Jaarverslag 2005Kapiteinshuis PekelaStichting Westers

2

Kapiteinshuis PekelaStichting Westers, K.v.K. 41014965Stichting Kapiteinshuis Pekela, K.v.K. 02068653

Bestuur per 31.12.2005:De heer drs.A.Westers, voorzitterDe heer A.Schrik, secretarisDe heer H.H.Meijerink, penningmeesterMevrouw J.G.Hoiting-SchreuderMevrouw F.Olsder-BuevingDe heer K.WeertsDe bestuursvergaderingen worden bijgewoonddoor de heer H.A.Hachmer, conservator van hetVeenkoloniaal Museum te Veendam

Vrijwilligers per 31.12.2005:Mevrouw J.Abbring-AllemekindersDe heer H.DavidsMevrouw H.Eerkens-VeldkampMevrouw M.Haaijer-FensDe heer H.A.HachmerMevrouw G.G.HeckmanDe heer A.HeeresMevrouw I.Kiewiet-BruggemannDe heer H.H.MeijerinkMevrouw F.Olsder-BuevingDe heer J.SchrikMevrouw M.Schrik-DraismaMevrouw G.Tiktak-SteenMevrouw A.Tunteler-BijholtDe heer W.VerhagenMevrouw J.Verhagen-OttevangerMevrouw A.de Vries-SmitDe heer A.Westers

Aangezien niet bekend is wanneer de restauratie van het Kapi-teinshuis Pekela voltooid en het museum heringericht zal zijn ishet nog niet mogelijk hier reeds de openingstijden in het seizoen2006 te vermelden. Raadpleeg website www.kapiteinshuis.nl ofwebsite www.pekela.nlAanmelding als donateur (minimum €12) is mogelijk per tele-foon: 0597-612121, of schriftelijk: Stichting Westers, Raad-huislaan 97, 9665 JC Oude PekelaBankrekening Stichting Westers (museum, collectie), NieuwePekela, 947768955, girorekening 267878Bankrekening Stichting Kapiteinshuis Pekela (pand, monu-ment),Nieuwe Pekela, 874866537.

Colofonuitgave: Kapiteinshuis Pekela/Stichting WestersDs.S.Tjadenstraat C 95/96, 9663 RD Nieuwe PekelaVormgeving: Staal PrePress, VeendamDruk: Drukkerij Bartelds, EexterveenschekanaalOntwerp logo: Th.Zwinderman, Nieuwe Pekela

3

In het voorjaar van 2005 overleed, 95 jaar oud, Engeli-na Woltjes, de bewoonster van het voorhuis van het Ka-piteinshuis Pekela. De laatste paar maanden van haarleven verminderden haar krachten zodanig, dat zij na eenkort verblijf in een verzorgingshuis te Oude Pekela inhet Refajaziekenhuis te Stadskanaal moest worden op-genomen. Daar stierf zij op zes april in haar slaap.Op de bijeenkomst voorafgaande aan de begrafenis ophet kerkhof bij de Ned.Herv. kerk te Nieuwe Pekelasprak de heer K.Weerts, haar executeur-testamentair enlid van het bestuur van de Stichting Wes-ters/Kapiteinshuis Pekela, een in memoriam, waaraanhet volgende is ontleend.Liene, zoals zij bij ieder bekend stond, werd in het hui-dige Kapiteinshuis geboren op 19 december 1909 en in-geschreven in het bevolkingsregister als Engelina, doch-ter van Fokko Woltjes en Annechien de Jonge. Zij waséén van een tweeling. Haar broertje, Alle, overleed he-laas op 2 april 1910 . Er was al een zoon in het gezin,Jacob, geboren 18 januari 1906. Op een bepaaldmomentwerd in het gezin bovendien een vijftienjarige oom op-genomen, ‘ons Albert’ genoemd, van wie beide ouderswaren overleden.Haar eerste levensjaren waren niet gemakkelijk. Zijdroeg als kind een korset vanwege een rugafwijking. Ophaar twaalfde werd het zo ernstig, dat ze vier, vijf jaarlang in bed heeft moeten liggen. Dat was dus de periodena de lagere school. Zij heeft heel wat dokters ‘versle-ten’, zoals zij zelf zei, Nanninga, Brouwer, Rijkens,Maathuis, Wartena, Oppewal.Op haar zestiende ging ze naar de breifabriek, zoals zehet zelf noemde, bij velen bekend als TricotagefabriekA.Westers & Zoon, de fabriek van de bekende Stapp-sokken. Hier heeft zij ruim vijftien jaar met veel pleziergewerkt. Volgens Liene werd er veel gezongen . Zij konvoor de vuist weg zo een aantal liedjes opnoemen, wanthaar geheugen was tot de laatste dag ijzersterk.Omdat het voor haar moeder allemaal wat te veel werd,

stopte Liene met haarwerk op de fabriek ennam zij gedeeltelijk detaak van haar moederover. Daarnaast had zenog een aantal werk-huizen en bediende zijde nabijgelegen brug.Lienes moeder over-leed in 1959, haar vaderin 1973.Er diende zuinig ge-leefd te worden, het-geen ook haar karaktergevormd heeft. Niets werd weggegooid, van alles, elas-tiek, stopgaren, roestige schroeven enz. werden bij haarteruggevonden. Iets weggeven was voor haar heel moei-lijk. Zij was zeer gehecht aan haar spullen.De laatste jaren kenden we haar als bewoonster van hetKapiteinshuis. Zij beschouwde zichzelf als een soorthuisbewaarder. Een betere kon je je niet wensen! Zijhield alles in de gaten. Als iemand bij het afsluiten vanhet museum was vergeten het alarm in te schakelen, gingbij de heer Weerts, twee huizen verderop, de telefoon.‘Meester, ken je ev’n komen, t verkeerde lampke brandt.Dij sukkels bin’n weer wat vergeetn’. Vaak ging de tele-foon dagelijks, soms meerdere keren per dag. Als deschooljeugd aan boord van de ‘Familietrouw’, het schipdat sinds 1994 voor het huis afgemeerd lag, wilde klau-teren tikte zij tegen het raam en verjoeg de kwajongens.Engelina Woltjes was de laatste in de reeks particulierebewoners van het in 1799 voor schipper Kornelis JansBoon en Jantje Roelfs Koop gebouwde huis, dat van nuaf aan in zijn geheel als museum dienst zal gaan doenWij allen, medewerkers van het museum KapiteinshuisPekela, maar ook de buurtbewoners missen haar. Wijhouden haar in dankbare herinnering.

Het bestuur vergaderde in het verslagjaar zeven keer, éénkeer samen met de vrijwilligers.Ter afsluiting van het seizoen werd door de gezamenlijkemedewerkers op 23 september een bezoek gebracht aanhet Museum en Zeeaquarium te Delfzijl.Door overlijden vielen vijf donateurs af, zeven nieuwemeldden zich aan, zodat het aantal donateurs per 31 de-cember van het verslagjaar 122 bedroeg.Het aantal bezoekers aan het Kapiteinshuis Pekela beliep531. Ook nu weer was het museum buiten de normaleopeningstijden te bezichtigen op de Nationaal Museum-dag 9 april, de Schutsemarkt 11 juni, Open Monumen-tendag 10 september, de Dag van de Regio 2 oktober ende Rabo Museumdag 22 oktober. Als onderdeel van de‘Dolle Dagen’ van het Dollard College Afdeling Pekelamaakten op 19 mei 62 leerlingen groepsgewijs kennismet het museum. Op 10 mei bracht de familie Wieske, inreünie van heinde en ver bij elkaar, een bezoek aan hetKapiteinshuis.Tijdens een bijeenkomst in het Openluchtmuseum HetHoogeland te Warffum werd aan o.a. het bestuur van deStichting Westers/Kapiteinshuis Pekela op 15 juni hetcertificaat en het museumschildje ‘Geregistreerd Muse-um’ uitgereikt door de gedeputeerde van cultuur van deprovincie Groningen, dr. Hans Gerritsen.

