Jan Abrahamse

DE BRAAK,EEN ROMANTISCH LANDGOED

IN NOORD-DRENTE

^ - • :

• ; . * * 3-- <

. * * •"

Luchtfoto van De Braak, rechtsonder de Vennerstraat. In het bos is de doolhof duidelijk zichtbaar. De foto is in noordelijke richting genomen

N O O R D E R B R E E D T E 8 8 - 1 5 2

Het landgoed De Braakligt ten noorden van

Paterswolde, ten westenvan de Hoofdweg die van

Groningen naar Eeldeloopt. Het 29,5 ha grote

landgoed omvat eenaantal door lanen

omringde weilanden (12ha) met daartussen eenparkbos van 11 ha met

vijvers en gazons. Op hetlandgoed is eendamhertenhamp

aanwezig, een doolhof eneen berceau (overdekte

loofgang). Sinds 1920 isDe Braak in eigendom vande Vereniging tot Behoudvan Natuurmonumenten.

Een verkenning onderleiding van Paul Verbij,beheerder in dienst vanNatuurmonumenten, en

fotografe WilDwarswaard.

HET LANDGOED IS OM MEERDERE REDENEN EENbijzonder gebied.• De Braak ligt op de overgang van het

Drentse plateau en het Groninger zeeklei-gebied in de Eelderwolderpolder, tegen dehogere gronden aan.

• Het landgoed heeft een gevarieerde op-bouw. Het westelijk deel bestaat uit wei-landen, begrensd door rechte statige la-nen. Het bosgedeelte bezit een besloten in-tiem karakter met smalle paadjes die doorhet dichte bos slingeren.

• De doolhof, de berceau, de kronkelvijvers,de zichtlijnen (doorkijkjes) en uitzichtpun-ten geven het landgoed een hoge kultuur-historische en landschappelijke waarde.

• Het bos bestaat hoofdzakelijk uit eik enbeuk. De struikvegetatie wordt geken-merkt door hulst, rodondendrons, taxus,vlier, lijsterbes enesdoorn. De bodemvege-tatie bestaat o.a. uit bosgierstgras, salo-monszegel en witte klaverzuring. Op de

gazons treft men bijzondere soorten als ge-vlekte orchis, adderwortel, vrouwenman-tel en hemelsleutel aan.

• In De Braak vindt men kolonies van blau-we reiger en roek.

• De Braak is vanouds een toeristische trek-pleister voor de bewoners van Groningenen Noord-Drente.

Geschiedenis

Het landgoed De Braak bestond al rond1700, het was toen in eigendom van luitenantE. F. ter Voet van Schelfhorst, die getrouwdwas met de Duitse Fraulein Von Braake, diewellicht haar naam aan het landgoed heeftgegeven. Als andere mogelijkheid voor denaam wordt genoemd dat De Braak afgeleidzou zijn van broek (laag drassig land).In 1705 werd het landgoed door Schelfhorstverkocht aan Lucas Nijsingh en ArendinaEmmius. In 1721 erfde Mr. Lucas Trip(1713-1783) het landgoed en maakte het totzijn zomerverblijf. Lucas Trip was burge-meester van Groningen en genoot bekend7heid als dichter.Begin 1800 is De Braak overgegaan naar defamilie Hesseling, die meerdere landgoede-ren en buitenplaatsen in bezit had. Het huidi-ge park is in 1825 aangelegd in opdracht vanAbraham Hesseling door de bekende tuinar-chitekt Roodbaard.Lucas Pieters Roodbaard, in 1782 in Assengeboren en in 1851 in Leeuwarden overle-den, heeft als een van de eersten in het beginvan de 19" eeuw in het Noorden tal van par-ken en buitenplaatsen in Engelse landschaps-stijl aangelegd, zoals het landgoed Ekensteinbij Appingedam, een stadstuin aan de Vaartin Assen, de Prinsentuin in Leeuwarden enStania State in Oenkerk.In De Braak zijn evenals in andere parkenkronkelige vijverpartijen aangelegd met veellussen met daartussen schiereilandjes. De uitde vijvers vrijkomende grond werd opgewor-pen tot heuvels van waar men fraaie uitzich-ten had. De vele kronkelpaadjes en doorzich-ten over vijvers en gazons zorgen ervoor datde betrekkelijk kleine oppervlakte van hetpark optimaal wordt benut.

