgeval teruggeven wat de familie van de afgestorvene zelf heeft ontvangen. Deze gewoonte creëert een fijnmazig net van familierelaties, maar tegelijkertijd een soort feodale afhankelijkheid wanneer iemand niet in staat is om zijn schuld af te betalen. Na de ceremonie wordt de kist in een graf gelegd of bijgezet. Vaak is dat een rotsgraf, hoog in het gebergte. Doordat bij invallen vanuit de islamitische regio Palopo de houten kisten werden vernietigd, is men steeds hoger gaan begraven. Zeker bij de rijkere klasse wordt er dan een tau-tau gemaakt, een houten pop die een afbeelding van de afgestorvene moet voorstellen. In de negentiende eeuw was die pop erg eenvoudig: je kon meestal enkel afleiden of het om een man of een vrouw ging.

De periode na 1905

In 1905 begint de kolonialisering en missionering van het gebied. De twee gaan hand in hand, want de Nederlandse kolonisator wil door de missionering vermijden dat het gebied onder de invloed komt van moslims die vanuit de oostelijke stad Palopo steeds meer naar het westen Toraja tot de islam weten te bekeren.15 De eerste protestantse missionarissen worden in 1913 afgelost door zendelingen van de Gereformeerde Zendingsbond (GZB). Dit is het tijdspunt waarop de echte missionering van start gaat. Al heel snel wordt de eerste zendeling A.A. van de Loosdrecht vermoord. Maar die moord gebeurt eerder omwille van politieke redenen dan wel omwille van religieuze motieven. Van de Loosdrecht probeerde ook om de missionering op te leggen met maatregelen die slechts zijdelings of helemaal niet met religie te maken

15 Bigalke, Tana Toraja, p. 76-80.

53volkskunde 2018 | 1 : 47 - 65

hadden.16 Toch betekenden die maatregelen een inbreuk op de gebruiken van het ritueel, want de missionarissen vonden het dodenfeest een heidens gebeuren. Toch gebeurde na de moord de omschakeling naar protestantisme vrij snel en geweldloos. Ondanks het feit dat de zendelingen probeerden de voorouderlijke praktijken aan banden te leggen, bleven de praktijken van aluktodolo wel levendig aanwezig, naast het Nederlands-protestantse geloof.

De periode na 1939

In 1939 verschijnt er in Tana Toraja een concurrent: de katholieke missionarissen van de orde van Scheut. Naast Nederlandse scheutisten zijn er nu ook een groot aantal Vlamingen. De uitsluitend Nederlandse protestantse zendelingen verwierpen ongeveer alles wat met het voorouderlijk geloof te maken had. De katholieken daarentegen zijn op dat vlak een stuk verdraagzamer en daardoor komen de twee christelijke godsdiensten rechtstreeks tegenover elkaar te staan. Bij de katholieken schakelt men het religieuze sneller los van de rituelen en laat men ruimte voor de bestaande rituelen die tot de adat behoren. Het is meteen het begin van een proces van inculturatie, een aanpassing van de christelijke leer aan de plaatselijke cultuur.17 De eerder soepele houding van de katholieke missionarissen staat tegenover het rigide standpunt van de gereformeerde zendelingen. Dat de katholieken bovendien ook nog gratis scholen openen, zorgt ervoor dat ook de katholieke kerk stilaan groeit. De GZB antwoordt hierop door ook gratis scholen te openen, waardoor geleidelijk aan ook bij hen de meest rigide kantjes worden afgezwakt, zolang er maar een duidelijk onderscheid is tussen religie (agama) en gewoonterecht (adat).

Dat alles gebeurt ver van de bewoonde wereld want toerisme is in die tijd totaal onbestaande. En alles lijkt rustig zijn gangetje te gaan. De tau-tau lijken steeds meer op de afgestorven en bewaken vanop hun hoge staanplaats de levenden. Die tau-tau waren overigens altijd al een punt van discussie: voor de zendelingen zijn ze een teken van afgoderij, voor de Toraja zijn ze gewoon maar een afbeelding, net zoals een foto van de afgestorvene. Ook hier is de katholieke religie weer net iets flexibeler omdat in het katholieke geloof beelden ook worden aanvaard.

16 Het gaat hier onder meer om het verbieden van hanengevechten, gokken, het veranderen van de marktkalender van een zesdaagse cyclus naar een zevendaagse cyclus ...

17 Dit idee is duidelijk terug te vinden in de doctoraatsverhandeling van John Liku Ada’, de huidige aartsbisschop van Makassar: John Liku Ada’, Towards A Spirituality of Solidarity. A Study of Sa’dan-Torajan Solidarity in the Light of Gaudium et Spes, with a View to an Inculturated Authentic Christian Spirituality of Solidarity. Rome, 1986.

54 paul catteeuw | ma’nene’ of hoe hou je de doden levend(ig)?

