KaN Zwart-afriKa VOeDselZeKerheiD bereiKeN? · Zwart-Afrika 2000-2010 + 15% - 6% - 2% Azië...

1

nummer 71 – september 2012 – www.mo.be/papers [ Kan zwart-Afrika voedselzekerheid bereiken? ]

nummer 71 – september 2012www.mo.be

Ontwikkelingsprogrammavan de Verenigde Naties (UNDP)

?KaN Zwart-afriKa

VOeDselZeKerheiD bereiKeN?

2


MO*papers is een serie analyses die uitgegeven wordt door Wereldmediahuis vzw. Elke paper brengt fundamentele informatie over een tendens die de globaliserende wereld bepaalt. MO*papers worden toegankelijk en diepgaand uitgewerkt. MO*papers worden niet in gedrukte vorm verspreid. Ze zijn gratis downloadbaar op www.mo.be. Bij het verschijnen van een nieuwe paper wordt een korte aankondiging gestuurd naar iedereen die zijn of haar e-mailadres bezorgt aan [email protected] (onderwerp: alert)Deze paper is de vertaalde samenvatting van het in mei 2012 verschenen rapport over de menselijke ontwikkeling in Afrika Towards a Food Secure Future van het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties (UNDP). emiel Vervliet verzorgde de vertaling. Het volledige rapport kan worden gedownload via:http://www.undp.org/content/undp/en/home/librarypage/hdr/africa-human-development-report-2012redactieraad MO*papers: Saartje Boutsen (Vredeseilanden), Ann Cassiman (Departement Sociale en Culturele Antropologie, KU Leuven), Ludo De Brabander (Vrede), Ann De Jonghe (Wereldsolidariteit), Lieve De Meyer (eindredactie), Rudy De Meyer (11.11.11), Gie Goris (MO*), Nathalie Holvoet (Instituut voor Ontwikkelingsbeleid en -beheer Universiteit Antwerpen), Huib Huyse (HIVA KULeuven), Gijs Justaert (Wereldsolidariteit), Els Keytsman (Vluchtelingenwerk Vlaanderen), Hans Van de Water (VLIR-UOS), Didier Verbruggen (IPIS), Françoise Vermeersch (ABVV), Emiel Vervliet (hoofdredacteur MO*-papers), Koen Vlassenroot (UGent).informatie: [email protected] of MO*paper, Vlasfabriekstraat 11, 1060 Brusselsuggesties: [email protected] is ook uitgever van het maandblad MO* en van de mondiale nieuwssite www.MO.be (i.s.m. het nieuwsagentschap IPS-Vlaanderen). Overname van de teksten is toegestaan mits toestemming van auteur en uitgever.

3


[ inleiding ]

In mei 2012 publiceerde het Ontwikkelingsprogramma van de Verenigde Naties (UNDP) zijn rapport over de menselijke ontwikkeling in Afrika: Africa Human Development Report 2012: Towards a Food Secure Future. De auteurs leggen de vinger op de grote tekortkomingen in het beleid in vrijwel alle Afrikaanse landen. Dat beleid vertoont twee grote scheeftrekkingen: het is pro-stad en pro-man. Slechts 5 tot 10% van het overheidsbudget gaat in Afrika naar de landbouw, in de Aziatische landen is dat rond de 20%. En hoewel vrouwen het grootste deel van het voedsel produceren, worden ze gediscrimineerd inzake eigendom van of zeggenschap over de grond.

Honger en hongersnood teisteren zwart-Afrika al vele jaren. Er is nochtans niets dat de Afrikanen onherroepelijk veroordeelt tot een bestaan van voedselonzekerheid. De kennis, hulpmiddelen en technologie om het voedseltekort te overbruggen bestaan en in de toekomst zal nog meer technologische vooruitgang mogelijk zijn. Maar het probleem valt niet op te lossen door enkel zaaigoed van een betere kwaliteit en meststoffen ter beschikking te stellen van de Afrikaanse boeren, net zomin als met economische groei op zich. Voedselonzekerheid is het resultaat van een aantal functiestoornissen en onaangepaste politieke strategieën in het algemeen landbouwbeleid, het voedingsbeleid, het onderwijs en het lokaal beleid. Een effectief antwoord kan niet beperkt blijven tot één interventie, één discipline of één beleidsniveau. Het vereist een gecoördineerd antwoord van alle betrokkenen, over de grenzen van de sectoren heen.

4


VOeDselZeKerheiD, faCtOr VaN MeNseliJKe ONtwiKKeliNG iN Zwart-afriKa

Het beeld dat wij van Afrika hebben, wordt al heel lang gedomineerd door een ontmenselijkende honger. Meer dan één op vier bewoners van het continent (218 miljoen op een totaal van 856 miljoen) heeft te lijden van ondervoeding en voedselonzekerheid. Het onvermogen om te voorzien in de voedings- en calorische behoeften is algemeen verspreid en belet een groot deel van de bevolking een gezond en actief leven te leiden. Het spook van de hongersnood is in de andere continenten vrijwel geheel verdwenen, maar blijft een reële dreiging in veel delen van zwart-Afrika. Een hongersnood trekt de aandacht en zorgt voor grote titels op de voorpagina’s van de kranten, maar voor veel Afrikanen zijn chronische ondervoeding en voedselonzekerheid een geniepige dagelijkse realiteit die onopgemerkt blijft.

Zwart-Afrika beschikt nochtans over grote oppervlakten bruikbare landbouwgrond, overvloedige watervoorraden en een klimaat dat geschikt is voor de voedselteelt. Meer nog: de voorbije jaren hebben heel wat landen van de regio hoge economische groeicijfers gerealiseerd en hebben ze ook aanzienlijke vooruitgang geboekt op het gebied van de menselijke ontwikkeling. Hoe verklaren we dat zwart-Afrika toch met voedselonzekerheid blijft kampen, ondanks die beschikbare hulpbronnen en economische en sociale vooruitgang? Die paradox is het vertrekpunt van dit UNDP-rapport.