Tussen de twee vijvers heeft een landhuis ge-staan dat voorzien was van een torentje. Vandaaruit had men naar het zuiden toe vrij zichtover de vijver en het gazon tot de Venner-straat, waar tot 1860 de hoofdingang was, ende daar vroeger gelegen es (bouwland). Hethuis raakte ̂ echter onbewoond en werd in

1890 gesloopt, waarna op dezelfde plaats eenkoepel als zomerverblijf werd gebouwd, dieinmiddels ook weer verdwenen is. Delen vanhet herenhuis werden in 1916 gebruikt bij deverbouwing van een boerderij (thans de wittedienstwoning van beheerder Paul Verbij).

Vette papieren

Rond 1894 werd het landgoed gekocht doorde bekende Groningse industrieel en EersteKamerlid W. A. Scholten. Zijn zoon J. E.Scholten erfde het vervolgens en stelde hetlandgoed openbaar toegankelijk. Volgenseen voortreffelijke beschrijving van J. W. H.Cordes in het weekblad 'Eigen haard' uit1906 bedroeg het toegangsgeld 10 cent perpersoon, dat ten goede kwam aan het kinder-ziekenhuis 'W. A. Scholten' te Groningen enaan de armen van Paterswolde.Cordes is slecht te spreken over het publiekdat veel rommel in het park achterlaat. 'Op hetBewijs van toegang tot De Braak, dat elke bezoekerontvangt, wordtmenvriendelijkverzocht het plant-soen niet te beschadigen of in koepels of banken tesnijden ofte schrijven, maar 't ligt toch wel voor dehand dat ook zulke verontreiniging daarbij niet is

De verontreiniging die Cordes hier noemtslaat op 'het heir van vette papieren enz., die doorminder wellevende bezoekers als getuigen der hierverbruikte versnaperingen worden achtergelaten.

Overstort rioolwater

N O O R D E R B R E E D T E

Dwaaltuin

De goeden zouden 't voor de kwaden moeten ontgel-den wanneer de eigenaar van De Braak, terechtontstemd door vandalisme of ergerlijke verontreini-ging, den toegang tot dit heerlijke park, die nu zohoog op prijs gesteld wordt, met een bedreiging vanhet bekende artikel 461 van het Wetboek van Straf-recht verbood. Hoe véél zou daardoor voorde inge-zetenen uit wijden omtrek verloren worden! Voorhoevele vereenigingen, genootschappen enz. dievan elders bijeenkomen, in Gruno's veste vergade-ren, blijft een bezoek aan De Braak een der hoofd-punten van het gedeelte van het programma dataan de ontspanning is gewijd. Hoe schoon en ge-notrijk was het avondfeest op het schitterend ver-lichte landgoed door den Heer bij de laatste lus-trumfeesten van Groningen's Hogeschool, op DeBraak den reünisten aangeboden, waarbij, zooalsde verslaggever van Het Nieuws van den Dagschreef: 'velen slechts noode in den morgenstondkonden scheiden van dit schoone stukje natuur'.In 1920 kocht Natuurmonumenten DeBraak uit de nalatenschap van J. E. Scholten.'Het was een merkwaardig natuurmonument, datin 1920 werd bezocht door 43.469 betalende bezoe-kers, die er niet alleen genoten van de kiosk en denkoepel, waar ververschingen te koop zijn, van het

doolhof en de kettingbrug, maar ook van het prach-tig geboomte en de fraaie waterpartijen', aldus hetJaarverslag 1921/1922 van Natuurmonu-menten. Jarenlang was het het enige natuur-monument dat een 'portier' had.