Vanaf de jaren 70 tot heden

In de jaren zestig en zeventig wordt de westerse toerist kapitaalkrachtiger en zwermt hij steeds verder over de wereld uit. Hij gaat op zoek naar steeds meer exotische bestemmingen en culturen. De etnische toerist is geboren en Tana Toraja is voor hem de ideale package deal. In 1972 doktert de Indonesische regering een masterplan uit waarbij het toerisme in en naar Tana Toraja enorm wordt gestimuleerd.18 De streek heeft ongeveer alle troeven voor een ideale toeristische trekpleister in wording: de natuur en de exotische cultuur. Culturele makelaars zien onmiddellijk dat die uitgebreide en bevreemdende begrafenisrituelen, merkwaardige gebouwen en vreemde rotsgraven, de tau-tau en het slachten van waterbuffels en varkens als een waar godsgeschenk zijn om toch die lange reis vanuit Makassar naar Rantepao (minimaal acht uur voor 300 km) te ondernemen. Dat betekent meteen ook een boost voor de infrastructuur van de streek met als rechtstreeks gevolg de bouw van heel wat hotels. En de marketingcampagne kent succes. In de folders vind je woorden zoals exotisch, mysterieus en land van de hemelse koningen. Reisbureaus zijn makelaars in etnisch toerisme geworden.

Vanaf het begin zijn de toeristen welkom op de begrafenissen, omdat met het aantal aanwezigen ook het respect tegenover de dode toeneemt. Het begint met een vijftigtal toeristen in 1971, maar groeit snel tot enkele tienduizenden.19 Na een zware terugval in 1997-98 als gevolg van de val van Suharto en de Aziatische crisis is dat aantal gestaag weer gegroeid tot meer dan 200.000 in 2017, waarvan ongeveer driekwart Indonesiërs.20

Dit aanvankelijk succes kent echter ook nadelen. Zo worden er massaal tau-tau gestolen en naar de westerse wereld verscheept met het effect dat de levenden nu de doden moeten bewaken in plaats van omgekeerd. Prikkeldraad en wachters moeten nu verhinderen dat er nog meer wordt ontvreemd. Dat zorgt in de jaren tachtig ook voor spanning. Sommige families wensen geen toeristen meer te ontvangen. De boycot is echter van korte duur, want men beseft al snel dat dit ook een economische invloed heeft aangezien de verkoop van toeristische parafernalia gevoelig daalt. In Tana Toraja ziet men de heilzame invloed van het toerisme op de financiële inkomsten, en die inkomsten worden voornamelijk gegenereerd door het bestaan van de dodenfeesten. Die feesten worden steeds vaker gepland in of opgeschoven naar het toeristisch seizoen. Dat maakt het de migranten ook mogelijk om hun schoolplichtige kinderen mee te brengen naar hun thuisland. Bovendien worden ze ook duidelijk

18 K. M. Adams, Come to Tana Toraja, “Land of the Heavenly Kings”: Travel Agents as Brokers in Ethnicity. In: Ethnicity. Annals of Tourism Research 11:3, 1984, p. 473; K.M. Adams, Revisiting “Wonderful Indonesia”. Tourism, economy, and society, in: R. Hefner (red.), Routledge Handbook of Contemporary Indonesia. Londen & New York, 2018, p. 197-207.

19 T. Volkman, Visions and Revisions: Toraja Culture and the Tourist Gaze. In: American Ethnologist 17:1, 1990, p. 94; K.M. Adams, Ethnic Tourism and the Renegotiation of Tradition in Tana Toraja (Sulawesi, Indonesia). In: Ethnology 36:4, 1997, p. 309.

20 Het betreft hier vooral Fransen, Nederlanders, Spanjaarden, Duitsers, Italianen en Belgen.

55volkskunde 2018 | 1 : 47 - 65

geafficheerd in het bureau voor toerisme in Rantepao, waar ik tijdens mijn bezoek de klanten effectief hoorde vragen naar het slachten van de buffels.

Dat wordt in de hand gewerkt door de eenzijdige reclame van heel wat toeristische bureaus en door de sociale media. Van de meer dan een miljoen hits op google en honderden filmpjes op youtube refereren duizenden en duizenden entries vooral aan de slachting van de buffels. Die slachting is in de meeste gevallen een pars pro toto, of zelfs meer nog het pars tota, voor alles wat die begrafenis te bieden heeft. En dat is meteen een enorme verschraling van de complete ceremonie, die op die manier gedegradeerd wordt tot een problematisch discussiegeval van dierenleed.