De ondervoeding bij kinderen is in zwart-Afrika veel minder gedaald dan in Azië

Stijging van de index voor menselijke

ontwikkeling

Daling van het percentage

kinderen met te laag geboortegewicht

Daling van het percentage kinderen met ontwikkelings-

achterstand

Zwart-Afrika2000-2010 + 15% - 6% - 2%

Azië1990-20002000-2010

+ 10%+ 12%

-- 21%- 25%

- 22%- 26%

Een duurzame toename van de productiviteit in de landbouw en een betere voeding zijn de twee motoren van economische groei en betere menselijke ontwikkeling in zwart-Afrika. De redenering is simpel: een productievere landbouw kan leiden tot meer voedselzekerheid, omdat meer voedsel tegen lagere prijzen op de markt komt. Door een hogere productiviteit verhoogt ook het inkomen van miljoenen kleine boeren en dat heeft een positief effect op gezondheid en onderwijs. Dankzij wetenschappelijke kennis, technologie en de invoering van vernieuwende methodes kan de hogere landbouwproductiviteit ook bijdragen tot een betere bescherming van het milieu. Betere voeding vormt de schakel tussen voedselzekerheid en menselijke ontwikkeling. Goed gevoede mensen zijn in staat om hun mogelijkheden in verschillende domeinen te benutten en dat is de essentie van menselijke ontwikkeling. En ze zijn ook beter in staat om van hun overheid te eisen dat die de voedselzekerheid waarborgt.

5


De klassieke benadering van menselijke ontwikkeling legt de nadruk op rechten en mogelijkheden. Voedselzekerheid moet dus worden gezien als een hefboom die de bevolking toelaat haar eigen keuzes te maken en meer weerstand tegen schokken te ontwikkelen. Daarvoor moet het recht op voeding gewaarborgd zijn. Dat recht berust op de beschikbaarheid van een inkomen, handelsstructuren en institutionele regels en een bestuur, waardoor arme mensen voedingsmiddelen kunnen kopen en verkopen tegen eerlijke prijzen op billijke markten. Bovendien moeten ook de menselijke mogelijkheden op het vlak van gezondheid en onderwijs worden versterkt.

Door het beleid toe te spitsen op die vier domeinen (landbouwproductiviteit, voeding, weerbaarheid en empowerment) kan een positieve en dynamische cyclus van voedselzekerheid en menselijke ontwikkeling ontstaan. Zwart-Afrika blijft nu nog achter inzake menselijke ontwikkeling, maar de snellere vooruitgang en economische vitaliteit van de laatste jaren laten een nieuw, zij het voorzichtig, optimisme toe.

6


De hUiDiGe sitUatie iN Zwart-afriKaZwart-Afrika heeft een groot landbouwpotentieel en globaal genomen is er geen

tekort aan voeding. Het aanbod aan voeding uit de eigen landbouw en uit de invoer is gelijkmatig toegenomen en volstaat in principe om te voldoen aan de basisbehoeften van de bevolking.

Maar toch blijven miljoenen mensen lijden onder honger en slechte voeding. Dat is het gevolg van een flagrant onevenwicht op het niveau van de lokale productie en verdeling van voedingsmiddelen en van chronisch onvolwaardige voeding, vooral bij de armste gezinnen. De keten van voedsel- en voedingszekerheid (beschikbaarheid – toegang – verbruik) staat in dit deel van de wereld voortdurend onder druk door onbetrouwbare klimatologische omstandigheden en wispelturige voedselprijzen, conflicten en geweld. De landbouwproductiviteit is veel lager dan in andere continenten.

Het rendement van de graanproductie in Zwart Afrika is in 50 jaar nauwelijks gestegen

(productie in ton per hectare, driejaarlijks voortschrijdend gemiddelde)

Latijns-Amerika Azië Zwart-Afrika

1961

1970

1980

1990

2000

2010

1,40 ton/ha

1,50

1,60

2,00

2,90

3,70

1,30

1,60

2,00

2,50

3,00

3,50

0,80

0,85

1,00

0,95

1,10

1,30

De meeste landen van zwart-Afrika zijn netto invoerders van voedingsmiddelen en zijn afhankelijk van voedselhulp tijdens humanitaire crisissen, die helaas al te dikwijls voorkomen. Maar zelfs wanneer er voedsel beschikbaar is, hebben miljoenen mensen niet voldoende middelen om ze te kopen of te verkopen, als gevolg van weinig ontwikkelde markten, de slechte kwaliteit van de wegen, de lange afstanden en de hoge transportkosten.

De beschikbaarheid van voedsel en de toegang ertoe zijn zeker belangrijk, maar voedselzekerheid gaat verder dan die twee dimensies. Een goed gebruik van de beschikbare voeding en de kwaliteit van die voeding bepalen in welke mate voedselzekerheid bijdraagt tot menselijke ontwikkeling. Ondervoeding is een oorzaak van ziekten en kan tot de dood leiden. Het gebrek aan drinkbaar water en energie in combinatie met sanitaire problemen en ziekten als hiv en aids en malaria kunnen de toestand van blijvend voedseltekort bestendigen.

Ondervoeding eist een hoge tol van mensen en gemeenschappen. Ondervoede kinderen hebben een zwak immuniteitsstelsel en sterven aan besmettelijke ziekten die in normale omstandigheden goed behandelbaar zijn. De ondervoeding van vrouwen tijdens de duizend dagen die volgen op de conceptie kan onherstelbare schade

7


toebrengen aan de fysieke en mentale ontwikkeling van het kind. Slecht gevoede moeders lopen een veel hoger risico om te overlijden tijdens de bevalling of kinderen ter wereld te brengen met een veel te laag geboortegewicht en bijgevolg een veel geringere overlevingskans. Zuigelingen die toch overleven, vertonen veel meer ontwikkelingsstoornissen die hun levensverwachting beperken. Bovendien zullen meisjes die zelf voedseltekort geleden hebben heel dikwijls de cyclus van ondervoeding voortzetten door kinderen met een laag geboortegewicht op de wereld te brengen.

