instrumentarium WaterSysteemRapportage Handleiding iWSRcursussen, workshops en een E-mail...

instrumentarium WaterSysteemRapportage

Handleiding iWSR

Deel 1 Methodiek en Software

Deze handleiding hoort bij iWSR versie 2.1 IPO / IDsW – september 2005

iWSR is ontwikkeld door RWS, IPO en UvW en in beheer bij MX.Systems in opdracht van IPO/IDsW

Document historie

Versie Datum Reden aanpassing Door wie

1.2 18-02-2004 Initieel; samengesteld uit de Handleiding RWSR 2000 deel 1 en de Gebruikershandleiding iWSR Kleine correcties in aangebracht Aangepast aan iWSR versie 1.2 Aangevuld met teksten uit het cursusboek.

MX

1.2.1 1-06-2004 Redactionele slag over inleidende stukken. Toevoegen van import/export functies aan Referentiedatabase Kleine wijzigingen in iWSR versie 1.2.1. Opmerkingen uit de voorbereiding van cursus

MX

2.0 cursus

9-09-2004 Aangepast aan wijzigingen iWSR versie 2.0 – fase I. Tekstueel commentaar verwerkt. Deel 3 Bijlagen aan dit deel toegevoegd. Tussenversie, gebruikt bij iWSR cursus.

MX

2.0 dec. 2005 Aangepast aan wijzigingen iWSR versie 2.0 – fase II. Geschikt gemaakt voor genereren van Helpfile (iWSR.chm).

MX

2.0.2 juni 2005 deel Wijzigingen iWSR versie 2.1 verwerkt

BAS22, BAS23 en LAND4

MX

2.1 september versienummer opgehoogd MX

Gebruikersdocumentatie

Omschrijving

Handleiding iWSR deel 1 – Methodiek en Software

Handleiding iWSR deel 2 – Beschrijving Indicatoren

Samenvattingskaart iWSR

Gebruikershandleiding iWSR GIS-module Smallworld

Gebruikershandleiding RWSR Oracle database

iWSR handleiding Inhoud •••• 3

Inhoud

0 Inleiding 5 0.1 Over de iWSR handleiding.................................................... 5 0.2 Introductie iWSR methodiek ................................................. 6 0.3 Procesbeschrijving en stappen............................................. 9 0.4 Overzicht iWSR Software ................................................... 10

0.4.1 Ondersteuning Processtappen............................... 11 0.4.2 iWSR functies ......................................................... 13 0.4.3 Bestanden en bestandsbeheer............................... 13

0.5 Starten iWSR software........................................................ 14

1 Watersystemen 16 1.1 Inleiding stap 1.................................................................... 16 1.2 Afbakening Watersystemen................................................ 16 1.3 Stappenplan voor de begrenzing van watersystemen........ 17 1.4 Werkwijze gebruik geografische gegevens ........................ 19

1.4.1 Beheren Geografische gegevens........................... 21 1.4.2 Aanmaken Meetobjecten thema............................. 22

2 Beleid 23 2.1 Inleiding stap 2.................................................................... 23 2.2 Van functies naar indicatoren en referentiewaarden .......... 24 2.3 Standaardset iWSR Referentiedatabase............................ 25 2.4 Functies en thema’s............................................................ 25 2.5 Doelstellingen ..................................................................... 25 2.6 Indicatoren met maatlat en referentie / normen.................. 27

2.6.1 Typen indicatoren ................................................... 27 2.6.2 Indeling ................................................................... 28 2.6.3 Indicatorpakketten .................................................. 28 2.6.4 Maatlat met referentie / normen ............................. 28

2.7 Werkwijze onderhouden referentie gegevens .................... 29 2.7.1 Onderhouden Klassescores ................................... 33 2.7.2 Onderhouden Biotaxa............................................. 34 2.7.3 Onderhouden Domein tabellen............................... 35 2.7.4 Onderhouden Waarnemingssoorten ...................... 37 2.7.5 Onderhouden Doelvariabelen................................. 38 2.7.6 Onderhouden Normsets en Normen ...................... 39 2.7.7 Onderhouden Indicatoren....................................... 41 2.7.8 Onderhouden Indicatorpakketten ........................... 42 2.7.9 Importeren .............................................................. 43 2.7.10 Exporteren ............................................................ 44

3 Monitoring 45 3.1 Inleiding stap 3.................................................................... 45 3.2 Van meting naar toetswaarde............................................. 45

3.2.1 Metingen / inventarisatie......................................... 46 3.2.2 Meetwaarden / beschrijving.................................... 46 3.2.3 Toetswaarden ......................................................... 47 3.2.4 Voorbewerking........................................................ 48

4 •••• Inhoud iWSR handleiding

3.3 Werkwijze onderhouden monitoring gegevens ...................49 3.3.1 Aanloggen database ...............................................53 3.3.2 Voorbewerken met Notove .....................................50 3.3.3 Voorbewerken met Towabo ....................................51 3.3.4 Handmatig invoeren Monitoring gegevens .............52 3.3.5 Gegevens selecteren ..............................................54 3.3.6 Gegevens opslaan ..................................................56

4 Confrontatie 57 4.1 Inleiding stap 4 ....................................................................57 4.2 Toetsing en conversie .........................................................58 4.3 Individuele waterindex en indicatorwaarde .........................59 4.4 Werkwijze toetsen en converteren ......................................60

4.4.1 Toetsen / converteren .............................................62

5 Nabewerking en Presentatie 65 5.1 Inleiding stap 5 ....................................................................65 5.2 Presentatie ..........................................................................66 5.3 Integratie..............................................................................67

5.3.1 Getrapte integratie ..................................................67 5.3.2 Regels voor integratie .............................................67

5.4 Aggregatie ...........................................................................68 5.5 Werkwijze nabewerking en presentatie...............................69

5.5.1 Presenteren.............................................................72 5.5.2 Integreren................................................................73 5.5.3 Onderhouden Niet ruimtelijke relaties.....................75 5.5.4 Onderhouden Representatieve punten...................76 5.5.5 Aggregeren .............................................................77

6 Literatuur 79 Geraadpleegde literatuur..................................................................79

7 Woordenlijst 85

Bijlage A iBever en uitwisselingsbestanden 97

Bijlage B Dimensies doelstellingen en indicatoren 101

Bijlage C Indicatoren in standaard-set 104

Bijlage D iWSR/EBEO Indicator ecologisch niveau 115

Bijlage E Aanvullende info indicatorbeschrijvingen 125

iWSR handleiding Inleiding •••• 5

0 Inleiding

0.1 Over de iWSR handleiding Het instrumentarium WaterSysteemRapportages (iWSR) bestaat uit:

• Een methodiek in vijf stappen voor het opstellen van watersysteemrapportages op ieder niveau (Europees, nationaal, regionaal, lokaal);

• Een softwarepakket dat de gebruiker ondersteunt bij de uitvoering van deze vijf stappen;

• Een helpdesk voor gebruikersondersteuning en het beheer en onderhoud van methodiek en softwarepakket, zie www.iwsr.nl;

• Een aantal ondersteunende hulpmiddelen zoals een website, cursussen, workshops en een E-mail nieuwsbrief.

iWSR is het standaard hulpmiddel voor watersysteemrapportages op ieder niveau. iWSR is als pilot ondergebracht bij de InformatieDesk standaarden Water (IDsW, www.idsw.nl). IDsW standaardiseert de watergegevens (input), iWSR standaardiseert de 'output' en zorgt ervoor dat de watersysteemrapportages die conform de iWSR methodiek worden gemaakt onderling vergelijkbaar zijn. Samen zorgen IDsW en iWSR voor meer uniformiteit, stroomlijning en vergelijkbaarheid in de informatiestromen in de sector Water.

In deze handleiding wordt de iWSR methodiek voor watersysteem-rapportages beschreven. Elk hoofdstuk beschrijft één van de vijf stappen voor het opstellen van watersysteemrapportages. Per hoofdstuk/stap wordt eerst de iWSR methodiek toegelicht en vervolgens de werkwijze met de iWSR software. In een stroomschema worden de functies van de iWSR software modules gevisualiseerd en toegelicht. Een meer uitgebreide beschrijving van een aantal onderdelen is in de bijlagen opgenomen.

Methodiek en de software kennen vele begrippen en afkortingen. Achterin is een verklarende woordenlijst met begrippen en definities toegevoegd. In deze handleiding wordt zoveel mogelijk de term “iWSR”gehanteerd; in de iWSR software staat echter soms nog de “oude” benaming “RWSR” vermeld.

De beschrijving van de standaardset van indicatoren staat in deel 2 van de iWSR Handleiding.

6 •••• Inleiding iWSR handleiding

In deze handleiding wordt toepassing van de iWSR software met de ArcView GIS-module toegelicht. Voor het gebruik van iBever(www.ibever.nl) en de iWSR GIS-module voor Smallworld wordt verwezen naar de gebruikershandleidingen die specifiek voor die modules zijn gemaakt.

Tip: een korte en krachtige beschrijving van de methodiek en software staat in de iWSR Samenvattingkaart. Neem deze eerst door.

0.2 Introductie iWSR methodiek Wat is een watersysteemrapportage?

Goed waterbeheer is belangrijk. Daarom willen we weten of de beoogde effecten van beleid en beheer werkelijk optreden. De Europese Kaderrichtlijn Water rekent de lidstaten zelfs af op het bereiken van de doelstellingen.

Een watersysteemrapportage is integrale beschrijving van de toestand van watersystemen op de aspecten kwaliteit, ecologie, kwantiteit, inrichting en morfologie. Met de watersysteem-benadering als grondslag worden deze aspecten in samenhang beschouwd, vanuit zowel oppervlaktewater- als grondwatersystemen. Een watersysteemrapportage kan zowel op Europees, nationaal, regionaal als op lokaal niveau worden opgesteld.

Een watersysteemrapportage is een rapportage, geen evaluatie; de rapportage is een belangrijke bouwsteen in het evaluatieproces van het waterbeleid en -beheer, zoals geformuleerd in Europese, nationale en provinciale plannen en in beheersplannen van waterschappen.

WSR:WaterSysteem Rapportage

In dit schema is aangegeven welke plaats een watersysteemrapportage (WSR) inneemt in de (beleids)cyclus:

besluit

rapport WSR situatie

monitoring

evaluatie uitvoering

Waarom iWSR? De Wet op de Waterhuishouding schrijft een stelsel van plannen voor: het Beheersplan rijkswateren, provinciale Waterhuishoudingplannen en de Waterbeheersplannen van de waterschappen. De Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) voegt daar nog de stroomgebied-beheersplannen aan toe. De iWSR methodiek is ontwikkeld om de rapportages over deze plannen vergelijkbaar te maken. De iWSR software ondersteunt de éénduidige verwerking en presentatie van monitoringgegevens. De voordelen van een gestandaardiseerde werkwijze zijn: grotere uniformiteit en vergelijkbaarheid; meer efficiëntie en betere uitwisselingsmogelijkheden.


iWSR methodiek

Voor het opstellen van een regionale watersysteemrapportage is een methodiek ontwikkeld die het mogelijk maakt om veldwaarnemingen te toetsen aan vastgestelde doelstellingen. Daarvoor is een set van indicatoren (graadmeters) en referentiewaarden (normen) opgesteld die is afgeleid van functies en thema's die aan watersystemen kunnen worden toegekend. De iWSR methodiek is bedoeld om over monitoringresultaten in het veld op een toegankelijke manier te rapporteren.

In een monitoringprogramma wordt vastgelegd welke meetgegevens worden ingewonnen, op welke wijze en met welke frequentie. In onderstaande figuur is de positie van de iWSR methodiek aangegeven als overgang van monitoringresultaten naar rapportage.

Voor een volledige beleidsevaluatie zijn, naast de door de iWSR methodiek aangereikte effecten bron-indicatoren die de toestand van het watersysteem beschrijven, ook prestatie-indicatoren nodig die de inspanning door overheden en partners in beeld brengen. De prestatie-indicatoren kunnen door elke waterbeheerder en -beleidsbepaler zelf te worden opgesteld en toegevoegd.

iWSR software Met de iWSR software worden de referentiegegevens bijgehouden (normen en indicatoren). Monitoringgegevens worden op gestandaardiseerde wijze geselecteerd en bewerkt zodat ze getoetst kunnen worden aan de (standaardset met) referentiegegevens.

Met iWSR methodiek en software kan kaartmateriaal en cijfermateriaal ten behoeve van tabellen en grafieken voor de rapportage worden gemaakt. Uitkomsten van de bewerkingen en de toetsingen worden geografisch gepresenteerd.

Het belang van standaardisatie

Van groot belang is de gegevensuitwisseling tussen waterschappen, provincies en rijk. Daarom maakt de iWSR software zoveel mogelijk gebruik gemaakt van definities uit de gemeenschappelijke standaard Aquo (voorheen CIW-Gegevensstandaard en Adventusstelsel). Aquo wordt beheerd door de InformatieDesk standaarden Water (www.IDsW.nl).

Monitoringgegevens hoeven slechts éénmalig te worden verwerkt tot toetswaarden; extra conversie- en bewerkingsslagen rond monitoringgegevens zijn dan overbodig.

Europese Kaderrichtlijn Water

Op landelijk niveau is vastgesteld dat het iWSR instrumentarium wordt gebruikt voor KRW-rapportages. iWSR kan een KRW rapportage al aan voor de chemische én de ecologische waterkwaliteit.

Om de in deze Handleiding beschreven methodiek te kunnen toepassen binnen de voorschriften van de Europese Kaderrichtlijn Water is het onderscheid tussen doelstellingen en functies van belang. Doelstellingen worden in iWSR per functie weergegeven door daarvan afgeleide


indicatoren. De KRW is echter niet functiegericht, maar doelstellinggericht.

Verder gaat de Kaderrichtlijn uit van een stroomgebiedbenadering. De functietoekenning aan watersystemen past daar uitstekend bij. De watersystemen kunnen immers eenvoudig worden geaggregeerd tot grotere geografische eenheden, dus ook tot op het niveau van (grote) stroomgebieden.

Ook aan de andere eisen van de Kaderrichtlijn (indeling indicatorschaal in vijf klassen, keuzebreedte van indicatoren, e.a.) voldoet de iWSR methodiek.

Toepassingsmogelijkheden De iWSR methodiek en software ondersteunen het opstellen van integrale watersysteemrapportages op ieder niveau voor het maken van jaarverslagen en landelijke voortgangsrapportage zoals 'Water in Beeld' en de 'Beleidsmonitor Water'. Ook voor deelonderwerpen of themarapportages kan iWSR worden ingezet, zoals grondwater, oppervlaktewaterkwantiteit en oppervlaktewaterkwaliteit.

Ter illustratie zijn in onderstaand schema de diverse handelingen en producten van rijk, provincies en waterschappen voorbeeldsgewijs weergegeven waarbij iWSR een rol kan spelen.

EU Rijk Provincie Waterschap Besluit (na evaluatie en planvorming)

Kaderrichtlijn Water Nota Waterhuishouding (NW)

Waterhuishoudingsplan (WHP) / Provinciaal

OmgevingsPlan (POP)

Waterbeheersplan (WBP)

Aansturing van beheer rijk, provincies, waterschappen en

gemeenten

eigen operationeel beheer en beheer provincies,

waterschappen en gemeenten

eigen operationeel beheer en beheer provincies en waterschappen (toetsing

WBP’s)

eigen operationeel beheer en samenwerking met

gemeenten

Uitvoering Operationeel beheer gronden

oppervlaktewateren

Operationeel beheer rijkswateren

Beheer grondwater en nautisch beheer

provinciale oppervlaktewateren;

Toetsing WBP’s; organisatie

waterschappen

Operationeel beheer regionale

oppervlaktewateren en beheer oppervlakkig

grondwater

Situatie feitelijke situatie in het veld als gevolg van uitvoering, beheer en onderhoud conform het vastgestelde beleid

Monitoring conform CIW-Leidraad Monitoring Rapportage Stroomgebied-

beheersplan Water in beeld

Diverse door RWS verzorgde rapportages

Bijv. regionale watersysteemrapportage / jaarlijkse IPO-rapportage

milieu-water-natuur / toelevering aan landelijke

rapportages

Bijv. jaarrapportages per waterschap / toelevering

aan provinciale en landelijke rapportages

Evaluatie Stroomgebied-beheersplan

Evaluaties Nota’s Waterhuishouding

Evaluatie WHP / POP t.b.v. actualisatie,

Bijv.tweejaarlijkse milieu- en waterverkenning per

provincie

Evaluatie WBP t.b.v. actualisatie


0.3 Procesbeschrijving en stappen Voor het kunnen maken van een regionale watersysteemrapportage moeten vijf processtappen doorlopen worden: de definitie van watersystemen, het analyseren van beleid (functies en thema's), het uitvoeren van de monitoring, de confrontatie van beleid ("wens") en monitoring ("werkelijkheid") en de presentatie van de bevindingen. In onderstaande figuur is de relatie tussen de processtappen schematisch weergegeven.

4

waterindexen of indicatorwaarden

(0 - 100)

functies / thema’s

toetswaarden

meetwaarden / beschrijving

metingen / inventarisatie

W A T E R S Y S T E M E N

doelstellingen

MONITORING

integratie

R E F E R E N T I E

indicatoren met maatlat en referentie / normen

BELEID 2

2.1

2.2

2.3

4.2

CONFRONTATIE

3.3

3

3.1

3.2

4.1

aggregatie

klassificatie (1-5) en presentatie

5.3

5.2

5.1

individuele waterindex (0 - 100)

1

PRESENTATIE 5

toetsing

1. De definitie van watersystemen


De Leidraad Begrenzing Watersystemen (CIW, februari 1998) beschrijft de uitgangspunten en de methodiek voor de begrenzing van watersystemen. iWSR is ook geschikt voor rapportages op basis van waterlichamen, rapportage-eenheden of (deel)stroomgebieden. Bij de uitgave van deze handleiding is de discussie over het aantal en de omvang van de waterlichamen nog in volle gang. Landelijke kaarten met grenzen van watersystemen zijn of komen beschikbaar via het internet: zie www.kaderrichtlijnwater.nl of www.iwsr.nl.

2. Het analyseren van beleid Beleidsdoelstellingen voor watersystemen zijn vastgelegd in de beschrijving van functies en thema’s in waterhuishoudingplannen en beheerplannen. Voor de watersysteemrapportages moeten daaruit per watersysteem indicatoren met referentiewaarden worden afgeleid. De inspanning die daarvoor nodig is, wordt bepaald door de mate waarin er sprake is van concreet beschreven, toetsbare doelstellingen: hoe concreter de doelstelling, hoe eenvoudiger het afleiden van indicatoren en referentiewaarden. De Kaderrichtlijn Water gaat uit van doelstellingen per type waterlichaam; wanneer deze doelstellingen zijn vastgesteld zullen zij als standaardset worden opgenomen in iWSR.

3. Het uitvoeren van de monitoring Voordat kan worden vastgesteld in hoeverre de veldomstandigheden overeenstemmen met de waterhuishoudkundige beleidsdoelstellingen dient monitoring plaats te vinden. In de Leidraad Monitoring (CIW) worden de richtlijnen daarvoor uiteengezet. Voor de Kaderrichtlijn Water zijn of worden aparte Leidraden opgesteld. Zie www.kaderrichtlijnwater.nl. De iWSR-methodiek gaat er van uit dat tot toetswaarden getransformeerde monitoringresultaten ter beschikking staan voor verdere verwerking.

4. Confrontatie tussen beleidsdoelstellingen en monitoringgegevens (toetswaarden) Wanneer de referentiewaarden zijn bepaald en de toetswaarden beschikbaar zijn, kan er een confrontatie van "wens" en "werkelijkheid" plaatsvinden. Dat resulteert in individuele indexwaarden en indicatorwaarden. Deze geven een indicatie voor de mate waarin de gestelde doelen zijn bereikt.

5. Rapportage en presentatie Het presenteren van de resultaten, in de vorm van tabellen, grafieken en kaarten, met begeleidende tekst, vormt het sluitstuk van de rapportagewerkzaamheden. Toetsing en presentatie zijn het hart van de iWSR-methodiek.

0.4 Overzicht iWSR Software De iWSR software is de laatste schakel in de keten proces – methodiek – computerprogramma en bestaat uit de volgende modules:

• iWSR GIS-module (zowel Arcview als Smallworld). Hiermee kunnen de geofgrafische gegevens worden beheerd, kan de Rekenmodule worden aangestuurd (inclusief import en export van


gegevens naar databases) en vindt de aggregatie en integratie plaats. Ook kunnen gegevens rechtstreeks worden ingevoerd;

• iWSR Rekenmodule met de iWSR Referentie database en editor. Met de editor kan elke set van doelvariabelen (met referentie-waarden), indicatoren en functies worden gedefinieerd en vastgelegd in de iWSR Referentie database. Waterindexen en Indicatorwaarden worden met de iWSR Rekenmodule berekend;

• RWSR Oracle Database (optioneel). Een opslagmedium voor gegevens conform de Aquo-standaard.

De iWSR GIS-module en Rekenmodule kunnen gebruikt worden in de iBever omgeving.

De uitwisseling van gegevens tussen de modules gebeurt volgens een vast formaat, meestal door de uitwisseling van een bestand, het uitwisselingsbestand. Alleen het opvragen van gegevens in de RWSR Oracle database of de iBever database vanuit de iWSR GIS-module gebeurt rechtstreeks via een zogenaamde view in de database met hetzelfde formaat als het uitwisselingsbestand. De uitwisseling van gegevens met de buitenwereld gebeurt door middel van import- en exportfunctionaliteit in iBever en de RWSR Oracle database.

Met de iWSR software is het overigens niet zo dat ‘een druk op de knop’ voldoende is om een rapportage te maken. Voor het maken van een rapportage is nog steeds verstand van zaken nodig. Met de iWSR software kunnen wel een aantal tijdrovende bewerkingen snel worden uitgevoerd.

0.4.1 Ondersteuning Processtappen De vijf processtappen worden ondersteund door de iWSR software.

1. Geografische gegevens Geografische gegevens zijn nodig om ruimtelijke bewerkingen te kunnen uitvoeren, zoals selecties en presentaties (hoofdstuk 1). De gegevens worden gebruikt door de iWSR GIS-module. Er moet voor gezorgd worden dat de ruimtelijke gegevens als GIS-bestand aanwezig zijn.

2. Referentiegegevens De referentiegegevens weerspiegelen de doelstellingen van het beleid dat wordt gevoerd (zie hoofdstuk 2). Dat beleid is vastgelegd in de


verschillende plannen op het gebied van het waterbeheer. Voor de watersysteemrapportages is dat beleid vertaald in indicatoren en normen. Die indicatoren met normen geven de gewenste toestand weer. Standaard bevat de iWSR Referentie database een set met alle relevante indicatoren en normen uit het (inter-) nationale beleid. Dit is de zogenaamde standaardset.

Alleen als er sprake is van ‘eigen’ doelstellingen en normen moeten deze door de gebruiker worden toegevoegd. Met de editor op de Referentie database kunnen aangepaste referentiewaarden worden ingevoerd (toepassing gedifferentieerde normstelling). Ook kunnen nieuwe indicatoren worden gedefinieerd.

3. Monitoringgegevens De actuele situatie op een bepaald moment wordt vastgesteld door monitoring (zie hoofdstuk 3). Monitoring kan bestaan uit metingen in het veld of een deskundigenoordeel. De monitoring gegevens worden getoetst aan de normen om tot een oordeel te komen over de toestand van de watersystemen. De monitoring gegevens moeten beschikbaar zijn in een database of bestand dat voldoet aan het voorgeschreven format (zie bijlage A).

Omdat de iWSR methodiek uitgaat van de beschikbaarheid van toetswaarden, is de transformatie van meetwaarden naar toetswaarden geen onderdeel van deze Handleiding. Hier wordt dan ook volstaan met de opmerking dat hiervoor diverse hulpmiddelen ter beschikking staan, zoals de modules van de iBever-familie. De STOWA-methodiek voor de ecologische beoordeling (EBEOsys) is hierin opgenomen.

Voor permanente opslag van monitoring gegevens kan gebruik worden gemaakt van de RWSR Oracle database of van een eigen Aquo conforme database. De gegevens kunnen uit de RWSR Oracle database of uit een iBever database worden gehaald; resultaten kunnen daarin worden weggeschreven.

Het is van groot belang dat de definitie van de monitoring gegevens goed is afgestemd op de definitie van de referentiegegevens. Dat geldt vooral voor de doelvariabelen die voorkomt in zowel in de database voor referentie gegevens als in de database voor monitoring gegevens.