Tegelijkertijd worden de feesten ook steeds groter, wat een interne reden heeft. Er leeft ondertussen immers een veelvoud Toraja niet meer in het thuisland. Deze perantau of migranten wonen niet enkel in Makassar, Papoea of Kalimantan, maar ook in de Verenigde Staten, Australië, Japan, Nederland of België. En ze zijn met velen. Alhoewel daarover geen echte cijfers bestaan, wonen er naar schatting minsten vijf maal zoveel Toraja buiten hun streek van afkomst. En dat zorgt mee voor een merkwaardige instandhouding van de feesten. Het tijdstip van een begrafenis wordt geregeld in functie van de bezoekende migrantenfamilie, met andere woorden de thuisfamilie is vaak afhankelijk van de vakantie van haar buitenlandse verwanten voor de organisatie van de ceremonie. Dat wordt nog versterkt door het feit dat de Torajamigranten vaak erg bemiddeld zijn en op die manier een sterke invloed op die feesten uitoefenen. Vroeger was het aantal geslachte waterbuffels beperkt tot vierentwintig. Het vlees van de geslachte buffels dient enerzijds als voeding op de begrafenis. Anderzijds wordt het ook verdeeld onder de aanwezigen voor latere consumptie. Maar nu zijn op dat gebied alle remmen los, met vaak meer dan honderd tot zelfs vijfhonderd geslachte buffels. Een gevolg hiervan is dat de prijs voor een kerbau de spuigaten uitloopt. Hij kan oplopen tot – zegge en schrijve – minimaal tienduizend euro. De prijs wordt mede bepaald door de huid, de kleur, de horens, de inplanting van het haar, de grootte, de vorm, de gezondheid, … en natuurlijk vraag en aanbod. Tot vóór enkele jaren kon Toraja best het aantal dieren aan, maar die enorme inflatie aan geslachte dieren zorgt er nu voor dat men dieren moet aan- en invoeren. Dat gebeurt uit andere delen van Indonesië, maar ook vanuit bijvoorbeeld Laos, Thailand en Cambodja. We kunnen hier spreken van een duidelijke marktverstoring.

Dat overaanbod aan geslachte dieren kan ook worden verklaard door het feit dat de perantau, de Toraja-emigranten, duidelijk willen maken aan de achtergebleven familie dat zij in het leven geslaagd zijn en een praalbegrafenis willen, een kwestie van prestige tegenover de eigen familie en de omgeving. Maar het kunnen ook mensen uit het dorp zijn die hun familie onder druk zetten om hun geëmigreerde ouder toch in Tana Toraja volgens de adat te begraven. Vaak tegen de zin van de migrantenkinderen die niet aan de druk van de Torajafamilie kunnen weerstaan. En tegelijkertijd is dat – ongewild – een meevaller voor het toeristisch gebeuren, want er is iedere dag wel eenbegrafenis en er worden elke dag wel ergens buffels geslacht. Niet onbelangrijk als je weet dat sommige toeristische folders voor Sulawesi zich vooral op die bloedige slachtingen oriënteren en het hele culturele raamwerk rond

56 paul catteeuw | ma’nene’ of hoe hou je de doden levend(ig)?

die feesten er dan maar bijnemen. Dat is niet onbelangrijk, aangezien de toeristische cijfers terug de hoogte ingaan sinds de enorme terugval na de crisis van de jaren negentig. Dat betekent meteen dat er nog meer druk is op de authenticiteit van de rituelen, die sinds 1905 al een hele evolutie hebben doorgemaakt en voortdurend verschuiven. Culturele rituelen hebben nu eenmaal een dynamisch karakter.

Tijdens ons veldwerk spraken we onder meer met Tandi Roma Andi Lolo, die als gouverneur heeft geprobeerd om de belastingen op het slachten van buffels te verhogen.21 Heel wat commotie en tegenkantingen waren het gevolg van die maatregel, maar het heeft niets veranderd aan het reële aantal buffels dat werd geslacht. Hij omschreef het als een gevecht tegen de bierkaai. Meer zelfs, als hij opnieuw de kans had, zou hij geen verhoging van de belastingen meer doorvoeren, aangezien dat uiteindelijk een omgekeerd effect had. Hij creëerde daardoor immers een afstand met de bevolking en had dus veel minder invloed op wat hij op andere vlakken wou implementeren.

Daarnaast speelt er nog een ander element mee in het behouden van de adattradities. Met het vertrek van de Europese zendelingen en missionarissen maken nu Torajadominees en -priesters de wacht uit. En ondanks het feit dat zij zijn opgeleid in en door een westerse christelijke kerk, zijn zij aan de andere kant wel zo erg verbonden met hun eigen volk en tradities dat ze vaak een gewetensprobleem hebben bij sterfgevallen in de eigen familie. In de interviews die we afnamen hoorden we telkens weer dat er heel wat priesters en dominees zijn die binnen hun eigen familie toch meewerken aan een traditionele begrafenis, wat het adatgedeelte betreft. Bigalke omschrijft dit fenomeen als de Torajanizing of Christianity.22

Voor de perantau betekent een begrafenisceremonie vaak niet enkel een gelegenheid om naar hun geboortegrond terug te keren en te tonen hoe goed ze het wel hebben, maar tegelijkertijd een kans om als toerist rond te trekken en bijvoorbeeld hun kinderen en/of kleinkinderen die elders werden geboren hun geboortestreek te tonen en zo toch weer een band met het moederland en de familie te creëren. Het is dus enerzijds een deelname aan de rituelen, maar anderzijds ook een toeristische uitstap.

Ma’nene’

Net zoals in andere culturen zit het leven van de Toraja vol ceremoniën. De verschillen situeren zich niet zozeer in de rites de passage, dan wel in de manier waarop die worden gevierd: van voor de geboorte tot voorbij de dood. Maar net zoals bij het begrafenisfeest kennen de Toraja ook nog een ritueel dat toch wel ver afwijkt van eender welke vorm waaronder we in andere culturen een herinnering aan de afgestorvenen in stand houden. Het is de ceremonie van

21 Interview met Tandi Roma Andi Lolo, afgenomen door Ward Ceyssens en Paul Catteeuw op 6 sep-tember 2017. Andi Lolo was bupati, regent van Tana Toraja, van december 1989 tot januari 1995.