Miljoenen Afrikanen blijven lijden onder de gevolgen van onvoldoende of slechte voeding die de ontwikkeling van hun kinderen in de weg staan en hun productiviteit als volwassene beperken. Ondervoeding is een last voor de samenleving, omdat ze leidt tot meer ziekten, een hogere sterfte en het voorkomen van handicaps. Ze verhoogt de kosten van de gezondheidszorg, beperkt de productiviteit van de werknemers en vermindert het sociaal en economisch rendement van het onderwijs. Ondervoeding tast de menselijke waardigheid en het geloof in de eigen mogelijkheden aan.

blijvende uitdagingen en nieuwe bedreigingenVerkeerde politieke keuzes, zwakke instellingen en slecht werkende markten liggen

aan de basis van de voedselonzekerheid in zwart-Afrika. Die zware erfenis treft vooral de gezinnen en gemeenschappen die weinig politieke invloed kunnen uitoefenen (kleine boeren, armen zonder grond, vrouwen en kinderen). Zij zitten gevangen in een vicieuze cirkel van ontbering, voedselonzekerheid en zwakke menselijke ontwikkeling.

Regeringen en internationale instellingen hebben gedurende tientallen jaren een beleid gevoerd dat de steden bevoordeelt en de ontwikkeling van het platteland en de landbouw verwaarloost. Postkoloniale industrialiseringsplannen hebben de hulpbronnen uitgeput die tot ontwikkeling hadden moeten leiden. Structurele aanpassingsprogramma’s die bedoeld waren om de begrotingstekorten weg te werken, hebben in werkelijkheid geleid tot grote tekorten inzake menselijke ontwikkeling, vooral bij de arme en kwetsbare bevolkingsgroepen. Nationale hulpbronnen en buitenlandse hulp werden gebruikt op een manier die nadelig was voor de landbouw en de voedselsituatie.

Ondanks kleine verbeteringen in de loop van de jaren 1990 blijven veel Afrikaanse regeringen de landbouwproductie afremmen met hoge belastingen, terwijl ze andere sectoren ondersteunen of subsidiëren. Van hun kant blijven veel hoogontwikkelde landen hun eigen landbouw ondersteunen, hoewel die sector al heel lang zijn leidende rol in de economische ontwikkeling verloren heeft. Dat versterkt de positie van hun landbouwers op de internationale markten. Verwaarloosd door hun eigen regeringen en uitgebuit door onrechtvaardige markten hebben de kleine Afrikaanse boeren al lang de concurrentiestrijd met de best presterende landbouwsystemen ter wereld opgegeven.

Om met dit verleden te breken, op te staan tegen almachtige kleine elites en de machtsverhoudingen recht te trekken, zijn vastberaden en moedige burgers en geëngageerde politici nodig. Die breuk met het verleden is des te noodzakelijker nu nieuwe bedreigingen opduiken voor de duurzaamheid van de Afrikaanse landbouw. De demografische evolutie, de ecologische druk en de wereldwijde en lokale klimaatverandering zullen de ontwikkelingsmogelijkheden van zwart-Afrika diepgaand beïnvloeden.

8


De regenval daalt sterker in zwart-Afrika

(Vergelijking van de gemiddelde regenval in 1951-1980 met de jaren 2000

Daling van de maandgemiddelden in millimeter)

Arabische staten

Latijns-Amerika en de Caraïben

Europa en Centraal-Azië

Oost-Azië en de Stille Oceaan

Zuid-Azië

Zwart-Afrika

- 0,3 mm

- 0,7

- 0,9

- 2,4

- 2,6

- 6,7

Bij de nieuwe uitdagingen speelt vooral de demografische druk een grote rol. De bevolking van zwart-Afrika zou tegen 2050 kunnen aangroeien tot twee miljard mensen. Om te kunnen inspelen op de stijgende vraag naar voedsel, moet het rendement van de voedselteelt de volgende vijftig jaar onafgebroken stijgen. Verder moeten de gevolgen van de klimaatverandering en de huidige landbouwmethodes worden opgevangen. Alleen met een snelle en blijvende toename van de productiviteit in de landbouw zullen de landbouwproductie, de inkomens en de middelen van bestaan zich kunnen aanpassen aan die evolutie.

Tijdens de demografische transitie zal de bevolkingsgroei in zwart-Afrika hoog blijven

Jaar Bevolking (miljoen) Aantal jongeren tussen 0 en 24 jaar (miljoen)

Afhankelijkheidsgraad (aantal niet-actieve

kinderen en ouderen per 100 actieve mensen)

1950

1980

2010

2030

2050

200

420

800

1.300

1.900

105

240

550

780

1.000

90

100

85

75

70

9


De PrODUCtiViteit iN De laNDbOUw VerhOGeN

In zwart-Afrika hangt de voedselzekerheid af van de lokale productie. Die evidentie wordt nochtans regelmatig miskend. De landbouw bepaalt de beschikbaarheid van voedsel, als eerste schakel in de keten van voedselzekerheid. Voor de meerderheid van de bevolking en zeker voor de armen is de landbouw ook de belangrijkste bron van arbeid en inkomen, twee fundamentele elementen van menselijke ontwikkeling. Inkomen en werk versterken op hun beurt de voedselzekerheid omdat zij de toegang tot voldoende en kwaliteitsvol voedsel bepalen. Verder bepaalt de landbouw ook de manier waarop de regio haar grond en zoetwatervoorraden gebruikt.

Ondanks zijn belang voor zwart-Afrika presteert de landbouw al generaties beneden zijn mogelijkheden, door de lage productiviteit en de verwaarlozing door de overheid. Met hun oeroude landbouwtechnieken overleven de kleine boeren door grond te bewerken die op het regenwoud gewonnen wordt of door bestaande grond langdurig te bebouwen zonder de bodem te verrijken. De toename in productie was het resultaat van de uitbreiding van de bebouwde oppervlakte en niet van het gebruik van efficiëntere methodes. Omdat de uitbreiding van het landbouwareaal beperkt is, hebben de boeren geen andere keuze dan de productie per oppervlakte-eenheid te verhogen door moderne technieken te gebruiken. De toegenomen productiviteit zal leiden tot arbeidsplaatsen en een behoorlijk loon, ook voor ongeschoolden, en inkomsten voor de plattelandsgemeenschappen.