4. Toetsing en conversie Als alle gegevens aanwezig zijn kan toetsing of conversie plaatsvinden (zie hoofdstuk 4). Voor het uitvoeren is de iWSR Rekenmodule beschikbaar. Deze kan zowel worden aangestuurd door iBever als door de iWSR GIS-module (Arcview en Smallworld).

5. Nabewerking en presentatie De resultaten van de toetsing of conversie (uitgedrukt in een waterindex) kunnen vervolgens gepresenteerd worden (zie hoofdstuk 5). Een presentatie in de vorm van een kaart kan met de GIS-module. De iWSR GIS-module biedt ook nog twee mogelijkheden van nabewerking, te weten aggregeren en integreren. Voor andere vormen van presentatie moeten externe pakketten worden gebruikt.


0.4.2 iWSR functies Om de vijf stappen uit de methodiek te kunnen uitvoeren, beschikken de verschillende iWSR modules over specifiek ontwikkelde functies. Deze functies zijn in de programmatuur terug te vinden als keuzemogelijkheden in het menu. In het volgende overzicht wordt per stap aangegeven welke functies van welke modules relevant zijn.

Stap Module/onderdeel Functie

1. Geografische gegevens GIS-module 'Beheren Geografische gegevens'

Aanmaken Meetobjecten thema

2. Referentie gegevens Referentie database editor Onderhouden Klassescores

Onderhouden Biotaxa

Onderhouden Domeinen tabellen

Onderhouden Waarnemingssoorten

Onderhouden Doelvariabelen

Onderhouden Normsets en Normen

Onderhouden Indicatoren

Onderhouden Indicatorpakketten

Importeren

Exporteren

3. Monitoring gegevens RWSR Oracle database 'Oracle database'

GIS-module Voorbewerken met Notove

Voorbewerken met Towabo

Handmatig invoeren

Aanloggen database

Gegevens selecteren

Gegevens opslaan

4. Toetsing en conversie GIS-module Toetsen / converteren

5. Nabewerking en presentatie GIS-module Presenteren

Integreren

Onderhouden Niet-ruimtelijke relaties

Onderhouden Representatieve punten

Aggregeren

0.4.3 Bestanden en bestandsbeheer In de iWSR GIS-module wordt voor de gegevensuitwisseling tussen de functies gebruik gemaakt van twee soorten bestanden, te weten een uitwisselbestand en een GIS-thema. Het uitwisselbestand is een Access-bestand met één tabel conform iBever-specificaties. Het GIS-thema is een shapefile. De verschillende functies in de iWSR GIS-module maken op wisselende wijze gebruik van deze twee soorten bestanden. In de onderstaande tabel staat voor elke functie aangegeven welk soort bestand voor invoer wordt gebruik en welk soort bestand voor uitvoer.


Functie Invoer Uitvoer

Selecteren database/bestand uitwisselbestand

Toetsen/converteren uitwisselbestand uitwisselbestand

Gegevens opslaan uitwisselbestand Oracle database

Presenteren uitwisselbestand GIS-thema

Aggregeren GIS-thema GIS-thema

Integreren GIS-thema uitwisselbestand

Handmatig invoeren uitwisselbestand Aangezien er tijdens het hele proces om tot een watersysteemrapportage te komen nogal wat uitwisselbestanden worden aangemaakt is hieronder in de tabel een richtlijn aangegeven voor het benoemen van de uitwisselbestanden. Op deze manier wordt het overzicht behouden.

Functie Invoer Uitvoer

Selecteren (database/bestand) sel_….

Toetsen/converteren sel_… toets_…

Gegevens opslaan toets_… (Oracle database)

Presenteren toets_… GIS-thema

Aggregeren GIS-thema GIS-thema

Integreren GIS-thema int_…

Handmatig invoeren hand_… Op de plaats van de ‘…’ kan worden aangegeven waar het om gaat. Vul bijvoorbeeld bij toetsing van de zware metalen op Schouwen-Duiveland van het jaar 1998 op de plaats van de ‘…’ in: ‘schouwen_zwmetalen_1998’. Zo kunnen ook aan de GIS-thema’s toegepaste namen worden gegeven. Het GIS-thema dat de uitvoer is van de functie Presenteren is hetzelfde GIS-thema als bij de invoer van de functies Aggregeren en Integreren.

0.5 Starten iWSR software De onderdelen van de iWSR software kunnen als volgt gestart worden:

iWSR GIS-module (Arcview) De iWSR functionaliteit bevindt zich in een ArcView extensie. Door het laden van deze extensie (iWSR.avx) komt de iWSR functionaliteit beschikbaar in ArcView onder het iWSR-menu in het View-window. In het meegeleverde lege iWSR ArcView project (iWSR.apr) is deze extensie standaard geladen. De iWSR GIS-module kan dan gestart wordt door het openen van dit lege iWSR project:

• Kies in de Windows programmalijst voor het menu-item iWSR|iWSR Project. ArcView wordt nu gestart en de iWSR extensie geladen. Open vervolgens een nieuwe View. In het View-menu verschijnt het iWSR-menu.

• Sla – eventueel na een laden van kaartlagen (zie stap 1) – het project op onder een andere naam.


Bij andere ArcView projecten kan de iWSR extensie geladen worden via de ArcView menukeuze File|Extensions.

iWSR Rekenmodule De Rekenmodule kan worden opgestart vanuit de GIS-module met de functie Toetsen/converteren of vanuit iBever of - voor de gevorderde gebruikers - met de volgende commandoregel:

RwsrWD 'invoerbestand' 'uitvoerbestand' normset clustermethode indicatorpakket

Hierbij is alleen de laatste invoerparameter 'indicatorpakket' optioneel, de rest is verplicht.

iWSR Referentie database editor. De editor op de iWSR Referentiedatabase kan als volgt gestart worden:

• Kies in de Windows programmalijst voor het menu-item iWSR|iWSR Referentie-database.

16 •••• Watersystemen iWSR handleiding

1 Watersystemen

1.1 Inleiding stap 1


MONITORING

R E F E R E N T I E

BELEID CONFRONTATIE

PRESENTATIE

Om over watersystemen te rapporteren moeten de uitgangspunten van de watersysteembegrenzing vast liggen. De methodiek daarvoor is beschreven in de Leidraad begrenzing watersystemen (CIW, februari 1998). In dit hoofdstuk wordt hiervan een korte samenvatting gepre-senteerd. Het is niet zo dat er maar één enkele en unieke methode bestaat om dat te doen. Maar als dat mogelijk is, gaat de voorkeur uit naar een begrenzingsmethodiek op basis van de stroming van oppervlaktewater in de afvoersituatie, passend bij de "natuurlijke" hydrologische kringloop. Daar waar nodig laat de methodiek ruimte voor andere indelingen.

1.2 Afbakening Watersystemen Bij de stroming van oppervlaktewater in de afvoersituatie ontstaat een samenhangend, hiërarchisch netwerk van waterlopen en afvoergebieden. Op het laagste niveau kunnen afwateringseenheden onderscheiden worden. Op het hoogste niveau komt men uit bij stroomgebieden van grote oppervlaktewateren. Om de methodiek handen en voeten te geven is het zinvol om de aggregatiegrenzen vast te stellen. Het gaat hierbij om een onder- en bovengrens waarbinnen de begrenzing en uitwerking van watersystemen op verschillende niveaus kan plaatsvinden. De twee niveaus zijn:

iWSR handleiding Watersystemen •••• 17

• Ondergrens: afwateringseenheid (hydrologische basiseenheid);

• Bovengrens: ontvangend watermedium of hoofdsysteem van grote oppervlaktewateren (grote rivieren, Noordzee, Waddenzee, IJsselmeer, grote boezemgebieden, etc.).

In onderstaande figuur is deze afbakening schematisch weergegeven.

afwateringseenheid ondergrens

afwateringsgebied

opschaling van laag deelafvoergebied naar hoog niveau

(aggregatie) afvoergebied

bovengrens ontvangend watermedium van grote oppervlaktewateren of

hoofdsysteem

1.3 Stappenplan voor de begrenzing van watersystemen

Voor het indelen van een provincie of ander gebied in watersystemen voor een watersysteemrapportage, worden de volgende stappen doorlopen:

1. Leg het ontvangende watermedium van grote oppervlaktewateren (hoofdsysteem) vast.

2. Bepaal de lozingspunten van afvoergebieden welke lozen op het ontvangende watermedium.

3. Begrens de afvoergebieden (resultaat is: watersystemenkaart lozend op ontvangend watermedium).

4. Maak een indeling van de afvoergebieden in afwateringseenheden (hydrologische basiseenheden).

5. Bouw het watersysteem van het afvoergebied hiërarchisch op, uitgaande van de afwateringseenheden en maak (indien nodig) gebruik van tussenniveaus.

6. Indien gewenst, voeg de kleine afvoergebieden samen tot grotere eenheden tot het gewenste schaalniveau: – 10 - 200 ha. (afwateringseenheden), – 100 - 2000 ha. (afwateringsgebieden), – 1000 - 20000 ha. (deelafvoergebieden).

7. Deel de onderscheiden watersystemen verder in naar watertypen, gebiedskenmerken (geomorfologie, bodemtype, zoutgehalte),


waterhuishoudkundige functies, ruimtelijke bestemming en desgewenst grondgebruik.

De stappen worden hieronder verder toegelicht. Maar voor lokale en regionale invulling geeft de methodiek een aantal vrijheden:

• nadere indeling van afwateringseenheden op grond van andere criteria (zoals bodem, grondwatersituatie, geomorfologie, etc.). Dit is met name van belang voor gebieden die grote afwateringseenheden opleveren, bijvoorbeeld grote peilgebieden;

• samenvoeging van watersystemen op een bepaald indelingsniveau tot tussenniveaus op grond van andere, niet afwateringscriteria: - van afwateringseenheden binnen deelafvoergebieden, - van deelafvoergebieden binnen afvoergebieden.

Met name voor de ecologische indicatoren is het van belang om binnen de onderscheiden watersystemen de oppervlaktewateren te typeren alvorens de toetswaarden te bepalen (zie ook bijlage D).

Ad 1. Leg ontvangend Watermedium vast Als uitgangspunt voor het vaststellen van het ontvangende watermedium kan de kaart van zoete en zoute Rijkswatersystemen gebruikt worden, zoals gehanteerd in de Landelijke Watersysteemverkenningen (Ministerie van Verkeer en Waterstaat 1996, Figuur 2.1-1, pagina 23). Daarmee wordt tevens aansluiting gevonden bij de indeling van watersystemen op nationaal niveau.

Voor verschillende provincies voldoet dit "nationale" ontvangende watermedium niet en zal een uitbreiding van het ontvangend hoofdsysteem nodig zijn. Het gaat hierbij om het aanbrengen van een tussenniveau tussen de rijkswateren en de afvoergebieden. Zo is in Friesland de Friese Boezem een provinciaal ontvangend watermedium. Ook elders zal het noodzakelijk zijn om bepaalde hoofdwateren, zijnde niet-rijkswateren (boezemwateren, kanalen, meren) als ontvangend watermedium aan te wijzen. Het vastleggen van het ontvangende watermedium van grote oppervlaktewateren dient bij voorkeur in overleg tussen Rijk, Provincie en de waterschappen plaats te vinden.

Ad 2/3. Bepaal de lozingspunten en begrens de afvoergebieden Bij de bepaling van de afvoerpunten met bijbehorend afvoergebied dient men een zekere minimum afvoeroppervlakte aan te houden. Aanbevolen wordt om gebieden met een oppervlakte kleiner dan circa 10 ha. niet mee te nemen. Deze gebieden hebben vaak een directe (hydrologische) relatie met het ontvangend watermedium van grote oppervlaktewateren en kunnen veelal tot het watersysteem van dit hoofdsysteem gerekend worden (denk aan uiterwaarden langs de rivieren, oeverlanden en kleine zomerpolders langs boezemwateren). Ook kan het voorkomen dat er meerdere afvoerpunten zijn van hetzelfde afvoergebied. Liggen deze dicht bij elkaar en wordt er afgevoerd op hetzelfde hoofdsysteem dan kan er één afvoergebied begrensd worden. In geval de afvoerpunten voor een belangrijk deel water van verschillende gebieden afvoeren en meer bovenstrooms een gezamenlijk afvoergebied bezitten kan het noodzakelijk zijn meerdere afvoergebieden te onderscheiden.

Ad 4/5. Maak indeling van de afvoergebieden


Een indeling in afwateringseenheden zoals gedefinieerd in de Aquo Gegevensstandaard Water vormt bij voorkeur de basis voor de watersysteem-afwateringseenheden. De basiseenheden in de REGIS/WIS-aanpak (TNO-GG, 1996; Rijkswaterstaat, 1995) dienen overeen te komen met de afwateringseenheden, zoals gedefinieerd door de waterschappen. Hierdoor worden uniforme geografische bewerkingen vergemakkelijkt. In REGIS is een afwateringseenheid gedefinieerd als de kleinste eenheid binnen een stroomgebied (afvoergebied). Een afwateringseenheid vormt een basispolygoon in het GIS.

Ad 6. Voeg kleine afvoergebieden eventueel samen De voorgestelde methodiek zal in eerste instantie leiden tot mozaïeken van sterk in grootte variërende afvoergebieden met als uniforme eigenschap het hebben van een direct afvoerpunt op het hoofdsysteem van grote oppervlaktewateren. Kleine afvoergebieden bestaan daarbij uit één of enkele afwateringseenheden. Voor grote afvoergebieden kan een verdere indeling in afwateringsgebieden en deelafvoergebieden noodzakelijk zijn. Naast een indeling in afvoergebieden is het belangrijk om op verschillende schaalniveaus watersystemen te verkrijgen die qua grootte vergelijkbaar zijn. Dit is mogelijk door de kleinere afvoergebieden direct lozend op het hoofdsysteem samen te voegen tot grotere.

Ad 7. Deel watersystemen verder in De uitvoering van de methodiek leidt tot een aantal uniforme producten waarover op verschillende niveaus overeenstemming bestaat. De belangrijkste (basis) producten zijn:

• Vastgelegd ontvangend medium van grote oppervlaktewateren of hoofdsystemen;

• Indeling in hydrologische basiseenheden of leidingvakken;

• Indeling in afwateringseenheden;

• Indeling in deelafvoergebieden;

• Indeling in afvoergebieden.

1.4 Werkwijze gebruik geografische gegevens Om met de iWSR GIS-module te kunnen werken, zijn geografische gegevens nodig. Hoewel het beheer van deze gegevens geen onderdeel is van de iWSR, moet de gebruiker er wel voor zorgen dat deze gegevens in de juiste vorm aanwezig zijn. In ArcView zijn de kaartlagen opgeslagen in zogenaamde Shapefiles; een bestandsformaat.

Er kunnen drie soorten geografische gegevens worden onderscheiden:

1. Meetobjecten Dat zijn punten, lijnen of vlakken, waarvoor monitoring gegevens beschikbaar zijn. Dit zijn bijvoorbeeld meetpunten of leidingvakken. De bestanden met deze geografische gegevens moeten een veld met de naam ‘Mpnident’ bevatten. Het formaat is een tekstveld met een lengte van 24 karakters. Dit veld moet gevuld zijn met een unieke code voor het betreffende meetobject Als de meetobjecten ook gebruikt worden om gegevens handmatig in te voeren, kan het voor de herkenbaarheid van de


meetobjecten nuttig zijn om ook de naam op te nemen in het bestand. Daarvoor moet dan een veld met de naam ‘Mpnomsch’ aanwezig zijn. Het formaat is een tekstveld met een lengte van 60 karakters.

Om de monitoring gegevens te kunnen koppelen aan de meetobjecten, is het noodzakelijk dat de identificatie van het meetobject in het geografisch bestand (Mpnident) en in de monitoring database (Mpn_mpnident) precies gelijk is.

Als van meetobjecten geen geografisch bestand aanwezig is, kan dit aangemaakt worden als bij de betreffende monitoringgegevens de coördinaten opgeslagen zijn. Met de functie Aanmaken Meetobjecten thema in de GIS-module kan dan een geografisch bestand met punten worden gemaakt.

Meetobjecten voor grondwatergegevens kunnen een probleem vormen omdat op één meetlocatie meerdere meetfilters kunnen voorkomen. Hiermee is nog niet overal in de iWSR rekening gehouden.

2. Aggregeerobjecten Dit zijn lijnen of vlakken waarnaar geaggregeerd kan worden. Dit zijn bijvoorbeeld watersystemen op verschillende schaalniveaus. De bestanden met deze geografische gegevens moeten een veld met de naam ‘Gebident’ bevatten. Het formaat is een tekstveld met een lengte van 24 karakters. Dit veld moet gevuld zijn met een unieke code voor het betreffende aggregeerobject.

Eventueel kan in plaats van 'Gebident' ook een andere codering voor de identificatie van gebieden worden gebruikt, zoals bijvoorbeeld 'owmident'. Deze waarde moet dan worden ingesteld in het bestand 'rwsr_gis_av.ini' in de 'bin'–subdirectory van iWSR. Zie voor meer informatie de installatiehandleiding.

Let op dat een bestand met aggregeerobjecten gewijzigd moet kunnen worden. Bij het aggregeren worden namelijk velden toegevoegd. In de situatie dat de gegevens centraal beschikbaar worden gesteld, zal het daarom meestal nodig zijn om deze eerst te kopiëren naar een persoonlijk bestand (ArcView: convert to shapefile)

3. Andere ruimtelijke gegevens Deze gegevens kunnen gebruikt worden om de presentatie te verfraaien of om specifieke ruimtelijke selecties te maken. Aan de bestanden met deze gegevens worden geen bijzondere eisen gesteld.


1.4.1 Beheren Geografische gegevens Functionaliteit Het beheer van de geografische gegevens is in de iWSR GIS-module

onder ArcView geen onderdeel van de iWSR functionaliteit; hiervoor kan van de standaard functionaliteit van ArcView gebruik worden gemaakt.

Tonen kaartlagen Het toevoegen van de juiste geografische gegevens (kaartlagen/thema's) in het ArcView view-venster kan in ArcView op de volgende wijze:

• Start ArcView of start het lege iWSR ArcView Project op via de Windows programmalijst;

• Zorg dat het view-venster actief staat;

• Kies in het View-menu voor Add Theme om de thema’s toe te voegen;

• Ga naar de directory met shapefiles, bijvoorbeeld ‘C:\iWSR\Cursus\Shapefiles’;

• Selecteer alle beschikbare files, met behulp van de Shift toets;

• Druk op <Ok> om te bevestigen.

Alle thema’s zijn nu in het View-venster toegevoegd. Door middel van het aanvinken van de thema’s worden ze ook zichtbaar in het scherm. De volgorde waarmee thema's in de lijst in het View-venster staan, correspondeert met de volgorde waarmee de thema's worden getoond.


1.4.2 Aanmaken Meetobjecten thema menu iWSR GIS-module (ArcView) – iWSR – Aanmaken meetobjecten-thema

dialoog

toelichting Bij deze functie is het mogelijk gebruik te maken van de coördinaten die aanwezig zijn in het

uitwisselingsbestand. In dat geval wordt op basis van de coördinaten een meetobjecten-thema (punten) aangemaakt.

let op ! Gebruik de in paragraaf 0.4.3 beschreven conventie bij de naamgeving van de shapefile. Dit vergroot het gebruiksgemak.

iWSR handleiding Beleid •••• 23

2 Beleid



M ONITO RING

R E F E R E N T I E

BELEID CONFRONTATIE

PRESENTATIE

Het waterhuishoudkundig beleid is verwoord in diverse waterplannen. De basis daarvan bestaat uit de functies die aan de gedefinieerde watersystemen zijn toegekend en uit thematische doelstellingen1). Om over de realisering daarvan te kunnen rapporteren, moeten voor de onderscheiden functies en thema's toetsbare doelstellingen zijn gedefinieerd.

Door uit de waterplannen indicatoren en referentiewaarden af te leiden voor deze toetsbare doelstellingen, bestaat de mogelijkheid om de resultaten van het waterbeleid te toetsen en in beeld te brengen. Feitelijk is dit pas mogelijk als voor deze beleidsindicatoren meetwaarden beschikbaar zijn.

Een standaardset van functies/thema’s, indicatoren en doelvariabelen, inclusief normen, is opgenomen in de iWSR Referentie database. In dit hoofdstuk wordt tevens een toelichting op de standaardset gegeven.

1) Waterfuncties staan in de eerste plaats voor het lange-termijn-beleid, de thema’s vertegenwoordigen meer het

kortere termijn beleid en dienen deels met prestatie-indicatoren te worden beschreven.

24 •••• Beleid iWSR handleiding

2.2 Van functies naar indicatoren en referentiewaarden

De set van iWSR-indicatoren is zodanig opgesteld dat deze een representatieve toestandsbeschrijving oplevert voor thematische en functiedoelstellingen, met bijbehorende normen of referentiewaarden. De indicatorkeus is mede gebaseerd op de mogelijkheid om op een adequate manier over toetswaarden te beschikken.

INDICATORKEUZE

BELEID

Beoogd effect

Wens

MONITORING

Meetbaar effect

Werkelijkheid

Referentiewaarde Toetswaarde

Een indicator kan bestaan uit een enkele doelvariabele, maar in veel gevallen is een indicator opgebouwd uit een aantal doelvariabelen. Zo kent bijvoorbeeld de basisfunctie een indicator "Zware metalen" die is opgebouwd uit de doelvariabelen koper, cadmium, kwik, etc. Voor alle doelvariabelen zijn op basis van het vigerende beleid normen gedefinieerd.

In onderstaande figuur is schematisch de relatie van de indicatoren met enerzijds de functies/thema's en anderzijds met de doelvariabelen aangegeven.

Functies/

Thema's Indicatoren Doelvariabelen

1 1 1 2 2 2 3 3 3 4 4 5 5 Standaard 6

m 7 8 Uitbreiding standaard n uitbreiding standaard p uitbreiding


2.3 Standaardset iWSR Referentiedatabase De iWSR Referentie database bevat een standaardset van functies/thema’s, indicatoren en doelvariabelen. Andere iWSR modules maken voor bepaalde bewerkingen gebruik van deze database. De editor op de iWSR Referentie database biedt de mogelijkheid om - naar de behoefte van de eigen regionale omstandigheden – de standaardset te wijzigen of aan te vullen, bijvoorbeeld bij:

• andere normen (N.B. gedifferentieerde normstelling);

• aangepaste rubricering van indicatoren (gewijzigde of nieuwe functie);

• gewijzigde of nieuwe indicatoren / doelvariabelen.

2.4 Functies en thema’s Aan watersystemen zijn functies toegekend. Bovendien zijn veelal thema’s benoemd met betrekking tot de watersystemen. De functies en thema’s waarover gerapporteerd wordt, staan beschreven in de eigen waterhuishoudkundige plannen van provincies en waterbeheersplannen van de waterschappen. Als standaard zijn in de iWSR–methodiek de functies uit de Handreiking Functiebeschrijving Water (CIW) overgenomen.

In de CIW–Handreiking worden de volgende functies onderscheiden:

1. basisfunctie: bewoonbaarheid, basiskwaliteit

2. water als grondstof:(grondstof drinkwater, industriewater)

3. landbouw: landbouw, mengfunctie landbouw/natuur

4. natuur: natuur, schelpdierwater, water voor karperachtigen, water voor zalmachtigen, mengfunctie natuur/landbouw

5. vaarwater: beroepsvaart, recreatievaart

6. stedelijk water

7. zwemwater

8. noodberging

Voor iWSR gaat het primair om de toetsbare functiedoelstellingen waarvoor indicatoren met bijbehorende referentiewaarden zijn uitgewerkt in de standaardset.

Naast functies kunnen ook thema’s worden onderscheiden. In deze Handleiding zijn alleen voor het thema "Emissies" afzonderlijke indicatoren en doelvariabelen ondergebracht.

2.5 Doelstellingen Bij functies en thema’s horen doelstellingen waaraan voldaan moet worden. Uit deze doelstellingen zijn in de iWSR methodiek indicatoren afgeleid. De in volgende tabel weergegeven doelstellingen zijn overgenomen uit de Handreiking Functiebeschrijving Water (CIW).