22 Bigalke, Tana Toraja, p. 294-297.

57volkskunde 2018 | 1 : 47 - 65

ma’nene’, waarbij nene’ grootouder of voorouder betekent.23 Dit is een ritueel dat de band tussen levenden en doden duidelijk maakt en bedoeld is om ons de voorouders te herinneren en te eren.24 Belksma omschrijft het als het feest van het schoonmaken der graven.25 Een eeuw geleden bij het begin van de missionering gebeurde dit zowat over heel Tana Toraja, zij het niet altijd onder dezelfde vorm. Maar ondertussen geraakte dit feest in enkele streken helemaal op de achtergrond of werd het herleid tot een heel simpele herdenking, net omdat de missionering dit een verregaande vorm van plomp bijgeloof vond.26 Toch wordt ma’nene’ in Sesean en Pangalla, een streek te noorden van Rantepao, en in de streek rond Awan, ten westen van Rantepao, nog in ere gehouden na de rijstoogst, dus einde augustus en september.

Om de gestorven en begraven voorouders tot rust te brengen moeten de graven en hun inhoud netjes worden verzorgd. Om de drie à vier jaar wordt de liang, het rotsgraf, geopend: het graf wordt gereinigd, de kist wordt geopend en de afgestorvene wordt eruit gehaald en afgestoft. Indien nodig krijgt de mummie nieuwe kleren. Zij krijgt ook eten, sigaretten en sirih (betelnoot). Indien aanwezig wordt ook de tau-tau van verse kleren voorzien. Door deze handelingen uit te voeren brengt men niet alleen eer aan de afgestorven voorouders, maar smeekt men ook bescherming voor de familie af.

Tot daar het intieme karakter van dit feest dat in de meeste studies over de Toraja weliswaar wordt vermeld, maar dan eerder als een randfenomeen. Ma’nene’ krijgt niet meer aandacht omdat het eerder lijkt af te nemen en omdat het zich echt wel in een klein gebied situeert. En waarschijnlijk ook omdat het een privéaangelegenheid is. Onze vele gesprekspartners wisten wel van ma’nene’ af, maar hadden er nooit aan deelgenomen.27 Niet zozeer omdat het verboden was, maar het werd gewoon niet gedaan.

Vanaf circa 2010 wordt het ineens een heel ander verhaal.28 Plots verschijnt de ceremonie aan de toeristische oppervlakte.29 De sociale media hebben hier duidelijk een rol in gespeeld, want youtube, Facebook en andere kanalen staan

23 Belksma (Alle den Volcke, 1/7/1922, p. 64) en Van der Veen, ibidem, p. 383. Zij spreken ook over mangingka’ of mangeka’.

24 B. Plaisier, Menjembatani jurang, menembus batas. Komunikasi Injil di Wilayah Toraja. 1913-1942. Jakarta, 2016, p. 447-450.

25 Belksma (Alle den Volcke, 1/7/1922, p. 64): Alle pakken met beenderen worden uit de liang gehaald, nog eens netjes overgebonden, beweend, beklaagd; aan de geesten der dooden wordt rijst, vleesch en sirih voorgezet, vele varkens en ook een enkele karbou worden geslacht.

26 Idem, p. 68.27 Petrus Bine (katholiek priester in Rantepao) vermeldde dat hij, toen hij 10 was, wel een ma’nene’ had

meegemaakt in zijn geboortedorp Sangalla, maar dat hij zich daar weinig van kon herinneren en dat het daarna in Sangalla niet meer plaatsvond. Interview door Paul Catteeuw op 15 september 2018.

28 K.M. Adams, ‘Leisure in the “Land of the Walking Dead”: Western Mortuary Tourism, the Internet, and Zombie Pop Culture in Toraja, Indonesia’, in: K. Adams & J. Skinner (red.), An Anthropological Tour of Risk, Death, and Dying. Indonesia, Colorado, 2018, p. 105-110.

29 Stan Dammen (62, katholiek priester in Rantepao) schrijft in een WhatsApp bericht op 17 februari 2018: (…) I’m (…) not really familiar with the ritual, I think it’s been booming as a touristic affair since this last 7-10 years. It is supported by the tourism promotion, the infrastructure of roads to that area and the information technology (wa, twitter, line, fb, etc).

58 paul catteeuw | ma’nene’ of hoe hou je de doden levend(ig)?

vol met filmpjes en foto’s van de ceremonie. Meestal zonder enige vorm van context, maar wel prikkelend voor de nieuwsgierigheid van een thanatoerist. De ceremonie wordt haast altijd aan heel Tana Toraja toegeschreven. In eerste instantie waren het de Toraja zelf die berichten plaatsten, maar die werden snel door buitenstaanders overgenomen en gedeeld, waardoor het fenomeen plots over de hele wereld aandacht kreeg en nog steeds krijgt.