Om de productiviteit te verhogen, zijn meer meststoffen en zaaigoed nodig, moet het onderzoek en ontwikkeling worden bevorderd en moeten meer voorlichters en begeleiders met kennis van de gedragingen en de leefomgeving van de kleine boeren instaan voor een gecoördineerd voorlichtingssysteem. Doelgerichte subsidies, die de kleine boeren aanmoedigen om te werken met nieuwe variëteiten met hoog rendement maar zonder hoge kosten op lange termijn, kunnen de productie en de voedselmarkten stimuleren. Wetenschappelijk onderzoek dat de kennis van de boeren valoriseert, kan betere resultaten opleveren dan laboratoriumkennis die ver van de lokale realiteit tot stand komt. Vooraleer de kleine boeren aan te moedigen om nieuw zaaigoed of nieuwe meststoffen te gebruiken, is het raadzaam inzicht te verwerven in de redenen van hun weerstand tegen verandering.

De ontwikkeling van duurzame landbouwtechnieken die het milieu niet overmatig belasten, vereist een multidisciplinaire aanpak. De moderne landbouwtechnologie kan oplossingen bieden die tegelijk het rendement verhogen en minder inputs nodig hebben, zodat meststoffen en water op een verantwoorde wijze ingezet worden. Maar de ontwikkeling en verspreiding van die technieken vereist samenwerking tussen onderzoekers, veetelers en landbouwers.

Irrigatie is voor zwart-Afrika een uitdaging op lange termijn. De meeste landen hebben geïnvesteerd in arbeidsintensieve irrigatiemethoden die een duurzaam beheer van de watervoorraden beogen. Maar de behoeften zijn niet in alle delen van zwart-Afrika gelijk. Delen van het continent beschikken over genoeg water om andere irrigatietechnieken te gebruiken.

10


betere toegang tot de marktEen betere markttoegang kan ook de productiviteit verhogen. Onderzoek wijst uit

dat de verhouding tussen de reële en potentiële productie achteruitgaat naarmate de boeren verder van de afzetmarkten verwijderd zijn. Met andere woorden: de productie zal stijgen als er minder tijd nodig is om de producten naar de markt te brengen en als de transportkosten lager liggen. Regeringen moeten de marktwerking en het vervoer verbeteren om meer concurrentie toe te laten. Ze moeten ook veel meer investeren in het wegennet op het platteland, in informatietechnologie, in de spoorwegen en in opslagcapaciteit. Nieuwe technieken voor het verlenen van kredieten en verzekeringen kunnen voor de boeren de risico’s beperken die verbonden zijn aan de invoering van nieuwe variëteiten en hen aanmoedigen om nieuwe technieken uit te proberen.

Maatregelen voor een duurzame verhoging van de landbouwproductiviteit

MaatregelStabiliteit van de voedselsystemen

Beschikbaarheid van voedsel

Toegang tot voedsel Gebruik van voedsel

Invoering en duurzaam gebruik van inputs

Meststoffen, zaaigoed en water

Infrastructuur en financiële markten

Krediet en verzekeringenRurale infrastructuur (wegen, opslagruimten, beheer van water, met

inbegrip van irrigatie)

Bevordering en gebruik van lokale kennis

Wetenschap en technologie voor de landbouw

Diensten voor de verspreiding van kennis en steun aan de productie en verspreiding van lokale kennis

Deelname van jongeren aan de landbouw en de activiteiten op het platteland, dus ondernemerschap en innovatie

De afrikaanse jongeren motiverenAls de Afrikaanse jongeren gemotiveerd kunnen worden om in de landbouw te

blijven, zal dat een nieuwe dynamiek en veel nieuwe ideeën met zich mee brengen. Technologie en innovatie bieden veel mogelijkheden en tewerkstellingskansen in de verschillende stadia van de landbouwketen, die de meeste jongeren nu beschouwen als een sector zonder toekomstkansen. Het bijeenbrengen van drie troeven (een groeiend aantal jongeren, innovatie en uitzicht op reële ontwikkeling van de landbouw) opent een voor de hand liggende route voor vooruitgang in zwart-Afrika.

Het verhogen van de landbouwproductiviteit biedt mogelijkheden om een drievoudig resultaat te bereiken: duurzame voedselzekerheid, meer menselijke ontwikkeling en een verlichting van de druk op de grond en de watervoorraden. Maar de regeringen moeten hun prioriteiten herzien om de nodige investeringen door te voeren. Aangepast wetenschappelijk onderzoek en ontwikkeling en regionale samenwerking bij de financiering van grote investeringen voor het beheer van grond en water zullen meer vruchten afwerpen dan de verspilling van middelen in gewapende conflicten.

11


VOeDiNG als sChaKel tUsseN VOeDselZeKerheiD eN MeNseliJKe ONtwiKKeliNG

Het nieuws over zwart-Afrika in de media valt gemakkelijk te voorspellen: de titels handelen over hongersnood en voedselcrisissen, in de rubriek ‘Economie’ gaat het over de schommelingen van de voedselprijzen op de internationale markten, de weekendbijlagen tonen choquerende foto’s van zwaar ondervoede, rachitische kinderen. De media laten de honger niet ongemerkt voorbijgaan, maar interesseren zich zelden aan zijn stille medeplichtige, de ondervoeding. Die vormt nochtans ook een hinderpaal voor menselijke ontwikkeling, veroorzaakt onherstelbare schade bij kleine kinderen en leidt op langere termijn tot grote economische en sociale verliezen.