Van 1-21 oktober werd in samenwerking met de Kultur-und Heimatverein Groszefehn in het Bürgerhaus van dezustergemeente Groszefehn in Ostfriesland een tentoon-stelling gehouden ‘Die Seeschiffahrt in Pekela’.Aan het Maritiem Museum Rotterdam werd voor de al-daar van 24 september 2005 tot 6 maart 2006 gehoudententoonstelling ‘Varen door stad en land’ een model vaneen Groninger snik in bruikleen gegeven.Op 28 november kon, na jaren van voorbereiding, eenbegin gemaakt worden met de restauratie van het voor-huis van het museum Kapiteinshuis Pekela. Een verslagvan de financiering , de ingrijpende werkzaamheden , devondsten, de herinrichting en de konsekwenties zal in hetvolgende jaarverslag worden opgenomen.

Zelfs geuren spelen in een museum een rol …Gastenboek 3.6.2004:

Hoe bestaat het, dat zelfs de geur bij het binnen-komen me aan vroeger doet denken. Leuk hoor.

Corrie Dijkstra-Stulp, St.Catharines Ont., Canada

4

Naschen macht leere Taschen’Gemerkt met blindstempel W .S.& Co’s Wedgewood (=William Smith & Co, Stafford Pottery, Stockton-on-Tees, Durham/Yorkshire, 2e kwart 19e eeuw)Diam.: 23 cm.aankoop

Kinderbordje van Engels aardewerk. Op de rand in reliëfpolychrome bloemen, op het middenvlak in blauwetransferprint eenmandjemet bloemen,waarvan een paarin kleur opgewerkt. Niet gemerktDiam.: 19 cmaankoop

Achthoekig bordje van Engels aardewerk. Op de rand inreliëf bloemrozetten, op het middenvlak in zwarte trans-ferprint een stadsgezicht en randschrift ‘Hamburg An-sichten / Die Esplanade’. Niet gemerktDiam.: 20 cmaankoop

Stel hondjes van Engels aardewerk, bedekt met zwartglazuur met enige gouden detailsH.: 22 cmaankoop

Bruin afgedrukte foto van een aangemeerde tweemastermet gereefde zeilen. In bruine, houten lijst met vergulde,florale reliëfversiering16,5 x 21,5 cm (foto), 40 x 44,5 cm (lijst)

Vierzijdige blikken voorraadbus, geëmailleerd met Chi-nese voorstellingenH.: 25,5 cm

Houten eierreklegaten de heer P. W. Bijholt, Nieuwe Pekela

Foto van kerkenraad Ned. Herv. kerk te Oude Pekelamet predikant David Buurma t.g.v. diens vertrek, sep-tember 1898. Fotograaf A.F.Riks, Oude Pekelaschenking de heer E.W.Lammers, Oude Pekela

Groepsfoto van Jans Hindriks Boon (Nieuwe Pekela1854 – Rotterdam 1934, zoon van Hindrik KlaassensBoon, schipper van de Arendina Roelfina) en TrijntjeSmit met hun acht kinderenschenking de heer M. A. C. Theunissen, Diemen

Twee glazen, cylindervormige houders op ingesnoerdevoet, gevuld met wit, resp. lagen wit, rossig en creme-kleurig salpeter. Zeemanssouvenirs, meegebracht uitChiliH: 15 cmaankoop

Ronde wanddecoratie met een afbeelding van het passa-giersschip ‘Empress of Ireland’, omgeven door drie-dubbele schelpenrand. De oceaanstomer voer van 1906-

D.A.Teupkenscheepsportret van de bark Maria Frederika, naar linksvarendvóórdeHollandseduinenkust metdevlagvanhetAmsterdamse zeemansollege Zeemanshoop (nr. 95), denaamwimpel Maria Frederika en de rood-wit-blauwevlag. Gesigneerd l.o.: ‘door D.A.Teupken te Amsterdam1839’Aquarel, 58,5 x 76,5 cmHet schip werd van 1838 -1843 gevoerd door schipperKlaas Boeles de Weerd (Oude Pekela 1805 – Muiden1893), zoon van scheepsbouwmeester Boele Piekes deWeerdbruikleen mevrouw T. Barneveld, Sneek

Eikenhouten pulpitrum met koperen beslag, 1e helft 19e

eeuwH.: 123 cm, L.: 98/118 cmaankoop

Sierkurk met zilveren montuur bekroond door staandrondje, waarin uitgezaagde W (voor Witte wijn). Ge-merkt N in ruit = Johannes Nieholt (Oude Pekela 1773-Zuidbroek 1846), zilversmid te Oude Pekela . Hij voer-de dit merk tussen 1812 en 1816.Diam.: 3 cmaankoop

Zilveren Oostzeelepel, onder de steel gemerkt: stads-keur Königsberg, C.Zimmermann , 12, Q., trembleer-steekOp onderzijde steel gestippeld: C.F.Dittrich Schiffs-Maechler, op bovenzijde steel (dwars): Koenigsberg1833L.: 23 cmschenking mevrouw A. E .G. Westers-Reinders, Gro-ningen

Twee zilveren Oostzeelepels, op uiteinde steel gemerkt:stadskeur Reval, 13 , i i ö in rechthoek = Jacob JohannÖhrmann II, geb. Reval 22.11.1780, ovl. Reval23.3.1829, 1794-1799 leerling van vader, meester van18.8.1805-ovl. 23.3.1829 (Leistikow p. 293).Op onderzijde steel gestippeld: Reichart & Com. 1810.L.: 22 cm, bak van één lepel gebutst en gerepareerd.Lit.: A.Westers, ‘Oostzeelepels in de verzameling vanhet Kapiteinshuis Pekela’. Jaarverslag KapiteinshuisPekela/Stichting Westers 2004, p. 14 nr. 42aankoop

Zilveren bowllepel met getordeerde steel en gegraveer-de decoratie van aardbei en meanderrand. Gemerkt: Kö-nigsberg, 12, FOURNIER, N. Midden 19e eeuw.L.: 23 cmaankoop

Kinderbordje van Engels aardewerk. Op de rand eendriedubbele rij bloemrozetten in reliëf, op het midden-vlak in bruine transferprint een meisje met pop en pick-nickmand zittend in een landschap, met randschrift ‘Viel

Schenkingen, legaten, bruiklenen, aankopen

5

30 mei 1914 op de St.Lawrence-rivier, Canada. Reis-souvenirDiam.: 20 cm

Ronde wanddecoratie, achter bol glas een afbeeldingvan een zeilscheepje, omgeven door enkele schelpen-rand. ReissouvenirDiam.: 15 cmschenkingen mevrouw A. B. Koopman-Olthof, Win-schoten

Twee witkatoenen beddenlakens, afgezet met dubbelestrookmachinale kant, resp. voorzien van geappliqueerdstrookje gehaakte kantschenking mevrouw H. Stevan-Bathoorn, Wedde

Ronde, houten barometer met witte wijzerplaat en adres‘Firma Gebr. Kanning, Opticiens, Winschoten’. Diam.19 cm

Kraantjeskan, zwart gelakt blikmet decoratie in goud enrood van boeket aren en bloemen H.: 37 cm. Op kope-ren driehoekig komfoor

Wijnglasmet trechtervormige kelk, waarop gegraveerdedecoratie van guirlandes en sterren. Pontielmerk.H.: 13 cm

Twee borden van creamware. Diam. 24 cm

Zes etagèrevaasjes en -figuurtjes, begin 20e eeuw

Spaarpot van bont geëmailleerd blik in de vorm van eenhuisje

Gipsen plantenhouder in de vorm van een vissersjongenmet mand op de schouder. H.: 51 cmlegaten mevrouw E. Woltjes, Nieuwe Pekela