Het is niet duidelijk van wie dit initiatief is uitgegaan, maar sinds kort wordt een bezoek aan de ceremonie gepromoot door het bureau voor toerisme in Rantepao, inclusief een banner op de plaats van de ceremonie.30 In de lijst begrafenisfeesten die men kan bezoeken (rambu solo’), kan je nu ook zien waar je naar toe kan voor een ma’nene’ feest. Wie heeft hier wat in gang gezet? En meteen ook de vraag die daarbij aansluit: wie houdt wie in stand, want dat is dus duidelijk geen eenrichtingsverkeer.31 Het zijn vragen die verder onderzoek vergen.

Tijdens mijn veldwerk in september 2017 heb ik persoonlijk een ma’nene’-ceremonie in Lo’ko’ Mata (Sesean) meegemaakt. Vanuit Rantepao een uurtje rijden met de wagen de bergen in. Langs de veel te smalle straat is het moeilijk manoeuvreren en parkeren wegens de grote toeloop van zowel familie, als Indonesische en buitenlandse toeristen. In tegenstelling tot de begrafenisfeesten hoef je hier geen geschenken mee te brengen. Als toerist moet je wel een toegangsprijs betalen, zodat het uiteindelijk op een toeristische

30 http://www.visittoraja.com (3-3-2018).31 Bij een vraag via e-mail kreeg ik al onmiddellijk de data voor mogelijke ma’nene’-ceremonies in

augustus en september 2018.

4. Activiteitenbord in het bureau voor toerisme van Rantepao (© 2017, Paul Catteeuw)

59volkskunde 2018 | 1 : 47 - 65

attractie gaat lijken.32 Je naam wordt ook in een schriftje geschreven. Dit geldt niet voor de plaatselijke mensen en de familie. Als die iets geven, is het een gift.

Op de locatie van de ceremonie heerst er ogenschijnlijk niets dan wanorde. Het is totaal niet te vergelijken met het rambu solo’-ritueel waar de bezoekers een pondok, een overdekte zitplaats wordt aangewezen zowel voor kort als langer bezoek, van waaruit hij het verdere feest kan meemaken. Bij ma’nene’ moet je als buitenstaander aan de reactie van de Indonesische omstaanders aflezen, wie er nu toerist is en wie tot de familie behoort. Dat kan, want het moge duidelijk zijn dat de Indonesische toerist haast nog met grotere verwondering op dit ritueel reageert dan de niet-Indonesische toerist.33 De Indonesische toeristen beschouwen, wat er in Tana Toraja gebeurt, als een curiosum, waarover ze zeer verwonderd zijn dat dit ook in hun land gebeurt. Veruit de meesten zijn moslim en herkennen niets in dit ritueel, aangezien in de moslimtraditie een dode binnen de vierentwintig uur wordt begraven. Mensen uit hun graf halen is ook voor hen du jamais vu.

Ondertussen heb je kraampjes waar je wat drank of wat eten kunt kopen. Er loopt ook een ballonnenverkoper rond. Tegen de rotswand waaruit de graven gehouwen zijn, zie je bamboeladders en bamboestokken met

32 De toegangsprijs was 20,000 IDR, iets meer dan 1 euro.33 Volgens Damita Datu (54, professionele gids, interview afgenomen door Ward Ceyssens en Paul

Catteeuw in Rantepao op 11-9-2017) is dit te wijten aan het feit dat Indonesische toeristen dit vooral zien als een uitstapje. Zij reageren dus vaak perplex, aangezien zij minder geïnteresseerd lijken in cultuur en zelden voorbereid zijn op wat ze te zien krijgen.

5. De rotsgraven in Lo’ko’ Mata (© 2017, Paul Catteeuw)

60 paul catteeuw | ma’nene’ of hoe hou je de doden levend(ig)?

inkepingen. Verschillende graven zijn open. Enkele jonge mannen klimmen op de ladder en kruipen letterlijk in het rotsgraf om er enkele kisten uit te halen. Voorzichtig worden die naar de begane grond gebracht. Rond de kisten drummen de toeristen en de familie samen. Meer dan één keer moeten de jonge mannen vragen om plaats te maken, maar dat is iedere keer tijdelijk, want er komen steeds meer mensen bij die proberen om een glimp van het spektakel op te vangen. Mensen kruipen op de ladders die bij de andere graven staan of kijken vanuit de hoogte naar wat er zich afspeelt. Met een plumeau wordt een van de houten kisten afgestoft. Het deksel wordt van de kist gelicht. Het hoofd van een gemummificeerde oudere vrouw wordt duidelijk zichtbaar. Het is een vrouw die meer dan twintig jaar geleden werd bijgezet. Tot net onder haar kin is ze bedekt met een wit laken. Ook haar hoofd krijgt een beurt met de plumeau. Het hoofd heeft een donkerbruine kleur, de huid lijkt wel gelooid leer. De vrouw heeft nog altijd veel haar, haar ogen zijn gesloten, de open mond verraadt een rij helderwitte tanden. In haar oren zitten nog de parelmoeren oorbellen. Nu komt de massa nog meer in beweging. De mensen verdringen zich werkelijk rond de kist en er worden letterlijk honderden foto’s genomen. Het laken wordt weggenomen. De vrouw heeft een jurk met kleurige motieven aan. Ze ligt met gestrekte armen, maar gekruiste handen in de kist. Toeristen en familie dringen steeds meer naar voor en de fototoestellen verdwijnen haast in de kist. Elke vorm van afstand en … respect wordt opgeofferd aan de nieuwsgierigheid van de opdringerige toerist en de familieleden. Je verwacht eigenlijk een sacrale stilte, maar je hoort eerder het geroep en geschreeuw van een groentemarkt. Een jongeman van de familie slaagt er dan toch in om de menigte enigszins te doen wijken. Hij neemt de mummie onder de oksels, tilt de (schijnbaar vederlichte) vrouw op en toont haar aan de massa. Echt sereen

