Afrika - preview

A F R I K A

NL_AFRICA 001-336.indb 1NL_AFRICA 001-336.indb 1 04-02-13 12:3604-02-13 12:36

OOG IN OOG MET HET ONBEKENDEA F R I K A

MICHAEL BRIGHTVOORWOORD DOOR DAVID ATTENBOROUGH

TIRION NATUUR


INHOUD

V O O R W O O R D 6

H O O F D S T U K E E N

KALAHARI 10

H O O F D S T U K T W E E

SAVANNE 56

H O O F D S T U K D R I E

KONGO 112

H O O F D S T U K V I E R

DE KAAP 148

H O O F D S T U K V I J F

SAHARA 194

H O O F D S T U K Z E S

DE TOEKOMST 238

H O O F D S T U K Z E V E N

ACHTER DE SCHERMEN 278

H O O F D S T U K A C H T

ONTDEK AFRIKA 318

R E G I S T E R 328

D A N K W O O R D 332


H O O F D S T U K T W E E

SAVANNENL_AFRICA 001-336.indb 57NL_AFRICA 001-336.indb 57 04-02-13 12:3604-02-13 12:36

S A V A N N E 5 9

Oost-Afrika is hét savannegebiedbij uitstek. Het zijn de Serengeti en Ngorongoro, Masai Mara en Amboseli, kopjes en waterpoelen, acacia’s en gras… In het regenseizoen zijn hier glooiende oceanen van gras; in de droge tijd zijn er bruine stoppels en bosbranden. Hier leven grote kuddes gnoes, zebra’s en gazellen, maar ook de ‘big five’ – leeuwen, luipaarden, olifanten, buffels en neushoorns. Het land-schap is bekend – het domein van toeristen-bussen en televisie-programma’s, van razend-snelle jachtluipaarden en luierende leeuwen – maar de regio heeft meer te bieden.

De Victoriawatervallen, in de Zambezi, tussen de landen Zambia en Zimbabwe


De savanne en Oost-Afrika hebben ook een duisterdere kant,

met onverwachte landschappen en extreme weersomstandigheden, een verre

van aangename plek, waar overleven gelijkstaat aan zich aanpassen aan de con-

stante veranderingen. Een breuk in het aardoppervlak, die zich uitstrekt vanaf de

Afardriehoek in Ethiopië over Oost-Afrika tot Mozambique, wordt steeds breder

en zal Afrika op een kwade dag doormidden scheuren. Het is de Oost-Afrikaanse

Slenk, bestaande uit twee parallelle riftvalleien met 600 km ertussen.

De Westelijke Slenk bevat het iconische Tanganyikameer, met een maximale

diepte van 1470 m het diepste meer van Afrika. De meest uitgestrekte bergketens

op het continent – de spectaculaire Virunga- en Mitumbagebergtes en het myste-

rieuze Rwenzorigebergte – kijken erover uit. Zij scheiden de met gras begroeide

vlaktes van Oost-Afrika van de regenwouden in het Kongobekken.


De Oostelijke Slenk kent ondiepe alkalimeren, warmwaterbronnen en een

sterke geologische werking, wat leidt tot actieve vulkanen, zoals Ol Doinyo Len-

gai, de ‘berg van God’ volgens de Masai, die zich door het gesteente van Tanzania

omhoog drukt, en Erta Ale, de ‘rokende berg’ voor het Afarvolk, in het noord-

oosten van Ethiopië. Tussen de twee slenken in ligt het Victoriameer, ’s werelds

grootste tropische meer, de bron van de Witte Nijl en leefgebied van de grootste

diversiteit aan zoetwatervissen van de wereld.

En dan is er nog iets bijzonders. De bewegingen van de aarde die Oost-

Afrika langzaam maar zeker uiteenrijten en het grillige klimaat, dat de laatste paar

miljoen jaar dan weer nat en dan weer droog was, hebben samen waarschijnlijk

bijgedragen aan onze vroege ontwikkeling. Oost-Afrika is de kookpot waarin

gedurende een lang evolutionair proces een aap is ontstaan die uiteindelijk de

hele planeet zou gaan domineren.

E E N V E R L O R E N W E R E L D

Het is koud… ijskoud. De donkere rotsen en schaarse vegetatie glinsteren wit

van de aangevroren mist. Er verschijnt een besneeuwde bergtop in een straaltje

waterig zonlicht, om zich meteen weer te verbergen achter melkwitte wolken.