Rechthoekig, kartonnen pillendoosje met etiket ‘Joh.van Dam Apotheker Oude-Pekela 12/IV 91. Mej. Potje-wijd driemaal daags een poeder’2 x 7 x 4 cmschenking de heer H. de Boer, Groningen

Zestien suikerzakjes en reclame-etiket van niet meer be-staande hotels, café’s, restaurants en bedrijven te Oudeen Nieuwe Pekela

Gasmuntje Oude Pekelaschenkingen de heer D. Kuil, Ten Boer

Grote en kleine weckfles met schapenvlees in vetIllegale slacht, in de oorlog door de toenmalige eigenaarvan het pand Dr. H. Brouwerstraat D 28 in een ruimteboven het plafond verstopt. Bij afbraak van het pand inde 70er jaren door de huidige bewoner van het nieuwehuis ontdektschenking de heer J. Veninga, Nieuwe Pekela

Foto van huis Tilstraat H 22 te Nieuwe Pekela, begin 20e

eeuw, en akte van overdracht van dat huis door de ervenZuiderweg-Gerringa aan Evert Vos, gepensionneerd on-derwijzer, 28 december 1934schenking de heer F. Siepel, Nieuwe Pekela

Proeve van kleine gedichten voor kinderen. Door denHeer van Alphen. Hier is nog bij gevoegd, Davids jeugd,dog zonder Nooten. Te Leeuwarden, Gedrukt bijJ.C.Tophuizen, Boekverkooper op de Ee-wal 1780schenking de heer H. C. J. de Boer, Paterswolde

E.R.Borgesius, predikant te Norg, De moderne theolo-gie in haar beginsel en in hare waarde. 2e drukAssen, bij J.O.van Houten, 1861Mr. Dr. Egbertus Roelinus Borgesius (Rolde 1834-Ap-pingedam 1910) was predikant te Terwispel en Norg,later kantonrechter te Appingedam. Hij was een neef(oomzegger) van de landmeter en stadsveenmeesterGoedhart Borgesius te Oude Pekela (Vriescheloo 1787-Oude Pekela 1852)

Voor het gezin, schetsen en tafereelen. 2e drukAmsterdam 1884Met opdracht ‘Voor de Zondagschool van de Afd. N. Pe-kela van den Nederl. Protestantenbond’ en ex-libris vanA.Spreen (=Abraham Spreen, Nieuw Buinen 1857-Musselkanaal 1938, onderwijzer bij het Lager Onder-wijs te Nieuwe Pekela)

Vier dunne boekjes in papieren omslag, uitgegeven doorAlbert Ties Mulder (Veendam 1844-Oude Pekela 1915),boekdrukker en uitgever te Oude Pekela. Mogelijk ge-schreven door Egbert Ties Mulder (1833-Veendam-1915):

Waarschuwing des hemels aan alle zondaren op aarde.6e drukGedrukt te Pekela, bij A.Mulder. Z.j.

Spijs der ziel bestaande in een aantal dichtstukjes overonderscheidene geestelijke onderwerpen. Benevens:een alphabeth der plichten van eenen waren Christen.Gedrukt bij A.Mulder, Pekela. Z.j.

Handleiding bij het godsdienstonderwijsPekela. A.Mulder. Z.j.

Jo van den boschwachter en Andreas verjaarsgeschenk.Pekela. A.Mulder. Z.j.schenkingen de heer A.Westers, Groningen

B.D.Poppen,De belasting op het gemaal in Stad en Om-melanden, Uithuizen 2004Op p.114 de vermelding van een sarrieshut aan de Veen-dijk en molen De Klatter te Oude Pekelaschenking de heer B.D.Poppen, Uithuizen

Jan Pluis, a. Serie Fries Aardewerk V: Harlingen, be-drijfsgeschiedenis 1600-1933 & Producten tot 1720;b. Serie Fries Aardewerk VI, Harlingen, Producten1720-1933, Leiden 2005In b. op p. 219, afbeelding 479: Friese ster sinds 1799 insitu in Kapiteinshuis Pekelaaankoop

6

Adri van der Meulen en Paul Smeele, Serie Fries Aar-dewerk VII: De pottenbakkers van Friesland 1750-1950, Leiden 2005.In hoofdstuk 13, ’Friezen buiten Friesland’, wordt op p.206 v. aandacht geschonken aan aardewerkfabriek firmaT.L.Meijer te Nieuwe Pekelaaankoop

Hennie Stevan-Bathoorn, Pronkjuweeltjes uit het landvan Jaarfke. Merklappen en ander traditioneel hand-werk uit het grensgebied van Groningen en Duitsland.Uitg. Museum voor Naaldkunst, Wedde 2005Hierin opgenomen en in kleur afgebeeld een merklapmet ‘gekroonde G’-motief uit de collectie van het Kapi-teinshuis Pekelaaankoop

7

Hendrik Wester (Bovenrijge 1752–Oude Peke-la 1821) had als hoofdmeester (sinds 1783) enschoolopziener (sinds 1801) te Oude Pekeladoor zijn moderne, op de Verlichting geënte op-vattingen en de vernieuwingen die hij in het on-derwijs doorvoerde een grote invloed op degeestelijke vorming van de jeugd en jonge on-derwijzers. Hij schreef een groot aantal spel- enleesboekjes, geschiedenisboekjes en godsdien-stige gezangen, waarvan vele tot lang na zijndood herdrukt werden.Voor zijn verhandeling Over de gebreken in deburgerscholen (1795) ontving Wester een gou-den penning van de Maatschappij tot Nut van’t Algemeen.Om een indruk te geven van het milieu, waarinde boekjes vanHendrikWester gelezenwerden,wordt in onderstaand overzicht speciaal aan-dacht geschonken aan de biografische gegevensvan die eigenaars die hun naam als ex-libris inhun boekje schreven. Er blijkt uit, dat de ver-spreiding van Wester’s werkjes groot was, vanUithuizen tot Finsterwolde, van Peize tot Blij-ham, van Martenshoek tot Wessinghuizen.

Voor meer uitvoerige gegevens zie ‘HendrikWester’:http://www.futurum.nl/genealogie/biograaf/wester.html

Portret van Hendrik Wester (borstbeeld naarrechts in ovaal)Pastel 26 x 21 cm, eind 18e eeuwOp achterzijde in potlood annotatie ‘Jan Lam-mertsDijk vervaardiger, van beroep verver, wo-

nende op de ‘Veendijk’ te Oude Pekela’ en inpen ‘Portret van Hendrik Wester; 1752-1821,was in ‘t bezit van Mej.A.Mooi te Oude Pekela,van haar overgenomen: September 1894H.Boumans’Jan Lammerts Dijk (1764-Oude Pekela-1843),verver en glazenmaker, was amateurschilderAaltje Mooy (Nieuwe Pekela 1822-Oude Peke-la 1911) was onderwijzeres te Oude Pekelainv.nr. SW 1999-1

Portret van Hendrik Wester als Broeder van deOrde van de Nederlandse Leeuw. Borstbeeldnaar links met zesregelig vers vanH.A.Spandaw.Gravure door L.Portman naar een tekening vanGerardus Jacobus Geusendam(geb.Nieuweschans 1771, zijn vader was rond1780 onderwijzer te Oude Pekela), uitgegevendoor J.Oomkens te Groningen, 1821 (Muller6036a)16,5 x 10,5 cminv.nr. P/W 8