Wandeling

In 1988 heeft Natuurmonumenten een wan-delroute uitgezet in De Braak, die is aangege-ven door houten palen met groen gekleurdekoppen. De wandeling begint bij de poort aande Hoofdweg die dateert van 1856 en voor-zien is van een smeedijzeren hek. Vroegerwas dit de dienstbodeningang. Links van depoort lagen een hotel en een café en eenspeeltuin met lachspiegels, nu zijn dat kanto-ren.Het begin van de oprijlaan was vroeger eendonkere entree met zware coniferen. Dezezijn echter in het begin van deze eeuw ge-rooid.Direkt na de poort bevinden zich aan de rech-terkant grote rodondendronpartijen. Vóórde strenge winter van 1978-1979 waren er 9verschillende kleuren rodondendrons waar-

onder witte, lila, rose, diep rode en witte bloe-men met rode stippen. Nu is er nog een drie-tal soorten.

Na zo'n 100 m gaat de route linksaf bij heteerste pad. Hier passeert men een bruggetjeover de Leijenloop, een oud beekje dat vroe-ger in het dorp ontsprong, maar nu in DeBraak begint. Het landgoed heeft een door-voerfunktie van overtollig water van de om-liggende woonwijken. Het water gaat via deLeijenloop naar de vijvers en vervolgenslangs het hertenkamp richting Kluivingsbos,Boterdijk en naar het Paterswoldsemeer. Dekwaliteit van het water laat te wensen over.Links ligt de bloemenkwekerij van Rutgers.Bij de volgende splitsing gaat de wandelinglinks. Hier loopt men langs het rustieke fiets-pad: het Braakspaadje. Ook hier passeertmen een bruggetje over een sloot die in ver-binding staat met een riooloverstort uit dewoonkern en die slechts 3 maal per jaar inwerking mag treden, volgens het Zuiverings-schap Drente. De afgelopen jaren is er echtergemiddeld 19 keer ongezuiverd rioolwateringelaten. De invloed van het vuile water is

N O O R D E R B R E E D T E 8 8 - 1 5 4

De Braak Stooflinde

zichtbaar aan de vegetatie; we vinden hier Ja-panse duizendknoop, bergvlier en esdoornaan weerszijden van de sloot. Dit zijn soortendie profiteren van meer voedingsstoffen inde bodem. Ongeveer 20 m na het bruggetjegaat men links en bevindt men zich in eenbosje dat is aangelegd als dwaaltuin. Het bos-je beslaat een oppervlakte van 1,65 ha enheeft opgaande bomen en struiken, waardoor heen vele paden slingeren met een tota-le lengte van 1 km. Het opgaande bos bestaatuit 4 soorten eiken, te weten de winter-, de zo-mer-, de moeras- en de moseik, die in 1948geplant zijn. Als onderbegroeiing treft menaan hulst, braam, vlier en taxus. Deze be-groeiing is alleen mogelijk als men regelmatigbomen verwijdert, zodat er licht op de grondblijft.Na een splitsing gaat de route rechtdoor enna 100 m rechtsaf. Na 10 m volgt weer eenkruising waar men rechtdoor gaat. Hier be-vindt zich een grote verscheidenheid aan bo-men zoals zoetekers, Europese vogelkers, lij-sterbes, haagbeuk, hulst en taxus.De taxus draagt bessen die verspreid wordendoor zanglijsters en merels zodat er veel jon-