6. © 2017, Paul Catteeuw

61volkskunde 2018 | 1 : 47 - 65

gebeurt dat niet, het lijkt eerder op een man die een trofee aan de luidruchtige menigte toont. Heel nadrukkelijk en lang, heen en weer bewegend, zodat iedereen de overleden voorouder goed kan zien en … fotograferen of filmen. Het lijkt wel een moment van trots voor de familie dat het evenement zoveel bezoekers kent. Mij viel in ieder geval op dat dit gemummificeerde lijk de vele bewegingen moeiteloos doorstond en niet uiteenviel.

In dit specifieke geval lijkt de kledij van de afgestorvene nog helemaal in orde en wordt de vrouw gewoon terug in de kist gelegd. De kist wordt weer gesloten en daarna terug bijgezet. Dit ritueel wordt steeds herhaald voor de andere kisten. Wanneer de kledij versleten is, krijgt de mummie wel nieuwe kleren aangepast.

De omslag van een privéaangelegenheid naar een toeristische attractie is wel degelijk merkwaardig te noemen. Wat nog vreemder is, is dat het ritueel onder een christelijke noemer wordt geplaatst, want de banner die bij de begraafplaats opgehangen is, vermeldt letterlijk: Susunan kegiatan ma’nene’ versi kristen. Dat kan ongeveer worden vertaald als: activiteitenkalender ma’nene’, protestantse versie. Dit kan op het eerste gezicht vreemd lijken, want het reinigingsritueel zoals het hier wordt uitgevoerd, heeft geen enkel aanrakingspunt met de christelijke religie, noch met de protestantse of katholieke strekking. Wat probeert men hier dan te zeggen? Het label kristen wordt hier hoogstwaarschijnlijk gebruikt als een soort validering om duidelijk te maken dat het om een adatgebruik gaat en niet om een religieus ritueel waarbij offergaven aan de voorouders worden gegeven. De aanwezigheid van een tominaa, een voorganger bij de offers van aluktodolo, zou christelijke Toraja kunnen afschrikken en hen van het feest weghouden. Ondanks het feit dat dit een nieuw fenomeen is, moeten we toch al enkele jaren teruggaan om dit te begrijpen. Reeds in de jaren negentig komt de protestantse kerk samen om dit probleem te bespreken en de mogelijkheid van een protestantse versie van ma’nene’ te aanvaarden. De bevolking voelt echter terughoudendheid omdat ze vreest dat de invloed van aluktodolo nog te groot zou zijn in de implementatie van de ceremonie.34 Zelfs al zou de ceremonie puur protestants zijn, dan nog zou volgens de mensen de benaming ma’nene’ te nauw met aluktodolo verbonden zijn of eraan refereren. Bovendien behoren niet alle familieleden tot de protestantse kerk. Daarom stelde de Gereja Toraja, de protestantse kerk voor om een begripsverschuiving te aanvaarden, waarbij ma’nene’ gewoon een herdenking van de doden inhoudt. Een alternatieve naam komt niet aan de orde, omdat men stelt dat het enkel om een term gaat, en wanneer men er “versi kristen” aan toevoegt, dan zou het voor iedereen duidelijk moeten zijn dat er geen enkele link met aluktodolo is. De beschreven ceremonie begint in ieder geval met een kerkdienst en eindigt met een dankzegging.

34 Membangun Pemahaman Ma’nene’ Secara Kristen, http://institut-teologi.blogspot.be/2007/10/ membangun-pemahaman-manene-secara.html (13-3-2018).

62 paul catteeuw | ma’nene’ of hoe hou je de doden levend(ig)?

7 & 8. © 2017, Paul Catteeuw

63volkskunde 2018 | 1 : 47 - 65

De Pengakuan Gereja Toraja stelt duidelijk dat “contact zoeken met de geesten, ze vereren en er zegening van verwachten schadelijk is voor de relatie met God en bovendien zondig.35 Het middelpunt van ma’nene’ moet daarom Christus zijn, en niet de voorouder. Dit is dan wel het standpunt van de protestantse kerk, maar het is nog altijd geen verklaring waarom er plots interesse is vanuit de toeristische sector. Hiervoor zijn wellicht twee mogelijkheden.

Enerzijds willen de toeristische diensten van Tana Toraja hiermee nieuwe bronnen aanboren binnen de gegidste rondritten die ze aan de toeristen bieden. Ma’nene’ ceremonies vinden voornamelijk plaats in september, net op het ogenblik dat het aantal begrafenissen begint af te nemen. Met andere woorden het is een welgekomen aanvulling.