Functie Doelstelling


1. Basisfunctie Bewoonbaarheid - een veilig en bewoonbaar land - aanvaardbaar niveau tegen overstromingen - aanvaardbare veiligheid tegen milieucalamiteiten - beschikbaarheid en bruikbaarheid van water Basiskwaliteit - geen (stank)overlast voor de omgeving - voldoende kwaliteit voor aquatische levensgemeenschappen - voldoende kwaliteit voor terrestrische levensgemeenschappen - minimale mogelijkheden menselijk gebruik - duurzaam gebruik door mens, plant en dier en voor economische doeleinden - mogelijkheden visserij (beroeps en recreatief - goede verbindingen tussen wateren - oeverinrichting voor paaiplaatsen - afstemming spuiregime op trek aal en glasaal 2. Water als grondstof voor drink- en industriewater Drinkwater - kwantitatief en kwalitatief voldoende grondwater voor drinkwater - kwantitatief en kwalitatief voldoende oppervlaktewater voor drinkwater - voldoende water voor huishoudwater - afdoende bescherming van de grondstof Industriewater - kwantitatief voldoende oppervlaktewater - grondwater voor hoogwaardige doeleinden 3. Landbouw Landbouw - optimale vochttoestand voor gewasgroei en begaanbaarheid van het land - mogelijkheid tot beregening, infiltratie en doorspoeling - niet milieubelastend en natuurvriendelijk - zo nodig aangescherpte waterkwaliteitseis Mengfunctie - landbouw met natuur landbouw/natuur - landbouw en natuur - natuur met landbouw 4. Natuur Natuur - (potentiële) aquatische natuurwaarden - (potentiële) terrestrische natuurwaarden - vermijden onomkeerbare ingrepen - specifieke gebiedsgebonden natuurwaarden - schelpdierwater - water voor karperachtigen - water voor zalmachtigen Mengfunctie

natuur/landbouw - optimale mix van natuur en landbouw

5. Vaarwater - goede bevaarbaarheid voor beroepsvaart en recreatievaart 6. Stedelijk water - veiligheid en bewoonbaarheid - aanvaardbaar niveau tegen overstromingen - aanvaardbaar veiligheidsniveau tegen milieucalamiteiten - voorkómen van wateren vochtoverlast - beschikbaarheid en bruikbaarheid van water - stabiliteit funderingen - aanzien van stad en dorp - natuur in de stad - recreatieve mogelijkheden 7. Zwemwater - hygiënisch en veilig zwemmen 8. Noodberging - mogelijkheid voor tijdelijke waterberging in wateroverlastsituaties (op land of water)


2.6 Indicatoren met maatlat en referentiewaarden / normen

Uit de doelstellingen, zoals beschreven in de vorige paragraaf, worden indicatoren afgeleid. Indicatoren spelen in de iWSR methodiek een centrale rol.

Het begrip "indicator" is in dit verband als volgt gedefinieerd:

een variabele of groep van variabelen die informatie geeft over de toestand of het gebruik van een watersysteem.

Om vervolgens de mate waarin doelstellingen wel of niet behaald worden te kunnen evalueren is er een maatlat nodig waarop af te lezen valt waar de huidige situatie zich bevindt ten opzichte van de doelstelling. Bij biologische doelstellingen wordt vaak gesproken van referenties met referentiewaarden; bij chemische doelstellingen wordt gesproken over normen. Referenties en normen zijn daarbij de meestal kwantitatieve omschrijving van de grens tussen het wel of niet bereiken van de vaak kwalitatief omschreven doelstelling.

2.6.1 Typen indicatoren Voor de iWSR zijn drie verschillende typen indicatoren te onderscheiden, waarmee de toestand en het gebruik van watersystemen kunnen worden beschreven:

Effectindicatoren Effectindicatoren hebben betrekking op de toestand van het watersysteem, al dan niet in relatie tot het menselijk handelen. Effectindicatoren beschrijven de kwaliteit van het fysieke milieu, alsmede de gevolgen daarvan voor mens, flora en fauna. Er zijn twee typen effectindicatoren:

• Biotische, betrekking hebbend op biotische milieu (flora, fauna, mens);

• Abiotische, die betrekking hebben op het fysiek milieu (bodem, sediment, water, oever).

Bronindicatoren Met behulp van bronindicatoren wordt het omgaan met en het beïnvloeden van het watersysteem door menselijk handelen beschreven. Het gaat hierbij om activiteiten als emissies (lozingen), gebruik van grondstoffen (onttrekkingen), onderhoud (maaien en baggeren), peilbeheer (stuwen/gemalen), etc.

Prestatie-indicatoren Prestatie-indicatoren hebben geen betrekking op het watersysteem als zodanig. Prestatie-indicatoren hebben betrekking op de prestatie van overheid en derden ten aanzien van de uitvoering van het waterbeleid. Hierbij wordt bijvoorbeeld gekeken naar de voortgang van verdrogingsbestrijdingsprojecten, het verlenen van vergunningen, de status van peilbesluiten, etc.

iWSR heeft zich vooralsnog vooral op bron- en effectindicatoren gericht, op enkele uitzonderingen na. Deze uitzonderingen hebben betrekking op


beleidsdoelen waarvoor moeilijk bron- en effectindicatoren zijn te bepalen (bijvoorbeeld "Stadium verdrogingsbestrijding") of liggen voor de hand (bijvoorbeeld "Status peilbesluiten").

2.6.2 Indeling De indicatoren zijn volgens een vaste systematiek ingedeeld. Dat geeft een overzichtelijke structuur en speelt bovendien een belangrijke rol bij het selecteren van indicatoren en bij de nabewerking en presentatie (zie ook bijlage C):

• Functie of thema

• Aspect

• Indicator-Compartiment

Deze indeling komt overeen met het niveau waarop de indicatoren in Stap 5 Nabewerking en Presentatie geïntegreerd kunnen worden.

Bij elke indicator is daarnaast vermeld welke doelvariabelen tot de indicator behoren.

2.6.3 Indicatorpakketten In de standaardset van de iWSR Referentiedatabase zijn de indicatoren gegroepeerd in indicatorpakketten. Met een indicatorpakket kan in de iWSR GIS-module een subselectie op een database of een bestand worden uitgevoerd. Over het algemeen is een indicatorpakket samengesteld als een verzameling indicatoren die bij een bepaalde functie horen. Zo kan het indicatorpakket Natuur gebruikt worden om alle doelvariabelen te selecteren in een monitoringgegevensbestand die noodzakelijk zijn om de Natuurfunctie te kunnen beoordelen.

Een indicator kan in bij verschillende indicatorpakketten voorkomen. Zo is het chloridengehalte een maat voor de kwaliteit van oppervlaktewater, maar ook specifiek een maat voor de kwaliteit van oppervlaktewater nabij landbouwgrond.

2.6.4 Referentiewaarden / normen en normsets Aan indicatoren worden, via de doelvariabelen, referentiewaarden of normen gekoppeld. Voor biologie kunnen dit bijvoorbeeld ecologische streefbeelden zijn; voor chemie streefwaarden of MTR-waarden.

Een norm is een maatstaf waaraan een watersysteem moet voldoen. Normen kunnen uitsluitend voor doelvariabelen worden gedefinieerd. Bijvoorbeeld voor de doelvariabele Zomergemiddelde totaal stikstof is de norm 2,2 mg/l.

Normen worden aangeboden in de vorm van normsets. Een normset is een verzameling van normen voor verschillende doelvariabelen. De verschillen in normsets hangen af van de waarden, zo zijn er streefwaarden, grenswaarden en er is een maximaal toelaatbaar risico.

Bij Stap 4 Toetsen/converteren moet worden opgegeven welke normset gebruikt moet worden. De standaardset normen is opgenomen in de iWSR-Referentie database. Zo bevat de standaardset bijvoorbeeld een


normset ‘Zwemwater’ en een normset ‘Drinkwater’. Men kan zich voorstellen dat de normen van zwemwater verschillen van die van drinkwater. Met behulp van de editor op de Referentie database kunnen normen en/of normsets worden gewijzigd of worden toegevoegd.

2.7 Werkwijze onderhouden referentie gegevens Het onderhouden van de referentiegegevens betreft de indicator, de onderliggende doelvariabelen en de normen die voor die doelvariabelen gelden.

Zoals in de inleiding is beschreven, begint de gedachtengang bij het beleid. Uit het beleid worden indicatoren afgeleid. Indicatoren zijn opgebouwd uit één of meerdere doelvariabelen en bij die doelvariabelen horen de normen. Daarmee worden de doelstellingen uit het beleid feitelijk vastgelegd. Voor gebruik in iWSR moet vervolgens nog worden bedacht hoe de verschillende gegevens (doelvariabelen en indicatoren) worden gedefinieerd. Deze gedachtegang ‘van hoog naar laag’ moet eerst gedaan worden voordat begonnen kan worden met de daadwerkelijke invoer van de gegevens. Hieronder wordt nu voor de indicator "Waterdiepte van sloten in Laag Nederland (BAS-18)" beschreven hoe, ‘van laag naar hoog’, alle gegevens gedefinieerd worden.

Het gegevensmodel ziet er globaal als volgt uit:

Waarnemingssoorten

Doelvariabelen

Domein tabellen

Normen Normsets Indicatorpakketten Indicatoren

Bew. meth.

Een Doelvariabele bestaat uit een Waarnemingssoort met een Bewerkingsmethode. De tabel Bewerkingsmethode is een domeintabel.

Een Indicator is samengesteld uit één of meerdere Doelvariabelen.

Echter om Indicatoren verder te kunnen verwerken binnen iWSR moet een Indicator óók als Waarnemingsoort worden gedefinieerd. Vanaf iWSR versie 2.0 wordt bij het toevoegen van een Indicator deze bijzondere waarnemingssoort automatisch aangemaakt.


Voorbeeld Indicator BAS-18

In de eerste plaats moeten de doelvariabelen en de indicator zodanig gedefinieerd worden dat ze herkenbaar en uniek kunnen worden gebruikt bij het toetsen met de rekenmodule en ook kunnen worden opgeslagen.

Doelvariabele In dit voorbeeld hoeft maar één doelvariabele gedefinieerd te worden, te weten "de jaargemiddelde waterdiepte". Voor een doelvariabele moet een korte naam en een omschrijving ingevuld worden en hij is samengesteld uit een waarnemingssoort, een bewerkingsmethode en een normsoort. De normsoort geeft aan of het om een deskundigheidsoordeel gaat, uitgedrukt in vijf Klassen of om een numerieke waarde die getoetst kan worden aan een norm. De definitie van de doelvariabele uit het voorbeeld ziet er als volgt uit.

Doelvariabele Naam WATDTE[OW][GEM] Omschrijving Jaargem waterdiepte Normsoort Norm Bewerkingsmethode Gemiddelde Waarnemingssoort WATDTE [m] [NVT] [OW]

Indicator Als de doelvariabele gedefinieerd is, kan daarna de indicator gedefinieerd worden, inclusief de rubricering. In de onderstaande tabel is te zien hoe dat er uit ziet. De bijbehorende Waarnemingssoort wordt daarbij automatisch gegenereerd.

Indicator Indicator BAS-18 Omschrijving Waterdiepte van sloten in Laag Nederland Functie Basisfunctie Aspect Kwantiteit Indicator Oppervlaktewater Waarnemingssoort (RWSR-BAS-18 [DIMSLS] [WI] [OW]) Doelvariabele WATDTE[OW][GEM]

Normen Aan de doelvariabelen kunnen tot slot één of meerdere normen worden toegekend. In de onderstaande tabel is hiervan een voorbeeld gegeven. In dit voorbeeld was de normset "RWSR Basis LT" reeds aanwezig. Als er sprake was van een nieuwe normset, dan dient deze uiteraard eerst te worden toegevoegd.

Normen Norm identificatie WATDTE[OW][GEM][RWSR LT] Omschrijving Streefwaarde jaargem waterdiepte per Bovengrens Benedengrens 0,5 Doelvariabele WATDTE[OW][GEM] Normset RWSR BASIS LT

De editor op de iWSR Referentie-database kent diverse functies voor het onderhouden van de Referentiegegevens:


Onderhouden Klasse scores

Voor de conversie van doelvariabelen of indicatoren die in een klasse uitgedrukt zijn, is er een conversietabel met Klasse scores. De standaard conversietabel kan eventueel naar eigen behoefte worden aangepast. Dit is echter niet aan te bevelen.

Onderhouden Domein-tabellen en Onderhouden Biotaxa

In de Domeintabellen staan de ‘waarden’ die een bepaald gegeven (entiteit) kunnen krijgen. De entiteiten die onder de noemer domeinen vallen zijn Parameter, Eenheid, Hoedanigheid, Compartiment en Bewerkingsmethode, Functie, Aspect, Indicatorcompartiment en Watertype. Bij de andere Onderhouden-functies in de editor kunnen alleen de waarden worden gebruikt die in de domeintabellen staan. Een bijzonder vorm van een domeintabel is Biotaxa. Deze tabel heeft meer kenmerken dan alleen een code en omschrijving zoals bij de andere domeintabellen en is daarom in een aparte functie ondergebracht.

Onderhouden Waarnemingssoorten

Een Waarnemingssoort is gedefinieerd door een combinatie van vijf domeinen; Parameter, Eenheid, Hoedanigheid, Compartiment en Biotaxon. De tabel Waarnemingssoort speelt een rol bij het onderhouden van Doelvariabelen.

Onderhouden Doelvariabelen

Een Doelvariabele is een eigenschap van een watersysteem, die representatief is voor onderdelen van dat watersysteem, dan wel het gebruik van dat watersysteem. Als we het hebben over een watersysteem en we kijken bijvoorbeeld naar de eutrofiëring van oppervlaktewater, dan zou een doelvariabele kunnen zijn "Zomergemiddelde totaal stikstof" of "Zomergemiddelde totaal fosfaat". Willen we weten wat de waterdiepte is voor sloten in Laag Nederland, dan is een doelvariabele ‘jaargemiddelde waterdiepte’. In bijlage C is een overzicht weergegeven van alle doelvariabelen.

Een doelvariabele wordt gedefinieerd door een combinatie van een waarnemingssoort en een bewerkingsmethode.

Onderhouden Normsets en Normen

Normen worden aangeboden in de vorm van Normsets. Een normset is een verzameling van normen voor verschillende doelvariabelen. De normset uit de Vierde Nota Waterhuishouding kan bijvoorbeeld gebruikt worden, maar er kan ook een eigen normset worden samengesteld. Met deze functie kunnen normsets worden benoemd en daarmee worden toegevoegd. Bij Stap 4 Toetsen/converteren. moet worden opgegeven aan welke normset moet worden getoetst.

Nadat de normsets zijn vastgelegd kunnen de normen worden gedefinieerd, behorende bij een bepaalde normset. Normen kunnen uitsluitend voor doelvariabelen worden gedefinieerd.

Onderhouden Indicatoren Een Indicator wordt samengesteld uit één of meerdere doelvariabelen. Een indicator krijgt ook weer een naam. Tevens wordt zij ingedeeld naar Functie, Aspect en Indicator-compartiment. Deze indeling wordt gebruikt bij het Integreren in Stap 5 Nabewerking en presentatie. Een indicator wordt zelf automatisch gedefinieerd als een waarnemingssoort.

Onderhouden Indicatorpakketten

Indicatoren kunnen eventueel worden gebundeld in Indicatorpakketten. Dit is optionele functionaliteit die gebruikt kan worden bij het maken van subselecties in de iWSR GIS-module.

De gebruiker kan items toevoegen, wijzigen of verwijderen. Alleen ‘eigen’ items, die eerder door de gebruiker zijn toegevoegd of gekopieerde items, kunnen worden gewijzigd of verwijderd. Binnen het scherm zijn alle knoppen in de knoppenbalk beschikbaar.


Wanneer de knop <Kopieer> wordt gebruikt, wordt een nieuw item aangemaakt met als code en afkorting ‘C_<oude identificatie>’ en als omschrijving ‘Kopie van <oude omschrijving>’. Gegevens worden automatisch opgeslagen wanneer een volgend item of een andere tabel benaderd wordt.

Let op ! Gegevens in de Referentiedatabase die onderdeel zijn van de standaard-set kunnen niet gewijzigd worden. In dat geval wordt bij het onderhoud van een item de volgende tekst op het venster getoond: "Dit record kunt u niet wijzigen".


2.7.1 Onderhouden Klassescores menu iWSR Referentie database (editor) - Onderhoud – Klassescores

dialoog

invoer Veld Toelichting Formaat Klassewaarde Waarde van van de klasse numeriek1

Indexwaarde Bij de klassewaarde behorende indexwaarde numeriek2

toelichting Met dit scherm kunnen de bij de klassen behorende indexwaarden worden onderhouden. De klassescores worden gebruikt bij het converteren van klassen naar indexwaarden. Dit gebeurt in de iWSR Rekenmodule voor die doelvariabelen waarbij als normsoort Klasse is opgegeven.

In het scherm worden links alle opgeslagen klassen met indexwaarden weergegeven. Rechts staan de velden voor het invullen of wijzigen van klassen en indexwaarden.

In de knoppenbalk is de knop <Kopieer> in dit scherm niet beschikbaar, omdat de klassewaarde uniek moet zijn. Wel kunnen klassewaarden worden toegevoegd of verwijderd, maar dit is echter niet aan te bevelen !


2.7.2 Onderhouden Biotaxa menu iWSR Referentie database (editor) - Onderhoud – Biotaxa

dialoog

invoer Veld Toelichting Formaat Biotaxon

lettercode Lettercode van de Biotaxon Tekst 12

Biotaxon cijfercode

Cijfercode van de Biotaxon Tekst 15

Omschrijving (latijnse naam)

Latijnse naam. Tekst 60

Nederlandsenaam

Nederlandse naam Tekst 60

Inventarisatiesoort

Inventarisatiesoort Tekst 5

Taxoncode Nederland

Numerieke code Numeriek

toelichting Met dit scherm kan de bijzondere domeintabel Biotaxon worden onderhouden Dit is één van de vijf beschrijvende entiteiten voor waarnemingssoort. Biotaxon is een naam voor de taxonomische categorieën van de levende natuur.

Links op het scherm worden in een lijst alle opgeslagen Biotaxa getoond, waaronder de gegevens uit de standaardset. Na selectie van een Biotaxon in de lijst verschijnen de detailgegevens rechts op het scherm.


2.7.3 Onderhouden Domein tabellen menu iWSR Referentie database (editor) - Onderhoud – Domein tabellen

dialoog

tabellen aspect

bewerkingsmethode

compartiment

eenheid

functie

hoedanigheid

indicator-compartiment

parameter

watertype

invoer Veld Toelichting Formaat

Code of Naam De identificatie van een item uit de domeintabel. Voor parameter, eenheid, hoedanigheid en bewerkingsmethode wordt hiervoor een soort afkorting gebruikt. Deze komt bijvoorbeeld ook terug in de omschrijving van waarnemingssoort.

Tekst 12

Afkorting (niet bij alle domeintabellen beschikbaar)

Een afkorting van een item uit de domeintabel. Het gebruik van de afkorting kan handig zijn als de identificatie op zich niets zegt en de omschrijving te lang is. Dat doet zich in ieder geval voor bij compartiment, waar de afkorting ook terug komt in de omschrijving van waarnemingssoort.

Tekst 15

Omschrijving De omschrijving van een item uit de domeintabel. De omschrijving wordt getoond bij het selecteren van een waarde uit één van de tabellen.

Tekst 60

toelichting Met dit scherm kunnen de domeintabellen worden onderhouden Het gaat om vier van de vijf beschrijvende entiteiten voor waarnemingssoort (parameter, eenheid, compartiment en hoedanigheid), de entiteit bewerkingsmethode, de beschrijvende entiteiten bij een indicator (functie, aspect en indicator-compartiment) en tot slot de entiteit watertype.

Binnen het scherm kiest de gebruiker eerst de domeintabel die onderhouden moet worden (rechtsboven). Van die tabel verschijnen vervolgens links op het scherm alle opgeslagen items, waaronder de gegevens uit de standaardset. Na selectie van een item in de lijst verschijnen de detailgegevens rechts op het scherm.


2.7.4 Onderhouden Waarnemingssoorten menu iWSR Referentie database (editor) - Onderhoud – Waarnemingssoorten

dialoog

invoer Veld Toelichting Formaat Identificatie De identificatie van een waarnemingssoort uit de tabel. Tekst 24

Omschrijving De omschrijving van een waarnemingssoort . De omschrijving wordt getoond bij het selecteren van een waarde uit één van de tabellen, zoals bij "Onderhouden doelvariabelen".

Tekst 60

toelichting Met dit scherm kunnen de waarnemingssoorten worden gedefiniëerd die voor doelvariabelen gebruikt worden. Links op het scherm worden in een lijst alle opgeslagen waarnemingssoorten getoond, waaronder de gegevens uit uit de standaardset. Na selectie van een waarnemingssoort in de lijst verschijnen de detailgegevens rechts op het scherm.


2.7.5 Onderhouden Doelvariabelen menu iWSR Referentie database (editor) - Onderhoud – Doelvariabelen

dialoog

invoer Veld Toelichting Formaat

Naam Een korte naam van een doelvariabele. Tekst 70

Normsoort Een aanduiding die aangeeft of de doelvariabele getoetst (Norm) of geconverteerd (Klasse) moet worden.

Tekst 1

Omschrijving De omschrijving van doelvariabele. De omschrijving wordt getoond bij het selecteren van een waarde uit één van de tabellen, zoals bij "Onderhouden indicatoren".

Tekst 240

toelichting Met dit scherm kunnen de doelvariabelen worden onderhouden. Links op het scherm worden in een lijst alle opgeslagen doelvariabelen weergegeven, waaronder de gegevens uit de standaardset. Na selectie van een doelvariabele in de lijst verschijnen de detailgegevens rechts op het scherm.

Een doelvariabele heeft een korte naam en een meer uitgebreide omschrijving en is gedefinieerd als een waarnemingssoort met een specifieke bewerkingsmethode. Verder wordt aan elke doelvariabele een normsoort toegekend.

Als een doelvariable met normsoort 'Klasse' wordt toegevoegd, dan is het niet verplicht een waarnemingssoort in te vullen. In dat geval wordt namelijk automatisch een bijbehorende waarnemingssoort (en parameter aangemaakt). Hierover verschijnt de volgende mededeling als bij de normsoort 'Klasse' is ingevuld; "Als de waarnemingssoort niet is ingevuld, dan wordt bij het opslaan van de doelvariabele automatisch een waarnemingssoort aangemaakt".


2.7.6 Onderhouden Normsets en Normen menu iWSR Referentie database (editor) - Onderhoud – Normsets en Normen

dialoog

Normset invoer Veld Toelichting Formaat

Identificatie De identificatie van een normset. Tekst 24

Omschrijving De omschrijving van een normset. De omschrijving wordt getoond bij het selecteren van een waarde uit één van de tabellen, zoals bij "Onderhouden normen".

Tekst 60

Waardebepalings-methode

De code van de waardebepalingsmethode (bron) Tekst 24

Norm invoer Veld Toelichting Formaat Identificatie De identificatie van een norm. Tekst 24

Omschrijving De omschrijving van een norm. Tekst 60

Bovengrens De bovenwaarde van de norm. Tekst 50

Benedengrens De onderwaarde van de norm. Tekst 50

toelichting Met het bovenste deel van het venster kunnen normsets onderhouden worden. Vervolgens kunnen in het onderste deel van het venster de normen aan een normset worden gekoppeld.

Linksboven in het scherm worden alle opgeslagen normsets weergegeven, waaronder de gegevens uit de standaardset. Na selectie van een normset in de lijst verschijnen de detailgegevens rechts op het scherm. Een normset heeft een identificatie en een omschrijving. Verder wordt voor elke normset, met de waardebepalingsmethode, vastgelegd wat de bron is.

Linksonder in het scherm worden de opgeslagen normen weergegeven, waaronder de gegevens uit de standaardset. Met het aanvinken van de optie 'Toon normen van geselecteerde normset' worden alleen de normen van de geselecteerde normset getoond.

Na selectie van een norm in de lijst verschijnen de detailgegevens rechts op het scherm. Bij


het definiëren van normen wordt in dit scherm aangegeven voor welke doelvariabele en binnen welke normset de norm geldt. Een norm wordt herkenbaar gemaakt door een identificatie en een omschrijving. Voor elk record moeten óf het veld Bovengrens óf het veld Ondergrens of beide velden ingevuld worden.

let op ! Wanneer een normset wordt verwijderd blijven de toegekende normen bestaan. Deze normen zullen dan alsnog handmatig verwijderd moeten worden.

Als een norm voor twee normsets gelijk is, dan zal deze norm toch tweemaal moeten worden vastgelegd !


2.7.7 Onderhouden Indicatoren menu iWSR Referentie database (editor) - Onderhoud – Indicatoren

dialoog

invoer Veld Toelichting Formaat Identificatie De identificatie van een indicator. Tekst 24

Omschrijving De omschrijving van een indicator. Tekst 240

toelichting Dit scherm dient om indicatoren te onderhouden. Links in het scherm worden alle opgeslagen indicatoren weergegeven, waaronder de gegevens uit de standaardset. Na selectie van een indicator in de lijst verschijnen de detailgegevens rechts op het scherm.