Ondervoeding is een gesel voor kinderen. Het is een minder zichtbare vorm van honger, een vernietigende erfenis van eeuwen slechte voeding die verschillende generaties kan treffen. Het verhogen van de kwaliteit van het basisvoedsel is een van de meest doeltreffende en rendabele methodes om de strijd met ondervoeding aan te gaan. Door meer aandacht te schenken aan de opname van enkele voedingsstoffen (vitamine A, jodium, ijzer en zink) is grote vooruitgang mogelijk op het vlak van menselijke ontwikkeling. Die aanpak vereist slechts een beperkte begininvestering maar levert aanzienlijke resultaten op.

De meest essentiële tussenkomsten op het vlak van voeding zijn niet de duurste. Empowerment van vrouwen is bijvoorbeeld de meest efficiënte manier om gezinnen te helpen bij het doorbreken van de vicieuze cirkel van ontbering, die van generatie op generatie wordt voortgezet. Als vrouwen minder zeggenschap hebben bij de beslissingen dan mannen, gaat de voedingssituatie en de gezondheid van de gezinsleden erop achteruit en stijgt de sterftegraad. De verbetering van het onderwijs voor meisjes in de ontwikkelingslanden tussen 1970 en 1995 heeft geleid tot een halvering van de ondervoeding bij kinderen.

Goed gevoede mensen zijn productiever en in staat om te leren. Goed gevoede kinderen leren gemakkelijk en zullen beter in staat zijn een leven te leiden dat voldoet aan hun verwachtingen. De kwaliteit van de voeding heeft al belang vóór de geboorte: het voedselregime tijdens de zwangerschap beïnvloedt het leervermogen van kinderen en hun mogelijkheden om zich normaal te ontwikkelen.

Wetenschappers ontdekken nieuwe methodes om het voedingsregime van de armste bevolkingsgroepen te verbeteren. Het onderzoek naar de zogenaamde biofortificatie, die het gehalte aan voedende bestanddelen van bepaalde gewassen verhoogt, kan in zwart-Afrika zeer positieve gevolgen hebben, omdat de techniek gericht is op basisvoedsel dat de armste bevolkingsgroepen dagelijks en in grote hoeveelheden verbruiken. Het verrijken van de landbouwgewassen kan vooral de armen ten goede komen, omdat die veel minder (verrijkt) industrieel geproduceerd voedsel kopen. De technologie is in handen van enkele niet-gereglementeerde bedrijven en heeft dus haar beperkingen. Maar ze kan een belangrijke impuls geven aan de traditionele voedingsregimes in de regio.

12


Voeding wordt beïnvloed door een hele reeks factoren: de politieke economie, de weersomstandigheden en de seizoenen, religieuze en culturele gebruiken, de beschikbaarheid van gezondheidsdiensten en het opleidingsniveau van de gezinnen (waardoor die meer openstaan voor sensibilisering in verband met gezonde voeding en gezond leven). Ook de landbouwproductie en het inkomen, de toegang tot een gevarieerde en voedzame voeding, de sanitaire voorzieningen, de beschikbaarheid van drinkbaar water en van brandstoffen in voldoende hoeveelheden spelen een rol.

Om alle uitdagingen het hoofd te bieden, is een multisectoriële voedselstrategie nodig, gebaseerd op duidelijke verbintenissen van de overheid, aangepaste hulpmiddelen en efficiënte tussenkomsten van de staat, de civiele samenleving, de privésector en de internationale gemeenschap (zie het overzicht hieronder). Voeding en voedselzekerheid moeten een veel hogere prioriteit krijgen op de internationale agenda en in het dagelijks leven van de gezinnen, zoniet zullen burgers en samenlevingen de gevolgen blijven dragen van de grootste gesel van het Afrikaanse continent.

Maatregelen om de kwaliteit van de voeding te verhogen

Maatregel

Stabiliteit van de voedselsystemen



Individuele actie aanmoedigen

Uitstel van eerste zwangerschap

Acties gericht op moeder en kind tijdens

zwangerschap en borstvoeding

De openbare dienstverlening uitbreiden

Vorming over gebruik van voedsel

GezondheidszorgVoedselprogramma’s in

scholen

Acties op het gebied van voeding

Informatiecampagnes over voedingsstoffenCampagnes voor het veranderen van

voedingsgewoontenActies voor aanvullen of verrijken van voeding

Gelijkheid tussen mannen en vrouwen en versterking van de rechtspositie van vrouwen

Politieke verbintenissen op nationaal en internationaal vlak

13


De beVOlKiNG beter bestaND MaKeN teGeN sChOKKeN

In zwart-Afrika zit de voedselketen vol valstrikken. Schokken, cyclische problemen en trends bedreigen de voedselzekerheid en de beschikbaarheid van duurzame bestaansmiddelen. Conflicten, periodes van droogte, overstromingen, stijgende voedselprijzen en andere schokken hebben onmiddellijk een negatieve weerslag op de armste en kwetsbaarste gezinnen. Ze brengen de menselijke ontwikkeling in gevaar en veroorzaken dikwijls blijvende achterstand. Cyclische verschijnselen zoals voedselschaarste in de periode tussen twee oogsten of de permanente aantasting van het milieu evolueren langzamer en zijn beter voorspelbaar. Maar ze hebben dezelfde nefaste effecten op de bevolking, zeker op gemeenschappen die niet in staat zijn zich te beschermen tegen de gevolgen en hun middelen van bestaan veilig te stellen. En ten slotte zijn er de alomtegenwoordige en toenemende problemen die het gevolg zijn van de demografische druk.

Om al die bedreigingen voor de voedselzekerheid te voorkomen of te beperken, zijn tussenkomsten nodig op verschillende vlakken, gaande van milieubescherming over het oplossen van conflicten, het stabiliseren van de markten tot de empowerment van vrouwen. Op lange termijn moet de impact van de landbouw op de klimaatverandering beperkt worden, met name door het invoeren van ‘intelligente’ landbouwmethoden. Als het mogelijk is om de duurzaamheid te garanderen van de technieken om de productiviteit te verhogen, zullen de boeren in staat zijn zich aan te passen aan de klimaatverandering en voordeel te halen uit de bewerking van verbeterde grond zonder de druk op het milieu te verhogen.

