Zindelijkheidstas“Een geweldig

cadeau”Handleiding

Kimberly SigmansStudente 3 BaKO

InhoudstafelWat is zindelijkheid? .......................................................................................................1

Een definitie

Eigen visie op zindelijkheid …………………………………………………………………………………………..1

Wat is een zindelijkheidstas? ...........................................................................................2

Wat zit er in de zindelijkheidstas? ……………………………………………………………………….2

Het boek “Een geweldig cadeau” …………………………………………………………………………………..3

Het stappenplan ………………………………………………………………………………………………………….3

Uitleg verschillende spelletjes ..……………………………………………………………………………………..3

Breng Olifantje naar zijn potje ……………………………………………………………………………3

Het onderbroekenspel ……………………………………………………………………………………….4

Onderbroekenmemory ……………………………………………………………………………………….5

Belonen ………………………………………………………………………………………………………………………5

Het heen- en weerschriftje ……………………………………………………………………………………………6

Interview met een kleuteronderwijzer(es) ………………………………………………………………………6

Samenvatting wetenschappelijke artikels ……………………………………………………………………….7

Early Childhood Education: Kwaliteit onder druk: de kwaliteit van opvang in Nederlandse kinderdagverblijven in 1995 en 2001 ……………………………………………….7

Bevraging van kleuterleidsters over zindelijkheid …………………………………………………8

Broekpoepen, kan het kind daar wat aan doen? ………………………………………………….9

Zo wordt blaastraining een succes …………………………………………………………………….10

Bronnen ……………………………………………………………………………………………………………………12

2

Wat is zindelijkheid?Een definitie “Een kind is zindelijk wanneer het zijn urine en zijn stoelgang kan ophouden en wacht met de lozing ervan tot een gepast moment en op een gepaste plaats.”

Het gaat dus om een maatschappij-afhankelijke stellingname, waarbij de criteria afhangen van wat men ziet als gepast moment, gepaste plaats en aanvaardbare leeftijd; en niet om een biologisch-wetenschappelijke definitie. De definitie is duidelijk tijd- en cultuurgebonden.

Bij ons betekent dat: Continent zijn overdag op de leeftijd van 3 à 4 jaar. Continent zijn ’s nachts op de leeftijd van 5 à 7 jaar.

Zindelijkheidsproblemen ontstaan wanneer een kind hierin niet slaagt op de leeftijd dat de omgeving aanvaardt dat dit zou moeten gebeuren. (Dr. N. De Ronne)

Zindelijkheid is een natuurlijk proces waarbij het kind op eigen tempo ontwikkeld.

Eigen visie op zindelijkheidAls derdejaarsstudent kleuteronderwijs heb ik er natuurlijk al enkele stages op zitten. Ik ben dus al enkele keren in contact gekomen met het onderwerp zindelijkheid. Tijdens mijn stage met de jongste kleuters merkte ik dat onzindelijke kleuters toch nog regelmatig voorkomen. Sommige scholen staan dat toe, sommige scholen niet. Toen ik als peuter/kleuter naar school wou gaan, mocht ik dat alleen op voorwaarde dat ik zindelijk was. Persoonlijk vind ik dat ook belangrijk. Ik begrijp dat niet alle scholen die kinderen weigeren, wat ook niet hoeft. We moeten onthouden dat zindelijkheid een natuurlijk proces is en dat elk kind ontwikkeld op een eigen tempo. Niet elk kind kan zindelijk zijn op het moment dat het graag naar school wil gaan. Zindelijkheid mag volgens mij geen reden zijn om kinderen te weigeren. Toch vind ik dat onzindelijkheid wel wat problemen met zich mee brengt. Eerst en vooral sta je meestal alleen voor een grote groep kinderen. Je hebt niet altijd de hulp van een kinderverzorgster. Dat maakt het ook moeilijker om je klas alleen te laten en zo het ongelukje op te lossen. Vaak is het ook jammer dat je hierdoor tijd verliest en activiteiten moet laten vallen. Als juf kan je natuurlijk ook werken aan de zindelijkheid maar dat kan alleen goed verlopen als de ouders hier ook volledig achter staan. Een zindelijkheidstas kan volgens mij zowel de juf als de ouders en het kind hierbij helpen.