Een indicator is herkenbaar door de identificatie en de omschrijving. Daarnaast omvat een indicator een verwijzing naar de waarnemingssoort die voor de indicator - automatisch - is gedefinieerd en de indeling van de indicatoren. De indeling bestaat uit drie kenmerken, te weten Functie, Aspect en Indicator compartiment. Verder wordt aangegeven welke doelvariabelen bij de indicator horen. Met de knop <Beheren> kunnen doelvariabelen worden verwijderd of aan de indicator worden toegevoegd.


2.7.8 Onderhouden Indicatorpakketten menu iWSR Referentie database (editor) - Extra – Indicatorpakketten

dialoog

invoer Veld Toelichting Formaat Identificatie De identificatie van een indicatorpakket. Tekst 24

Omschrijving De omschrijving van een indicatorpakket. De omschrijving wordt getoond bij het selecteren van een indicatorpakket in de iWSR GIS-module.

Tekst 60

toelichting Met dit scherm kan een indicatorpakket worden onderhouden. Een indicatorpakket is een verzameling van indicatoren en kan gebruikt worden bij het maken van een subselectie in de iWSR GIS-module.

Links in het scherm worden alle opgeslagen indicatorpakketten weergegeven, waaronder de gegevens uit de standaardset. Na selectie van een indicatorpakket in de lijst verschijnen de detailgegevens rechts op het scherm.

Een indicatorpakket bestaat uit een omschrijving en een unieke, door de gebruiker op te geven, identificatie van het pakket. Verder wordt aangegeven welke indicatoren tot het pakket horen. Met de knop <Beheren> verschijnt een multi-select venster, waarmee indicatoren aan het pakket kunnen worden toegevoegd of uit een pakket worden verwijderd.


2.7.9 Importeren menu iWSR Referentie database (editor) - Synchroniseren – Importeren

dialoog

invoer Veld Toelichting Formaat Groep Set tabellen uit de Referentiedatabase nvt

Tabel Tabel uit de Referentiedatabase, behorende tot de geselecteerde groep

nvt

Laadmethode Keuzemogelijkheid tussen nvt

- lokaal importbestand staat lokaal of op het netwerk

- URL importbestand staat op het internet

Invoerbestand pad of URL naar importbestand nvt

toelichting Met de importfunctie kunnen tabellen in de Referentie-database worden bijgewerkt. De invoer geschiedt via XML bestanden. De XML bestanden kunnen lokaal staan of geplaatst zijn op een centrale website zoals bijvoorbeeld iWSR website (laadmethode is dan 'URL').

XML-bestanden kunnen met de Export-functie worden aangemaakt.

Een XML invoerbestand kan meerdere tabellen bevatten. Om de integriteit van de referentiedatabase te bewaken, worden de aangeboden records eerst gevalideerd. Alleen de records die met succes het validatieproces gepasseerd zijn, worden daadwerkelijk in de database verwerkt.

Er wordt gebruik gemaakt van een XML parser (MSXML4) om de aangeboden records in het XML invoerbestand te lezen. Uitgangspunt bij het verwerken van een XML invoerbestand is dat het geen fouten bevat. Indien dit toch het geval is wordt de transactie ongedaan gemaakt en verschijnt er één algemene foutboodschap.

Na afloop van een import-actie verschijnt er een tussenvenster met een laadverslag.

Alleen records waarin het attribuut ‘Wijzigen’ van de betreffende tabellen de waarde ‘Ja’ bevat, kunnen worden toegevoegd. Deze gegevens behoren niet tot de standaardset van de Referentie-database.

Alle gegevens in de Referentie-database kunnen met de importfunctie worden gewijzigd. Van de gegevens die behoren tot de standaard gegevensset kunnen de sleutelgegevens niet worden gewijzigd.


2.7.10 Exporteren menu iWSR Referentie database (editor) - Synchroniseren – Exporteren

dialoog

invoer Veld Toelichting Formaat Groep Set tabellen uit de Referentiedatabase nvt

Tabel Tabel uit de Referentiedatabase, behorende tot de geselecteerde groep

nvt

Inhoud Keuze uit de volgende opties: nvt

- Standaard De gegevens uit de geselecteerde tabel die behoren tot de standaard gegevens-set van de Referentiedatabase.

nvt

- Niet Standaard De gegevens uit de geselecteerde tabel die niet behoren tot de standaard gegevensset van de Referentiedatabase.

nvt

- Alle Alle gegevens uit de geselecteerde tabel. nvt

Uitvoerbestand pad en naam van het uitvoerbestand nvt

toelichting Met de exportfunctie kunnen alle tabellen in de Referentie-database worden weggeschreven naar XML-formaat.

De XML bestanden kunnen met een gewone editor (Notepad/Kladblok) of een speciale XML-editor worden bewerkt om vervolgens weer te worden geladen met de Importfunctie.

iWSR handleiding Monitoring •••• 45

3 Monitoring



R E F E R E N T I E

BELEID CONFRONTATIE

PRESENTATIE

MONITORING

Om de veldomstandigheden, die op een bepaald moment of gedurende een bepaalde periode representatief zijn voor de toestand van een watersysteem, in beeld te brengen is een monitoringprogramma nodig. Voor de opzet en uitvoering daarvan sluit de iWSR-methodiek aan bij de huidige praktijk. Verder wordt verwezen naar de aanbevelingen uit de Leidraad Monitoring.(CIW)

De Leidraad Monitoring wordt thans geactualiseerd en zal eind 2004 via het internet beschikbaar worden gesteld. Zie voor de echte stand van zaken www.iwsr.nl.

3.2 Van meting naar toetswaarde Om van meting tot toetswaarde te komen, wordt het proces uit onderstaande figuur doorlopen. De kolom "basisinformatie" staat voor de uitwerking van de doelvariabelen waaruit de indicatoren zijn opgebouwd. Een doelvariabele is een parameter; de toetswaarde is een "waarde" die een doelvariabele kan aannemen.

46 •••• Monitoring iWSR handleiding

.

.

Monitoring: van meten / inventariseren naar toetswaarden

meetwaarden

inventariseren

meten

informatie

toetswaarde T 1 , T 2 , … T i

T i+1 , T i+2

T n

basisgegevens basisinformatie iWSR

Transformatie: - Notove / Towabo - deskundigheidsoordeel - iWSR/EBEO - andere

3.2.1 Metingen / inventarisatie Metingen moeten worden verricht gedurende de periode waarover verslag moet worden uitgebracht. In het algemeen is er sprake van permanente of van roulerende meetsystemen. Uiteraard worden dan de meetwaarden voor een representatieve periode gekozen.

Het verzamelen van basisgegevens kan bestaan uit feitelijk meten, zoals het meten van waterstanden of het nemen van monsters waaraan analyses worden verricht om gehalten aan zware metalen, chloride, fosfaat, etc. te bepalen. Dat levert getalsmatige informatie over doelvariabelen op. Behalve door meten kunnen basisgegevens ook door veldinventarisatie worden verkregen. Denk bijvoorbeeld aan een oeverbekleding die uit stortsteen, stalen damwand, etc. kan bestaan of uit het oorspronkelijke materiaal. Dit levert beschrijvende informatie over doelvariabelen op.

In de Leidraad Monitoring (CIW) wordt beschreven hoe meetnetten worden opgezet. Daarbij wordt ook aandacht geschonken aan de representativiteit van de meetpunten (representatieve lengte of representatief areaal). Voor een watersysteemrapportage moeten de meetpunten uiteindelijk representatief zijn voor de watersystemen waarover gerapporteerd wordt.

Met name voor de ecologische indicatoren is het van belang om binnen de onderscheiden watersystemen de oppervlaktewateren te typeren alvorens de toetswaarden te bepalen (zie ook bijlage D).

3.2.2 Meetwaarden / beschrijving Metingen genereren meetwaarden. Het kan gaan om dagelijkse, maandelijkse, jaarlijkse, etc., waarnemingen. De aan te houden meetfrequentie wordt bepaald door het type doelvariabele. Zo zal een doelvariabele waarvan de waarde snel verandert met een hogere frequentie worden gemeten dan een variabele waarbij dat niet of minder het geval is. De Leidraad Monitoring (CIW) gaat hierop in.

Het komt regelmatig voor dat meetwaarden zo klein zijn dat ze beneden de detectiegrens vallen. In die gevallen wordt de detectiegrens met een < teken in de bestanden opgenomen. De gebruiker wordt er op gewezen dat deze aanduiding niet in de iWSR software wordt meegenomen.


Uit een veldinventarisatie volgt een beschrijving van veldsituatie. Genoemd is al het type oeverbekleding. Ook kan worden gedacht aan de manier waarop slootonderhoud wordt gepleegd en de frequentie waarmee dat gebeurt.

Zowel voor meetwaarden als voor beschrijvingen moet worden aangegeven voor welk meetobject de betreffende informatie geldt. Dat kan een punt zijn, maar ook een lijn of vlak. Ook het tijdstip of de periode waarvoor de informatie geldt moet worden aangegeven.

3.2.3 Toetswaarden De basisinformatie over een watersysteem die door meten en inventariseren is verkregen, in de vorm van meetwaarden en beschrijvingen, is over het algemeen nog niet geschikt voor het verwerken met de iWSR software. Daarvoor moet nog een voorbewerking plaatsvinden om de meetwaarden / beschrijvingen om te zetten in toetswaarden voor de doelvariabelen.

Een toetswaarde is die (gestandaardiseerde) meetwaarde die voor de beoordeling van de kwaliteit van water, waterbodem of zwevend stof vergeleken wordt met de norm ofwel de toetswaarde is een representatieve waarde voor de werkelijkheid gedurende de rapportageperiode.

Bij de voorbewerking zijn drie categorieën te onderscheiden:

1. Geen voorbewerking. De toetswaarde is gelijk aan de meetwaarde.

2. Voorbewerking met behulp van bestaande programmatuur. Het betreft vooral ecologische en waterkwaliteitsgegevens. Hiervoor zijn programma's beschikbaar als; - Notove (fysisch-chemische waterkwaliteitsgegevens), - EBEOsys (ecologische beoordelingsprogramma's), - Towabo (bewerken van waterbodem-kwaliteitsgegevens tot verontreinigingsklassen).

Voor het berekenen van toetswaarden zal meestal iBever met Notove gebruikt worden. Als resultaat van de voorbewerking, inclusief toetsing, in Notove zullen de toetswaarden vaak tweemaal aanwezig in het iBever uitwisselingsbestand (namelijk als gevolg van toetsing aan zowel de MTR als aan de Streefwaarde). De iWSR Rekenmodule gebruikt in dat geval bij de toetsing/conversie slechts één van deze twee – vaak gelijke – toetswaarden. Hierover verschijnt een informatieve melding.

3. Voorbewerking op grond van universele regels waarvoor geen standaardprogrammatuur bestaat. Het betreft kwantiteitsgegevens waarvan is vastgesteld dat de voorbewerking met software (bv via GIS) van de eigen organisatie kan plaatsvinden.

In Deel 2 van de handleiding, Beschrijving van Indicatoren, staat bij alle doelvariabelen aangegeven op welke manier de transformatie kan plaatsvinden. Er bestaan echter ook andere mogelijkheden. Van belang is dat een set toetswaarden beschikbaar is waarmee de toetsing kan plaatsvinden.


3.2.4 Voorbewerking De wijze van voorbewerking en het verwachte resultaat (toetswaarden) is afhankelijk van het soort gegeven. Dat resultaat vormt het uitgangspunt voor de bewerkingen met de Rekenmodule en de GIS-module. De resultaten van de voorbewerking kunnen als bestand geïmporteerd worden in de iBever database, de RWSR Oracle database of eventueel in een andere database. De GIS-module biedt de mogelijkheid om deze gegevens handmatig in te voeren. Hieronder worden de verschillende voorbereidingen nader toegelicht.

Ecologisch niveau oppervlaktewaterkwaliteit Er kan van de EBEO-systemen van de STOWA gebruik gemaakt worden om de beoordeling te maken van het ecologische niveau. De huidige versie van deze systemen levert een score voor verschillende karakteristieken. Om deze karakteristieken om te zetten in een eindoordeel, moet gebruik worden gemaakt van referentieprofielen. Het voornemen is om deze referentieprofielen in de EBEO-systemen in te bouwen. Totdat dit gerealiseerd is zal het eindoordeel handmatig afgeleid moeten worden van de karakteristieken of kan, als alternatief, gebruik worden gemaakt van de bewerking clustering voor de afzonderlijke karakteristieken.

Fysisch-chemische oppervlaktewaterkwaliteit Uitgaande van meerdere meetgegevens dient één waarde per jaar per meetpunt gegenereerd te worden (gemiddelde, mediaan, percentielwaarde). Hiervoor kan gebruik worden gemaakt van Notove (onderdeel van iBever). Notove kan worden opgestart vanuit iWSR. Ook andere systemen, zoals OWIS, moeten in staat worden geacht deze gegevens te genereren.

Waterbodemkwaliteit Met behulp van CUWVO-V wordt de verontreinigingsklasse berekend. Om deze te bepalen kan gebruik worden gemaakt van Towabo. Towabo kan worden opgestart vanuit iWSR.

Oppervlaktewaterkwantiteit Bij deze gegevens gaat het voornamelijk om het afleiden van een gemiddelde waarde per jaar, per meetpunt. Bij de waterschappen zijn diverse systemen in gebruik die dit moeten kunnen leveren. Statische gegevens, zoals streefpeilen, kunnen uitgewisseld worden als GIS-bestand.

Inrichting en morfologie en onderhoud van oppervlaktewater Een groot deel van de hiervoor benodigde basisinformatie is opgeslagen leggersystemen, zoals Intwis en GIS-ZES. Afhankelijk van de automatiseringsgraad kan per leidingvak of per gebied een score automatisch afgeleid worden van die basisinformatie; in nadere gevallen zal deze berusten op “expert judgement”.

Grondwaterkwaliteit en -kwantiteit Benodigd is een gemiddelde waarde per jaar, per meetpunt. De meeste organisaties slaan hun gemeten gegevens op bij NITG-TNO. Het systeem


wat daarvoor gebruikt wordt is DINO Grondwater (OLGA tot 1 januari 2000). Dit systeem is in staat de gewenste gegevens te genereren.

3.3 Werkwijze onderhouden monitoring gegevens Met monitoring gegevens worden, in termen van de iWSR, de toetswaarden bedoeld. Om met deze gegevens te kunnen werken, moeten ze worden opgeslagen in een database of in een bestand met een voorgeschreven formaat. De volgende mogelijkheden worden onderscheiden:

• iBever uitwisselingsbestand;

• iBever database;

• RWSR Oracle database.

Een iBever uitwisselbestand is een database die feitelijk bestaat uit één 'platte tabel' met een vastgelegde gegevensstructuur (zie bijlage A).

Aanloggen database Deze databases/bestanden kunnen met de functie Aanloggen database worden benaderd om vervolgens gegevens toe te voegen of uit te selecteren.

Het uitvoeren van deze functie is niet nodig indien reeds een iBever uitwisselingsbestand met toetswaarden beschikbaar is. In dat geval kan namelijk dit bestand meteen ter toetsing worden aangeboden in Stap 4.

Voorbewerken met Notove of Towabo

Indien er wel een uitwisselingsbestand met meetwaarden voorhanden is, dan deze waarden met de functies Voorbewerken met Notove of Voorwerken met Towabo worden bewerkt tot toetswaarden.

Notove en Towabo worden niet meegeleverd met de iWSR setup, maar de functie Instellingen kunnen betreffende opdrachtregels worden opgegeven.

Handmatig invoeren Voor het invoeren van toetswaarden beschikt de GIS-module over de functie Handmatig invoeren. Die gegevens kunnen vervolgens vanuit de GIS-module worden opgeslagen in een iBever uitwisselingsbestand. Vanuit iBever kan zo’n uitwisselingsbestand ook opgeslagen worden in een iBever database.

Gegevens selecteren Om te kunnen toetsen of converteren moeten eerst gegevens geselecteerd worden. Met de functie Gegevens selecteren kunnen de toetswaarden voor één of meerdere indicatoren worden opgevraagd. Desgewenst kan tegelijk een ruimtelijke selectie worden gemaakt. Het resultaat wordt opgeslagen in een uitwisselingsbestand.

Voor iBever gebruikers is het ook mogelijk alle benodigde monitoringgegevens al in iBever te selecteren. Indien dit bestand beschikbaar is kan direct vanuit iBever de iWSR Rekenmodule opgestart worden.

Gegevens opslaan Indien gewenst, kan het toetsresultaat weer worden opgeslagen in de Oracle database met de functie Gegevens opslaan.


3.3.1 Voorbewerken met Notove menu iWSR GIS-module (ArcView) – iWSR – Voorbewerken met Notove

dialoog en invoer

zie Notove handleiding

De Notove programmatuur en documentatie is als onderdeel van iBever te downloaden vanaf de internetsite www.ibever.nl.

toelichting Met deze functie kan de applicatie Notove gestart worden. Hierbij wordt de opdracht uitgevoerd zoals deze vermeld staat in de dialoog Instellingen (menu iWSR | Instellingen), bijvoorbeeld:

Met Notove wordt het opgegeven invoerbestand (iBever uitwisselingsbestand) met meetwaarden getoetst aan het opgegeven toetsvoorschrift. Onderdeel van deze toetsing is het bewerken van meetwaarden – waterkwaliteit - van tot toetswaarden. Het uitvoerbestand van Notove (iBever uitwisselingsbestand) bevat deze toetswaarden. Dit resultaatbestand kan binnen iWSR in de functie Toetsen/converteren worden aangeboden om de waterindexen en indicatorwaarden te berekenen.

ter info ! De functionaliteit van Notove kent een overlapping met de functionaliteit van iWSR. Notove toetst aan normen, maar berekent daarbij geen water index (afstand tot de norm). iWSR toetst aan - dezelfde – normen (in een andere database !), maar kan geen meetwaarden bewerken tot toetswaarden.


3.3.2 Voorbewerken met Towabo menu iWSR GIS-module (ArcView) – iWSR – Voorbewerken met Towabo

dialoog en invoer

zie Towabo handleiding

De Towabo programmatuur en documentatie is als onderdeel van iBever te downloaden vanaf de internetsite www.ibever.nl.

toelichting Met deze functie kan de applicatie Towabo gestart worden. Hierbij wordt de opdracht uitgevoerd zoals deze vermeld staat in de dialoog Instellingen (menu iWSR | Instellingen), bijvoorbeeld:

Met Towabo wordt het opgegeven invoerbestand (iBever uitwisselingsbestand) met meetwaarden getoetst aan het opgegeven toetsvoorschrift. Onderdeel van deze toetsing is het bewerken van meetwaarden – waterbodemkwaliteit - van tot toetswaarden. Het uitvoerbestand van Towabo (iBever uitwisselingsbestand) bevat deze toetswaarden. Dit resultaatbestand kan binnen iWSR in de functie Toetsen/converteren worden aangeboden om de waterindexen en indicatorwaarden te berekenen.

ter info ! De functionaliteit van Towabo kent een overlapping met de functionaliteit van iWSR. Notove toetst aan normen, maar berekent daarbij geen water index (afstand tot de norm). iWSR toetst aan - dezelfde – normen (in een andere database !), maar kan geen meetwaarden bewerken tot toetswaarden.


3.3.3 Handmatig invoeren Monitoring gegevens menu iWSR GIS-module (ArcView) – iWSR – Handmatig Invoeren

dialoog

toelichting Met dit scherm kunnen handmatig waarden voor doelvariabelen of indicatoren worden

ingevoerd. De GIS-module maakt het mogelijk om meetobjecten in een kaart op het scherm te selecteren.

Met de knop rechtsboven <Selecteer meetobject(-en)> kunnen meetobjecten uit het actieve thema worden geselecteerd. Meetobjecten kunnen punten, lijnen of vlakken zijn.

Met de twee selectievensters links kan een waarnemingssoort en een bewerkingsmethode geselecteerd worden. Er kan gekozen worden uit de waarnemingssoorten en bewerkingsmethoden die hiervoor aanwezig zijn in de iWSR Referentie database. Als de gewenste waarden niet aanwezig zijn, moeten die eerst worden ingevoerd in de iWSR Referentie database (hoofdstuk 2).

Rechts onder moeten de velden Jaar, Waardebepalingsmethode en Invoerwaarde worden ingevuld. Met de knop <Volgende> kan een volgende invoerwaarde worden ingevoerd. In dat geval wordt alleen het veld ‘Invoerwaarde’ geleegd en worden de in het geheugen opgeslagen meetobjecten verwijderd. Met de knop <Verwijderen> worden alle ingevoerde of geselecteerde waarden verwijderd.

Als de gebruiker een invoersessie afsluit met de knop <OK> worden de ingevoerde gegevens weggeschreven naar een op te geven uitwisselingsbestand.

let op ! Gebruik bij de naamgeving van het uitwisselingsbestand de in paragraaf 0.4.3 beschreven conventie. Dit vergroot het gebruiksgemak.


3.3.4 Aanloggen database menu iWSR GIS-module (ArcView) – iWSR – Aanloggen database

dialoog

toelichting Met deze functie kan een verbinding worden gelegd met een database voor monitoring

gegevens. Er kan gekozen worden uit drie verschillende types databases; 1. een iBever uitwisselingsbestand (*.mdb); 2. een iBever database (*.mdb) of; 3. de RWSR Oracle Database

Zowel in het geval van de Oracle Database als een iBever database betreft het een selectie van de totale database.

Er is een fundamenteel verschil tussen een iBever database en een iBever uitwisselingsbestand (iBever Interface File). De voornaamste taak van de applicatie iBever is het voorbewerken van gegevens en die aan te bieden aan applicaties. De gegevens van iBever worden standaard opgeslagen in een relationele database, een iBever database. Een iBever database bevat dan ook veel gegevens. De uitwisseling tussen iBever en andere applicaties gaat door middel van het iBever uitwisselingsbestand. Dit is een database die feitelijk bestaat uit één 'platte tabel'. Deze tabel heeft een vastgelegde gegevensstructuur.

Als er gekozen is voor een bepaald type database wordt er contact gemaakt met deze database als er op 'OK' gedrukt wordt van het eerste dialoogvenster.

Zowel een iBever database als een iBever uitwisselingsbestand zijn opgeslagen als een MS Access database. Het herkennen van de database als iBever database of als uitwisselingsbestand vindt plaats na selectie van een betreffende MS Access database (.mdb). Indien deze database niet als een iBever database of als uitwisselingsbestand wordt herkend, verschijnt er een dialoogvenster met daarover een foutmelding. Als de gekozen mdb-file een correcte database is, wordt de verbinding met de database gerealiseerd.

Als de RWSR Oracle database gekozen is, dan wordt de verbinding met deze database gecontroleerd. Na opgave van een username en password wordt de verbinding gelegd. Indien de verbinding niet tot stand kan komen komt er een melding. Kan de verbinding wel worden gemaakt dan volgt er een melding ter bevestiging en wordt het ArcView-scherm weer actief.

let op ! Indien de iWSR GIS-module opgestart wordt vanuit iBever zal deze automatisch inloggen op de actieve database van de iBever applicatie.


3.3.5 Gegevens selecteren menu iWSR GIS-module (ArcView) – iWSR – Gegevens Selecteren

dialoog

toelichting Met deze functie kunnen de toetswaarden van monitoringgegevens geselecteerd in de

actieve database of uitwisselingsbestand. Een database of uitwisselingsbestand is actief als er aangelogd is in de functie ‘Aanloggen database’.

Bovenin kan worden aangegeven voor welke indicator(en) relevante toetswaarden moeten worden geselecteerd. Dit kan op twee manieren: - Of selectie wordt uitgevoerd op basis van een Indicatorpakket; - Of de selectie wordt ingesteld door waarden te kiezen voor één of meer rubrieken waarin de indicatoren zijn ingedeeld; functies, aspecten en indicator-compartiment. Selectie vindt plaats door boven de lijst een een criterium te kiezen, en vervolgens een geselecteerd item naar de rechterlijst te brengen met gebruikmaking van de knop <Toevoegen> of door te dubbelklikken op dat item. Met de knop <Toon Query> kan eventueel de SQL-query worden bekeken die opgebouwd is. Als al eerder een selectie is gemaakt, kan die worden opgehaald met de knop <Vorige Selectie>.

Verder kan gekozen worden drie gegevenstypen; toetswaarden, individuele waterindexen en indicatorwaarden. De toetswaarden zijn de gegevens die getoetst/ geconverteerd kunnen


worden.

Met de knop <Toon Jaartallen> verschijnen linksonder de jaartallen waarvoor gegevens in de databank zijn gevonden die voldoen aan de instellingen in het bovenste deel van het scherm. Daaruit moeten er één of meer worden gekozen.