Het beperken van conflicten in de regio kan bijdragen tot het verminderen van de frequentie waarmee de voedselsystemen instorten. De internationale gemeenschap moet zich verenigen om de schommelingen van de wereldmarktprijzen voor voedsel te beperken. Van hun kant hebben de landen van zwart-Afrika er alle belang bij om steun te bieden aan een nieuwe ‘mondiale architectuur’ van de landbouw en de voedselzekerheid, gebaseerd op een betere toegang tot de invoermarkten, minder beperkingen op de uitvoer en minder scheeftrekkingen op de markt voor biobrandstoffen. Om de demografische druk het hoofd te bieden, moet de positie van de vrouw worden versterkt door een betere toegang tot onderwijs en betaald werk en door de beschikbaarheid van efficiënte diensten voor gezinsplanning en reproductieve gezondheidszorg.

Preventieve maatregelen kunnen de druk op de voedselsystemen verminderen of op zijn minst de meest vernietigende effecten ervan beperken. Gemeenschappen moeten voorbereid zijn om de gevolgen van schokken en crisissen het hoofd te bieden. Maatregelen van sociale bescherming (verzekering, bescherming van arbeidsplaatsen, programma’s van voedsel-voor-werk of inkomen-voor-werk, voedselhulp, subsidies en inkomenstransfers) zijn een doorslaggevende factor om gezinnen die door crisissen worden getroffen te helpen overleven.

Maar vermijden dat voedingssystemen achteruitgaan en de gevolgen van crisissen beperken, is nog geen werkelijke vooruitgang. Het meest doeltreffende beleid op het vlak van sociale bescherming bestaat in het versterken van de aanwezige productieve

14


hulpbronnen – in zwart-Afrika zijn dat de arbeidskracht en de grond – en haalt de bevolking uit de armoede door de afhankelijkheid van sociale transfers te beperken en het vermogen om terugkerende schokken te weerstaan te verhogen. Door sociale bescherming te combineren met maatregelen voor een betere toegang tot technologie, stabielere landbouwmarkten en grondstoffenprijzen en betere rurale infrastructuur, is het mogelijk de weerbaarheid van de landbouwers, de gezinnen en de markten te verhogen.

Maatregelen om de weerbaarheid op het vlak van voedselzekerheid en menselijke ontwikkeling in zwart-Afrika te verhogen

Maatregel




De beperkingen van het voedings-systeem voorkomen en opheffen

Maatregelen op lange termijn om de duurzaamheid te verhogen: demografische druk, klimaatverandering, voorkomen van conflicten, macro-

economische stabiliteit en hervorming van de markten

Kwetsbaarheid beperken en risico’s beheren

Voedselhulp Verzekering die evolueert met de weersomstandig-

heden

Geïndexeerde inkomenstransfers

Strategische voedselreserves op nationaal of regionaal vlak

Meer informatie over de markten

beschikbaar

Voorwaardelijke of niet-voorwaardelijke inkomenstransfers

Voedselhulp of inkomenstransfers

Ziekte-verzekering

School-maaltijden

Vaccinaties

Therapeu-tische

voeding

Voedselzekerheid en menselijke ontwikkeling verbeteren

Subsidies voor landbouwinputs

Ruil van inputs tegen arbeid

Beurzen voor inputs

Systemen van gewaarborgde tewerkstelling

Inkomenstransfers gebonden aan

programma’s van tewerkstelling in publieke werken

15


eMPOwerMeNt eN sOCiale reChtVaarDiGheiD

Dit rapport handelt over de onduldbare schending van het fundamenteel recht op voeding en op leven in zwart-Afrika. Om te komen tot voedselzekerheid zijn diepgaande veranderingen nodig. Die veranderingen zullen efficiënter zijn wanneer zij gepaard gaan met een heroriëntering van de middelen, de capaciteiten en de beslissingen ten gunste van de kleine boeren en arme gemeenschappen. Als de kleine boeren deel hebben aan de besluitvorming over hun leven en hun middelen van bestaan, zal hun vermogen tot produceren, deelname aan de handel en gebruik van de voeding aanzienlijk verhogen.

Kennis en organisatie zijn bepalend voor de invloed in het openbare leven. Dankzij de moderne informatietechnologie is up-to-date kennis over de prijzen en de marktvoorwaarden gemakkelijk beschikbaar voor de boeren, die hierdoor een aanzienlijk sterkere positie verwerven. Coöperaties en associaties van producenten kunnen een platform bieden voor deelname aan collectieve onderhandelingen.

Een snelle en regelmatige communicatie tussen alle spelers op de markt voor voedselproducten (boerenlandbouwers, transporteurs, verkopers en kopers) leidt tot lagere prijzen, een kortere transactietijd en hogere inkomsten voor de boeren. Dankzij hun deelname aan de informatiestromen worden de boeren beter geïnformeerde producenten en verhoogt de doorzichtigheid van de markten.

De zeggenschap van vrouwen over landbouwgrond (eigendom en gebruik) is lager in zwart-Afrika dan in andere werelddelen

Index van zeggenschap op een schaal van 0 tot 10

0 = geen zeggenschap, 10 = volledige toegang tot landbouwgrond

Centraal- en Oost-Europa, Centraal-Azië

Latijns-Amerika en de Caraïben

Oost-Azië en Stille Oceaan

Midden-Oosten en Noord-Afrika

Zuid-Azië

Zwart-Afrika

8,8

8,7

8,4

6,2

5,5

4,1

Modernere productiemethodes en landbouwtechnieken kunnen de boeren helpen om de vicieuze cirkel van lage productiviteit en armoede te doorbreken. Maar technologie is een tweesnijdend zwaard. Als ze slecht wordt gebruikt, onteigent ze de kleine boeren en veroordeelt hen tot een marginaal bestaan. Als de wetenschap niet hand in hand gaat met terreinkennis, leidt ze tot oplossingen die niet beantwoorden aan de noden van de kleine boeren en de lokale gemeenschappen.