1

Wat is een zindelijkheidstas?Een zindelijkheidstas is een tas die de peuter of kleuter mee naar huis krijgt als hulp om zindelijk te worden. De tas bevat een rijk aanbod aan materialen om het zindelijk worden wat leuker te maken. Het is de bedoeling dat de tas ervoor kan zorgen dat de ouders een beter zicht krijgen op wat zindelijkheid is en hoe ze het zindelijk worden het best kunnen stimuleren. Het kind krijgt de tas mee naar huis en brengt die na een bepaalde afgesproken periode terug mee naar school.

Wat zit er in de zindelijkheidstas? ه Boek “Een geweldig cadeau”ه Knuffel Olifant met toebehoren:

- T-shirt- Oranje onderbroek- Rode lange broek- Luier- Potje

ه Spel: breng Olifantje naar zijn potje- Spelbord- Kleurendobbelsteen- 4 pionnen

ه Het onderbroekenspel:- Wasmandje- Geplastificeerde plaat van een kast- 7 vuile onderbroeken- 7 nette onderbroeken

ه Onderbroekenmemory (30 potjes)ه Stappenplan om op het potje te gaan (7 foto’s)ه Stappenplan om handen te wassen (zie bijlage)

Hier mag je de nodige exemplaren uit houden. Je kan het stappenplan uitknippen en in de juiste volgorde ophangen in het toilet of aan de wastafel.

ه Beloningskaart (bestaat uit 3 delen) met 36 kleine cadeautjes ه Diploma (zie bijlage)

2

Hier mag je ook 1 exemplaar van houden. Het kind mag een kleurtje kiezen waarop zijn/haar naam geschreven mag worden.

ه Heen- en weer schriftje

Het boek “Een geweldig cadeau”Het boek gaat over Olifantje die van zijn mama en papa een cadeautje krijgt. Zijn papa zegt dat het een ‘piepsie-poepsie-potje’ is maar Olifantje weet niet waarvoor dat dient. Is het een drinkbeker? Is het een hoedje? Is het een racewagen? Is het een zwembadje voor de vis? Mama en papa moeten even voortonen hoe het moet. Niet veel later gaat Olifantje op het potje en doet hij een plasje en een hoopje in.Omdat het boek een beetje grappig is, helpt het volgens mij om de zindelijkheidstraining iets leuks te maken.

Het stappenplanHet stappenplan kan je kind helpen om op het potje te gaan. Hang het stappenplan op een zichtbare plaats op in de juiste volgorde op 1 lijn. De eerste foto heeft geen nummer, dit is het eindbeeld of met andere woorden: wat je graag wil bereiken. Het is altijd leuk om het stappenplan eens na te spelen met de knuffel.

Uitleg verschillende spelletjesBreng Olifantje naar zijn potjeOlifantje moet dringend op zijn potje gaan zitten voor een piepsie-poepsie-plasje. Probeer Olifantje zo snel mogelijk naar zijn potje te krijgen door met de kleurendobbelsteen te gooien. Je mag telkens naar het eerstvolgende vakje gaan dat overeenstemt met het kleur op je dobbelsteen. Bv. gooi je rood, dan mag je naar het eerstvolgende vakje gaan dat rood is. Gooi je

3

paars, dan mag je nog eens gooien. Wie als eerst met zijn pion bij het potje raakt, is gewonnen.

Het onderbroekenspelOlifantje heeft enkele ongelukjes gehad. Probeer de onderbroeken te sorteren op de juiste plaats. Begin met alle onderbroeken op een hoopje door elkaar te leggen. De vuile onderbroeken moeten in de wasmand en de propere onderbroeken moeten op de prent met de kast gelegd worden. Naarmate je kind zindelijk wordt, kan je het aantal vuile onderbroeken verminderen om op het einde alleen maar de propere onderbroeken over te houden.

1

2

4

3

OnderbroekenmemoryOlifantje heeft elke onderbroek 2 keer. Probeer telkens twee dezelfde onderbroeken te vinden. Plaats de potjes met het onderbroekje naar onder en zet ze in minimum 2 rijen. Er is een verschil in moeilijkheidsgraad door de verschillende soorten onderbroeken. Er zijn onderbroeken in één kleur (makkelijkst), onderbroeken in twee kleuren (moeilijker) en onderbroeken met gekleurde stippen (moeilijker). Per soort zijn er 10 potjes (5 kleuren), natuurlijk kan je een paar kleuren weg laten om het makkelijker te maken. Om het moeilijker te maken kan je de verschillende soorten door elkaar gebruiken en telkens meer potjes zetten.