Anderzijds is er de wereldwijde groeiende belangstelling voor dark tourism (duister toerisme) of thanatoerisme, een vorm van toerisme waarbij men vooral plaatsen gaat opzoeken die met de dood in al zijn aspecten te maken hebben. Hier in Vlaanderen gebeurt dat bijvoorbeeld met de begraafplaatsen uit de Eerste Wereldoorlog. In dit geval gaat het vaak om herinneringstoerisme. In Tana Toraja zou men van een mengvorm kunnen spreken, waarbij etnisch en thanatoerisme in elkaar overvloeien. De toerist gaat op zoek naar het ongewone en wil culturele uitingen zien die uitzonderlijk zijn en niet beantwoorden aan wat je overal elders bij massatoerisme te zien krijgt (etnisch toerisme), maar tegelijkertijd komt hij op een begrafenis terecht (thanatoerisme). Maar zeker ook nieuwsgierigheid en voyeurisme zijn hierbij bepalende factoren in een zoektocht naar steeds extremere ervaringen uit de eerste hand. Het feit dat het hier bij ma’nene’ om een zeer kleine en vroeger geïsoleerde inheemse groep gaat, maakt het voor de toerist nog aantrekkelijker. Die toerist wil immers vooral het unieke karakter van de culturele uiting zien en eist daarvoor als het ware een soort monopolie op tegenover andere toeristen: ik heb iets gezien wat jij niet hebt gezien, en je kunt je daarbij niet voorstellen wat ik heb gezien.

Het toeristisch succes van ma’nene’ in dit beperkte gebied van Toraja houdt echter ook een dubbel gevaar in. Het is niet denkbeeldig dat men deze ceremonie zou gaan inbedden in een groter toeristisch geheel door er bijvoorbeeld een toeristisch spektakel aan toe te voegen.36 Dat kan leiden tot een transformatie van het reeds aangepaste, want dynamische ritueel en tot een zelfs heruitgevonden traditie. Dat is in zekere zin al gebeurd, omdat men van het privégebeuren een betalend massaspektakel heeft gemaakt, een verandering die waarschijnlijk moeilijk terug te draaien is, gezien het toeristisch succes. Vooralsnog wordt er in reisfolders slechts sporadisch aandacht geschonken aan het ritueel, maar het laat zich raden dat dit in de nabije toekomst toch wel snel zal gebeuren voor reizen die in het najaar worden georganiseerd, aangezien dit voor de veeleisende etnische thanatoerist als curiosum een duidelijke meerwaarde biedt.

35 Ibidem.36 E. Crystal, ‘Tourism in Toraja (Sulawesi, Indonesia)’, in: V.I. Smith, Hosts and Guests. The Anthropology of

Tourism. Philadelphia, 1989, p. 397.

64 paul catteeuw | ma’nene’ of hoe hou je de doden levend(ig)?

Het gevaar bestaat er ook in dat de overige dorpen door het succes van ma’nene’ in dat beperkte gebied er ook – financieel – brood in zien en dat ze bij hen het ritueel dat al minstens een halve eeuw op een laag pitje brandt of zelfs is gestopt opnieuw zouden gaan revitaliseren om er munt uit te slaan. Vergelijkingen met de kecakdans37 op Bali en de Sigalegaleceremonie38 op Samosir (Sumatra) als toeristische attractie liggen voor de hand: geënsceneerd toerisme waardoor het privéritueel zichzelf kannibaliseert en verwordt tot een toonelement in een toeristische roadshow voor thanatoeristen. Het gevolg is dat dit soort toerisme ma’nene’ in leven (?) houdt, maar het tegelijkertijd transformeert naar een gebeuren dat steeds verder afglijdt van het oorspronkelijke gegeven van reinigings-, vererings- en herinneringsritueel zoals het oorspronkelijk was bedoeld.

Conclusie

De uitzonderlijke begrafenisrituelen in Tana Toraja zijn sinds de jaren zeventig uitvoerig door heel wat antropologen en academici beschreven. Nooy-Palm, Plaisier, Budiman, Volkman, Bigalke, Sandarupa, Adams en anderen, het zijn maar enkele namen die zich intensief sinds het masterprogramma van de Indonesische overheid met dit gebied bezig hebben gehouden.39 Dat zorgde ervoor dat Tana Toraja op de toeristische kaart kwam te staan en visitable werd.40 En toch lijkt telkens weer bij al die auteurs één ceremonie een beetje tussen de plooien te vallen: ma’nene’. Slechts recent gaat er wat meer aandacht naar deze ceremonie, onder andere bij Adams.41

Dat gebrek aan belangstelling laat zich echter makkelijk verklaren door het privékarakter van de ceremonie en de kleinschaligheid van dit ritueel en zijn verspreiding. Het kan daarom bevreemdend lijken dat ma’nene’ plots toch aan de oppervlakte verschijnt. De reden hiervoor moeten we zoeken in de sociale media die sinds enkele jaren de contextarme beelden exponentieel via het internet verspreiden. Hierdoor krijgt de argeloze internetgebruiker de idee dat het hier om een wijdverspreide en frequente gebeurtenis gaat. Het tegendeel is waar. Maar door die media-aandacht is er ook verhoogde interesse gekomen van de toeristische wereld, zodat ma’nene’ nu is opgenomen in de gegidste uitstappen.