Rechtsonder kan worden aangegeven of tegelijkertijd ook een ruimtelijke selectie moet worden gemaakt. Als dat gewenst is dan moet, voorafgaand aan het starten van de functie "Gegevens selecteren", een ruimtelijke selectie zijn gemaakt in een meetobjecten-thema in de actieve view. Die ruimtelijke selectie maak je met de standaard functionaliteit van Arcview.

Dat meetobjecten-thema moet voorzien zijn van het veld 'mpnident', waarin dezelfde meetpuntcodering is opgenomen als in de database. In het scherm kan het thema worden gekozen wat gebruikt moet worden voor de ruimtelijke selectie en onderin kan worden aangegeven of al of niet gebruik moet worden gemaakt van die ruimtelijke selectie.

De uiteindelijke selectie wordt opgeslagen in een op te geven uitwisselingsbestand let op ! Gebruik bij de naamgeving van het uitwisselingsbestand de in paragraaf 0.4.3

beschreven conventie. Dit vergroot het gebruiksgemak.


3.3.6 Gegevens opslaan menu iWSR GIS-module (ArcView) – iWSR – Gegevens opslaan

dialoog

toelichting Met deze functie kunnen gegevens worden opgeslagen in de RWSR Oracle database. Voor

het opslaan van gegevens in een iBever database zal gebruik gemaakt moeten worden van de iBever applicatie en een uitwisselingsbestand met de betreffende gegevens.

De gebruiker selecteert een uitwisselingsbestand met de gegevens die opgeslagen moeten worden. Het daadwerkelijk opslaan wordt uitgevoerd als op <OK> is gedrukt. Vanaf dat moment is de GIS-module niet meer beschikbaar voor de gebruiker, totdat Oracle klaar is en het wegschrijven is beëindigd.

De gebruiker wordt niet op de hoogte gehouden over de status van het opslaan in de database. Of het opslaan van de berekening succesvol is geweest blijkt uit het logbestand dat wordt aangemaakt. Het logbestand wordt opgeslagen in de directory die in het 'rwsr_gis_av.ini'-bestand is vermeld. De naam van het logbestand wordt gegenereerd op basis van de datum en tijd.

let op ! Deze functie werkt alleen indien gebruikt gemaakt wordt van de - optionele – RWSR Oracle database.

iWSR handleiding Confrontatie •••• 57

4 Confrontatie



MONITORING

R E F E R E N T I E

BELEID CONFRONTATIE

PRESENTATIE

In de referentiedatabase zijn voor de beleidsdoelstellingen de indicatoren en doelvariabelen met bijbehorende normen gedefinieerd. (Deze beleidsdoelstellingen zijn eventueel door gebruiker zelf aan te passen. Zie hoofdstuk 2). Daarmee is duidelijk vastgelegd wat de gewenste resultaten van het waterhuishoudkundig beleid en -beheer zijn. De monitoringresultaten zijn omgezet in toetswaarden. Dit zijn representatieve grootheden voor de werkelijke waterhuishoudkundige situatie voor de periode waarover gerapporteerd wordt.

Nu kan worden getoetst in hoeverre de werkelijkheid overeenkomt met de gewenste toestand. Dat wordt uitgedrukt in een waterindex voor de individuele doelvariabelen en een indicatorwaarde voor de indicatoren op een schaal van 0 tot 100.

Uit de beschikbare basisinformatie kan (niet verplicht) een selectie worden gemaakt voor verdere verwerking. Er kan bijvoorbeeld per watersysteem gekeken worden in hoeverre voldaan wordt aan de doelstellingen per functie of watertype. Soms is men alleen geïnteresseerd in een bepaald aspect van het waterbeheer, bijvoorbeeld de oppervlaktewaterkwaliteit, of alleen een indicator-compartiment, bijvoorbeeld de waterbodem. Of er wordt gekeken per functie of thema in het totale beheersgebied, in de totale provincie of in heel Nederland. Dit betekent dat men voor elke presentatie uit het totale bestand van basisinformatie een selectie zal maken op basis van diverse criteria. Die

58 •••• Confrontatie iWSR handleiding

criteria zijn afhankelijk van de beleids- en beheersdoelen die men wil toetsen.

4.2 Toetsing en conversie In de onderstaande figuur zijn de drie mogelijkheden om vanuit meetwaarden of beschrijvingen door toetsing/conversie indicatorwaarden te verkrijgen, naast elkaar gezet.

Stappen De 3 mogelijke wegen van toetsen / conversie

meetwaarden & beschrijvingen: getallen getallen getallen & beschrijvingen

transformatie m.b.v. Notove, eigen methoden

EBEOsys, Towabo eigen methode

toetswaarden: gemiddelden, mediaan 90-percentielen

ecologisch niveau: I, II, III, IV, V, waterbodemklassen

getallen, klassen

toetsing met: iWSR-Rekenmodule iWSR/EBEO deskundigheidsoordeel

tussenresultaat: n.v.t. klasse 1-5 klasse 1-5

conversie met: n.v.t. iWSR-Rekenmodule iWSR-Rekenmodule

eindresultaat (na clusteren)

individuele waterindex en indicatorwaarden



In Deel 2 staat bij elke indicator aangegeven hoe de toetsing wordt uitgevoerd en vanaf wanneer verwerking met de iWSR Rekenmodule kan plaatsvinden.

1. Toetsen met de iWSR Rekenmodule De toetswaarden van doelvariabelen zijn getalsmatig uitgedrukt in percentielen, mediaanwaarden of gemiddelden. Deze toetswaarden worden met behulp van de iWSR Rekenmodule (kortweg iWSR-RM) vergeleken met de bij de betreffende doelvariabele behorende referentiewaarden. Voor iedere doelvariabele wordt een individuele waterindex berekend.

2. Toetsen overeenkomstig de iWSR/EBEO-methode De iWSR/EBEO-methode gaat uit van het ecologisch niveau van de doelvariabelen. Om het ecologisch niveau vast te stellen, kan gebruik worden gemaakt van het Ecologisch BEOordelingssysteem (EBEOsys) van Stowa. De clustering van de individuele niveaus tot één klasse gebeurt vervolgens met iWSR/EBEO-methode. Deze is tijdens de uitwerking van de iWSR-methodiek ontwikkeld en is beschreven in Bijlage D. De toegekende klasse wordt door iWSR Rekenmodule geconverteerd naar een indicatorwaarde.

3. Toetsen op basis van een deskundigheidsoordeel De toetswaarden van doelvariabelen die wel getoetst moeten worden maar waarvoor de iWSR Rekenmodule en de iWSR/EBEO-methode niet geschikt zijn, worden op basis van een “deskundigheidsoordeel” samengevoegd tot één klasse. De klassenindelingen staan aangegeven bij de indicatoren in Deel 2. De toegekende klasse wordt door iWSR


Rekenmodule geconverteerd naar een individuele waterindex en 'geclusterd' tot een indicatorwaarde.

4.3 Individuele waterindex en indicatorwaarde In de onderstaande figuur is in de grijze vlakken de functionaliteit van de toetsing en conversie in de iWSR Rekenmodule schematisch weergegeven. Ter informatie wordt in de witte vlakken het voorbewerkingsproces getoond. Eindresultaten zijn een individuele waterindex per doelvariabele en indicatorwaarden.

indicatorwaarde (0-100)

meetgegeven

individuele waterindex (0-100)

klasse (1-5)

clustering

getalswaarde

toetsing aan norm

Notove

Watersysteem

conversie

toetswaarde

IWSR/EBEO of Towabo

Deskundigheids- oordeel

bemonsteren/analyseren

Vaststellen van de individuele waterindex en indicatorwaarde

Er zijn twee manieren om waterindexen te berekenen: via toetsing of via conversie. Tot slot worden de Indicatorwaarden berekend via clustering van de individuele waterindexen.

Toetsing De toetswaarden van doelvariabelen zijn getalsmatig uitgedrukt in percentielen, mediaanwaarden of gemiddelden. Deze toetswaarden worden met behulp van de iWSR Rekenmodule vergeleken met de bij de betreffende doelvariabele behorende normen in de iWSR Referentie database. Voor iedere doelvariabele wordt een individuele waterindex berekend. Deze worden voor elke indicator geclusterd tot een indicatorwaarde.

Berekening individuele waterindex door iWSR Rekenmodule in drie stappen

Stap 1- Afstand tot de norm (toetsratio).


De toetsratio wordt verkregen door:

a. de onderwaarde1) van de norm te delen door de toetswaarde: - bij alleen een onderwaarde; - als er zowel een onder- als een bovenwaarde2) is en als de toetswaarde kleiner dan de onderwaarde is; b. de toetswaarde te delen door de bovenwaarde van de norm: - bij alleen een bovenwaarde; - als er zowel een onder- als een bovenwaarde is en als de toetswaarde groter dan de bovenwaarde is;

c. de toetsratio is één (=1) als de toetswaarde tussen de onder- en bovennorm in zit.

Stap 2 - Begrenzen van de toetsratio

De toetsratio wordt begrensd tussen 1 en 11. Een toetsratio kleiner dan één, wordt gelijkgesteld aan één. Een toetsratio groter dan elf, wordt gelijkgesteld aan elf.

Stap 3 - Berekenen individuele waterindex

De toetsratio tussen 1 en 11 wordt omgerekend in een individuele waterindex voor elke afzonderlijke doelvariabele. De individuele waterindex varieert tussen 0 en 100. De formule luidt:

Individuele waterindex = 110 – (10 x toetsratio) 1) Onderwaarde = de waarde die een toetswaarde minimaal moet hebben 2) Bovenwaarde = de waarde die een toetswaarde maximaal mag hebben

Conversie Er zijn toetswaarden van doelvariabelen die wel getoetst moeten worden maar die niet getalsmatig in percentielen, mediaanwaarden of gemiddelden uitgedrukt kunnen worden. Het gaat dan om toetswaarden die uitgedrukt zijn in vijf klassen (resultaat Ecologische Beoordeling van de Stowa of een Deskundigheidsoordeel). De klasse kan toegekend zijn aan een doelvariabele of aan een indicator. De toegekende klasse wordt door de iWSR Rekenmodule geconverteerd naar een individuele waterindex of naar een indicatorwaarde.

Clustering Een indicatorwaarde is een getal tussen 0 en 100. Deze waarde wordt verkregen door clustering van individuele waterindexen van doelvariabelen. Hierbij is het uiteraard ook mogelijk dat de indicator slechts uit één doelvariabele is samengesteld. De clustering vindt plaats op basis van daarvoor bestaande rekenregels:

Berekening indicatorwaarde door iWSR Rekenmodule*

Een indicator heeft ≤≤≤≤ 5 doelvariabelen:

Indicatorwaarde = gemiddelde van de individuele waterindex

Een indicator heeft > 5 doelvariabelen:

Indicatorwaarde = mediaan van de individuele waterindex, mét toepassing van de 99-regel: Als meer dan de helft van waarden in de verzameling gelijk is aan 100 (de mediaan is dan 100), maar niet ALLE waarden zijn gelijk aan 100, dan krijgt de indicator de waarde 99.

Opmerking: Het feitelijke aantal beschikbare waterindexen speelt geen rol. Als een indicator 7 doelvariabelen heeft, terwijl er maar van 4 doelvariabelen meetcijfers zijn, wordt toch de mediaan genomen voor de indicatorwaarde

* Deze berekeningswijze wordt ook toegepast bij het Integreren.

4.4 Werkwijze toetsen en converteren Als de referentie gegevens en monitoring gegevens aanwezig zijn, kan worden getoetst in hoeverre de werkelijkheid overeenkomt met de gewenste toestand. Dat wordt uitgedrukt in een individuele waterindex


voor de doelvariabelen en een indicatorwaarde voor de indicatoren op een schaal van 0 tot 100.

Toetsen/converteren Voor het toetsen is de functie Toetsen/converteren beschikbaar. Het uitwisselingsbestand dat door middel van de selectie is verkregen wordt met deze functie getoetst. Het resultaat wordt in een ander uitwisselingsbestand weggeschreven.


4.4.1 Toetsen / converteren menu iWSR GIS-module (ArcView) – iWSR – Toetsen/converteren

dialoog

toelichting Met deze functie kunnen de toetswaarden van doelvariabelen getoetst of geconverteerd

worden. Het toetsen of converteren wordt gedaan met de iWSR Rekenmodule.

Voor het uitvoeren van de berekening moet het te toetsen uitwisselingsbestand worden opgegeven. Op dit uitvoerbestand kan eventueel een subselectie gemaakt worden door opgave van een indicatorpakket. Hiermee wordt aangegeven welke indicatoren getoetst moeten worden. Het kan zijn dat in het uitwisselingsbestand voor veel meer indicatoren gegevens zitten. Een indicator kan overigens in meerdere pakketten voorkomen.

Met de normset wordt aangegeven tegen welke normen getoetst moet worden. Bekende normsets zijn de MTR en de streefwaarden uit de NW4. De normset kan ook gespecificeerd worden per waterlichaam. In dat geval moet de waterlichamen-shape een veld 'nstident' bevatten waarin de iWSR normset-identificatie (bijvoorbeeld 'MTR NW4' of 'Streef NW') moet staan. Bij het toetsen wordt in dat geval geografisch bepaald tot welke waterlichaam een meetpunt behoort en dus aan welke normset dat meetpunt moet worden getoetst. De toetsing wordt dan uitgevoerd per waterlichaam.

Met de clustermethode wordt aangegeven met volgens welke berekeningswijze de individuele waterindexen tot een indicatorwaarde geclusterd moeten worden. Standaard (default) wordt voor de berekeningswijze gekozen, zoals die beschreven is in paragraaf 4.3 . Indien gewenst kan daarvan worden afgeweken, door zelf een methode te kiezen.

Het resultaat van het toetsen/converteren wordt opgeslagen in een op te geven uitwisselingsbestand.

Tijdens het toetsen/converteren is in een voortgangsscherm te zien waar de Rekenmodule mee bezig is. De GIS-module kan niet gebruikt worden tot de Rekenmodule klaar is.

let op ! Gebruik de in paragraaf 0.4.3 beschreven conventie bij de naamgeving van het uitwisselingsbestand. Dit vergroot het gebruiksgemak.


let op ! Tijdens de berekening kan de volgende waarschuwing verschijnen. Nadat op <Ok> is geklikt wordt het proces van toetsing/conversie vervolgd.

iWSR handleiding Nabewerking en Presentatie •••• 65

5 Nabewerking en Presentatie



MONITORING

R E F E R E N T I E

BELEID CONFRONTATIE

PRESENTATIE

Voor een overzichtelijk presentatie kunnen indicatorwaarden – na selectie, toetsing en clustering - worden geaggregeerd en geïntegreerd.

Integreren is het samenvoegen van de waarden van verschillende indicatoren tot één nieuwe waarde voor de combinatie van die indicatoren. Integratie kan tot op verschillende niveaus plaatsvinden. De volgende niveaus zijn mogelijk: indicator, indicator-compartiment, aspect en functie/thema.

Aggregeren is het geografisch samenvoegen van de waarden van één parameter op verschillende locaties tot één nieuwe waarde voor een gebied of waterloop. Elke indeling in gebieden (vlakken) of waterlopen (lijnen) kan hiervoor worden gebruikt.

Voor geautomatiseerde aggregatie en integratie is de iWSR GIS-module beschikbaar.

De uitwisseling van gegevens tussen de verschillende iWSR functies gebeurt door middel van uitwisselingsbestanden en GIS-thema’s.

66 •••• Nabewerking en Presentatie iWSR handleiding

5.2 Presentatie De indicatorwaarden, ook de geïntegreerde en/of geaggregeerde, worden uitgedrukt in een klassenscore. Voor de presentatie van de indicatoren geldt een standaard indeling in 5 klassen met klassegrenzen conform de waterindex-methode. Uit iWSR proefprojecten is gebleken dat er voor de presentatie van de waterindex in klassen behoefte is aan klassegrenzen die de waterbeheerder aanspreken. De iWSR-methodiek kent grenzen die liggen op een index van 100, 90, 80 en 60, wat overeenkomt met respectievelijk geen afwijking van de norm, tot 2x de norm, 2x tot 3x de norm, 3x tot 5x de norm en meer dan 5x de norm.

Uitgaande van de vijf-klassen-schaal met bovenvermelde klassengrenzen zijn bij iWSR-presentaties de volgende standaard kleurenschalen mogelijk:

Presentatie klassescore en waterindex Score Indexwaarde Afwijking van norm Kleur legenda

(MTR, streefwaarde of regionale norm) Water-index Chemische toestand

Ecologische toestand

5 = 100 voldoet geen blauw blauw blauw

4 ≥ 90 - < 100 voldoet bijna < 2x groen rood groen

3 ≥ 80 - < 90 wijkt af 2 - 3x geel rood geel

2 ≥ 60 - < 80 wijkt sterk af 3 - 5x oranje rood oranje

1 < 60 wijkt zeer sterk af > 5x rood rood rood

Bij de presentatie gaat het om de wijze en het schaal- en abstractieniveau waarop de gegevens gepresenteerd worden aan de buitenwacht. Voor de presentatie moet men zich afvragen "Welke boodschap wil ik overbrengen?" en "Wat is de doelgroep?". De presentatievorm wordt hierop afgestemd.

Het is belangrijk om per figuur één boodschap over te brengen, en niet een zoekplaatje te presenteren dat lange tijd bestudering behoeft. Ook moet de figuur voor zich spreken en moeten lange tekst en uitleg niet nodig zijn.

Het schaal- en abstractieniveau van de presentatie bepalen de mate van aggregatie en integratie van de informatie. Veelal zal het niet wenselijk en mogelijk zijn om de informatie per indicator op watergangniveau weer te geven. Een dergelijke manier van presenteren levert voor een provinciale en zelfs regionale evaluatie te gedetailleerde informatie op. De presentatie moet afgestemd zijn op de formulering en het schaal- en abstractieniveau van de doelen taakstellingen die worden geëvalueerd.

De iWSR-methodiek biedt de gebruiker veel flexibiliteit t.a.v. de presentatie, maar laat steeds de mogelijkheid open van één uniforme en eenduidige presentatie bij het samenvoegen van gebieden om eventueel tot een rapportage op hoger schaalniveau te komen (waterschappen → provincies →landelijke watersysteemrapportage). Indien nodig kan ook worden ingezoomd op een lager detailniveau.


5.3 Integratie Integreren is het samenvoegen van de waarden van verschillende indicatoren tot een nieuwe waarde voor de combinatie van indicatoren. De waarden van de afzonderlijke indicatoren en de gecombineerde waarde zijn representatief voor hetzelfde gebied. Het doel van integratie is het kunnen toetsen van doelstellingen op een hoger abstractieniveau dan dat van de afzonderlijke indicatoren, zoals bijvoorbeeld "het voldoen van de waterkwaliteit aan de eisen van de algemeen ecologische functie of de functie "viswater", of "beheer, inrichting en onderhoud van beken met een functie natuur zijn gericht op een optimale ontwikkeling van natuurwaarden". De integratie-techniek kan ook worden gebruikt om indicatoren voor meerdere jaren samen te voegen tot één waarde voor de betreffende periode.

5.3.1 Getrapte integratie Het aantal indicatoren dat beschreven is verschilt per functie, aspect en indicator-compartiment. Indien men direct alle indicatoren horende bij een functie integreert, wegen aspecten en compartimenten waarvoor veel indicatoren zijn beschreven zwaarder dan de andere.

Indien men elk aspect en indicator-compartiment even belangrijk vindt, moet er getrapt worden geïntegreerd:

• Eerst worden alle indicatoren behorende bij één indicator (maar voor meerdere jaartallen aanwezig zijn) geïntegreerd tot één index voor die indicator.

• Daarna worden alle indicatoren behorende bij één indicator-compartiment geïntegreerd tot een index voor dat indicator-compartiment.

• Vervolgens worden de indexen van alle indicator-compartimenten geïntegreerd tot één index per aspect.

• Tot slot worden de aspecten geïntegreerd tot één functie.

Indien er 5 of minder indicatorwaarden in de verzameling aanwezig zijn wordt het rekenkundig gemiddelde genomen, bij 6 of meer de mediaan. In het laatste geval wordt tevens de 99-regel toegepast. Een toelichting op deze berekeningswijze is vermeld in paragraaf 4.3 .

De methodiek van getrapte integratie is geïncorporeerd in de opbouw van de factsheets (Bijlage C en Deel 2). De beschikbare iWSR software laat echter ook toe dat er op andere manieren wordt geïntegreerd. Dus, hoewel de iWSR-methodiek uitgaat van getrapte integratie, bepaalt de gebruiker uiteindelijk zelf op welke manier de integratie wordt uitgevoerd.

5.3.2 Regels voor integratie

Selectief integreren Integreren moet zinvolle informatie opleveren. Het heeft geen zin alles met alles te combineren. De hiërarchie in de beschrijving van de indicatoren per functie en thema (zie paragraaf 2.2 en bijlage C) biedt reeds een goed handvat voor de werkwijze.


Alleen integreren binnen watersystemen of samenhangende gebieden Indicatoren die men integreert moeten representatief zijn voor hetzelfde meetpunt, watersysteem of bestemmingsgebied (natuurgebied, stedelijk gebied etc.). Het heeft bijvoorbeeld geen zin om de waterkwaliteit van de beken in Limburg te combineren met de morfologie van de beken in Overijssel. Omdat het ongelijksoortige gegevens betreft, die per punt, traject, deel van een watersysteem of gebied worden verzameld, is het niet mogelijk om per meetpunt te integreren. Daarom is ervoor gekozen om het kleinst mogelijke watersysteem of gebied te nemen als eenheid waarbinnen wordt geïntegreerd.

Het gevolg van integratie op een zo laag mogelijk schaalniveau is soms dat tot aan de toetswaarden moet worden teruggegaan om de waarden van de onderliggende afzonderlijke indicatoren te kennen.

Integreer met verstand Naar mate het abstractieniveau hoger wordt en de schaal kleiner, is de kans groter dat alle nuanceringen en verschillen worden "weggemiddeld". Daarom moet zowel aggregeren als integreren met verstand worden gedaan.

Toetswaarden mogen eigenlijk niet meer dan één keer worden meegenomen bij integratie. Echter voor bijvoorbeeld de basisfunctie van het oppervlaktewater hebben de indicatoren BAS 1 t/m 5 betrekking op ecologie volgens de STOWA methode, hierin zitten enkele chemische parameters. BAS 6 t/m 13 gaat over de chemische waterkwaliteit. Het kan dus voorkomen dat bepaalde parameters op twee plaatsen meetellen in het eindresultaat en daarmee meer gewicht krijgen. Hierbij dient men zich af te vragen of het extra gewicht van enkele parameters (te) veel invloed op het eindresultaat heeft.

Dergelijke dubbeltellingen zullen bij andere functies en/of compartimenten overigens nauwelijks voorkomen.

Lagere schaalniveaus De iWSR-methodiek biedt ten aanzien van de presentatie indien gewenst de mogelijkheid om extra (lagere) abstractieniveaus te hanteren zoals “watertype” en “bodemtype”. Natte natuurreferenties en natuurstreefbeelden zijn gekoppeld aan deze lagere abstractieniveaus. Presentatiemogelijkheden op dit lagere niveau kunnen daarom nuttig zijn voor de beheerders van wateren met een natuurfunctie; voor het waterbeleid op een hoger niveau zijn ze minder zinvol.

5.4 Aggregatie Geografische aggregatie van de informatie is noodzakelijk omdat het schaalniveau waarop informatie wordt verzameld te gedetailleerd kan zijn om op beleidsniveau te kunnen gebruiken en presenteren. Het aggregatieniveau is afhankelijk van het schaalniveau waarop de informatie gewenst is: landelijk, provinciaal of regionaal.

Gegevens die betrekking hebben op een omvang, lengte, aantal of hoeveelheid, kunnen bij aggregatie worden opgeteld (bijvoorbeeld hoeveelheden baggerspecie of onttrokken grondwater, lengtes oever met een bepaald type onderhoud, aantallen kunstwerken). De doelvariabelen


voor de omvang kunnen per klasse worden opgeteld. Gegevens over fysisch-chemische waterkwaliteit en ecologie, waterstanden, stroming, afwijkingen van het streefpeil, etc. zijn niet optelbaar.

Indien men één waarde voor de toestand wil toekennen aan een watersysteem of gebied waarin meerdere meetpunten liggen heeft men de keuze uit diverse methodes:

• (rekenkundig) gemiddelde;

• mediaan;

• maximum waarde;

• minimum waarde (one-out-all-out);

• kiezen voor één representatief meetpunt; Deze methode is alleen beschikbaar als het bronthema een punt-thema is en de bestandsnaam van het aggregeer-thema voorkomt in de tabel met de representatieve relaties.

• gewogen gemiddelde (naar oppervlakte). Alleen mogelijk indien bronthema een vlak- of lijn-thema is (weging op basis van oppervlakte of lengte).