BelonenBelonen is zeer belangrijk bij de zindelijkheidstraining. Het werkt stimulerend voor het kind. In de zindelijkheidstas zit ook een

5

beloningsysteem. Voor elk ‘cadeautje’ dat jouw kapoen in het potje doet mag het een cadeautje op de beloningskaart kleven. Hang de kaarten op een zichtbare plaats op (bv. met magneten aan de koelkast) en laat uw kind het cadeautje op kleven. De kaart en de cadeautjes zijn voorzien van velcro en vragen dus enige voorzichtigheid bij het losstrekken van de cadeautjes van de kaart.

Als de zindelijkheid na een tijdje vanzelfsprekend wordt, kan je het belonen langzaam afbouwen.

Het heen- en weerschriftje Een heen- en weerschriftje is een schriftje waarin je belangrijke informatie kan schrijven die je graag wil zeggen aan de juf. Je kan er je vragen en ervaringen in kwijt. Het is ook leuk om er enkele foto’s in te kleven zodat ook andere ouders en kleuters die foto’s kunnen zien.

Interview met een kleuteronderwijzer(es)Juf Nele Engelbrelst, K1 De Springplank

Wat is zindelijkheid volgens jou?Zindelijkheid is volgens mij dat een kleuter zelf kan aangeven wanneer hij/zij naar het toilet moet. Ze moeten het voelen aankomen om zo op tijd naar het toilet te gaan.

Hoe ga je om met kinderen die nog niet zindelijk zijn?Ik breng hen het potje aan. Ik vind het belangrijk dat het een goed potje is waarop de kinderen een goede zithouding kunnen hebben. Ik zorg dat de kinderen op vaste tijdstippen naar het toilet gaan en dat het een leuk ritueel is. Dit kan bijvoorbeeld door een liedje te zingen tijdens het toiletgebeuren. Begin september start ik ook met het thema ‘Dat kan ik al zelf!’ waar ik dan werk rond zelfstandigheid (jasjes aandoen, op potje of toilet gaan, …). Ik zorg er dan ook voor dat er boekjes zijn over zindelijkheid.

Heb je ook een kinderverzorgster?

6

Ja, op dinsdag komt de kinderverzorgster een hele dag.

Vind je dat een school een kind mag weigeren indien hij/zij niet zindelijk is?Nee, op zindelijkheid staat er geen leeftijd. Elk kind is anders en ontwikkeld op zijn eigen tempo. Ik vind wel dat er een goede samenwerking moet zijn met de ouders. De ouders moeten voor de aanvang van de eerste schooldag al bezig zijn met de zindelijkheid van hun kind.

Heb je al gehoord van een zindelijkheidstas? Is een zindelijkheidstas een tas met propere kledij?

Neen, het is een tas die de peuter of kleuter mee naar huis krijgt als hulp om zindelijk te worden. Wat vind u daar van?Ik vind dat niet zo geschikt voor in een kleuterklas, volgens mij is dat eerder iets voor in een crèche.

Hoe ga je om met belonen?Ik beloon hen vooral verbaal. Soms krijgen ze van mij ook een sticker of een stempel.

Heb je tips die ik kan gebruiken bij het trainen van onzindelijke kleuters?Maak het zindelijk worden vooral een leuk gebeuren. Zing een liedje tijdens het toiletbezoek en zorg voor toiletbezoeken op regelmatige tijdstippen. Breng zindelijkheid aan in een thema bij het begin van het jaar. Zelf thuis kan je werken aan zindelijkheid bij je eigen kinderen door je kinderen in hun blootje te laten lopen zodat ze zich bewust worden wanneer ze naar het toilet moeten.