ge boompjes in de omgeving staan. Het is eenboom die van oudsher voorkomt op landgoe-deren. De takken werden gebruikt voorhandbogen.Bij de driesprong slaat men linksaf en verlaatmen de dwaaltuin. Bij de scheefhangendehulst gaat de route rechts en passeert menweer een afvoersloot. In de sloot liggen tak-ken en ander bosafval om de watertoevoer zolangzaam mogelijk te laten verlopen in derichting van de vijvers. De afvoerpijp vanafde Vennerstraat is duidelijk zichtbaar. Dewoonwijk aan de Vennerstraat was vroegeragrarisch gebied met 3 boerderijen die tot hetlandgoed behoorden. Na de sloot gaat menmeteen rechtsaf en komt men in een oud beu-kenbos dat sterk aan het aftakelen is. De beu-ken zijn zo'n 80 jaar oud en zullen binnen af-zienbare tijd vervangen moeten worden. De-ze statige bomen horen thuis in een land-goed. De stormen van de 70-er jaren hebbenveel schade toegebracht aan deze beuken.De ondergrond van De Braak bestaat uit kei-leem. Bij het uitgraven van de sloot is leemlangs de oevers gestort die begroeid zijn metdalkruid.

Aan de linkerkant achter de beuken ligt eengrasveld, dat onderdeel is van de zichtlijn(een doorzicht door het landgoed). Dezezichtlijnen lopen meestal naar het hart vaneen landgoed waar het landhuis zich bevindt.

Kraamkamer voor padden

Op de viersprong aangekomen gaat de wan-deling rechtdoor. Links op deze viersprongstaan een oude conifeer en een treures metzijn afhangende twijgen. Aan de rechterkantziet men hier een Douglas naaldboom vóóreen vierstammige stooflinde. Tevens groeithier een hoge tulpenboom met daaronderkrenteboompjes. Vervolgens bereikt men dezuidelijke vijver, in de volksmond de koffie-pot genoemd, die een grillige vorm vertoont.De lussen hiervan doen verschillende schier-eilandjes ontstaan. Deze waterpartij behoortook tot het werk van de tuinarchitekt Rood-baard. Het vrijgekomen zand uit de vijver isgedeponeerd op heuvels. Plaatselijk is de vij-ver 1,70 m diep en heeft een oppervlakte van1 ha. In de vijver zit weinig witvis, wel veel

D E R B R E E D T E

snoek. De vijvers van De Braak vormen eenkraamkamer voor padden.Begin maart vindt er in de nachtelijke ureneen paddentrek plaats van enkele duizendenpadden vanaf het Eelderdiep en het Klui-vingsbos naar De Braak.In de vijver rusten veel rui-eenden. Tijdenshet jachtseizoen verzamelen overdag zo'n200-300 eenden zich in de vijver om 's avondsuit te vliegen. Zeldzame eendesoorten diehier regelmatig voorkomen zijn kuifeend, ta-feleend en brilduiker.In de vijver tegenover het bankje lag vroegereen vlonder waar studenten uit Groningenmuziek- en dansuitvoeringen gaven. Ook oe-fenden hier tussen 1920 en 1940 zangkoren.Over de vijver lag vroeger een kettingbrug,die zoals Cordes het in 1906 beschreef 'bijzon-der pret geeft aan de jeugd en die voor haar wel eender grootste aantrekkelijkheden van het park ge-noemd mag worden'. Aan de overkant van devijver staat een monumentale 175-jarige rodebeuk. Tussen deze en een andere beuk heeftde theekoepel gestaan. Links aan de overkantvan de vijver bevinden zich lindes die zo'n100 jaar oud zijn en die sterfte vertonen in detoppen, ten gevolge van ouderdom en zureregen. Na het bankje loopt het pad met eenbocht langs de vijver. In de vijver ligt een ei-land dat 2 nivo's kent. Het eilandje was vroe-ger toegankelijk voor het publiek en op hetlaagste nivo heeft een pad gelopen. Voor deoorlog stonden er grote beeldengroepen,maar de Duitsers gebruikten die als schiet-schijf. Natuurmonumenten denkt erover om

Ansichtkaart met de vroegere theekoi

dit eilandje weer open te stellen. Jongelui uitde omgeving bouwen nu regelmatig 'brug-gen' van dode bomen om het eilandje te be-reiken. Op het eilandje komen veel zangvo-gels voor zoals nachtegaal, fluiter, spotvogel,wielewaal en ook de roek.