Alvorens te aggregeren dient men de dataset steeds goed te bekijken en duidelijke extremen door meet- en/of typefouten (met vermelding) te verwijderen. Extremen van nature worden wel in de datasets gelaten. Naar mate het abstractieniveau hoger wordt en de schaal kleiner, is de kans groter dat alle nuanceringen en verschillen worden "weggemiddeld". Daarom moet het aggregeren – maar ook het integreren - met verstand worden gedaan.

Er kan geaggregeerd worden van Vlakthema naar Vlakthema, bijvoorbeeld van iWSR-gebied naar Deelstroomgebied. Voorwaarde voor een juiste aggregatie is dan wel dat de polygonen van het bronthema (bijv. iWSR-gebieden) geheel vallen binnen een polygoon (bijv. deelstroomgebied) van het aggregeer-thema. Uiteraard mogen de grenzen daarbij overeenkomen. Polygonen van het bronthema die de grenzen van een polygoon van het aggregeerthema overschrijden worden niet meegenomen in de aggregatie.

5.5 Werkwijze nabewerking en presentatie Er bestaat een belangrijk onderscheid tussen geografische presentatievormen met behulp van kaarten, en de overige presentatievormen met behulp van grafieken en figuren.

Voor geografische presentatievormen inclusief de onderliggende stappen integratie en aggregatie, kan gebruik worden gemaakt van de iWSR GIS-module.

Presenteren Met de functie Presenteren geschiedt na selectie van de gewenste indicatoren de presentatie geautomatiseerd. Dit maakt het mogelijk indicatoren en thema’s te combineren en deze nieuwe combinaties eenvoudig te presenteren. Als ondergrond voor weergave van de indexwaarden kan worden gekozen voor de onderscheiden stroomgebieden, maar tevens voor onder meer functie- en actiegebieden of gemeenten.

Voor presentatievormen met behulp van grafieken en figuren is geen specifieke iWSR software ontwikkeld. Aangenomen is dat de bestaande standaard


programmatuur voldoende mogelijkheden biedt. Een uitzondering is het Regionaal Waterbeeld dat door Witteveen+Bos in MS Excel is gebouwd. Om gebruik te kunnen maken van deze externe programmatuur moeten de betreffende gegevens geëxporteerd worden. Verder biedt de Arcview GIS-module standaard functionaliteit voor het maken van grafieken en staafdiagrammen en dergelijke.

Voor nabewerking en presentatie ten behoeve van een Watersysteem-rapportage moet er eerst een uitwisselingsbestand zijn met de gewenste indicatorwaarden (uitgedrukt in een waterindex). Zo’n bestand kan beschikbaar zijn als het resultaat van de functie Toetsen/converteren of de functie Integreren.

Integreren Integreren Voor gebruik van de functie Integreren geldt dat de te integreren

gegevens voor dezelfde meetobjecten moeten gelden. Het is dus niet mogelijk om gegevens van waterlopen direct te integreren met gegevens voor waterkwaliteitsmeetpunten. Integreren kan over twee soorten bestanden.

• Uitwisselingsbestand. In dat geval kan het resultaatbestand van de stap 4 Toetsing worden geselecteerd als invoerbestand. Deze optie biedt ook de mogelijkheid om een indicatorwaarde over een periode van meerdere jaren te berekenen door een selectie op de betreffende jaren.

• Thema's Deze optie biedt de mogelijkheid om geaggreerde gegevens te integreren. De gegevens dienen betrekking te hebben op dezelfde meetobjecten (dit kunnen ook lijnen of vlakken zijn).

In beide gevallen worden de resultaten weer weggeschreven naar een uitwisselingsbestand. Met de functie Presenteren kunnen de resultaten van de Integratie worden gepresenteerd. Samenvattend kunnen voor het integreren van gegevens twee routes worden onderscheiden: - Toetsen � Integreren � Presenteren - Toetsen � Presenteren � Aggregeren � Integreren � Presenteren

Aggregeren Voor Aggregeren zijn er twee voorbereidende functies, te weten Onderhouden niet-ruimtelijke relaties en Onderhouden representatieve punten. Deze functies zijn niet noodzakelijk, maar kunnen gebruikt worden om de manier van aggregeren te sturen. Als er geen gebruik van wordt gemaakt, dan worden bij het aggregeren alle meetobjecten die binnen een gekozen gebied liggen samengevoegd tot één waarde voor dat gebied.

Onderhouden niet-ruimtelijke relaties

Met de functie Onderhouden niet-ruimtelijke relaties kunnen meetobjecten worden aangewezen die buiten dat gebied liggen, maar die toch moeten worden meegenomen bij het berekenen van de waarde voor dat gebied.

Onderhouden representatieve punten

Met de functie Onderhouden representatieve punten kan per gebied één meetobject worden aangewezen dat de geaggregeerde waarde voor dat gebied bepaald. Bij het starten van de functie Aggregeren moet dan in het laatste geval de aggregeer-methode Representatief punt worden gekozen.


Aggregeren Bij de functie Aggregeren worden GIS-thema’s als invoer gebruikt. Om van een uitwisselingsbestand een geschikt GIS-thema te maken, kan gebruik worden gemaakt van de functie Presenteren.


5.5.1 Presenteren menu iWSR GIS-module (ArcView) – iWSR – Presenteren

dialoog

toelichting Met deze functie kan een standaard presentatie worden gemaakt op basis van een

uitwisselingsbestand. De resultaten van toetsen/converteren en van integreren (indexwaarden) worden in ArcView gepresenteerd door middel van een standaard classificatie.

Eerst wordt een uitwisselingsbestand geselecteerd. Deze wordt door de applicatie gecontroleerd. Van een meetpunt kunnen namelijk meerdere records voorkomen door het hebben van een meetwaarde voor verschillende jaren. Vervolgens kan uit dit uitwisselingsbestand een 'Gegeven voor classificatie' en een jaar worden gekozen.

Daarnaast moet een meetobjecten-thema (aanwezig in de actieve view) worden geselecteerd. Het uitwisselingsbestand bevat het veld Mpnident. Dit veld bevat de unieke codering van de meetobjecten. Op basis van dit veld worden het uitwisselingsbestand en het meetobjecten-thema tijdelijk aan elkaar gekoppeld (join). Het resultaat wordt geëxporteerd naar een nieuwe shapefile, met een op te geven bestandsnaam. Het nieuwe thema wordt toegevoegd aan de actieve view.

Tot slot kan de presentatiewijze worden gekozen. De geselecteerde gegevens worden gepresenteerd op basis van de gekozen legenda.

let op ! Gebruik de in paragraaf 0.4.3 beschreven conventie bij de naamgeving van de shapefile. Dit vergroot het gebruiksgemak.

extra info In het uitwisselingsbestand zijn de gegevens gedefinieerd door de combinatie van hoedanigheid, compartiment, parameter, biotaxon, eenheid, bewerkingsmethode en waardebepalingsmethode. Om de omvang van het thema met de presentatie beperkt te houden wordt het gegeven daarin vastgelegd door middel van een veld met de meetwaarde en een veld met een code. Het meetwaarde-veld krijgt de naam mwa9999_xx, waarbij 9999 voor het jaar staat en xx voor de code. Het code-veld wordt gevuld met de waarde xx. In een aparte code-tabel, met een naam die samengesteld is uit de naam van het thema en het woord code, staat de betekenis van die code. Door gebruik te maken van de standaard functionaliteit van ArcView kan de code-tabel gekoppeld worden (join) aan het thema met de presentatie.


5.5.2 Integreren menu iWSR GIS-module (ArcView) – iWSR – Integreren

dialoog

toelichting De functie integreren voegt berekende indicatorwaarden samen tot een nieuwe waarde voor

het meetobject. De te integreren indicatorwaarden moeten beschikbaar zijn in een uitwisselingsbestand (bijvoorbeeld het resultaat van de toetsing) of als GIS-thema in de actieve view.

Een voorwaarde voor integratie is dat alle indexwaarden voor een zelfde object moeten gelden. De GIS-module vangt bij de keuze van een type thema alleen af of het om hetzelfde geometrische type gaat (punt, lijn of vlak). Het is aan de gebruiker om te controleren of de thema’s ook dezelfde objecten betreffen. Als de te integreren thema’s niet dezelfde objecten betreffen, dat kan dat met de functie aggregeren alsnog worden bewerkstelligd, door die thema’s bijvoorbeeld te aggregeren naar een thema met watersystemen op een hoger schaalniveau.

Bovenin het venster kan gekozen worden uit het integreren van gegevens in een uitwisselingsbestand of het integreren van meerdere thema's. In het eerste geval kan eventueel ook een voorselectie met Indicatorpakket worden gemaakt.

Rechts in het venster verschijnen de jaartallen uit het uitwissselingsbestand of van de thema's. Bij de keuze voor het integreren van uitwisselingsbestand is het mogelijk om meerdere jaartallen te kiezen. De indicatorwaarden voor die verschillende jaren worden dan samengevoegd tot één indicatorwaarde voor die hele periode van jaren. Bij de keuze voor integreren over thema's dienen de thema's betrekking te hebben op hetzelfde kalenderjaar.

Daarna wordt het integratieniveau gekozen. De keuze voor een bepaald niveau houdt in dat voor elke ‘waarde’ binnen dat niveau alle bijbehorende indicatoren samengevoegd worden. Om welke indicatoren het dan gaat is vastgelegd in de referentiedatabase. Als bijvoorbeeld het niveau aspect is gekozen dat worden voor de ‘waardes’ kwaliteit, kwantiteit en alle andere mogelijkheden de bijbehorende indicatoren geïntegreerd, voor zover deze aanwezig zijn in het invoerbestand.

Vervolgens kan de wijze van integratie worden gekozen. Standaard staat deze op getrapte


integratie. Voor het verschil tussen getrapte en niet-getrapte integratie wordt verwezen naar paragraaf 5.2.2. Maar hier kan ook voor de 'One-out-alle-out' optie gekozen worden. In dat geval wordt gerekend met een niet-getrapte integratie waarbij steeds de slechtse waarde uit de gegevensset bepalend is voor de geïntegreerde waarde.

Het resultaat van de integratie wordt weggeschreven in een uitwisselingsbestand.

extra Bij integreren wordt elke keer een nieuwe 'waarnemingssoort' gecreëerd, afhankelijk van de door de gebruiker gekozen combinatie van indicatoren. Het verschil komt tot uitdrukking in de Parameter. Om het nieuwe gegeven te kunnen herkennen wordt bij het integreren voor Parameter een unieke identificatie en omschrijving gegenereerd.

Op het laagste integratie niveau (indicator) is dat gewoon de identificatie en de omschrijving die bij de indicator hoort. In dat geval worden immers alleen meerdere jaren samengevoegd en geen verschillende indicatoren.

Op de hogere integratie niveaus (indicatorcompartiment, aspect en functie) wordt de parameter-indentificatie samengesteld uit het integratieniveau (de tabelnaam) en een volgnummer. Het volgnummer duidt de plaats van de specifieke waarde van dat niveau in de hiërarchie aan. De parameteromschrijving wordt samengesteld uit de ‘namen’ van de waarde van het betreffende niveau en alle bovenliggende niveaus.

Voorbeeld:

Parameter-identificatie (mps_domgwcod) APT 2

Parameter-omschrijving (mps_domomsch) BASIS OWSYS KWALT

In dit voorbeeld is geïntegreerd tot het aspect oppervlaktewaterkwaliteit voor de basisfunctie. let op ! Gebruik de in paragraaf 0.4.3 beschreven conventie bij de naamgeving van het

uitwisselingsbestand. Dit vergroot het gebruiksgemak.


5.5.3 Onderhouden Niet ruimtelijke relaties menu iWSR GIS-module (ArcView) – iWSR – Onderh. Niet-ruimtelijke relaties

dialoog

toelichting Met dit scherm kunnen niet-ruimtelijke relaties worden onderhouden. Het gaat daarbij om

locaties van meetobjecten die niet in een bepaald gebied liggen maar wel representatief zijn voor dat betreffende gebied. Dit is een voorbereidende actie voor de functie Aggregeren. De functie Aggregeren maakt gebruik van de hier gedefinieerde relaties. Deze relaties worden opgeslagen in een tabel. De niet-ruimtelijke relaties kunnen alleen gelegd worden voor punten lijnobjecten.

In het eerste scherm moet worden aangegeven om welk meetobjecten-thema het gaat en om welk aggregeer-thema. In het tweede scherm zijn linksboven twee knoppen, waarmee de ruimtelijke selectie aangezet kan worden. Als de bovenste knop aangezet wordt, kan een gebied in het aggregeerthema worden geselecteerd. Als de knop daaronder aangezet wordt kan een meetobject geselecteerd worden. Als beide geselecteerd zijn kan de niet-ruimtelijke relatie worden gemaakt met de knop linksonder.

Als een gebied of een meetobject is geselecteerd, kan met de knop rechts ervan gekeken worden of er al een niet-ruimtelijke relatie is voor dat gebied of meetobject. Met de knop rechtsonder kan die relatie worden verwijderd.

Als op <OK> wordt gedrukt, worden alle relaties opgeslagen in een specifieke tabel.

let op ! Bij het aggregeren wordt door iWSR – ongeacht de aggregeermethode – de vastgelegde 'niet-ruimtelijke relaties' gebruikt in aanvulling op de 'bestaande' (op geografische ligging gebaseerde) ruimtelijke relaties. Echter voor meetobjecten waarvoor een Niet-ruimtelijke relatie is vastgelegd wordt de ruimtelijke relatie van dat meetobject niet meegenomen !

Niet-ruimtelijke relaties kunnen alleen vastgelegd worden tussen een meetobject en een aggregeerobject dat - ruimtelijke gezien - buiten dat meetobject ligt.

Een meetobject kan een niet-ruimtelijke relatie hebben met meerdere (aggregeer-)gebieden.

Een (aggregeer-)gebied kan een niet ruimtelijke relatie hebben met meerdere meetobjecten.

Een niet-ruimtelijke relatie wordt vastgelegd tussen een meetobject identificatie en een gebiedsidentificatie en is niet gekoppeld aan kaartlagen / thema's. Dit ondanks het feit in het eerste venster van de functie zowel voor de aggregeergebieden als voor de meetobjecten een thema moet worden gekozen. Deze thema's worden alleen gebruikt voor het selecteren van de gebieden en objecten.

extra Niet-ruimtelijke relaties worden opgeslagen in het bestand 'nrrmg.dbf' in de 'data'-subdirectory. Eventueel kunnen met een extern programma nieuwe relaties worden toegevoegd of vastgelegde niet-ruimelijke relaties worden verwijderd.


5.5.4 Onderhouden Representatieve punten menu iWSR GIS-module (ArcView) – iWSR – Onderh. Representatieve punten

dialoog

toelichting Met deze functie kunnen de relaties tussen meetobjecten en gebieden beheerd worden, die

bij het aggregeren met de optie 'representatief punt' gebruikt zullen worden. Dit is een voorbereidende actie voor de functie Aggregeren. De functie Aggregeren maakt gebruik van de hier gedefinieerde relaties als gekozen wordt voor de aggregeer-methode ‘representatief punt’. Deze relaties worden opgeslagen in een tabel. Ze kunnen alleen gelegd worden voor punten lijnobjecten.

In het eerste scherm moet worden aangegeven om welk meetobjecten-thema het gaat en om welk aggregeer-thema. In het tweede scherm zijn linksboven twee knoppen, waarmee de ruimtelijke selectie aangezet kan worden. Als de bovenste knop aangezet wordt, kan een gebied in het aggregeerthema worden geselecteerd. Als de knop daaronder aangezet wordt kan een meetobject geselecteerd worden. Als beide geselecteerd zijn kan het representatieve punt worden vastgelegd met de knop linksonder.

Als een gebied of een meetobject is geselecteerd, kan met de knop rechts ervan gekeken worden of er al een representatief punt is voor dat gebied of meetobject. Met de knop rechtsonder kan dat punt worden verwijderd.

Er is een veel op één relatie tussen het aggregeerthema en het meetobjectenthema. Hetzelfde meetobject kan dus naar meerdere gebieden verwijzen. Als op <OK> wordt gedrukt, worden alle relaties opgeslagen in een specifieke tabel.

let op ! Bij het aggregeren wordt door iWSR alleen bij gebruik van de aggregeermethode 'Representatief punt' rekening gehouden met de vastgelegde relaties. Bij de keuze voor die aggregeeermethode worden alle 'bestaande' (op geografische ligging gebaseerde) ruimtelijke relaties genegeerd. Dus alleen aggregeergebieden waarvoor een representatief punt (meetobjecten) is vastgelegd wordt bij het aggregeren verwerkt. Eigenlijk moet dus voor elk aggregeergebied een representatief punt worden vastgelegd.

Een relatie voor een representatief punt wordt vastgelegd tussen een meetobject identificatie en een gebiedsidentificatie, waarbij de laatste gekoppeld is aan een thema (shapefile).

extra Relaties voor representatieve punten worden opgeslagen in het bestand 'rprmg.dbf' in de 'data'-subdirectory. Eventueel kunnen met een extern programma nieuwe relaties worden toegevoegd of vastgelegde relaties worden verwijderd.


5.5.5 Aggregeren menu iWSR GIS-module (ArcView) – iWSR – Aggregeren

dialoog

toelichting De functie aggregeren voegt de berekende individuele waterindexen of indicatorwaarden

geografisch samen tot een nieuwe waarde voor een gebied (vlak) of lijn.

Bij aggregeren wordt het bronthema op basis van een te selecteren aggregeer thema geaggregeerd. Deze thema’s kunnen linksboven in het scherm worden gekozen. Het bronthema moet indexwaarden en de unieke meetpunten codering bezitten. Geschikte aggregeer thema's moeten een attribuut hebben met een unieke gebiedcodering (gebident). Ter informatie verschijnen rechts op het venster de gegevens die behoren tot en bronthema.

De verwerking is afhankelijk van de door de gebruiker gekozen aggregeer-methode.

Als niet gekozen is voor de optie 'Representatief punt', wordt per vlak van het aggregeer thema het gemiddelde, het gewogen gemiddelde of de mediaan bepaald van de gevonden indexwaarden binnen dat vlak. Er wordt rekening gehouden met de gedefinieerde niet-ruimtelijke relaties.

Als gekozen is voor de optie 'Representatief punt', wordt gebruik gemaakt van de ingestelde relaties bij de functie 'Onderhouden representatieve punten'. Of daadwerkelijk alle vlakken van het aggregeer-thema een representatief punt hebben wordt gecontroleerd bij het uitvoeren.

Het resultaat van de berekening wordt opgeslagen in een nieuw veld van het aggregeer thema. De naam van dit veld en de toegepaste codering komt overeen met wat bij Presenteren is beschreven.

let op ! Gebruik de in paragraaf 0.4.3 beschreven conventie bij de naamgeving van het uitvoer thema (shapefile). Dit vergroot het gebruiksgemak.

let op ! Bij aggregatie van vlakthema naar vlakthema dienen polygonen van het bronthema te liggen binnen een polygoon van het aggregeerthema. Polygonen van het bronthema die de grenzen van de polygonen van het aggregeerthema overschrijden worden niet meegenomen in de aggregatie.

iWSR handleiding Literatuur •••• 79

6 Literatuur

Geraadpleegde literatuur

Aarts, B.G.W. & C.A.M. van Turnhout, 1994.Een evaluatiemethodiek voor rivierdijkversterkingen; het ontwikkelen en toepassen van een uniforme evaluatiemethode om de mate van uitgekiend ontwerpen van rivierdijkversterkingen te bepalen. Verslagen Milieukunde nr. 76. Katholieke Universiteit, Nijmegen.

Abrahamse, A.H., G. Baarse, E. van Beek (1982). Policy Analysis of Water Management for the Netherlands, Vol. XII, Model for Regional Hydrology, Agricultural Water Demands and Damages from Drought and Salinity. Rand, Delft Hydraulics Laboratory, april 1982.

Aggenbach, C.J.S., A.J.M. Jansen, W. Pik en W.J.M.K. Sanden, 1995. Onderzoek naar de gewenste gronden oppervlaktewatersituatie in de hydrologisch gevoelige natuurgebieden in de provincie Limburg. KOA 95.052. KIWA, Nieuwegein.

Anonymus, 1992. Evaluatiemethoden; een introductie. Afdeling Beleidsevaluatie en -instrumentatie. Ministerie van Financiën, 's-Gravenhage.

Anonymus, 1996. Naar een monitoringssysteem Groene Ruimte.

Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, Den Haag.

Bal, D, H.M. Beije, Y.R. Hoogeveen, S.R.J. Jansen en P. van der Reest, 1995, Handboek natuurdoeltypen in Nederland. Rapport nr. 11 IKC Natuurbeheer, Wageningen.

Bartels, C.J. e.a., Kartografisch Handboek. RIVM Rapport 421504006.

Berbée, R.P.M., 1996. Behandeling van afstromend wegwater van snelwegen. RIZA, nr. 96.017, Lelystad.

Besluit kwaliteitsdoelstellingen en metingen oppervlaktewateren, 1983. Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, nummer 606.

Beugelink, Guus, Ton Garritsen, en Heiko Prak. Monitoring van verdroging (discussiestuk d.d. 22 april 1996).

Bladeren, C. van & J. Swaager-Van den Berg, 1996. Resultaten enquête waterbodems 1995. Het waterschap 1996, 637-640.

Blokland, K.A. & R.J.M. Kleijberg, 1997. De gewenste grondwatersituatie voor terrestrische natuurdoelen. Holoceen Nederland. NOV-rapport 3.2, Stowa-rapport 97-16.

Boeyen, J.H., C.N. Beljaars, J.Th.F. Heijs & R. van Gerve, 1991.

Baggeren in poldergebieden, relatie met waterkwaliteit; rapportage lange termijn onderzoek. Zuiveringschap Hollandse Eilanden en Waarden, Dordrecht.

Bot, A.P., 1996. Een oriëntatie op maatregelen tegen verdroging. OV-rapport 14. Nationaal Onderzoeksprogramma Verdroging.

80 •••• Literatuur iWSR handleiding

Bouwmans, J.M.M., 1994. Problematiek, normen en knelpunten bij ontwerpen waterbeheersingsplannen. Discussienota waterbeheersing. Landinrichtingsdienst, Utrecht.

Bureau SME/Infoplan, 1994. IPO project A900: Informatiebehoefte provinciale milieubeleidsplanning. Hoofdrapport en bijlagenrapport. CUR, Nijmegen/Delft.

CIW/CUWVO werkgroep VII, 1996. Landelijke watersysteemrapportage 1996. Lelystad.

CIW, 2000 Normen voor het waterbeheer,

CIW, 2001 Handreiking functiebeschrijving water, Lelystad.

CIW, 2001 Leidraad monitoring, Lelystad.

Commissie Integraal Waterbeheer, 1996. Voortgangsrapportage Integraal Waterbeheer en Noordzee-aangelegenheden 1996, Den Haag.

Commissie Integraal Waterbeheer, werkgroep VI, 1997. Handreiking Regionale aanpak diffuse bronnen.

CUR, 1994. Natuurvriendelijke oevers. Rapport 168. Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving, Gouda.

CUWVO, 1988. Ecologische normdoelstellingen voor Nederlandse oppervlaktewateren. Coördinatiecommissie Uitvoering Wet Verontreiniging Oppervlaktewateren, Werkgroep V-1.

CUWVO, 1990. Aanbevelingen voor het monitoren van stoffen van de M-lijst uit de derde Nota waterhuishouding; aanbevelingen voor het bemonsteren, analyseren, beoordelen en presenteren van de kwaliteit van oppervlaktewater, waterbodems en zwevende stof.

Coördinatiecommissie Uitvoering Wet Verontreiniging Oppervlaktewateren, Werkgroep V.

CUWVO, 1992. Aanbevelingen voor beleid en vergunningverlening met betrekking tot overstortingen uit rioolstelsels en regenwaterlozingen.

De Jonge Water en Milieu, 1997, Evaluatie CIW/CUWVO-enquête "Emissies". Den Haag.

Driessen, P.M.M. & A.L. Viergever, 1996. Indicatoren voor natuurlijke hulpbronnen. Deelrapport 1: indicator voor de hulpbron zoet water. Publicatiereeks Milieustrategie 1996/4. Ministerie van VROM, Den Haag.

Engelen, G.B., J.M.J. Gieske en S.O. Los (1989). Grondwaterstromingsstelsels in Nederland. Achtergrondreeks Natuurbeleidsplan nr. 2. Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij. Staatsbosbeheer, 1989.

Europese Unie, 2000. Kaderrichtlijn Water. Brussel.