Samenvatting wetenschappelijke artikels Originele artikels zie bijlage

Early Childhood EducationArtikel: Kwaliteit onder druk: de kwaliteit van opvang in Nederlandse kinderdagverblijven in 1995 en 2001De kwaliteit van de kinderopvang bepaalt welke effecten kinderopvang op de ontwikkeling van kinderen heeft. Kinderen die van kinderopvang van hoge kwaliteit genieten laten meer positieve reacties zien dan kinderen met opvang van lage kwaliteit. Daarnaast blijken ze meer sociaal competent, communicatief,

7

meer veerkrachtig, meer zelfstandig te zijn en scoren ze hoger op diverse cognitieve en taaltesten dan kinderen met lage kwaliteit kinderopvang. Lage kwaliteit van opvang blijkt geassocieerd met een negatief effect, ongehoorzaamheid, agressief en ander negatief gedrag, teruggetrokkenheid en apathie.In het onderzoek naar de kwaliteit van kinderopvang worden 2 typen kwaliteitsmaten onderscheiden: structurele maten en proceskenmerken. Structurele maten zijn het opleidingsniveau van de professionele opvoeder, de groepsgrootte en de verhouding tussen leidster en kind. Proceskenmerken hebben betrekking tot het pedagogisch proces (de manier waarop de leidsters met de kinderen omgaan). Het inzetten van een extra leidster heeft bijvoorbeeld alleen een positief effect op de dagelijkse ervaringen van de kinderen wanneer die leidster competent is en zich inzet.Uit het onderzoek blijkt dat de gemiddelde kwaliteit van de kinderopvang tussen 1995 en 2001 afgenomen is. Er worden meer en meer kinderopvangcentra van lage kwaliteit aangetroffen. Volgens mij kunnen we ook uit het onderzoek afleiden dat de kwaliteit van de kinderopvang afhangt van de opleiding en geschooldheid van de leidster, de meubilering en inrichting voor de kinderen, persoonlijke zorg voor de kinderen, taalervaringen, leeractiviteiten, sociale interactie tussen kind en leidster, programmastructuur (dagindeling) en stafvoorzieningen. Ook blijkt volgens mij dat hoe beter de kwaliteit van de kinderopvang, hoe meer het kind kan leren en zich ontwikkelen en hoe beter de basis is voor het kleuteronderwijs.

ZindelijkheidArtikel: Bevraging van kleuterleidsters over zindelijkheidUit een aantal studies is gebleken dat de laatste jaren de leeftijd waarop men begint en eindigt met zindelijkheidstraining is gestegen. Vroeger startte men vanaf 18 maanden, nu wordt er gestart vanaf 21 à 36 maanden. De oorzaken hiervan liggen in de omgeving of in de ervaringen die het kind opdoet tijdens de zindelijkheidstraining. Het later volbrengen van de zindelijkheidstraining kan nadelige gevolgen met zich meebrengen, zowel voor het kind, de ouders als de samenleving. Het is ook niet alleen nadelig voor het milieu (de vele wegwerpluiers) maar ook financieel is het ook zwaarder voor de ouders (hoe langer het duurt voor je kind zindelijk is, hoe meer luiers je moet aankopen).Kleuterleid(st)ers worden op hun werkvloer meer en meer geconfronteerd met kleuters die op hun instapleeftijd van 2,5 jaar nog altijd niet zindelijk zijn. Daardoor krijgt de kleuteronderwijzer(es) meer verantwoordelijkheid bij de zindelijkheidstraining van de kinderen. Hierdoor komt zowel de kwaliteit als kwantiteit van pedagogische activiteiten in het gedrang. Slechts 27% van de kleuterleid(st)ers leerde tijdens zijn/haar opleiding omgaan met onzindelijke kleuters, terwijl dat eigenlijk bijna 80% zou moeten zijn. Ongeveer de helft van de KO’s vindt het haar taak om kinderen te trainen in zindelijkheid. De reden hiervoor zou zijn dat ze anders kleuters aan de concurrentie zouden verliezen en

8

dat kleuters misschien zindelijkheid kunnen leren van elkaar. De andere helft vindt het niet haar taak en niet de taak van de school om kleuters te trainen op zindelijkheid.In het artikel staat er dat er meer aandacht moet besteed worden aan zindelijkheidstraining door de ouders te sensibiliseren om er op tijd en met de nodige aandacht aan te beginnen. Intussen moet er gezorgd worden voor extra hulp in de kleuterklassen zodat de kwaliteit van het kleuteronderwijs geen gevaar loopt.Methoden van zindelijkheidstraining:

Het kind op regelmatige tijdstippen op het potje zetten (92%) Als KO geregeld vragen of het kind moet plassen (69%) Belonen (58.6%) Het kind zonder luier laten rondlopen (54%) Boekje voorlezen over het gebruik van het potje (52.3%) Strafmethode (1.7%)

Er is meer onderzoek nodig om mogelijke oplossingen te vinden voor de verlate zindelijkheid bij kinderen. Geen enkel onderzoek heeft aangetoond dat een vroege zindelijkheidstraining nadelig is. Zindelijkheid kan volgens onderzoek vlot gaan als men er intensief mee bezig is zonder het kind te forceren of te straffen.