Treurprent op het overlijden van Hendrik Wes-ter, met zijn portret op de gefantaseerde graf-tombe en het onderschrift ‘Monument Ter na-gedachtenis van den verdienstelijken Hervor-mer van ‘t SchoolwezenH.Wester eerst zelfOn-derwijzer, vervolgens Schoolopziener & Broe-der van de Orde van den NederlandschenLeeuw, den 19. Sprokkelmaand 1821 overledenin den Ouderdom van 69 Jaren en 1 Maand’Steendruk door M.Dessaur naar een tekeningvanE.E.deBoer (Ede Entes deBoer, 1763-Wol-dendorp-1841), uitgegeven bij H.V.Huisingh teWinschoten, 1821 (Van Someren 6113)40 x 34 cminv.nr. P/W 9

Nijverheids-Tafereel ‘Ledigheid stort denmensch in gewis verderf’ etc. Met de portrettenvan Hendrik Wester, schoolopziener en oprich-ter Departement Oude Pekela van de Maat-schappij tot Nut van ‘t Algemeen, Jan van Nieu-wenhuyzen, oprichter van de Maatschappij totNut van ‘t Algemeen, en Theodoor van Swin-deren, schoolopziener te Groningen.‘Ontworpen, met de pen geteekend en gegra-veerd’door Cornelis Filippus Balkema (Katmis1805-Zoutkamp 1860, meter en taxateur van deturf te Winschoten, Nieuwe en Oude Pekela enNiebert, rijksontvanger te Zoutkamp; amateur-tekenaar), gedrukt bij fa. G.Hunckel enC.Hardegen te Bremen, 184956 x 44,5 cminv.nr. P/W 14

Portretten en lesboekjes van Hendrik Westerin de verzameling van het Kapiteinshuis Pekela

8

Boekje met leren rug, waarop in gouden blind-stempeling enig ornament en op rood veld‘WESTER’S WERKJES I’. Hierin gebundeldinv.nrs. Sch/W 1-1 t/m Sch/W 1-10Paars stempel ‘Rijkskweekschool voor Onder-wijzers te Haarlem’inv.nr. Sch/W 1

Prijsverhandelingen, over de gebreken in deburgerschoolenUitgegeven door de Maatschappij tot Nut van ‘tAlgemeen. Tweede druk [eerste dr. 1795]Te Amsterdam, bij Harmanus Keijzer, Cornelisde Vries, en Hendrik van Munster. 1799inv.nr. Sch/W 2

Godsdienstige Gezangen voor de Jeugd; doorH.Wester, Voorzanger en Schoolmeester in deOude Pekel-ATeGroningen,By JanOomkens,Boekverkoper.1800Met ex-libris ‘Martjen Izebrants 1800 Diet boek is mij-nent’ en ‘Wed.Oosterhuis Danhof 1897’(Martjen Izebrants, geb. Koorndijk onder ’t Zandt17.9.1785, ovl. Usquert 19.7.1856, dr. v. Izebrant Sij-mens en Stientjen Hendriks. Zij trouwde ’t Zandt2.11.1806 met Tjaart Eppes Oosterhuis, geb. ’t Zandt

Schoolprent ‘Halve eeuwfeest der schoolher-vorming. Tot dankbare herinnering aan de vijf-tigjarige onafgebrokene staatszorg voor Neêr-lands schoolwezen; plegtig herdacht in Junij1851. Geschonken aan (ingevuld:)‘Aaltje Of-fringa’, Leerling op de school van den onder-wijzer (ingevuld:)‘J. Swartwolt te Zuid-horn’(Aaltje Offringa, naaister, geb. Zuidhorn,Kerkepad nr. 91, 5.3.1844, ovl. Zuidhorn6.6.1869, ongehuwd, dr. v. timmerman GurbeJogchums Offeringa en naaister Egbertje Pie-ters Zuidema)In de ‘style troubadour’-randversiering de por-tretten van J.H.van der Palm, Jan Nieuwenhuy-zen, Th.van Swinderen en H.Wester en eengrafnaald met de naam Adriaan van den EndeSteendruk van J.H. van de Weijer te Groningen33 x 27 cminv.nr. P/W 16

Grafmonument voor Hendrik Westerblauwe arduinsteen met op de voorzijde denaam WESTER binnen een in zijn staart bijten-de slang. In 1826 geplaatst op het graf van de in1821 te Oude Pekela overleden schoolopzienerHendrik Wester, bekostigd door Jan Oomkens,uitgever van veel van Wester’s boekjes. In 1894werd dit monument vervangen door een anderexemplaar. Het eerste monument werd in 1991als bruikleen van de gemeente Pekela in de tuinvan het Kapiteinshuis Pekela geplaatstlit.: B.G.Borgesius, Hendrik Wester, in Gron.Volksalmanak voor 1896,1-5inv.nr. SW 1991-50 B

9

14.7.1786, ovl.Usquert 13.10.1859, zn.v.Eppe Harmsen Aagtje Egges.Jakobina Danhof, geb. Baflo 15.9.1830, ovl. na 1871,dr.v.Pieter Garmts Danhof, timmerman, en PieterkeEilkes Vos.Zij trouwde Usquert 21.4.1869 met EggeOosterhuis, landbouwer, geb. ’t Zandt 5.10.1825,ovl.Usquert 2.1.1871, zn. v. Tjaart Oosterhuis en Mar-tjen Izebrants. Jakobina Danhof was de schoondochtervan Martjen Izebrants).inv.nr. Sch/W 3

Schoolboek der Geschiedenissen van ons Va-derland opgesteld door Hendrik Wester, en uit-gegeven door de Bataafsche Maatschappij totNut van ‘t Algemeen. Verbeterd naar de Ver-handeling over de Nederduitsche Spelling vanden Hoogleeraar M.Siegenbeek, bekrachtigddoor het Staats-Bewind der Bataafsche Repu-bliekTe ’s Bosch, bij D.Noman en Zoon, Boekdruk-kers. 1801Met ex-libris ‘Katrijna E.Reinders’(Catrijna Reinders, ged. Groningen 7.12.1798, ovl.Groningen 29.10.1852, dr. v. Eisse Reinders te Gronin-gen, later te Martenshoek,en Heiltje Jans. Zij trouwdeGroningen 26.1.1823 met Geert Roemers, soldaat 1eBataljon Veldartillerie, schoenmaker, hovenier te Gro-ningen)inv.nr. Sch/W 4

Schoolboek der Geschiedenissen van ons Va-derland opgesteld door Hendrik Wester, en uit-gegeven door de Bataafsche Maatschappij totNut van ‘t Algemeen. Vijfde druk (eerste druk1801, zie voorgaande nr.). Gevolgd naar deSpelling van den Hoogleeraar M.SiegenbeekTe ’s Bosch, Bij E.Lion, Boekdrukker en Boek-verkooper in de Kerkstraat. 1808inv.nr. SW 2001-7; schenking mevrouwZ.Tiktak-Dijkhuizen, Spanje

Voorbereidingsrede, Aanspraken en Gezangenbij de plegtige overgave van den gouden eere-penning en het vereerend getuigschrift aan denscheepskapitein Geert Berents Kolk op den 25van Slagtmaand 1807, in het Kerkgebouw derHervormde Gemeente van de Oude Pekel-A.In de Oude Pekel-A, bij Hazelhoff, Boekver-kooperlit.: A.Westers, ‘Geert Berends Kolk’. Jaarver-slag Kapiteinshuis Pekela/Stichting Westers2001, p. 12inv.nr. SW 2001-4b; schenking mevrouwG.J.Botje-Oepkes, Groningen

Redevoering en Gezangen bij gelegenheid derplegtige feestviering van het vijfentwintigjarigbestaan der Maatschappij tot Nut van ‘t Alge-meen den 16 van Slagtmaand 1809; Uitgespro-ken door H.Wester, in de Vergadering van hetDepartement Pekel-A, en uit naam van hetzelvein ’t licht gegeven

In de Oude Pekel-A, bij den boekverkooperA.Hazelhoff. 1810inv.nr. SW 1993-67; schenking DepartementOude Pekela van de Maatschappij tot Nut van ‘tAlgemeen

De geschiedenis der Israëlieten of Joden. Eenleesboek voor de jeugd, door den schoolopzie-ner H.Wester. Vijfde en veranderde uitgave[eerste druk 1809]Te Groningen, bij J.Oomkens. 1815inv.nr. Sch/W 1-9

Gezangen bij de viering van het derde eeuwfeestder kerkhervorming, met de noodige ophelde-ringTe Groningen, ter boekdrukkerij vanJ.Oomkens. 1817inv.nr. 2003-21Met ex-libris ‘Ede Aeikes Edens Mijn Boek1817 den 2 November’ (Ede A.Edens, ged.Vlagtwedde 13.9.1767, ovl. Wessinghuizen1.6.1827, landbouwer te Wessinghuizen.Trouwde met Hebeltje Alberts Huls).