Finke P.A., A. van Holst en D.J. Groot Obbink. Methoden van Gt-actualisatie, schaal 1:50.000. Een kwantitatieve vergelijking van kwaliteit en kosten. Rapport 396, DLO-Staring Centrum, Wageningen, 1995.

Grontmij, 1995. Onderzoek wateroverlast te Almelo. Fase 1.

Holtes, P., 1996. Verkenning van monitoring en evaluatie verdroging. VROM/DGM.

Hosper, S.H., M.L. Meijer & P.A. Walker, 1992. Handleiding Actief Biologisch Beheer. RIZA, Lelystad.

Informatie- en Kenniscentrum Natuurbeheer, 1997. Natuurverkenning '97.Samson H.D. Tjeenk Willink bv., Alphen aan den Rijn.

Interprovinciaal Overleg, 1997. Provinciale achtergronden bij: Milieubalans 1997. Samson H.D. Tjeenk Willink bv., Alphen aan den Rijn.

IPO, 1995. Handboek verdrogingsbestrijding

IPO, 1998. Handleiding Regionale Watersysteemrapportage

IPO/RIZA, 1996. Verdrogingskaart van Nederland 1996. Landelijke inventarisatie van verdroogde gebieden en projecten verdrogingsbestrijding. IPO-publicatienummer 93, Den Haag.


IWACO, 1996. Leidraad begrenzing van watersystemen en bewerking watersysteeminformatie. Rapportnr. 2233400. IWACO, Groningen.

Jorna, E.J., J.A. van der Velden, F.H. Wagemaker, P.J.M. Latour & A.M. Wilting, 1994. Watersysteemverkenningen 1996; methodiek en doelvariabelen. RIZA nota 95.006.

Kemmers, R.H. J.M.J. Gieske, P. Veen, L.M.L. Zonneveld. Standaard meetprotocol Verdroging. NOV-Rapport 15-1 (1995).

Klapwijk, S.P., 1996. Normstelling in het waterbeheer. Het waterschap, 1996 544-551.

Kortman, J.G.M., E.W. Lindeijer, H. Sas & M. Sprenger, 1994. Towards a single indicator for emissions; an exercise in aggregating environmental effects. Publicatiereeks Productenbeleid 1994/12. Ministerie van VROM, Den Haag.

Koster, E.W., 1997. Regionale Watersysteemrapportage proefproject Afwateringsgebied Cadzand. Provinciale Werkgroep Regionale Watersysteemrapportage Zeeland, Middelburg.

Laan, E.J. van der, 1996. Onderzoek naar een bruikbare milieurendementsmethode voor het integrale waterbeheer. Rijkswaterstaat, Den Haag.

Ministerie van Verkeer en Waterstaat (1989). Water voor nu en later, derde Nota waterhuishouding. Tweede Kamer, vergaderjaar 1988-1989, 21 250, nrs. 1-2.

Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 1994. Evaluatienota Water. Regeringsbeslissing. Aanvullende beleidsmaatregelen en financiering 1994-1998.

Ministerie van Verkeer en Waterstaat (1996). Achtergrondnota Toekomst voor Water. RIZA nota 96.058, rapport RIKZ-96.030.

Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 1998, Waterkader, Vierde Nota waterhuishouding, Regeringsbeslissing.

Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, 1992. Milieukwaliteitsdoelstellingen bodem en water (Milbowa)/Derde Nota Waterhuishouding. Inclusief: beleidsstandpunt over de notitie Milbowa; nota van wijzigingen derde nota waterhuishouding; toelichtende nota. Tweede Kamer, Vergaderjaar 1991-1992, 21.990 en 21.250 nr. 3. SDU-uitgeverij, Den Haag.

Nederlands Instituut voor Toegepaste Geowetenschappen TNO, 1997. RWSR Informatie Systeem Definitie en RWSR werkwijzen. Rapport NITG 97-52B I en II. NITG-TNO, Delft.

Nederlands Normalisatie-instituut 1993. Water. Bepaling van het gehalte aan opgelost zuurstof. Electrotechnische methode. (ISO 5814:1990) Delft.

Paarlberg, A., 1990. Zuidlimburgse beken en beekdalen; karakteristieken, processen en patronen. Publ. Natuurhist. Gem. Limburg 38: 6-13.

Peeters, E.T.H.M. & J.J.P. Gardeniers, 1995a. Effecten van gebiedsvreemd water op aquatische ecosystemen. Responsie van biotische maatstaven, deelproject Sloten. Vakgroep Waterkwaliteitsbeheer en Aquatische Oecologie, Landbouwuniversiteit Wageningen.

Peeters, E.T.H.M. & J.J.P. Gardeniers, 1995b. Effecten van gebiedsvreemd water op aquatische ecosystemen. Responsie van biotische maatstaven, deelproject Stromende Wateren. Vakgroep Waterkwaliteitsbeheer en Aquatische Oecologie, Landbouwuniversiteit Wageningen.

Peeters, E.T.H.M. & J.J.P. Gardeniers, 1995c. Effecten van gebiedsvreemd water op aquatische ecosystemen. Responsie van biotische maatstaven, deelproject Meren en Plassen, Zand-, Grind- en Kleigaten en Kanalen. Vakgroep Waterkwaliteitsbeheer en Aquatische Oecologie, Landbouwuniversiteit Wageningen.

Projectgroep Waternood, 1998.: Grondwater als leidraad voor het oppervlaktewater. Een op het grondwater georiënteerde aanpak voor inrichting en beheer van oppervlaktewatersystemen. Dienst landelijk gebied & Unie van Waterschappen.

82 •••• Literatuur iWSR handleiding

Provincie Groningen, 1994. Waterhuishoudingsplan.

Provincie Zuid-Holland, 1995. Beleidsindicatoren Water en Milieu 1994/1995. Bureau Algemeen Beleid en Onderzoek, dienst Water en Milieu, Provincie Zuid-Holland, 's-Gravenhage.

RIZA 1996. Speuren naar sporen, zes jaren speuren. RIZA nota 96.075.

Rijksinstituut van Volksgezondheid en Milieu, diverse. Nationale Milieuverkenning. Samson H.D. Tjeenk Willink bv., Alphen aan den Rijn.

Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, diverse. Milieubalans. Samson H.D. Tjeenk Willink bv, Alphen aan den Rijn.

Rijkswaterstaat (1995). Handleiding Waterstaatkundige Informatie Systeem (WIS). Meetkundige Dienst. Hoofdafdeling Geo-Advisering, mei 1995.

Ronken, W.L.H., J.J. Smink & L.M.J. Hick, 195. A900-plus, eindrapportage. Bureau SME, Nijmegen.

Rot, G & A.M. Bergfeld, 1997. Proefproject Midden-Texel, Regionale Watersysteemrapportage (RWSR). Stichting Bodemvochtbelang, Schagen.

Runhaar, J., J.M.J. Gieske, H.L.M. Rolf, Een kwantitatieve methode voor de bepaling van de verdroging van natuurterreinen. H2O, jaargang 26, nr. 11, pp 304 - 309 (1994).

Sluijs, P. van der en H.C. van Heesen, 1989. Veranderingen in de berekening van de GHG en de GLG. Landinrichting 29, 1:18-21.

Staatsblad 606, 1983. Besluit kwaliteitsdoelstellingen en metingen oppervlaktewater.

STOWA, 1992. Ecologische beoordeling en beheer van oppervlaktewater. Beoordelingssysteem voor stromende wateren op basis van macrofauna. Rapport 92-07. Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer, Utrecht.

STOWA, 1993a. Ecologische beoordeling en beheer van oppervlaktewater. Beoordelingssysteem voor sloten op basis van macrofyten, macrofauna en epifytische diatomeeën. Rapport 93-14. Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer, Utrecht.

STOWA, 1993b. Ecologische beoordeling en beheer van oppervlaktewater. Beoordelingssysteem voor meren en plassen op basis van vegetatie en fytoplankton. Rapport 93-16. Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer, Utrecht.

STOWA, 1994a. Ecologische beoordeling en beheer van oppervlaktewater. Beoordelingssysteem voor kanalen op basis van macrofyten, macrofauna, epifytische diatomeeën en fytoplankton. Rapport 94-01. Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer, Utrecht.

STOWA, 1994b. Ecologische beoordeling en beheer van oppervlaktewater. Beoordelingssysteem voor zand-, grind en kleigaten op basis van fyto- en zoöplankton, macrofyten en epifytische diatomeeën. Rapport 94-18. Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer, Utrecht.

STOWA, 1995. Beken stromen. Leidraad voor ecologisch beekherstel.

Rapport 95-03. Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer, Utrecht.

STOWA, 1996. Speurdersgids normen waterkwaliteitsbeheer.

Rapport 96-23. Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer, Utrecht.

Stutterheim, E., 1996. Ins en outs van de WATERDIALOOG; achtergronden en techniek. Rapport RIKZ - 96.035.

Stuyfzand, P.J. 1989. An accurate relatively simple calculation of the saturation index of calcite for fresh to salt water. Journal of hydrology 105, 95-107.

TNO-GG (1996). Notitie REGIS en waterschappen. G.I. -96 TNO Grondwater en Geo-Energie.

UN/ECE Task Force on Monitoring & Assessment, 1996. Guidelines on Water-Quality Monitoring and Assessment of Transboundary Rivers. Lelystad.


Unie van Waterschappen, 1995a. Handleiding gegevensstandaard Unie van Waterschappen (GUW). Den Haag.

Unie van Waterschappen, 1995b. Nota Waterschapsbeleid voor waterbodems. Den Haag

Unie van Waterschappen, 1996. Gegevensstandaard Water 1996, Hoofdrapporten Deelrapporten 1, 2 en 3. Conceptrapport, in 1997 officieel uitgebracht.

Verdonschot P. e.a., 1997. Waternatuur in de Regionale Blauwe Ruimte. Gemeenschapstypen in regionale oppervlaktewateren. IKC-Natuurbeheer, Wageningen.

Waterbeleid voor de 21e eeuw. Advies van de Commissie Waterbeheer 21e eeuw.

Werkgroep HELP-tabel, 1987. De invloed van de waterhuishouding op de landbouwkundige productie. LD-mededeling 176.

Werkgroep Herziening Cultuurtechnisch Vademecum, 1988. Cultuurtechnisch Vademecum. Cultuurtechnische vereniging. ISBN 90-9002366-6, Utrecht.

Werkgroep Herziening RWSR-handleiding, 1999. Rapport Proefproject RWSR 2e fase. Witteveen+Bos, Deventer.

Witteveen + Bos, 1994. Aspectrapport emissies. RIZA, Lelystad.

Witteveen + Bos, 1997. Project Inventarisatie Meetnetstrategieën en -inrichting (PIM). Concept. RIZA, Lelystad.

iWSR handleiding Woordenlijst •••• 85

7 Woordenlijst

Adventus Gegevensmodel, opgesteld in opdracht van de Unie van Waterschappen, waarin de gegevens zijn beschreven die door waterschappen worden gebruikt bij de uitvoering van de primaire taken zoals oppervlaktewaterbeheer, waterkeringenbeheer, waterkwaliteitsbeheer, zuiveringsbeheer, wegenbeheer, vergunningverlening en belastingheffing. Adventus is opgenomen in de nieuwe Aquo Gegegevensstandaard, zie Aquo.

Aggregeren Samenvoegen (geografisch) van de waarden van één parameter tot een nieuwe waarde voor dat gebied. Aangezien het uitgangspunt is dat, als basisinformatie voor de iWSR, jaarcijfers van indicatoren worden gebruikt, is verdergaande temporele integratie in dit kader verder niet van belang.

Aquatisch ecosysteem Een systeem bestaande uit (groepen van) organismen en abiotische elementen in een bepaald (deel van een) water.

Aquo De landelijk vastgestelde gegevensstandaard Water, in beheer bij IDsW (zie www.idsw.nl)

Arcview Arcview is een Geografisch Informatiesysteem, waarmee ruimtelijke informatie kan worden gepresenteerd en geanalyseerd.

Aspect Verzameling samenhangende eigenschappen van het watersysteem zelf of van het omgaan met het watersysteem.

Attribuut Typerend kenmerk waarmee objecten uit de werkelijkheid worden beschreven in een informatiesysteem (bijvoorbeeld de naam van een meetpunt of oppervlaktewater).

Best bestaande techniek (bbt) Zuiveringstechniek die, bij de huidige stand van de techniek, de verontreiniging maximaal kan terugdringen.

86 •••• Woordenlijst iWSR handleiding

Best uitvoerbare techniek (but) Zuiveringstechniek die wordt voorgeschreven op basis van een afweging tussen enerzijds economische en maatschappelijke belangen en anderzijds risico's op nadelige effecten voor mens en ecosystemen.

Bever zie iBever

Bewerkingsmethode De methode van rekenkundige bewerking van numerieke gegevens om tot een resultaat te komen.

Biochemisch zuurstofverbruik (BZV) Een maat voor de hoeveelheid zuurstof die nodig is voor de biochemische afbraak van de in het water aanwezige organische stof door de aanwezige micro-organismen.

Biotaxon Naam voor de taxonomische categorieën van de levende natuur.

Bronindicator Een indicator die het omgaan met en beïnvloeden van het watersysteem door menselijk handelen beschrijft.

CIW De Commissie Integraal Waterbeheer (CIW) is het bestuurlijk overleg over de afstemming van beleid en uitvoering van integraal waterbeheer. Alle overheden die betrokken zijn bij het integraal waterbeheer zijn vertegenwoordigd in de Commissie: waterschappen, provincies, gemeenten en het rijk.

CIW-gegevensstandaard Gedeelte van de gegevensstandaard Adventus dat door de interbestuurlijke partners, vertegenwoordigd in de CIW, is vastgesteld als gemeenschappelijke standaard. De CIW-gegevensstandaard is opgenomen in de nieuwe Aquo Gegegevensstandaard, zie Aquo.

Clusteren Samenvoegen (integratie) van informatie van individuele doelvariabelen binnen een indicator.

Compartiment Dat deel van het milieu waarop het gegeven betrekking heeft. Voorbeelden zijn: oppervlaktewater, zwevende stof, bodem/sediment en organisme (biota).

CRUD Create, Read, Update, Delete Matrix met de rechten per entiteit of attribuut.

CSV Comma Seperated Value. Bestandstype waarin de gegevens op een regel zijn gescheiden door een komma of punt-komma.

Database Een verzameling van gegevens die ter beschikking staan van de gebruikers van het informatiesysteem. Een database is geordend als de verzameling van onderling gerelateerde tabellen waarin de gegevens gestructureerd zijn opgeslagen.


DFD Data Flow Diagram. Grafische weergave van de overdracht van informatie tussen de verschillende functies van een informatiesysteem.

Diffuse lozingen Lozingen van verontreinigingen, niet uit een puntbron, maar verspreid over een (groot) gebied.

Doelstelling Het geheel van kwaliteits-, kwantiteits-, inrichting- en beheersnormen behorende bij een functie van oppervlakte- of grondwater.

Doelvariabele Eigenschap of component van een watersysteem die representatief is voor onderdelen van dat watersysteem, danwel het gebruik van dat watersysteem. Er wordt onderscheid gemaakt in doelvariabelen voor de toestand en doelvariabelen voor de omvang van (een deel van) het watersysteem. Een doelvariable bestaat uit een Waarnemingssoort én een Bewerkingsmethode.

Drooglegging Het hoogteverschil tussen de waterspiegel in een waterloop en het maaiveld.

Duurzame ontwikkeling Een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder daarmee voor toekomstige generaties de mogelijkheden in gevaar te brengen om ook in hun behoeften te voorzien (derde Nota Waterhuishouding).

EBEOsys Ecologische BEOordelingsSYStemen voor Windows van de STOWA.

Ecologisch profiel Samenvattend overzicht van de ecologische beoordeling met het STOWA-beoordelingssysteem. Het overzicht wordt op grafische wijze gepresenteerd.

Ecologische hoofdstructuur Het samenhangende netwerk van in (inter)nationaal opzicht belangrijke duurzaam te behouden ecosystemen Dit netwerk bestaat uit kerngebieden, natuurontwikkelingsgebieden en verbindingszones.

Ecologische infrastructuur Het samenhangend stelsel van reeds bestaande en nog tot stand te brengen grote en kleine natuurgebieden en van de verbindingen daartussen.

Ecologische normdoelstelling oppervlaktewater Samenhangend geheel van normen met betrekking tot de ecologische toestand van een (stelsel van) oppervlaktewater(en).

Ecologische verbindingszone Route waarlangs organismen zich kunnen verplaatsen; onderdeel van de ecologische hoofdstructuur.

Eenheid De dimensie van een grootheid.


Effectindicator Een indicator die de toestand van het (water)milieu beschrijft.

Entiteit Schematische weergave van een object uit de werkelijkheid door middel van een aantal onderscheidende kenmerken (genaamd attributen).

ERD Entiteit Relatie Diagram. Grafische representatie van entiteiten in een informatiesysteem en hun onderlinge relaties.

Eutrofiëring De verrijking van oppervlaktewater, bodem en grondwater met voedingsstoffen als gevolg van de belasting met fosfor- en stikstofverbindingen.

Foreign key Verwijzing vanuit een tabel naar de primary key in een gerelateerde tabel.

Formaat Het formaat is het type en de lengte van een veld in een database. Het type is bijvoorbeeld tekst of numeriek (hele getallen of decimale getallen). De lengte van een veld bepaalt hoe groot het gegeven in een veld kan zijn. Als een tekstveld 60 lang is, dan kan er dus een stuk tekst in worden opgeslagen van maximaal 60 karakters (inclusief spaties).

Functie De bestemming in waterhuishoudkundige zin van het op en/of in de bodem vrij aanwezige water, met het oog op de daarbij betrokken belangen.

Functiegerichte normen Normen die bepaalde functies van het milieu beschermen, zoals drinkwatervoorziening.

Functiegerichte waterkwaliteitseisen De eisen zijn te beschouwen als wettelijke grenswaarden. Zij geven uitvoering aan een aantal EU-richtlijnen.

Gebiedsvreemd water Water dat van buiten het gebied aangevoerd wordt en dat veelal een andere samenstelling heeft dan het van nature ter plaatse thuis horende water.

Gegevensmodel Beschrijving van de structuur van de in een toepassing te gebruiken gegevens. Een gegevens model kan worden beschreven met behulp van een Entiteit Relatie Diagram.

Gemiddelde Het rekenkundig gemiddelde van alle metingen.

GGS/GGR/GGOS/GGOR Gewenste grond (-en oppervlakte)-watersituatie of -regime. Onderscheiden worden de gewenste grond (-en oppervlakte)-watersituatie per functie en per gebied. In het eerste geval gaat het om een gewenste


situatie voor die functie op die plaats, ongeacht de wensen en eisen van aangrenzende functies in datzelfde gebied. In het tweede geval betreft het een afgewogen keuze voor een na te streven grondwatersituatie in een bepaald gebied, rekening houdend met de functies die dat gebied heeft. In principe moet overal de gewenste grondwatersituatie worden vastgesteld. Zie ook GGR en OGR.

GHG Gemiddelde hoogste grondwaterstand; het rekenkundig gemiddelde, over ten minste 8 jaar, van de hoogste drie grondwaterstanden in de winterperiode (1 oktober tot 1 april). De metingen dienen omstreeks de 14e en de 28e van elke maand plaats te vinden in geheel geperforeerde, 2 à 3 meter lange buizen.

GIS Geografisch Informatiesysteem.

GLG Gemiddeld laagste grondwaterstand; het rekenkundig gemiddelde, over ten minste 8 jaar, van de laagste drie grondwaterstanden in de winterperiode (1 oktober tot 1 april).

Grenswaarde Norm voor de concentratie van een stof in een bepaald compartiment (bijvoorbeeld oppervlaktewater) die, behoudens overmacht, niet mag worden overschreden. Er bestaan grenswaarden als wettelijke norm en als beleidsnorm. De grenswaarden in de Evaluatienota Water voor (water)bodem en oppervlaktewater houden een inspanningsverplichting in voor de waterkwaliteitsbeheerders, dat wil zeggen dat zij de mogelijke middelen moeten aanwenden om het niveau van de grenswaarde tenminste binnen een bepaalde termijn (voor het jaar 2000) te bereiken. Zolang de grenswaarde hoger ligt dan de streefwaarde, geeft deze voor de stof een tussendoel aan van de te realiseren milieukwaliteit in het betreffende compartiment in Nederland. Het uiteindelijk na te streven milieukwaliteitsniveau is de streefwaarde. De grenswaarde is niet lager dan de streefwaarde en in principe niet hoger dan het MTR.

GUI Graphical User Interface

Hoedanigheid De toestand waarin een gegeven zich bevindt. Voorbeelden zijn “na filtratie”, “particulair gebonden” en “na centrifugeren”.

iBever Beoordelings- en Verwerkingsprogrammatuur water. Programma waarmee de chemische en ecologische kwaliteit van watertypen beoordeeld kan worden.

IDsW Informatiedesk standaarden Water: landelijk programmabureau dat onder meer de gegevensstandaard Water Aquo beheert; iWSR is als pilot in beheer bij IDsW. Zie www.idsw.nl

Indicator Een variabele of groep van variabelen die informatie geeft over de toestand of het gebruik van een watersysteem, danwel de stand van zaken van voorgenomen activiteiten of geplande producten. Men onderscheidt effect-, bron- en prestatie-indicatoren.


Indicatorwaarde Mate waarin voor een indicator de werkelijkheid overeenkomt met de gewenste toestand. Dat wordt uitgedrukt op een schaal van 0 tot 100.

Infiltratie, wegzijging Neerwaarts gerichte stroming van grondwater en oppervlaktewater uit grondoppervlak en vanuit sloten en drains of door een slecht doorlatende laag.

Integreren Samenvoegen van de waarden van verschillende parameters/indicatoren (ook in de tijd) tot een nieuwe waarde voor de combinatie van parameters/indicatoren. De waarden van de afzonderlijke parameters/indicatoren en de gecombineerde waarde zijn representatief voor hetzelfde tijdvak en hetzelfde gebied.

Inspanningsverplichting De verplichting voor een rechtspersoon om een inspanning te leveren die redelijkerwijs van hem verwacht kan worden om een bepaalde norm te halen.

Interface Koppeling tussen twee toepassingen of tussen een toepassing en een gebruiker.

Interventiewaarde Waarde waarmee voor verontreinigende stoffen het concentratie-niveau in een compartiment (bijvoorbeeld grondwater) wordt aangegeven waarbij sprake is van ernstige vermindering of dreigende vermindering van de functionele eigenschappen die de bodem (landbodem en waterbodem) heeft voor mens, plant of dier. De interventiewaarde geeft een concentratieniveau aan waarvan de overschrijding moet leiden tot (directe) actie. Er zijn interventiewaarden vastgesteld voor (water)bodem en grondwater.

Interventiewaarden grondwater De interventiewaarde grondwater geeft een concentratieniveau aan waarvan overschrijding zou moeten leiden tot (directe) actie en is vastgesteld in het kader van de saneringsregeling uit de Wet bodembescherming (Wbb) [29]. Er is sprake van een ernstig geval van grondwaterverontreiniging indien de gemiddelde concentratie van een stof in grondwater in tenminste 100 m3 bodemvolume boven het interventiewaarde-niveau ligt. De te ondernemen actie bestaat dan uit het vaststellen van de saneringsurgentie, die met name afhankelijk is van het actueel verspreidingsrisico.

Interventiewaarde (water)bodem De interventiewaarde (water)bodem geeft een concentratieniveau aan waarvan de overschrijding zou moeten leiden tot (directe) actie en is vastgesteld in het kader van de saneringsregeling uit de Wet bodembescherming (Wbb) [29]. Voor waterbodems gelden dezelfde interventiewaarden als voor landbodems. Er is sprake van een ernstig geval van (water)bodemverontreiniging indien de gemiddelde concentratie van een stof in grond of sediment in tenminste 25 m 3 bodemvolume boven het interventiewaarde-niveau ligt. De te ondernemen actie bestaat dan uit het vaststellen van de saneringsurgentie, die met name afhankelijk is van het actueel ecologisch en humaan risico.

iWSR instrumentarium Regionale WaterSysteemRapportage

iWSR-rapportage Shapefile volgens iWSR GIS-gegevensmodel.


KRW Europese KaderrichtlijnWater, zie voor meer informatie: www.kaderrichtlijnwater.nl.

Kwel Een opwaarts gerichte stroming van het grondwater naar sloten en drains, of door een slecht doorlatende laag.

Legger Een door het waterschap bijgehouden register van percelen waarop bepaalde verplichtingen rusten. In de legger is opgenomen wat de minimale afmetingen zijn van de watergangen en kunstwerken.

Macrofauna Ongewervelde in water levende diertjes die juist met het blote oog waarneembaar zijn (macro-evertebraten).