Artikel: Broekpoepen, kan het kind daar wat aan doen?Men spreekt van encopresis (broekpoepen) na het 4de levensjaar van het kind. Ontlastingsproblemen bij kinderen zijn een veel voorkomende klacht. Meestal is er geen lichamelijke oorzaak te vinden maar is het eerder een functioneel probleem.Mogelijke oorzaken van obstipatie:

Verkeerd toiletgedrag Negeren van aandranggevoel voor de ontlasting Geen zin om naar het toilet te gaan Ontlasting niet durven doen bij iemand anders of op school

De ontlasting moet vast zijn en mag niet bestaan uit keutels. Kinderen die verstopt zitten, hebben meestal minder dan 1 keer per 2 dagen harde ontlasting. Het kan ook pijnlijk zijn voor het kind.Wel durven plassen maar niet durven poepen, kan verschillende oorzaken hebben:

Angstgevoelens door de pijn Verkeerde houding op het toilet waardoor de sluitspier zich onvoldoende

kan ontspannenBroekpoepen is zelden het gevolg van het niet kunnen beheersen van de aandrang tot ontlasting, het is vaak onbewust of onopzettelijk. Kinderen mogen op geen enkele manier gestraft worden voor dit probleem. Broekpoepen heeft

9

vaak te maken met obstipatie of onvolledige ontlasting. Dit kan voor buikpijn zorgen bij het kind.Het bevorderen van de ontlasting is een proces van rust en regelmaat. De ontlasting komt het makkelijkst tijdens of na een maaltijd omdat de darmen op dat moment actief bezig zijn met het transporteren van de darminhoud (darmreflex). Gaat het kind dan niet, kan het zijn dat de aandrang na het eten over is en dat het kind moet wachten tot de volgende maaltijd. Een juiste zithouding is ook belangrijk: rustig, zittend op 2 billen, met beide voeten ondersteund. De aandrang wordt geremd als het kind met de hiel tegen de anus drukt, bv. bij het zitten op de knieën. Bij kinderen die last hebben van verstopping kan zitten op iets warms helpen. Warmte zorgt voor ontspanning van de bilspieren en bekkenbodem. Om gebruik te maken van het darmreflex zit het kind best na elke maaltijd 2 à 3 minuten op het toilet. Beter 1 keer per dag rustig dan 2 à 3 keer onder dwang of snel.Aandachtspunten voor een goeie poeptraining:

Aan tafel eten, zittend op een stoel in de goede zithouding Onmiddellijk na het eten naar het toilet gaan om de darmreflex te

gebruiken Een beetje voorover zitten op het toilet of toiletbrilverkleiner Voeten op de grond of op een bankje zetten Handen op de knieën leggen Buik en billen slap houden Rustig een paar keer wat dieper in- en uitademen, de buik beweegt dan

vanzelf van binnen naar buiten Rustig een paar keer een schommelbeweging maken Rustig mee persen als de ontlasting komt Afvegen van voor naar achter, of achterlangs (vooral belangrijk bij meisjes)

Kinderen die regelmatig ontlasting in hun broek hebben, moeten door de huisarts of kinderarts behandeld worden. Kinderen die erg verstopt zitten hebben de hulp van medicijnen nodig. Obstipatie kan ook het gevolg zijn van seksueel misbruik.Tips voor leerkrachten:

Signaleer het probleem Bedenk dat verstopping buikpijn veroorzaken Geef advies over een goede zithouding op het toilet Vraag de ouders de huisarts te raadplegen als het kind met enige

regelmaat in zijn broek poept Adviseer de ouders de huisarts te raadplegen als het kind minder dan 4

keer per week poept en als de ontlasting bestaat uit keutels Bespreek de aanschaf van een skippybal (kan helpen bevorderen)

Artikel: Zo wordt blaastraining een succesRond het 3de levensjaar begint een kind zijn behoefte te doen op een daarvoor bestemde plaats. Indien dit in het 6de levensjaar nog niet het geval is, lijden kinderen aan enuresis of zijn ze incontinent. Een manier op deze kinderen droog