10

De kleine Jan; een Boekje voor jonge Scholie-ren, tot Lees- en Verstandsoefening, van denSchoolopziener H.Wester. Derde drukTe Groningen, bij J.Oomkens 1819inv.nr. Sch/W 1-5

Eerste Spelboekje voor eerstbeginnende Leer-lingen: door den Schoolopziener H.Wester.Vijftiende druk [eerste druk ca 1802]Te Groningen, bij J.Oomkens, 1820inv.nr. Sch/W 1-1

Tweede spelboekje voor weinig-gevorderdeleerlingen; door den Schoolopziener H.Wester.Veertiende druk [eerste druk ca 1803]Te Groningen, bij J.Oomkens, Boekdrukker enBoekverkooper. 1821inv.nr. Sch/W 1-2

Derde spelboekje; voor verdergevorderde leer-lingen: door den Schoolopziener H.Wester.Zestiende druk [eerste druk 1804]Te Groningen, bij J.Oomkens. 1820inv.nr. Sch/W 1-3

Vierde of laatste spelboekje; voor meergevor-derde leerlingen: door den SchoolopzienerH.Wester. Zestiende druk [eerste druk 1805]Te Groningen, bij J.Oomkens, Boekdrukker enBoekverkooper, 1820.inv.nr. Sch/W 1-4

Vierde of laatste spelboekje; voor meergevor-derde leerlingen: door den SchoolopzienerH.Wester. Een en twintigste druk [eerste druk1805, zestiende druk 1820, zie voorgaande nr.)Te Groningen, bij J.Oomkens. 1829inv.nr. SW 1999-90; schenkingR.G.E.G.Martens, Groningenex-libris ‘Wolter Bossien den 28 Julij 1831’(doorgestreept) en ‘Trijntje Bossien den 1 Sep-tember 1831’

Kort overzigt van de voornaamste oude en late-re volken of landen op den Aardbol. Een school-boek voor de hoogste klasse, door den school-opziener H.Wester, Broeder van de Orde vanden Nederlandschen Leeuw. Derde druk (eerstedruk 1816).Te Groningen, bij J.Oomkens. 1821Met ex-libris ‘Grietje Emmes haar Boek Anno1823’.(Grietje Emmes, geb. Finsterwolde 7.5.1812, dr. v.Sijpko Wilkes Emmens, landbouwer, en Jantje Ame-ling. Zij trouwde te Finsterwolde op 4.7.1837 met Jo-hannes Cornelis Borst, molenaarsknecht te Oostwold,geb. Farmsum 9.11. 1812, zn. v. korenmolenaar Corne-lis Jans Borst en Eefke Jans Nieland).Op achterzijde titelblad in potlood ‘Geert Heissing zijnboek is dit gekregen den 9 Mei 1856’.inv.nr. Sch/W 6

Het voorbeeldige schoolkind; gesprek over denuttigheid van het schoolgaan; dichtmatige les-sen en gebeden voor de jeugd. Door den School-opziener H.Wester. Achtste drukTe Groningen, bij J.Oomkens. 1818inv.nr.Sch/W 1-7

Mengelschriften voor de jeugd; door denschoolopziener H.Wester. Twaalfde druk [eer-ste druk 1793]. Te Groningen, bij J.Oomkens,Boekdrukker en Boekverkooper 1819inv.nr. Sch/W 1-8

Nieuw schriftuurlijk schoolboek, met leerzameaanmerkingen, door den schoolopzienerH.Wester, Broeder van de Orde van den Neder-landschen Leeuw. Derde druk [eerste druk1811]Te Groningen bij J.Oomkens, 1819inv.nr. Sch/W 1-10

Korte en nuttige leeslesjes, naar de vatbaarheiden den smaak van kleine kinderen, een school-boek; door den Schoolopziener H.Wester. Ne-gentiende druk.Te Groningen, bij J.Oomkens. 1820inv.nr. Sch/W 1-6

11

Bijbelgeschiedenissen voor de NederlandscheJeugd, door den schoolopziener H.Wester,Broeder van de orde v.d. Nederl.Leeuw. Eerstedeeltje, bevattende de geschiedenissen desOuden Verbonds, tweede deeltje, bevattende degeschiedenissen des Nieuwen Verbonds. metplaten (gravures v. C.C.Fuchs en D.Veelwaard).Tweede Uitgave (eerste druk 1820, 1821?).Te Groningen bij J.Oomkens. 1831Met ex-libris ‘Roelftje Kymmell present vanMeester Gelling’.(Roelftje Kymmell, geb. Peize 14.1.1825, ovl. Peize5.10.1859, dr. v. Berend Willinge Kymmell, burge-meester van Peize, en Alida Homan. Zij trouwde tePeize op 22.5.1857 met Gerhard Wilhelm van Lemel,burgemeester, secretaris van Smilde, geb. Roden2.3.1826, ovl. Veenhuizen 10.10.1859, zn. v. Jan vanLemel en Jantje Hulst, weduwnaar v. Anna Davina vander Schroeff)inv.nr. Sch/W 7

Nieuw schriftuurlijk schoolboek, met leerzameaanmerkingen; door den schoolopzienerH.Wester, Broeder van de Orde van den Neder-landschen Leeuw. Zevende druk (eerste druk1811).Te Groningen, bij J.Oomkens, 1837Met ex-libris ‘Tonnis B.Wiersum. 1849 5emnd.1e dag’.(Tonnis Berends Wiersum, landbouwer te Uithuizen,geb. Uithuizen 9.10.1839, ovl. Uithuizen 25.3.1878, zn.v. Berends Pieters Wiersum, landbouwer op Tettema,en Trijntje Tonnis Dorenbosch. Hij trouwde te Uithui-zen op 12.6.1865 met Anje Eppes Oosterhuis, geb. Uit-huizen 21.12.1843, ovl. Uithuizen 10.8.1920, dr. v.Eppe Tjaards Oosterhuis, landbouwer, en Everdina Ja-cobs Elema)inv.nr. Sch/W 5

Nieuw schriftuurlijk schoolboek, met leerzameaanmerkingen; door den schoolopzienerH.Wester. Broeder van de Orde van den Neder-landschen Leeuw. Achtste druk (eerste druk1811; zevende druk zie voorgaande nr.)Te Groningen, bij J.Oomkens, 1844inv.nr. SW 1999-91, schenking mevrouw M.terHorst-Adams, Oude Wetering

T.H.van Swinderen, Ter gedachtenis van Hen-drik WesterTe Groningen, bij J.Oomkens. 1821inv.nr. Sch/W 8

Algemeene Konst- en Letter-Bode, voor het jaar1821. No. 14. Dingsdag 27sten Maart. Onder‘Berigten’ verslag ‘lijkfeest’ ter nagedachtenisvan Hendrik Wester door het Departement Gro-ningen van de Maatschappij tot Nut van ‘t Al-gemeen op 16 maart 1821 in de Lutherse kerk teGroningeninv.nr. Sch/W 9