Reiger- en roekenkolonies

Na het eilandje loopt het pad in de zichtlijnvan de vroegere theekoepel. De rodonden-drons aan de linkerkant liggen echter teveel

Groninger stutl g op een vlonder in 1906

N O O R D E

in de zichtlijn, zodat een doorkijk belemmerdwordt. Over het grasveld loopt een natuurlij-ke afwatering naar de vijver. Na een vijf-sprong gaat de wandeling rechtdoor en ver-laat men de vijver, de route loopt dan door 3beuken. Op dit pad bevindt zich aan de rech-terkant in de toppen van de bomen een blau-we reigerkolonie van 50 paar en aan de lin-kerkant een roekenkolonie van 200 paar.Beide kolonies zijn de laatste 20-25 jaar sterkin aantal afgenomen. In 1952 waren er nog180 paar blauwe reigers en in 1958 nog 800roeken. De roeken gaan dood aan parathion-vergiftiging, soms wel 100 vogels per jaar.

Doolhof

Aan het eind van het pad heeft vroeger eenmarmeren beeldengroep gestaan. Bij deVennerstraat bevond zich destijds de ingangvan het landgoed. De paardetram had hiereen halte. Aan de rechterkant ligt het dool-hof, dat al bestond voordat Roodbaard hetlandgoed heeft aangelegd. Vroeger bestonddeze doolhof uit groene beuk, maar Natuur-monumenten heeft dit doolhof in 1986 her-steld, omdat de beuken kaal werden. Hetdoolhof in De Braak bestaat nu uit zo'n 3000haagbeuken die 2 maal per jaar geschoren engevlochten worden. Het is het enige doolhofin Nederland dat niet is aangelegd met coni-feren of ligusters. Bij het doolhof was eenkiosk waar men versnaperingen kon kopen,reepjes chocola en ijsjes waren volgens deoverlevering favoriet.

R E E D T E

Berceau

Berceau

Aan het eind van dit pad gaat de route rechtsen komt men in de berceau, een overdekteloofgang van gewone beuken, waarvan dekoppen in elkaar zijn gevlochten. Deze beu-ken zijn zo'n 170-200 jaar oud. De linkerzijdeis nog intakt, de rechterzijde wordt gerestau-reerd. Lopend in de berceau ziet men linksgrasland dat verpacht wordt. Aan het eindvan de berceau ligt rechts een dobbe, een vij-vertje, en volgt men de route door het bos.

Hertenkamp

Bij de driesprong gaat de wandeling naarlinks en komt men bij het hertenkamp waarmen rechts langs het hek loopt. Het herten-kamp dateert uit 1938. Er waren toen op deVeluwe teveel edelherten en die bracht menover naar De Braak. In 1948 heeft Natuur-monumenten damherten genomen, omdatdie beter in gevangenschap kunnen leven. Inhet kamp lopen 22 herten en eik jaar wordener begin juni zo'n 8 tot 12 kalfjes geboren.Een deel van de herten wordt dan verkochtaan andere hertenkampen in Nederland. Deherten hoeven alleen 's winters bijgevoerd teworden.In het hertenkamp lopen ook 4 ganzen die alswaakhond dienen tegen indringers; meestalzijn dat loslopende honden, die overigens al-leen aangelijnd in De Braak mogen komen.De hertenweide wordt door de 22 dierennogal vertrapt en de leemhoudende grond

zorgt voor veel plassen, die hierdoor eenideale groeiplaats vormt voor pitrus. Kenne-lijk ook voor mollen, want die komen hiermet honderden voor.Aan het eind van het hertenkamp gaat menlinks. Aan de rechterkant liggen prachtigegazons die al vanaf 1946 als hooiland zonderbemesting beheerd worden. Ze worden 1keer per jaar na 15 juli gemaaid in verbandmet zaadvorming en zijn daardoor rijk aanplantensoorten als vrouwenmantel, hemel-

sleutel, rietorchis en adderwortel.Het pad komt nu op een T-kruising. De kortewandeling gaat hier rechtsaf langs het wittehuis van de beheerder, waar bij de voordeurnog het enige marmeren beeld staat dat be-waard is gebleven. Men volgt dan de paaltjesmet de blauwe koppen langs dé brede oprij-laan naar het beginpunt. Deze wandeling isongeveer I 'A km en duurt ongeveer een halfuur.