Het is zeer waarschijnlijk dat dit ritueel een vast onderdeel van reisprogramma’s zal blijven. Het bureau voor toerisme in Rantepao afficheert

37 A. Vickers, Bali: A Paradise Created. Singapore, 2012; P. Catteeuw, ‘Komt op Bali de cultuuraap uit de toeristische mouw? Kecakdansen op Bali’, in: Faro. Tijdschrift over cultureel erfgoed 2:3, 2009, p. 40-51.

38 A magical Doll of Samosir – Sigale-gale: http://toba.indonesia-tourism.com/sigale_gale.html (13-3-2018).39 H. Nooy-Palm, The Sa’dan-Toraja. A Study of Their Social Life and Religion. I. Organization, Symbols and

Beliefs. Den Haag, 1979; H. Nooy-Palm, The Sa’dan-Toraja. A Study of Their Social Life and Religion. II. Ritu-als of the East and West. Dordrecht, 1986; M. Budiman, Contemporary Funeral Rituals of Sa’dan Toraja. From Aluk Todolo to “New” Religions. Praag, 2013; T. Volkman, Feasts of Honor. Ritual and Change in the Toraja Highlands. Urbana en Chicago, 2013; S. Sandarupa, Leben und Tod in der Weltanschauung des Volkes der Toraja,. Ujung Pandang, 1996.

40 Dicks, Culture on Display, p. 2.41 Adams, Leisure in the „Land oft he Walking Dead“, p. 106-112.

65volkskunde 2018 | 1 : 47 - 65

ma’nene’ op zijn activiteitenbord en de toeristische bureaus maken hier gretig gebruik van. De instandhouding van ma’nene’ lijkt daardoor verzekerd. Maar tegelijkertijd zal die belangstelling ook haast zeker voor een verandering in het patroon van de ceremonie zorgen. De graven waar de ceremonie plaatsvindt, zijn niet altijd even makkelijk bereikbaar. Wil men daar toeristen toelaten, dan zal men moeten nadenken over de accommodatie. Een volgende stap kan zijn dat men hier ook voor een soort rante, een feestsite, zal moeten zorgen om de gasten te ontvangen. Dit hoeft niet per se een slechte zaak te zijn, indien de ceremonie daardoor minder wanordelijk en respectvoller zou kunnen verlopen.

Het is in ieder geval ook duidelijk dat de opkomst van het duister toerisme voor een verdere stimulans tot het bezoeken van de ma’nene’-sites zal zorgen. De factor nieuwsgierigheid mag en kan hier niet worden onderschat. Maar tegelijkertijd kan het voorlopige succes van dit thanatoerisme er ook voor zorgen dat men in andere buurgebieden van Toraja uit economische overwegingen ma’nene’ revitaliseert in de hoop om een graantje mee te pikken. Als dit gebeurt, dan is de kans wel erg groot dat dit het ritueel, zoals we het nu kennen, sterk zal beïnvloeden. Maar die mogelijke evolutie valt nu moeilijk te voorspellen.

Het evenwicht dat men – ondanks alles – tussen toerisme en het begrafenisritueel rambu solo’ in stand kan houden, kan bij ma’nene’ door een aantal nevenfactoren wel onder druk komen te staan. Het betalen van een bijdrage voor het bijwonen van een ritueel is voor de Toraja heel ongewoon en zou een verdere commercialisering in de hand kunnen werken. Hier rijst meteen de vraag of er voor die entreeprijs een tegenprestatie zal zijn. Het zijn allemaal vragen die we slechts kunnen beantwoorden door nauwlettend de veranderingen bij het ma’nene’-ritueel in de toekomst te volgen. Een zaak is in ieder geval zeker: dit is een ritueel dat in volle evolutie is.

141volkskunde 2018 | 1 : 140 - 141

Ma’nene’ or how to keep the dead alive?

In this article the author brings us to Toraja, a mountainous area in South Sulawesi (Indonesia). The ancestral belief of the inhabitants led/leads to extensive funeral rites. The Dutch col-onisation from the beginning of the 20th century onwards slowly but sure-ly influenced these rituals. Still, the touristic scene discovered this place in the seventies and since then Toraja is a well visited region, due to these still extensive rituals, as the tourists are welcome at the burial feasts.

Recently, tourists are now also visiting a ceremony that was largely a private matter. During the ma’nene’ ceremony the family of the deceased take the coffin out of the tomb to clean the grave. Meanwhile they open the coffin and give the mummified corpse new clothes, food and ciga-rettes. At the end of the ceremony the coffin is put back in the grave. The fact that this kind of second funeral is being promoted as a touristic high-light by the local touristic office can either be a danger or an opportunity for this ceremony.

The author explores how dark tourism and ma’nene’ can influence one another in a region where Christi-

anity is the major religion, but where the inhabitants also keep up some of the ancestral rituals, closely connect-ed to religion.