AlgemeenVerslag derMaatschappij tot Nut van‘t Algemeen. Den 14den van Oogstmaand,1821. Wester vermeld door corresponderendesecretaris van het Departement Pekela, C. deHossoninv.nr. Sch/W 10

Handboek voor schoolopzieners, gemeentebe-sturen, plaatselijke schoolcommissiën, commis-siën van toevoorzicht, instituteurs, schoolon-derwijzers en schoolhouderessen; bevattende alde wetten, besluiten en verordeningen betrek-kelijk het lager onderwijs, sedert den jare 1795(H.Wester vermeld op p.35)Te Groningen, bij J.Oomkens. 1844inv.nr. Sch/W 11

12

kerel (was), (hij) aan de wal zoude komen;daarop was klager aan de wal gesprongen envoordat klager nog recht de voeten op de grondhad direct (was) aangevallen door de beide ge-noemde personen,dat klager zich toen verweerde, één op de grondhad gehad, maar de ander (de) klager van ag-teren had aangetast, waarop de vrouw van kla-ger, hem willende verlossen, was toegeschoten,dog aanstonds door diegene die klager vanboven (had) aangetast was aangegrepen endeerlijk aan het hoofd (was) geslagen,dewijl dit gebeurde was klagers zwagergen(aam)t Roelf Jans, mede wonagtig in dePekel-A, digtbij het middelste verlaat, toegeko-men en zodra die daarbij kwam was dezelvemede door een der gen(oemde) personen aan-gevallen, die hem met een mes een snede, be-ginnend van de hals en gaande over de borstdoor de doekrok en hembdrok, zo als die per-soon op heden zulks aan den gerichte heeft ver-toont, had toegevoegt.Klager was ook gewond in de bovenste lip, dienog op heden bloeid en nog niet te stillen was,voords had dezelve verscheiden krabben aanhet hoofd.Getuigen waren geweest Hindrik die er vlug te-genover woont.

Uit deze aanklacht blijkt dat JanAbrahams – dieofficieel Johan Christiaan Abrahams Westersheette, 35 jaar oud was en wiens ouders uit hetaangrenzende deel van Duitsland afkomstig

In artikelen in de jaarverslagen 2001 en 2003werd aandacht geschonken aan Pekelder zeelie-den die gehuldigd waren voor dappere dadendie zij in 1800, resp. 1806 hadden verricht1. Hetnu volgende artikel gaat over een gevecht waar-bij van een mes gebruik werd gemaakt, een‘snijderie’ die op vier februari 1797 te NieuwePekela plaats vond. Een van de partijen was eenbinnenschipper, die na afloop een aanklacht in-diende bij de plaatselijke gerechtsvoogd van hetgerecht van Bellingwolde en Blijham. Het leid-de tot een proces, waarvan de gerechtelijke do-cumenten, de aanklacht, de getuigenverklarin-gen, de doktersattesten en de uitspraak van derechter, in de Groninger Archieven terug te vin-den zijn2. Deze documenten bevatten gedetail-leerde informatie – zelfs de woordenwisselingis letterlijk weergegeven – over de snijderie inBoven-Pekela.Ook deze ‘petite histoire’maakt deel uit van dePekelder geschiedenis.

Een beschrijving van wat zich op zaterdag-avond vier februari 1797 rond zes uur had afge-speeld valt te lezen in de door de gerechtsvoogd‘Monsieur’ IJzebrand Haijer3 opgestelde ver-klaring:

Schipper Jan Abrahams, wonagtig in de OudePekel-Aa digt bij het middelste verlaat, klaagtdat hij op gisteravond ongeveer zes uur varen-de met zijn tasscheschuit naar de Boven PekelAa om mist te lossen, komende tusschen de eer-ste draij boven het boven-ste verlaat, toen op zijnschip twee personen(waren) gesprongen die,zoals klager van anderengehoord had, de beidezonen van de zogen. StarkeJan waren,dat klager daarop aan diepersonen gezegd had ‘jon-gens, ik verzoek dat Gij hetop een ander tijd niet weerdoed’, dat daarop de beidepersonen gezegd hadden‘dan zolt doe ons de draijoverdraijen’,dat deposant daarop ge-zegt hadt ‘jongens, dat kanik niet doen en dan kuntGij mij ook niet verpligten’.Daarop hadden (zij) gezegtdat klager, wanneer hij een

Een snijderie te Boven-Pekela

afb. 1. Dwarshuizen aan landszijde te O.Pekela, bij degrens met N.Pekela, situatie 2001.

13

waren4 – dicht bij hetmiddelste verlaat woonde,de sluis die tot in de tweede helft van de 19eeeuw in Oude Pekela op de grens met NieuwePekela lag. Hij woonde in een van de twee aanlandszijde gelegen 18e eeuwse dwarshuizen,waarvan één enkele jaren geleden helaas is af-gebroken (afb.1). Hij was onderweg naarBoven-Pekela, waar de ontginning van het veennog in volle gang was. Het leveren en aanvoe-ren van compost, nodig voor het vruchtbaarmaken van de dalgrond, was een lucratief be-roep5. Hij was het bovenste verlaat, de huidigemiddelste sluis (afb.2), gepasseerd en lag numet zijn met mest volgeladen tasschuit tussende brughoofden van de eerstvolgende brug (diejaren geleden enige tientallen meters naar hetoosten verplaatst is), toen plotseling twee per-sonen vanaf landszijde op het schip sprongen,dwars over het dek renden en aan de andere kantop de wal sprongen. Jan Abrahams stond ver-moedelijk aan het roer en waarschuwde henvriendelijk ‘doe dat nu niet weer, jongens’,waarop zij antwoordden, ’draai de brug dandicht’.De zaak escaleerde en eindigde er mee, dat JanAbrahams de uitdaging tot een gevecht aannam.Zijn vrouw,Hindrikje Jans Smilde, die, zoals uiteen andere verklaring zal blijken, samen methun tien jaar oude zoontje Abraham6 het schiptrok en dus in het zeel hing, snelde hem te hulp,evenals haar broer, de 33 jarigeRoelf Jans Smil-de7, die zijn zwager bij het laden en lossen be-hulpzaam zal zijn geweest.De twee ‘personen’ waren geen kwajongens,maar volwassen, getrouwde mannen, de zonenvan de uit Oosteel (Oostfriesland) afkomstigeJan Harms, bijgenaamd ‘starke Jan’ (dit adjec-tief zou later als de familienaamStarke gelden).Harm was 30 jaar oud, Jan 24, beide waren ar-beider8.Jan Abrahams liet het er niet bij zitten, vond dat

het recht zijn beloop moest hebben en diende,samen met zijn zwager Roelf Smilde, een aan-klacht in bij IJzebrand Haijer, de gerechtsvoogdvan het gerecht van Bellingwolde en Blijham,die in Nieuwe Pekela woonde en daar als over-heidsdienaar hoog op de sociale ladder stond.De rechter, mr. Wycher Meurs in Bellingwol-de9, gaf de voogd opdracht de zaak nader uit tezoeken en eventueel getuigen op te roepen. Eenmaand later legden twee getuigen inderdaadhun verklaring af, de ook al uitOostfriesland af-komstige bakker Kristjaan Kaspers10, die toe-vallig passeerde toen er gevochten werd, enMettje Tjaks11, vrouw van Hindrik HindriksWams, wier schip vlak bij de brug, vóór het huisvan haar vader lag.