10

te krijgen is blaastraining (steeds vaker gegeven door gespecialiseerde verpleegkundigen).Zindelijkheidstraining kan pas beginnen als kinderen voldoende controle ov er hun blaas en sluitspier hebben (in de loop van het 2de levensjaar). Nauwkeurig onderzoek bij kinderen met urineverlies toont aan dat we onderscheid kunnen maken in 2 hoofdgroepen:

1. Kinderen bij wie geen aangeboren afwijkingen en/of disfuncties van het urogenitaal stelsel zijn aan te tonen (enuresis)

2. Kinderen die dergelijke afwijkingen wel hebben (incontinentie)Zolang de incontinentie niet verholpen wordt, zal het kind steeds ongelukjes hebben. Omdat kinderen onder een bepaalde leeftijd nog niet in staat zijn controle uit te oefenen op hun mictiereflex (plasreflex), kan er tot die leeftijd nog geen sprake zijn van enuresis. Er moet hiervoor ook eerst een serieuze poging gedaan worden tot zindelijkheidstraining. Als dat gebeurd is en het kind heeft na zijn 5de verjaardag nog altijd een natte broek, dan pas is er een probleem.Bij enuresis gaat het om kinderen die overdag en/of ’s nachts in hun broek plassen, vanaf de leeftijd dat men redelijkerwijs mag aannemen dat het kind droog kan blijven. Een kind kan alleen zindelijk worden als er aan een aantal voorwaarden wordt voldaan:

Een potje/wc in de buurt van het kind Het kind moet weten wat van hem/haar verwacht wordt

Bij problemen met zindelijkheid moet je rekening houden met de ontwikkelingsfase waarin het kind zich bevindt. Een kind van 2 à 3 jaar kan zich in de koppigheidsfase bevinden (niet willen eten, niet willen op potje zitten, …), een kind van 3 à 4 jaar kan zich in de fase bevinden waarin hij zelf wil bepalen hoe hij zijn behoefte doet en op welk tempo.Andere oorzaken:

Groeiachterstand Spanningen en wanorde in het gezin Het kind is druk bezig met spelen

Een verkeerde diagnose en een verkeerde behandeling kan een nadelige invloed hebben op het zelfvertrouwen van het kind en het vertrouwen in de behandelaar.Een mictiedagboek kan helpen een goed beeld te krijgen van de uitgangssituatie van het kind. Het is een verpleegkundig instrument waarmee het urineverlies en alle daarmee samenhangede symptomen objectief en volledig in kaart is te brengen. De ouders moeten dan elke dag opschrijven hoe vaak het kind uit zichzelf gaat plassen en hoe vaak het in de broek plast. Het kan gebruikt worden als feedbackinstrument.Verpleegkundig methodisch handelen is het oplossen van een probleem volgens de stappen van het verpleegkundig proces:

11

1. Diagnosticeren Bestaat uit 4 onderdelen:

1) Verzamelen2) Interpreteren3) Groeperen4) Benoemen van gegevens

Een belangrijk hulpmiddel hierbij: de PES-structuur

ProbleemEtiologie of oorzakenSymptomen

2. Verpleegkundige interventie Richten op de oorzaken van het niet zindelijk worden

3. Evaluatie De symptomen registreren in het mictiedagboek om zo te kunnen aantonen in welke mate de verpleegkundige interventie effect heeft en om het kind te motiveren om door te gaan met de behandeling (het kind ziet dat het vaker droog is).

BronnenDr. N. De Ronne, pediater, centraal adviserend arts Kind en Gezin, Zindelijkheidstraining(zie bijlage)

M. Gevers Deynoot-Schaub & M. Riksen-Walraven (2002). Kwaliteit onder druk: de kwaliteit van opvang in Nederlandse kinderdagverblijven in 1995 en 2001. Pedagogiek, 22e jaargang, 2, 109-124

A. Vermandel, N. Kaerts, K. Van Nunen (2010). Bevraging van kleuterleidsters over zindelijkheid. Tijdschrift voor geneeskunde, 66, nr. 00

L. Geerdes-Klaassen (maart 2005). Broekpoepen, kan het kind daar wat aan doen?. De wereld van het jonge kind

M. Weide, van der (juni 1997)Zo wordt blaastraining een succes. Nursing 9

12

13