Lange route

De lange wandeling gaat linksaf. Aan de lin-kerkant ligt het hertenkamp en rechts gras-land dat als bloemrijk hooiland beheerdwordt en één keer in de 3 jaar bemest wordtmet organische mest. Het land wordt beweiddoor eigen vee, meestal schapen, maar ookfjordenpaarden. De rechte laan komt uit opde Hooiweg, maar vlak hiervoor gaat menrechtsaf langs de 100-jarige lindemaan, dieerg geleden heeft van de ijzel in 1987.Aan het eind gaat de route weer rechts en hetweiland dat dan aan de linkerkant ligt wordtbeweid met vee van een boer uit de direkteomgeving. Dit weiland is gescheiden van delaan door een houtwal. In de weilanden aanweerszijden van deze laan staan hekken. Inhet terrein van Natuurmonumenten zijn datpoothekken (met horizontale planken), dievroeger gebruikt werden in Drente. Wan-neer men het bos bereikt gaat de wandelinglinksaf vóór een bruggetje en passeert men

Ganzen bewaken het hertenkamp

N O O R D E R B R E E D T E 8 8 - 1 5 7

onmiddellijk een ander bruggetje. Het wan-delpad buigt dan naar rechts en men looptdoor een eikenbos met een geringe onderbe-groeiing van hulst. Men bereikt dan hethoogste punt van het landgoed, een 8 meterboven NAP gelegen heuvel, die een fraai uit-zicht biedt over de lange vijver, die ook weerin een zichtlijn van de vroegere theekoepelligt. Voor het bankje op de heuvel ligt eenvierkante betonnen bak, die het restantvormt van een sokkel van een verdwenenbeeldengroep. Vanaf de heuvel loopt nogeen pad naar de Hoofdweg, maar de routegaat langs de vijver en daar passeert men eengroep eikenbomen met de respektabele leef-tijd van 350 jaar. Iets verder ziet men in debomen nog een kleine kolonie van blauwe rei-gers, hetgeen duidelijk zichtbaar is door degrote klodders mest die onder de bomen lig-gen. De jonge reigers worden gevoerd metvis, muizen en mollen die gevangen wordenin de Eeldermade, Peizermade en de polderOosterland. Aan de linkerkant ligt de moes-tuin van de beheerder. Tegen de muur wer-den vroeger druiven, klimabrikoos en leiper-zik verbouwd. De medicinale kruiden diehier geteeld werden, waren beroemd. Aan derechterkant langs de vijver komt een stinzen-flora voor, o.a. de struisvaren, boerencrocus,withoefblad, holwortel, bosgeelsterretje enboshyacint.Wanneer men de grote oprijlaan bereikt gaatmen linksaf en aan de linkerkant ligt een ga-zon dat voorzien is van een poothek. In dit ga-zon heeft Natuurmonumenten een boom-gaard hersteld, waar zeer oude rassen hoog-stam fruitbomen gekweekt worden, zoals se-deling, Groninger kroon, vuurkroontje,sterappel, glaspeer en ringrenet. Ook staat ereen Weymouth den, die zich onderscheidtomdat ze 3 tot 5 naalden per bundel heeft,terwijl de meeste dennen 2 naalden hebben.De hoofdlaan was vroeger aan weerszijdenvoorzien van dikke beuken en grote linden,maar die zijn in de stormen van de jaren '70omgewaaid, waarna de laan heringeplant ismet eiken. De ruim 2/4 km lange wandelingeindigt weer bij de monumentale poort. •

'**'

Bloemrijk grasland met poothek

N O O R D E R B R E E D T E