Kristjaan Kaspers, woonagtig in de bovenPekel A, van eenen competenten ouderdom, ver-klaard dat hij op een zaterdag, zonder de datumte kunnen bepalen, van boven komende en nabijde draaij komende plusminus tusschen [ses] enseven uuren deposant hoorde dat daar enigetwist was en daar op toegaande zag, dat JanStarke en nog een persoon, welke deposant voordat oogenblik niet kende, maar zoo vermeen.Harm Starke geweest te zijn, dat gemelte perso-nen Jan Abrams op de Heereweg hadden onderhad tusschen de huisen van JanWolters12en JanHarms Kotter13, waarop de deposant Jan Star-ke had angetast en gesegt ‘doet malkander doggeen qwaad en slaat niet’, waarop tusschenhaar stilstand kwam. Deposant had toen nogwel hoord, dat er ook nog na bij enige qwestiewaar, maar wegens de donkerheid niet gesienwie het geweest waar. Deposant zag, dat de Janen Harms Starke na boven gaande (richtingBoven-Pekela gingen). Deposant had ook zien,dat Roelf Jans Smilde zijn hand had gebloed endat Jan Abrams Jan en Harm Starke had ver-volgd en angetast en zeide ‘Luiden, ik neme u tot

getuige, de kerel heeft eenmes’, waarop Jan Starkezeide ‘ik heb geen mes’,maar toeziende lag eenmes op de grond, zonder teweten wie het zelve toekwaam, waarop de qwes-tie was afgedaan, waaropdeposant nevens JanAbrams en Roelf JansSmilde in het huis van JanWolters gaan (gegaanwaren), alwaar Roelf Janszijn wonden an de linker-hand had vertoond, welkeover de linker duim wasgeweest en dat de wondealdaar was uitgewas-schen en verbonden,waarop deposant was nazijn huis gaan en wisteverder desen angaande

afb. 2. Het middelste verlaat te Nieuwe PekelaFoto S. Sanders en Zoon, Groningen, begin 20e eeuwColl. Kapiteinshuis Pekela.

14

helm Schutter16. Diens attest was uitvoeriger:Toonder deezes Harm Jans Starke is de 4 febr.deezes jaars bij mij gekoomen des avonds om 8uur, zijnde verwond in de slinker hand tuschende duim en de toonvinger. 1) eene wonde (waar-schijnlijk met een snijdend werktuig) van 2duim lengte ? duim diepte en 2/3 duim breedte,en 2) nog eene wonde van 1 duim lengte ? duimdiepte en breedte ook aan de toonvinger in deslinker hand. N.Pekel A d. 20 Febr. 3de jaarsonder Batoes Vrijheid.Dokter Schutter was een fervente, militante pa-triot en kon niet nalaten om zelfs op zo’n attest-briefje nog blijk te geven van zijn politiekevoorkeur!

Jan Abrahams was blijkbaar zo verontrust dooreen almaar bloedende wonde aan zijn lip, dat hijde volgende dag dokter Jacobus de Jonge17, chi-rurgijn te Oude Pekela, liet komen. Deze ver-klaarde:alsdat hij op den 5den deezer maand gevisiteertheeft schipper Jan Abrahams, van de Oudepekel A,met een gekneusdewondje, aan het bin-nenste van de bovenlip, met kwetsinge van eenaderlijk bloedvat, welke wondje, beneevens debloedvliet, generhande gevaaren insluiten.Daar beneven nog eenige geringe, of krabach-tige beleedigingen van het aangezigt. Oudepekel A, in den Jaare 1797 den 6 Februarij.

Rechter mr. Wycher Meurs wist vermoedelijkniet goed hoe hij met die heethoofden in Boven-Pekela, met die Pekelder roegbainders18 aanmoest. De openbare orde was door de vechtpar-tij, waarbij nogwel eenmeswas gebruikt, in ge-vaar gebracht. Er diende dus gestraft te worden.Dus wat deed hij? Hij veroordeelde beide par-tijen tot een boete van zes daalder. Maar – en datwas even een tegenvaller – ook de kosten, doorhet gerecht gemaakt, werden op beide partijenverhaald en dat was maar liefst een bedrag vandertien gulden en achttien stuiver, ‘door’, zoalsin het protocol van het breukgericht te lezenvalt, ‘door klager en beklaagden in egale portiënte betalen, ter oorzake van onderlinge slagerij’.

A.Westers

Noten

1 A.Westers, ‘Geert Berends Kolk’. Jaarverslag 2001Kapiteinshuis Pekela/Stichting Westers, p. 8-15;A.Westers, ‘Jan Geerts de Waal’. Jaarverslag 2003Kapiteinshuis Pekela/Stichting Westers, p. 7-12

2 Groninger Archieven, Gerecht van Bellingwolde enBlijham, toegang 732 nr 667

3 IJzebrand Hindriks Haijer, ged. Nieuw-Beerta6.8.1747, ovl. Nieuwe Pekela, huis 178, 5.9.1813.Hij trouwde te Bellingwolde in november 1775 metAlbertien Roelfs en te Bellingwolde in januari 1785

blijven persesteeren, blijk zijne mede verteke-ning (ondertekening) deses. Boven Pekel A den3 April 1797.

Op dezelfde dag legde Mettje Tjaks háár (te-genstrijdige) verklaring af:

Mettje Tjaks, huisvrouw van Hendrik Hindriks,varende met een taskschip, verklaard dat zijvoor de deur van hun vader Tjakke Ulphen bijde draaij, de eerste boven het bovenste verlaat,dat deposant toen had zien opvaren van het ver-laat JanAbrams, welks vrouw en zoon in de lijn-de het schip trokken. Deposant hoorde, dat Janen Harm Starke tegens Hindrikje, vrouw vanJan Abrams, zeiden dat zij zoude haar de draaijover doen, (en zij) antwoorde het niet te kunnendoen, waarop zij over het schip waren gaan,waarop de schipper tegens haar (hen) was be-gonnen te schelden, waarop de gemelde perso-nen zeiden dat bij aldien hij daar onvergenoegtover was dan moest hij an de wal komen, waar-op de schipper an de wal sprong en Harm Star-ke angrijpende en hem onder voeten smeet enenige slagen an hem toegevoegt. Deposant hadook zien dat Jan Starke de schipper van zijnbroer Harm had afhaald, waarop zij op hetlopenwaren gaan omna huis te komen na boven(Boven-Pekela). Deposant had toen gesien datde schipper Jan Abrams en zijn zwager RoelfSmilde gemelte personen hadden vervolgt tot ande batte toe. Deposant had ook gesien dat devrouw van Jan Abrams mede over Harm Starkehad heen geweest. Deposant had ookwel gesiendat Jan Starke, nadat hij de schipper en vrouwvan zijn broer had afgetrokken, gemelte JanStarke de vuist (naar) onder haalt hadde maardeposant had niet zien, dat hij haar geslagenhad, waarop deposant was weggegaan en iederna (naar) huis en vaartuig. Verder wiste depo-sant dezen angaande niet meer te verklaren alswel gehoord te hebben van Puntjen14 zonder datdeposant wiste wie het gesegt hadde. Verderswiste deposant angaande desen niet meer teverklaren en is na duidelijke voorlesingen blij-ven persesteeren blijk hare medeverteykeninge(Mettje Tjaks kon niet schrijven en onderteken-de met een kruisje)Boven Pekel A den 3 April 1797.

Dadelijk na de vechtpartij ging Roelf Smildenaar Barold Winters15, medicinae doctor teNieuwe Pekela, die de volgende dag een zake-lijke ‘wondcedulle’ afgaf:Onderschreven verklare dat Roelf Jans Smildegisteravont sijnde ses uur bijmij is gekomenmeteen wonde aan sijn hant, heb hem doen verbon-den. Pekel a 5 Febr. 1797.

Eenpaar uur later, rond acht uur ’s avonds, zochtHarm Starke een andere dokter in Nieuwe Pe-kela op, de uit Bonda (Bunde, Oostfriesland) af-komstige heelmeester Johan Christoph Wil-

15

met Geertje Jacobs (Helt), weduwe vanE.N.Rensema te Pekela.