Er is ook een duisterdere kant, met onverwachte landschappen en extreme weersomstandigheden, een verre van aangename plek, waar overleven gelijkstaat aan zich aan-passen aan de constante veranderingen.


6 2 A F R I K A


S A V A N N E 6 3

Honingzuigers drinken nectar uit bloemen, maar ze vangen ook insecten en spinnen, met name wanneer ze jongen moeten voeden. De meeste strijken neer om te eten, maar sommige soorten kunnen in de lucht blijven hangen.

Het begint te sneeuwen, en waar genoeg sneeuw is blijven liggen, is gletsjerijs –

maar dit is niet Groenland, Alaska of de Europese Alpen. We bevinden ons op

minder dan 50 km van de evenaar en de hete tropen, maar hier zijn eeuwige

sneeuwvelden en gletsjers, en we zijn omgeven door een zwart berglandschap dat

is gevormd door en bedekt met ijs.

Een kristalhelder gletsjermeer doemt op in de mist, omringd door steile rots-

wanden en gevoed door een zilveren lint van smeltwater. De onmiskenbare vorm

van een luipaard – donker, bijna zwart, de vlekken bijna onzichtbaar – beweegt

moeiteloos en stilletjes over verspreid liggende zwerfkeien, elk bedekt met roest-

bruin mos en zwarte korstmossen. Een groep witte, papierachtige strobloemen

steekt omhoog op een kluwen met dons bedekte stelen en in een glinstering van

groene veren landt een honingzuiger behoedzaam op een plant die doet denken

aan een buitenaardse vleesetende plant. Het luipaard is even zichtbaar en dan

verdwenen. Een schrille alarmroep wijst erop dat boomklipdassen hem hebben

gezien en zijn gevlucht, maar alle andere levende wezens zijn plotseling stil – ze

zijn alert en luisteren. In de griezelige stilte klinkt vaag de roep van chimpansees

in de lager gelegen bossen. Dit is een vreemde, mystieke plek, een verloren wereld

op het dak van Afrika.

De katachtige is een zeldzaam Rwenzoriluipaard, want dit is het Rwenzo-

rigebergte, een keten van hoge toppen langs de grens tussen Oeganda en de

Democratische Republiek Kongo. Anders dan de Kilimanjaro zijn deze bergen

niet vulkanisch, maar ongeveer drie miljoen jaar geleden gevormd uit eeuwen-

oud kristalgesteente dat in het westelijke deel van de Grote Slenk omhoog werd

gestuwd. De naam ‘Rwenzori’ of ‘Ruwenzori’ komt van de Bakonjo- en Baamba-

volken en betekent, meer dan toepasselijk, ‘degene die regen brengt’.

De lucht en de omgeving gaan het grootste deel van het jaar schuil achter

dikke wolken en mist, doordat de bergen de vochtige lucht die wordt aangevoerd

door de wind en de zuidoostelijke moesson vasthouden. De regentijd loopt van

maart tot mei en van september tot december, maar lijkt veel langer te duren.

Afhankelijk van hun hoogte worden deze bergen vrijwel dagelijks gegeseld door

een wolkbreuk of sneeuwstorm, en daarmee is de Rwenzori het natste gebergte

van Afrika. Dit is hoe dan ook een gebied van extremen: ’s nachts komt de tempe-

ratuur er zelden boven het vriespunt, maar overdag verschroeit de intense straling

van de zon alles wat er leeft. De Zweedse botanist Olov Hedberg zei eens: ‘Het is

alsof het elke dag zomer is en elke nacht winter.’

Deze bijzondere omstandigheden vlak bij de evenaar leiden tot een onver-

wachte diversiteit in het plantenleven. De hellingen van het Rwenzorigebergte

vormen als het ware een botanische trap, met op elke trede een andere zone met

zijn eigen, karakteristieke flora. Op de top, ongeveer 5000 m boven zeeniveau,

voeden plekken als het met sneeuw en ijs bedekte Stanleyplateau de gletsjerstro-

men eronder. De top bestaat hoofdzakelijk uit gesteente, begroeid met weinig

meer dan mossen, maar een paar honderd meter lager zijn stukken aarde en rots-


KO N G OH O O F D S T U K D R I E


K O N G O 1 1 5

Het tropisch regenwoud is het kloppend hart van Afrika. Het ligt in het midden van het continent, ingeklemd tus-sen de zinderende Sahara in het noorden en de Kalahari in het zuiden, en de warme Atlantische Oceaan omspoelt de westelijke rand. Tropisch Afrika is bedekt met jun-gle; reusachtige oeroude bomen, stinkende moerasbossen en verstikkende vegetatie zijn kenmerkend voor deze regenbossen, die zo uitgestrekt zijn dat ze hun eigen weer creëren. Er kan het hele jaar regen vallen, maar in de twee natteseizoenen worden de bossenoverspoeld door hevige buien. Daar ze aan weerszijden van de evenaar liggen, is er altijd ergens een regentijd.