Individuen hebben gemakkelijker deel aan beslissingsprocessen en kunnen hun belangen beter verdedigen wanneer de politieke, economische en sociale macht sterk gedecentraliseerd is. Oplossingen op lokaal niveau zijn over het algemeen duurzamer

16


dan beslissingen opgelegd door het centraal gezag. Producentenorganisaties vergroten de politieke invloed van kleine boeren, verlagen de kosten voor marketing, inputs en voedingswaren en vormen een platform voor een collectieve aanpak. Op lokaal niveau is het beter mogelijk om gezinnen te identificeren die sociale bescherming nodig hebben en te vermijden dat de elite zich de inkomenstransfers toe-eigent.

De boeren van zwart-Afrika hebben bondgenoten gevonden in de onafhankelijke organisaties van de civiele samenleving. Die sensibiliseren de publieke opinie en controleren het beleid van de overheid. Naast mensenrechtenorganisaties, die in zwart-Afrika nog niet zo lang actief zijn, zijn ook niet-gouvernementele ontwikkelingsorganisaties en caritatieve en noodhulpinitiatieven actief op het terrein van de voedselzekerheid. De Afrikaanse civiele samenleving is in volle verandering en haar rol in het bereiken van voedselzekerheid mag niet worden onderschat, maar mag evenmin gelden als de enige mogelijke optie.

Verantwoording afleggenEen grotere invloed voor de boeren impliceert ook meer verantwoording. Wanneer

de overheid ingaat op terechte verwachtingen van de gemeenschappen, handelt zij in de zin van sociale rechtvaardigheid. Op korte termijn zullen basisorganisaties en civiel engagement vele lacunes moeten opvullen. Sociale audits van de programma’s voor sociale bescherming en andere overheidsdiensten en de keuze voor een rechtenbenadering in plaats van willekeur of caritas vanwege de overheid kunnen het sociaal contract tussen de bevolking en haar regering versterken.

De toegang tot en de zeggenschap over grond zijn essentieel voor de kleine boeren. In zwart-Afrika wordt het grondbezit doorgegeven van de ene generatie aan de andere, zonder dat de rechten op grondeigendom formeel vastliggen. Daardoor zijn kleine boeren kwetsbaar voor onteigening en uitbuiting en dat geldt des te meer voor vrouwen op het platteland.

De recente stormloop op de grond in zwart-Afrika kan die onzekerheid nog vergroten. Eén van de gevaren is dat de lokale gemeenschappen zonder enige vorm van overleg of compensatie moeten wijken voor grootschalige investeringen. In landen waar een groot deel van de bevolking in de landbouw werkt, leidt het verdrijven van de bevolking van haar grond zonder het scheppen van banen buiten de landbouw tot meer armoede, werkloosheid en voedselonzekerheid.

Empowerment is maar mogelijk wanneer de gezagsdragers een groot deel van de hulpmiddelen en de zeggenschap overdragen aan de lokale bevolking. Om de Afrikanen een actievere rol in het openbaar leven te laten spelen, moet deze trend versterkt worden.

Honger en voedselcrisissen blijven zwart-Afrika teisteren als nergens anders ter wereld. Er lijkt maar geen einde te komen aan de cycli van honger en wanhoop waaraan veel Afrikanen zijn blootgesteld en proberen het hoofd te bieden. De verantwoordelijkheid voor die verschrikkelijke levensomstandigheden ligt bij de regeringen en de instellingen en markten van zwart-Afrika en elders in de wereld. De uitdaging van de voedselzekerheid is enorm, de tijd dringt en grote investeringen zijn nodig. Maar de regio heeft ook enorm veel te winnen op het vlak van vooruitgang inzake menselijke ontwikkeling.

17


Maatregelen voor meer empowerment van gemeenschappen die kampen met voedselonzekerheid

Maatregel




Betere toegang tot kennis en informatie

Informatie- en communicatie-

technologie

Innovaties op het gebied van landbouw-

technologie

Nieuwe technologieën, vooral om het tijdsgebruik van vrouwen te verminderen en gelijke toegang

tot informatie te verzekeren

Basiseducatie

Meer invloed en betrokkenheid

Producenten-organisaties

Participatieve methodes voor

teeltkeuze, gendergevoeligheid

Selectieve en doelgerichte hulp in natura

Organisaties van de civiele samenleving

Meer sociale rechtvaardigheid en verantwoording

Sociale audits

Verantwoordelijke instellingen

Gewaarborgde rechten, in het bijzonder voor vrouwen

Toegang tot en zeggenschap over grond, vooral voor vrouwen

Persvrijheid

18


reeds verschenen MO*papers2012• sep 2012: What is the Rise of South-South relations about ? (Sanoussi Bilal)• apr 2012: Hoe inclusief is onze ontwikkelingssamenwerking? (PHOS)• mar 2012: Brengen verkiezingen meer democratie in Congo? (Mieke Berghmans en Nadia Nsayi)• mar 2012: Wat na Busan? (Bert Jacobs)• mar 2012: Kan de politiek de ontwikkelingssamenwerking redden? (Alex Duncan en Gareth Williams)• feb 2012: Wordt het precariaat een nieuwe sociale klasse? (Guy Standing)• feb 2012: Waarheen met de revoluties in Egypte en Syrië? (Brigitte Herremans, Pieter Stockmans en Majd

Khalifeh)

2011• nov 2011: Kan armoede overwonnen worden? (Abhijit Vinayak Banerjee en Esther Duflo)• nov 2011: Is India goed bezig? (Jean Drèze en Amartya Sen)• nov 2011: Een keerpunt voor sociale bescherming wereldwijd? (Gijs Justaert en Bart Verstraeten)• okt 2011: Heeft ontwikkelingshulp zijn tijd gehad? (Marcus Leroy)• okt 2011: 7 billion: development disaster or opportunity? (Hania Zlotnik and Fred Pearce)• sep 2011: Erkenning van de Palestijnse staat: een game changer? (Brigitte Herremans)• jun 2011: Een uitweg uit de nieuwe voedselcrisis? (Saartje Boutsen)• mei 2011: Is het einde van de bevolkingsgroei werkelijk in zicht? (Ronald C. Schoenmaeckers)• apr 2011: Waarom gelijkheid beter is voor iedereen (Richard Wilkinson en Kate Pickett)• mar 2011: Welke toekomst voor de ontwikkelingssamenwerking? (Nemat Shafik)• feb 2011: Realiteit of mythe? Minerale rijkdom als motor van het geweld in het oosten van Congo (Rachel