4 JanAbrahams, schipper, geb.Oude Pekela 2.9.1762,ovl. Leer 16.10.1825. Zijn doopnaam was JohanChristiaan Westers. Hij was Luthers, sinds ca 1793Ned. Herv. Hij trouwde te Oude Pekela op20.11.1785 met Hindrikje Jans Smilde. In 1810kocht hij voor f. 899,- een nieuw tjalkschip, dat teNieuwe Pekela voor de helling van Hendrik GeertsHoltman lag. Hij vestigde zich in het begin van de19e eeuw in Leer, waar hij vlak bij de haven in deKö-nigstrasze een woning annex pakhuis bezat. Hij on-derhield een beurtdienst van Leer op Amsterdam.Zijn ouders waren de vermoedelijk in Delmenhorstgeboren Abraham Wester(s) en Talje Hinderks uitEmden. Abraham Westers, de stamvader van het Pe-kelder geslacht Westers, was soldaat geweest in decompagnie van kapitein Maneel in het regimentOranje Stad en Lande. Op 11 mei 1745 was hij tij-dens de Oostenrijkse Successieoorlog gewond ge-raakt in de slag bij Fontenoy (bij Doornik, België).Eervol als korporaal uit de dienst ontslagen vestigdehij zich vanuit Groningen omstreeks 1760 als ‘ap-pointé’ (militair met een levenslange uitkering vanoverheidswege) in Oude Pekela, waar hij het beroepvan kleermaker uitoefende.

5 Vermoedelijk haalde Jan Abrahams de compost uitLeer, waar hij later zou gaan wonen. Het stadsbe-stuur van Groningen had reeds in 1783, om in degroeiende behoefte aan mest voor de Pekelder ver-veningen te kunnen voorzien, een premie van tiengulden in het vooruitzicht gesteld aan iedere schip-per, die een vracht mest of stratendrek ‘van buitendeese Provincie met een zeevarend schip in dePekel-A invoerde’. Dit besluit werd hernieuwd in1786 en 1803. (D.Kuil, Kroniek van Pekela, TenBoer 1999, 13.2.1783, 19.1.1786, 4.4.1803).

6 AbrahamWesters, oudste zoon van JohanChristiaanWesters en Hinderkje Smilde, werd te Nieuwe Pe-kela geboren op 22.9.1786.Hij overleed opmaandag7.7.1845, de warmste dag van het jaar, aan een zon-nesteek toen hij als postbode tussen Pekela en Win-schoten vlak bij de laatste plaats bewusteloos wasneergevallen. Hij was achtereenvolgens stuurman,koopman en postbode. Hij trouwde drie maal, op24.1.1810 te Appingedam met Annegien BerendsSjoerds van Nieuwe Pekela, op 14.8.1824 te NieuwePekela met Hilke Geerts Lestestuiver en op 3.3.1832eveneens te Nieuwe Pekela met Jantje Harms Huls.

7 Roelf Jans Smilde, ged. Oude Pekela 16.10.1785,ovl. als sjouwer teGroningen 20.10.1826.Hij trouw-de te Oude Pekela op 16.1.1785 met Renske Egbertsvan Wildervank en te Groningen op 28.11.1813 metBerendina Piers.

8 Harm Jans Starke, geb. Nieuwe Pekela 27.1.1767,Luthers ged., ovl. 20.9.1834. Zijn ouders waren JanHarms, bijgenaamd starke Jan, afkomstig uit Oost-zeel, Oostfriesland, en Rebekka Jans. Op 30.3.1788trouwde hij met Geessien Rengerts (Kip).Zijn broer, Jan Jans Starke, geb. Nieuwe Pekela22.3.1772, Ned. Herv. ged., ovl. 26.4..1849. Op6.11.1796 trouwde hij met Jantje Wietzes.

9 Mr. Wycher Eilardus Meurs, geb. Dronrijp6.11.1772, ovl. Sneek 17.6.1831. Hij was van 1795-

1799 rigter bij het Gerecht van Bellingwolde en Blij-ham cum annexis, werd later secretaris van Wym-britseradeel en president van de Rechtbank van Eer-ste Aanleg te Sneek.

10 Kristjaan Kaspers, broodbakker, geb. Bonda(Bunde, Oostfriesland) 26.7.1758, ovl. Nieuwe Pe-kela, huis 140, 24.6.1818. Zijn ouders waren KasperKristjaans, landbouwer, en Antje Klaassens. Hijtrouwde Nieuwe Pekela 1.7.1787 met Geertje Aald-riks, weduwe van Hindrik Eppes; hertrouwde Nieu-we Pekela 21.5.1814 met schippersdochter HarmkeJans, weduwe van Albert Lammerts Karsies.

11 Mettje Tjaks, geb. Nieuwe Pekela 21.8.1773, ovl.Groningen in een schip ‘liggende bij de Turfsingel’14.10.1820. Haar ouders waren Tjakke Ulbens enDina Harms. Zij trouwde Oude Pekela 13.9.1795Hendrik Hendriks (Wams), geb. Oude Pekela6.8.1770, ovl. Groningen 16. 3.1837 ‘in een schipliggende thans alhier in het Schuitendiep’.

12 Jan Wolters (de Boer), landbouwer, geb. NieuwePekela ca 1739, ovl. Nieuwe Pekela, huis 145,27.11.1816. Hij trouwde Nieuwe Pekela 18.12.1768met Swaantje Jans.

13 Jan Harms Kotter (Korter), landbouwer, assessor bijhet schoutambt, geb. Nieuwe Pekela 15.5.1756, ovl.Nieuwe Pekela, huis 158, 7.10.1833. Hij trouwdeNieuwe Pekela 19.1.1792 met Elsien Harms (Speel-man).

14 De betekenis van het woord ‘puntjen’ is onduidelijk.Als werkwoord betekent het ‘op de punten van jeschoenen/klompen lopen’, d.w.z. hard lopen (mede-deling Prof. S. Reker, Groningen). Was puntje’n, indit geval van wal tot wal over een schip hollen, wel-licht een vaker beoefende vorm van vermaak?

15 Barold Winters, arts te Oude Pekela, na 1792 teNieuwe Pekela. Ged. Tjamsweer 20.10.1743, begr.Nieuwe Pekela 25.5.1808. Zijn ouders waren Ru-dolphus Winters, predikant te Tjamsweer, en AaltynSnijwint. Hij trouwde Blijham 28.12.1784 met Cat-harina Heres.

16 Johan Christoph Wilhelm Schutter, na 1789 arts teNieuwe Pekela. Geb. Bonda (Bunde, Oostfriesland)ca 1758, ovl. Nieuwe Pekela, huis 412, 17.8.1818.Hij trouwde, verm. te Bonda, met Geeske Dave-mans. Het is opvallend, dat van de in dit artikel ge-noemde willekeurige groep mensen een zo grootaantal van over de grens kwam, hetgeen iets zegtover de samenstelling van dePekelder bevolking aanhet eind van de 18e eeuw: de ouders van Jan Abra-hams, de vader van de beide Starkes, bakker Krist-jaan Kaspers en dokter Schutter en zijn vrouw.

17 Jacobus de Jonge, arts te Oude Pekela. Ged. Win-schoten 7.9.1759, ovl. Oude Pekela, huis 729,13.3.1815. Zijn ouders waren Sipko de Jonge en Al-bertje Luppes. Hij trouwde Oude Pekela 25.3.1789met Margaretha Haitzema, weduwe van JohannesWoltherus Huisinga; hertrouwde Winschoten5.7.1809AnnaAapkens,weduwevanR.D.deRuiter.Hij was de stiefvader van koopman PetrusJ.Huisinga, van 1811-1850 achtereenvolgens maire,schout en burgemeester van Oude Pekela.

18 ‘Roegbainder’ (Duits ‘Rauhbein’) voor ruwe per-soon, onbehouwen kerel, is een scheldwoord voorinwoners van Pekela en letterlijk en figuurlijk vantoepassing op Jan en Harm Starke.