De geelsnaveltoerako


1 1 6 A F R I K A

De regen valt met bakken uit de hemel, en enorme onweersbuien

veroorzaken meer blikseminslagen dan waar ook op aarde. De jaarlijkse regenval

in dit tropische regenwoud bedraagt wel 2000 mm en de gemiddelde temperatuur

is een drukkende 30 ºC. Al die regen stroomt vanuit het bos de grote rivieren in,

waaronder de imposante Kongo, een waterweg die in alles tweede lijkt te zijn. Hij

is de op een na langste rivier in Afrika (na de Nijl), ontwatert het op een na groot-

ste regenwoud op aarde (na het Amazonebekken) en heeft de op een na grootste

watermassa (na de Amazone). Maar de Kongo is ook de diepste rivier ter wereld,

met een diepte van soms wel 230 m. Bovendien is hij, zoals alle grote Afrikaanse

rivieren, een cruciale levensader, een snelweg voor de mensen en de wilde dieren

die er leven.

Tropisch Afrika is ook een oord met een enorme biodiversiteit; het Kongo-

bekken kent een van de grootste concentraties endemische soorten op aarde. In

totaal leeft in de regenwouden en de rivieren meer dan de helft van alle Afrikaanse

planten- en diersoorten. Daartoe behoren de schuwe okapi en het dwergnijlpaard,

evenals onze naaste levende verwanten, de chimpansees, bonobo’s en gorilla’s. Zij

leven echter in een geheime, bijna claustrofobische wereld, waar jagers en prooien

dicht opeen wonen, buren rivalen zijn in de meedogenloze strijd om ruimte en

licht, en elke triomf ten koste gaat van een ander wezen.

S N O E P L U S T I G E C H I M P A N S E E S

Op de bosvloer is het donker, zelfs bij zonsopkomst. Het is al 25 ºC en de rela-

tieve vochtigheid is bijna 80 procent, hoewel de dag nauwelijks is begonnen.

Lichtstralen dringen door het dichte bladerdak van zwarte ebben-, mahonie- en

cacaobomen, slechts drie van de minstens driehonderd soorten die voorkomen in

de tropische regenwouden van Afrika. Hun lagere takken zijn getooid met lianen

en epifyten, en hun dikke stammen zijn omgeven door een wirwar van vegetatie.

Enorme woudreuzen (de hoogste bomen, die boven het bladerdak uitste-

ken), zoals de Afrikaanse walnoot, verheffen zich 40 m de lucht in, maar de dichte

onderste laag is niet zo ondoordringbaar als speelfilms ons willen doen geloven,

want veel grotere dieren volgen uitgesleten paden door het bos. Toch is dit de

ongerepte jungle, Conrads ‘hart der duisternis’, een vochtige en mysterieuze sche-

merwereld waar planten en dieren niet alleen vechten om te overleven, maar ook

om licht.

In het schemerlicht verraadt beweging in de afgevallen bladeren een enorme

duizendpoot, lid van de recyclebrigade van het bos. Hij eet onder meer rottend

De Kongo is een levens-ader, een snelweg voor de mensen en de wilde dieren die er leven. In het Kongobekken leeft meer dan de helft van alle Afrikaanse planten- en diersoorten.

Een dwergnijlpaard en haar kalf wentelen zich in het water. Het dwergnijlpaard is inheems in de bossen en moerassen van West-Afrika, maar wordt zelden waargenomen, want het is schuw en bedreigd; er leven nog slechts drieduizend exemplaren in het wild.


K O N G O 1 1 7


1 2 0 A F R I K A


K O N G O 1 2 1

Chimpanseegereedschap Chimpansees in het Kongolese regenwoud gebruiken verschillende werktuigen om honing te bemachtigen. (1) Een jonge chimp leert het vak door naar oudere dieren te kijken. (2) De oudere chimpansee slaat tegen de schors met een stevige stok. (3) Hij komt er niet doorheen, maar een stuk van een grotere tak levert meer succes op. (4) Hij schept de honing eruit met een kleinere stok en zijn vingers.

1

3

2

4

O O G I N O O G


Afrika - preview

Documents

Transcript of Afrika - preview