Perks en Koen Vlassenroot)

2010• dec 2010: Heeft Congo kans van slagen? (Tom De Herdt, Kristof Titeca en Inge Wagemakers)• nov 2010: Heeft de crisis het draagvlak van ontwikkelingssamenwerking ondermijnd? (Tom De Bruyn &

Ignace Pollet)• nov 2010: De laatste energiecrisis? Betekent piekolie het einde van de homo Petroliensis? (Elias Verbanck)• sep 2010: Wat doet China in Afrika en Latijns-Amerika? (John Vandaele & Marc Vandepitte)• sep 2010: De millenniumdoelstellingen: wachten op de grote doorbraak? (Lonne Poissonnier & Rudy De

Meyer)• jun 2010: Hoe goed zijn Brazilië, China en India in armoedebestrijding? (Emiel Vervliet)• mei 2010: Why is poverty a human right crisis? (Irene Khan and Steven Vanackere)• mei 2010: Wat is nu eigenlijk goed bestuur? (Emiel Vervliet)• apr 2010: Is er Apartheid in het Heilige land? (Korneel De Rynck)• mar 2010: Water zonder grenzen? Het regionaal belang van het Afghaanse water (Benjamin Sturtewagen)• feb 2010: Wat met de Cubaanse revolutie na Fidel Castro? (Marc Vandepitte)• feb 2010: Leidt klimaatverandering tot oorlogen? (Harald Welzer en Jamie Shea)• jan 2010: Mogen we nog dieren eten in tijden van klimaat- en voedselcrisis? (Jonathan Safran Foer en Louise

Fresco)

19


2009• nov 2009: Spionage in het hart van Europa? (Kristof Clerix)• nov 2009: Hebben de ngo’s hun ziel verkocht aan de minister van Ontwikkelingssamenwerking? (Jean

Reynaert en Patrick Develtere)• okt 2009: Chaos in Afghanistan en Pakistan? (Ahmed Rashid en Jef Lambrecht)• sep 2009: De ‘Gele Reus’ in ademnood? (Samia Suys)• sep 2009: Is ontwikkelingshulp verantwoordelijk voor de armoede in Afrika? (Dambisa Moyo en Kumi

Naidoo)• jul 2009: Is dit de nieuwe kolonisering? (International Food Policy Research Institute, The Economist,

vertaling Emiel Vervliet)• jun 2009: Kan de G20 de wereld redden? (Emiel Vervliet)• apr 2009: Hoezo, vrije meningsuiting? (Ruddy Doom en Sofie Van Bauwel)• mar 2009: Hebben financiële speculanten 120 miljoen mensen honger laten lijden? (Peter Wahl, vertaling en

samenvatting door Emiel Vervliet)• mar 2009: What is the status of human rights in Iran? (Shirin Ebadi)• feb 2009: Hoe zien wij Gaza? (Ruddy Doom en Simone Korkus)

2008 • dec 2008: Wat is waardig werk? (Emiel Vervliet)• nov 2008: Betalen de armen de prijs van een slecht beleid? (Saar Van Hauwermeiren)• okt 2008: Hoeveel armen zijn er nu eigenlijk? (Emiel Vervliet)• okt 2008: Blinkt alle goud? (Catapa)• jul 2008: Door welke lens kijken wij naar China? (Kristof Decoster)• jun 2008: Heeft Congo iets aan zijn mijnen? (Raf Custers)• jun 2008: Wie zorgt er voor een échte groene revolutie? (Jan Aertsen en Dirk Barrez)• mei 2008: Kan onverschilligheid dodelijk zijn? (Forum for African Investigative Reporters - Vertaling en

samenvatting: Emiel Vervliet)• mar 2008: Levert de traditie de oplossing? (Bert Ingelaere)• feb 2008: Kunnen boeren de wereld redden? (Saartje Boutsen)• jan 2008: Neemt de inkomensongelijkheid in de wereld toe of af? (Emiel Vervliet)

2007 • dec 2007: Waar de kassa altijd rinkelt? (Internationaal Vakverbond, vertaling: Emiel Vervliet)• dec 2007: Is er leven na Kyoto? (Simon Calcoen, Peter Tom Jones, Edith Vanden Brande en Alma De

Walsche)• okt 2007: Zijn de EPA’s levensgevaarlijk? (Marc Maes)• sep 2007: Ligt de Afrikaanse hemel in Barcelona? (Roos Willems, vertaling: Emiel Vervliet)• jun 2007: Hoe erg is het klimaat eraan toe? (IPCC, vertaling: Emiel Vervliet)• jun 2007: Redt de minister van Financiën het klimaat? (Aviel Verbruggen, vertaling: Emiel Vervliet)• jun 2007: Viva el populismo? (Emiel Vervliet en Alma De Walsche)• mar 2007: Veertig jaar bezetting - Hoe lang nog? (Ludo De Brabander & Brigitte Herremans)

2006 • dec 2006: Hoe geglobaliseerd is de islam? (Olivier Roy)• dec 2006: Zit de Congolese toekomst in de grond? (Sara Frederix en John Vandaele)• nov 2006: Helpt onze hulp tegen honger? (Saartje Boutsen en Jan Vannoppen)• nov 2006: Wil China de wereld overheersen? (Jonathan Holslag)

al deze MO*papers kunnen gratis gedownload worden op www.MO.be/papers

KaN Zwart-afriKa VOeDselZeKerheiD bereiKeN? · Zwart-Afrika 2000-2010 + 15% - 6% - 2% Azië...

Documents

Transcript of KaN Zwart-afriKa VOeDselZeKerheiD bereiKeN? · Zwart-Afrika 2000-2010 + 15% - 6% - 2% Azië...