Macrofyten Met het blote oog waarneembare waterplanten; zowel macro-algen al hogere waterplanten, mossen en kranswieren.

Mediaan Bij een even aantal metingen het gemiddelde van de twee middelste metingen (gesorteerd op meetwaarde). Bij een oneven aantal metingen de middelste meetwaarde (gesorteerd op meetwaarde).

MDB Microsoft Access databases worden opgeslagen met de extensie mdb.

MTR Maximaal Toelaatbaar Risiconiveau. Het MTR is de concentratie per stof in een bepaald compartiment (bijvoorbeeld oppervlaktewater) waarbij 95% van de potentieel aanwezige soorten in een ecosysteem in theorie beschermd is.

Natuurvriendelijk oeverbeheer Een vorm van oeverbeheer waarbij behoud, herstel of ontwikkeling van ecologische waarden een belangrijke rol speelt.

Normdoelstelling Samenhangend geheel van normen met betrekking tot een systeem of categorie systemen.

Notove iBever-applicatie voor het beoordelen en toetsen van waterkwaliteitsgegevens.

Nutriënten Voedingsstoffen.

OGR Identiek aan gewenste grondwatersituatie (GGS) per functie (zie GGS).


Onderbemaling Een door middel van bemaling gehandhaafde plaatselijke verlaging van het polderpeil.

Onderhoudsbagger Baggerspecie die vrijkomt bij het baggeren om waterhuishoudkundige redenen.

Orgaan Deel van een levend wezen (plant of dier), dat door zijn bouw voor een bepaalde functie dient (bijvoorbeeld: hart en nieren).

Parameter Eén kenmerk van een biologische, chemische, fysische of wiskundige grootheid (bijvoorbeeld debiet, zuurgraad).

PAWN Policy Analysis of Water Management in the Netherlands.

Peil Het krachtens reglement of verordening door de beheerder vastgelegde en door gedeputeerde staten goedgekeurde waterpeil in een polder, dat door de beherende instantie wordt nagestreefd.

Peilbesluit Een besluit van de waterkwantiteitsbeheerder waarbij het te handhaven oppervlaktewaterpeil wordt vastgelegd, en waarin de betrokken belangen integraal zijn afgewogen.

Peilgebied Een gebied waarin één en hetzelfde peil wordt nagestreefd.

Prestatie-indicator Een indicator die de voortgang in voorgenomen prestaties en producten van overheid of doelgroep beschrijft.

Primary key Een combinatie van één of meer attributen van een tabel die elk record uniek identificeerbaar maken. Binnen iBever is er voor gekozen om aan elke tabel één automatisch gegenereerde betekenisloze sleutel toe te voegen.

Project Het werken met ArcView is georganiseerd in projecten. Het project-venster (met de Project-GUI) beheert o.a. de Views, Tabels en de instellingen die algemeen zijn voor het project. De functies in de Project-GUI hebben betrekking op het algemene instellingen van ArcView.

Puntlozing Lozing geconcentreerd op één locatie, bijvoorbeeld de effluentlozing van een zuiveringsinstallatie.

Query Eén of meerdere zoekcriteria waarmee een (deel)selectie kan worden gemaakt op de in de database aanwezige gegevens.


Record Een rij in een tabel van een database.

Referentiewaarden Waarden die een grens aangeven tussen een als multifunctioneel en een als niet multifunctioneel beschouwde bodem.

Resultaatsverplichting Wettelijke verplichting om aan het beoogde resultaat (de norm) te voldoen.

RIKZ Rijksinstituut voor Kust en Zee

RIZA Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling.

RWSR Regionale WaterSysteemRapportage. Deze term werd oorspronkelijk zowel gebruikt voor de aanduiding van de methodiek als voor een rapportage. De term 'RWSR' is vanaf iWSR versie 1.2 vervangen door 'iWSR' wanneer het om de methodiek en door ‘WSR” wanneer een (schriftelijke) watersysteemrapportage wordt bedoeld. In de software staat echter nog een aantal keren RWSR; bij versie 2.0 zal consequent iWSR worden gebruikt.

Saneringsbagger Baggerspecie die vrijkomt bij het baggeren om milieuhygiënische redenen.

Selecteren Het aanmaken en uitvoeren van een query met als resultaat een selectie.

Selectie Een deelverzameling van de gegevens in de database, die voldoet aan één of meerdere opgegeven criteria.

Shapefile Een shapefile is een ESRI bestandsformaat voor GIS-bestanden. Het is een open formaat, d.w.z. andere software-ontwikkelaars kunnen zonder het betalen van gebruiksrechten gebruikmaken van functionaliteit voor het lezen en aanmaken van shapefiles. Mede hierdoor zijn er veel GIS-bestanden wereldwijd beschikbaar als shapefiles. Het shapefile-bestandsformaat werd geïntroduceerd bij de ontwikkeling van het ESRI GIS-programma ArcView.

Een andere ESRI GIS-bestandsformaat zijn de coverage en de geodatabase. Shapefiles, geodatabases en coverages zijn geschikt voor het weergeven van objecten en hun attribuut informatie middels punten, lijnen en vlakken.

Signaleringswaarde waterbodem De signaleringswaarde waterbodem is een interventiewaarde (zie aldaar) en is alleen van toepassing op metalen. De waarde ligt hoger dan de interventiewaarde waterbodem. Aangenomen wordt dat in anaërobe waterbodems er geen sprake is van actuele risico's voor de mens of het milieu indien de concentraties van de afzonderlijke metalen lager zij dan de signaleringswaarden. Dit betekent dat een ernstig geval van waterbodemverontreiniging, waarbij de concentraties hoger liggen dan de interventie-waarde maar lager


dan de signaleringswaarde, een lage saneringsurgentie heeft. De waarde is niet gebaseerd op (eco)toxiciteitsgegevens.

SQL Structured Query Language. Een wiskundige vraagtaal waarmee gegevens uit een relationele database benaderd kunnen worden.

Streefwaarde De concentratie van een stof in een bepaald compartiment (bijvoorbeeld oppervlaktewater) waarbij de risico's voor als nadelig te waarderen effecten voor ecosystemen, functionele eigenschappen van het milieu en voor andere compartimenten verwaarloosbaar worden geacht.

Er zijn streefwaarden vastgesteld voor de compartimenten: (water)bodem, oppervlaktewater, grondwater en lucht. De waarde geeft het einddoel aan van de te realiseren kwaliteit in Nederland in het betreffende compartiment. Aan het bereiken van dit einddoel is geen termijn gekoppeld. Getalsmatig ligt de waarde op het niveau van het Verwaarloosbaar Risico (zie aldaar).

Taakstelling Opdracht aan doelgroep of overheid, om de milieubelasting te verminderen met een afgesproken hoeveelheid binnen een afgesproken periode.

Thema In ArcView ingelezen GIS-bestanden worden een thema genoemd. ArcView kan o.a. gebruik maken van shapefiles, coverages. Ook diverse CAD-bestanden (DXF, DWG) en raster-bestandsformaten (TIFF, JPEG, SID, GRID) kunnen gebruikt worden. Meerdere thema's kunnen feitelijk uit één GIS-bestand bestaan, die echter verschillend geclassificeerd zijn. Bijvoorbeeld op verschillende attributen.

Toetsingswaarde waterbodem De toetsingswaarde waterbodem is geen milieukwaliteitsdoelstelling, maar een praktisch criterium dat wordt gehanteerd in het verspreidingsbeleid van baggerspecie. De waarde is niet gebaseerd op (eco)toxiciteitsgegevens. De toetsingswaarde ligt op of boven de grenswaarde nieuw gevormd sediment en op of onder de interventiewaarde waterbodem (zie verder: klassengrenzen baggerspecie).

Toetswaarde Een toetswaarde is die (gestandaardiseerde) meetwaarden die voor de beoordeling van de kwaliteit van water, waterbodem of zwevend stof vergeleken wordt met de norm. Eventuele toegestane overschrijdingen blijven buiten beschouwing.

Towabo iBever-applicatie voor het beoordelen en toetsen van waterbodemkwaliteitsgegevens. (Towabo is vervanger van Waboos).

Uitwisselingsbestand Een bestand waarmee gegevens tussen de iWSR modules wordt uitgewisseld. Het aantal velden kan van plek tot plek verschillen. Het formaat van de velden is echter altijd gelijk.

Veld Een kolom in een tabel van een database.


Verdroging Een gebied wordt als verdroogd aangemerkt als aan dat gebied een natuurfunctie is toegekend en de grondwaterstand in het gebied onvoldoende hoog is danwel de kwel onvoldoende sterk om bescherming van de karakteristieke grondwaterafhankelijke ecologische waarden waarop de functietoekenning is gebaseerd, in dat gebied te garanderen. Een gebied met een natuurfunctie wordt ook als verdroogd aangemerkt als ter compensatie van een te lage grondwaterstand water van onvoldoende kwaliteit moet worden aangevoerd. (Bron: IPO/RIZA, 1996).

View Alle gebruikte thema's (GIS-bestanden) worden opgevraagd in een View. De functies in de View-GUI hebben betrekking op het instellen, analyseren van GIS-bestanden en de instellingen van de View zelf.

VR Verwaarloosbaar Risiconiveau (VR). Het VR is de concentratie van een stof in een bepaald compartiment (bijvoorbeeld oppervlaktewater) waarbij de risico's voor het aquatisch ecosysteem verwaarloosbaar worden geacht. Het VR komt in principe overeen met 1/100 van het Maximaal Toelaatbaar Risiconiveau (MTR), of het als natuurlijk beschouwde achtergrondniveau.

Verzilting Het proces van toename van het chloridegehalte van water, door natuurlijke of kunstmatige oorzaken.

Verzoeting Het proces van afname van het chloridegehalte van het water in van oudsher brakke of zoute gebieden, door toestroom of lozing van zoet water.

Waardebepalingsmethode Aanduiding voor de methode waarmee een waarde is vastgesteld.

Waarnemingssoort Het centrale begrip binnen de Aquo gegevensstandaard en dus ook binnen iWSR inzake de omgang met gegevens. De waarnemingssoort is de combinatie van Parameter, Eenheid, Compartiment, Hoedanigheid en Biotaxon.

Waterindex Mate waarin voor één doelvariabele de werkelijkheid overeenkomt met de gewenste toestand. Dat wordt uitgedrukt op een schaal van 0 tot 100.

Waterbodem Bodem die permanent, danwel met een zekere regelmaat, danwel onder bijzondere omstandigheden met oppervlaktewater is bedekt.

Waterstand Hoogteligging van de waterspiegel ten opzichte van ANP.

Watersysteem Een samenhangend geheel van oppervlaktewater, grondwater, waterbodem, oevers en technische infrastructuur, met inbegrip van de daarin voorkomende levensgemeenschappen en alle bijbehorende fysische, chemische en biologische kenmerken en processen.


Watersysteembenadering Werkwijze van waaruit de zorg voor de waterhuishouding wordt benaderd en waarbij uitgegaan wordt van de samenhang binnen de waterhuishouding en de relevante omgeving. (Het brede kader waarin de derde Nota waterhuishouding dient te worden geplaatst).

WIS Waterstaatkundig Informatiesysteem.

Wiskundig x-percentiel Het wiskundig x-percentiel (x = 1,2, 99), zoals bijvoorbeeld het 10-percentiel of 90-percentiel, wordt bepaald als de waarde waarvoor geldt dat x% van de meetwaarden een waarde heeft die kleiner dan of gelijk is aan deze waarde. Als deze waarde tussen twee meetwaarden in valt, wordt lineair geinterpoleerd.

Naast het wiskundig x-percentiel bestaat er ook het CUWVO x-percentiel. Deze methode is eenvoudiger omdat de waarde altijd overeenkomt met één van de meetwaarden uit de meetreeks.

WVS Water Systeem Verkenning.

Zomergemiddelde Het rekenkundig gemiddelde van alle metingen in de periode 1 april tot en met 30 september.

Zuurstofbindende stoffen Stoffen, die bij bacteriële afbraak in oppervlaktewater zuurstof verbruiken.

Zwarte lijststoffen Stoffen waarvoor in internationaal verband is afgesproken dat vermindering of opheffing van lozing de hoogste prioriteit verdient. Onder zwarte lijststoffen worden in dit plan verstaan de aangewezen stoffen van de zwarte lijst (kwik en cadmium) en de 127 potentiële zwarte lijststoffen.

iWSR handleiding iBever en uitwisselingsbestanden •••• 97

Bijlage A iBever en uitwisselingsbestanden De volgende functies van de iWSR GIS-module maken een Bever uitwisselingsbestand aan:

- Gegevens selecteren

- Handmatig invoeren

- Toetsen/converteren

- Integreren

De volgende functies van de iWSR GIS-module gebruiken een Bever uitwisselingsbestand:

- Toetsen/converteren

- Presenteren

- Gegevens opslaan

De volgende functies van de GIS-module maken gebruik van de Oracle View definitie:

- Gegevens selecteren

De omschrijving van deze bestanden is vastgesteld in het Technische Overleg iWSR. B2N* BeverExport (tot iBever 2.2 BeverToNotove) Mdb-bestand met formaat dat vanuit iBever

geëxporteerd is naar andere applicaties

N2B* BeverImport (tot iBever 2.2 NotoveToBever) Mdb-bestand met formaat dat voor import in iBever gebruikt wordt met gegevens van andere applicaties

BIF* Bever Interface File Bever uitwisselingsbestand (B2N of N2B)

De voornaamste taak van de applicatie iBever is het voorbewerken van gegevens en die aan te bieden aan applicaties. De gegevens van iBever worden standaard opgeslagen in een relationele database, een Bever Database. Een Bever Database bevat dan ook veel gegevens. De uitwisseling tussen iBever en andere applicaties gaat middels het Bever uitwisselingsbestand (Bever Interface File). Dit is een database, die feitelijk bestaat uit één 'platte tabel'. Deze tabel heeft een vastgelegde gegevensstructuur.

Een Bever uitwisselingsbestand komt voor als B2N en N2B bestand. In principe hebben deze dezelfde attributen. Het N2B bestand verschilt echter in die zin van het B2N bestand, dat er over het algemeen veel minder velden in staan. Er zijn gegevens die door applicaties niet gebruikt worden, terwijl deze wel in de invoer staan (B2N). In de uitvoer van dergelijke applicaties (N2B) staan die velden die minimaal nodig zijn om de uitvoer te beschrijven. iBever leest hieruit weer een aantal kolommen om de gegevens in de Bever Database op te slaan.

98 •••• iBever en uitwisselingsbestanden iWSR handleiding

A.1 Samenhang iWSR modules met iBever De onderstaande figuur toont de onderdelen van iWSR in samenhang met iBever, waaruit het gebruik kan worden afgelezen:

Processtap Nr. Omschrijving

3. Monitoring 1 Een selectie op administratieve criteria in iBever wordt bewaard in een iBever uitwisselingsbestand.

3. Monitoring 2 Bij gebruik van de RWSR Oracle database kan op basis van administratieve criteria een selectie uit die database worden gemaakt. De criteria die te maken hebben met de rubricering van de indicatoren staan in de Oracle database module.

1. Geogr.geg. 3. Monitoring

3+4 Vervolgens kan vanuit de GIS-module op geografische criteria (4) een nadere selectie (3) worden gemaakt.

3. Monitoring 5 De selectie wordt bewaard in een iBever uitwisselingsbestand.

1. Geogr.geg. 3. Monitoring

6 De selectie kan worden gepresenteerd in kaartvorm.

4. Toetsing 7 De iWSR Rekenmodule leest het iBever uitwisselingsbestand (7) en de benodigde referentiegegevens uit de iWSR Referentiedatabase.

4. Toetsing 8 De rekenresultaten worden opgeslagen in een iBever uitwisselingsbestand.

5. Presentatie 9 De GIS-module haalt gegevens uit het iBever uitwisselingsbestand (9) of rechtstreeks uit de iBever database (10).

5. Presentatie 10 Er kan een nadere selectie plaatsvinden op basis van de criteria die te maken hebben met de rubricering van de indicatoren.

5. Presentatie 11+12

De geselecteerde resultaten kunnen worden geaggregeerd, geïntegreerd en gepresenteerd in kaartvorm.

nvt 13 Eventueel worden vanuit iBever de rekenresultaten uit het iBever uitwisselingsbestand geïmporteerd en opgeslagen in een iBever database.

nvt 14 Eventueel worden vanuit de iWSR-GIS-module het iBever uitwisselbestand met rekenresultaten opgeslagen in de RWSR Oracle database.

iWSR handleiding iBever en uitwisselingsbestanden •••• 99

A.2 iBever uitwisselingsbestanden

Bever: Nieuwe naamgeving

B2N N2B Import van een bestand in mdb-format

Export in csv- of mdb-format (breed)

mpn_mpnomsch * f * mpn_mpnident * * v * mwa_mwadtmb * * v * mwa_mwatijdb * f * mwa_mwadtme * * (v) * mwa_mwatijde * f *

mps_domomsch * f * mep_domomsch * * mep_domgwcod * * v * mco_domomsch * * mco_domgwcod * * v * hoe_domomsch * f * hoe_domgwcod * * * rvlak_domafkrt * f * mwa_bmhoogte * f * mwa_mwawrden * * v *

mrsinovs_domafkrt * f * mwa_mwawrdea * * f *

mrsinkwa_domgwcod * * f * mbm_domomsch * * mbm_domgwcod * * f *

org_orgomsch * f * mbx_domomsch * f * mbx_domafkrt * * f *

mbx_domgwcod * f * mpn_mrfxcoor * f * mpn_mrfycoor * f * mpn_mrfzcoor * f *

mwaontbr_domomsch * f * sub_subident * f *

wsp_domomsch * f * wsp_domgwcod * gem_domomsch * f * gem_domgwcod * prv_domomsch * f * prv_domgwcod * ryk_domomsch * f * ryk_domgwcod * owa_owanaam * * owa_owaident * f *

owasrtkl_domomsch * * owasrtkn_domomsch * *

map_mapident * f * wbm_wbmomsch * * * wbm_wbmident * f * mba_domomsch * f * mbw_domomsch * *

wns_wnsident * mps_domgwcod * * v *

mrsinovs_domgwcod * * mwaontbr_domgwcod * * owasrtkl_domgwcod * * owasrtkn_domgwcod * *

mba_domafkrt * * mbw_domafkrt * * wrs_wrsident *

mwa_mwaident * mrsinkwa_domomsch * *

100 •••• iBever en uitwisselingsbestanden iWSR handleiding

Bever: Nieuwe naamgeving

B2N N2B Import van een bestand in mdb-format

Export in csv- of mdb-format (breed)

owa_owastagn * * wns_osmomsch * f * mwa_nrmcefi_id *

sgk_sgkcode * f * ivs_domafkrt * *

wrsstat_domafkrt * f * mpn_id * wns_id *

ttsident * mwadfntf * ttsstand * klassen * nstident * ndfwrde * uitaantl * uitstand *

v = verplicht f = facultatief

iWSR handleiding Dimensies doelstellingen en indicatoren •••• 101

Bijlage B Dimensies doelstellingen en indicatoren Een rapportage volgens de iWSR-methodiek wordt opgezet om een evaluatie van het waterbeleid en -beheer mogelijk te maken. Een eerste stap bij de evaluatie is het vergelijken van de huidige toestand van een watersysteem met de doelstellingen die daarvoor gelden. Het is daarom van belang de indicatoren waarmee de toestand en het gebruik van watersystemen worden beschreven, af te stemmen op de wijze waarop doelen taakstellingen zijn of zullen worden geformuleerd. Hierop wordt in de volgende paragrafen nader ingegaan.

B.1 Drie dimensies Bij de beschrijving van de toestand en het gebruik van watersystemen met behulp van indicatoren zijn er drie dimensies te onderscheiden. Deze drie dimensies zijn: 1. Toestand: De toestand op een bepaalde plaats in een watersysteem. 2. Omvang/locatie: De grootte en plaats van (een deel van) een watersysteem met een bepaalde

toestand. 3. Tijd: Het moment waarop voor (een deel van) een watersysteem een bepaalde toestand

geldt.

Ook bij elke doelstelling zijn (impliciet of expliciet) dezelfde drie dimensies te onderscheiden: 1. Toestand: De gewenste toestand van het watersysteem op een bepaalde plek. 2. Omvang/locatie: De gewenste omvang en/of gewenste locatie van het watersysteem of gebied

waarvoor de gewenste toestand gerealiseerd moet worden. 3. Tijd: Het tijdstip waarop de gewenste toestand van het watersysteem voor de gewenste

omvang bereikt moet zijn.

Voorbeelden van beleidsdoelstellingen

"In het jaar 2006 wordt voor micro verontreinigingen het MTR gehaald" Toestand : minimaal MTR (µg/l) Omvang/locatie : alle oppervlaktewateren (m, m²) Tijdstip : 2006

"In 2010 is van tenminste 50% van de oevers het onderhoud natuurvriendelijk" Toestand : natuurvriendelijk onderhoud (klasse) Omvang/locatie : 50% van alle oevers (%) Tijdstip : 2010

"In 2006 zijn alle peilbesluiten up to date, d.w.z. jonger dan 5 jaar" Toestand : jonger dan 5 jaar (klasse) Omvang/locatie : 100% van de peilbesluiten (%) Tijdstip : 2006

Bij de beschrijving van de toestand en het gebruik van watersystemen is sprake van een momentopname. Door het maken van meerdere momentopnamen achter elkaar, kan een trend worden weergegeven in de tijd. Op deze wijze kan de basis worden gelegd voor respectievelijk een toestandsevaluatie en voortgangsevaluatie. Ook kan de toestand op een bepaald moment worden vergeleken met de toestand in een referentiejaar. Hierna wordt verder ingegaan op de dimensies "toestand" en "omvang". Iedere indicator bevat informatie over deze twee dimensies, in onderstaande figuur schematisch weergegeven als de assen van een grafiek.

102 •••• Dimensies doelstellingen en indicatoren iWSR handleiding

toestand van het watersysteem

(mg/l, klasse)

omvang van het watersysteem (m², %, m)

Twee dimensies bij beschrijving van toestand en gebruik van watersystemen

B.2 Toestand van een watersysteem Informatie over de toestand van een watersysteem kan getalsmatig of beschrijvend zijn. In onderstaande tabel wordt dit met enkele voorbeelden toegelicht.

Indeling van de informatie over de toestand van het watersysteem

Soort informatie Voorbeelden

Getalsmatige informatie Waterkwaliteit Waterbodemkwaliteit (gehalten) Waterkwantiteit (waterstand, debiet, etc.) Waterdiepte etc.

Beschrijvende informatie

Ecologische beoordeling Waterbodemkwaliteit (verontreinigingsklasse) Wijze van onderhoud Vorm van de oever Mate van verdroging etc.

Bij getalsmatige informatie gaat het om rechtstreeks meetbare gegevens of andere objectief uit meetbare variabelen af te leiden gegevens in de vorm van concentraties (mg.l-¹), debieten (m³.sec-¹), etc.

Beschrijvende informatie betreft niet rechtstreeks en objectief uit meetbare variabelen af te leiden gegevens (omschrijvingen) of klassenindelingen die voortvloeien uit expliciet beschreven rekenregels voor de vertaling van objectief meetbare variabelen naar klassen, zoals bijvoorbeeld gebeurt bij de ecologische beoordelingssystemen van de STOWA en de klassenindeling van de waterbodemkwaliteit (Towabo).

Doelstellingen voor de toestand van een systeem kunnen in de vorm van een waarde of gewenste klasse op de verticale as worden geformuleerd: 1. Getalsmatig, bijvoorbeeld:

− streef- en grenswaarden voor waterkwaliteit (mg/l);

− maximale afwijking afvoercapaciteit (in procenten).

2. Beschrijvend, bijvoorbeeld:

− gewenst ecologisch niveau in een watersysteem met de algemeen ecologische functie (klasse);

− gewenste mate van afstemming van onderhoud op natuurwaarden in watersystemen met de functie natuur (klasse).

B.3 Omvang van (een deel van) een watersysteem

iWSR handleiding Dimensies doelstellingen en indicatoren •••• 103

Informatie over de omvang van (een deel van) het watersysteem, die een bepaalde toestand heeft is altijd getalsmatig, in de vorm van lengte (m), oppervlakte (m²), aantallen (representatieve monster)punten, percentages van het totaal.

Ook voor de omvang van een watersysteem met een bepaalde toestand kunnen doelstellingen worden geformuleerd in de vorm van een waarde (oppervlakte, lengte of percentage) op de horizontale as van figuur b5.1. Dit kan zowel een boven- als een ondergrens zijn, afhankelijk van de doelstelling op de verticale as.

Voorbeelden zijn: − de waterkwaliteit moet op alle monsterpunten voldoen aan de grenswaarden;

− gewenste afname oppervlakte verdroogd gebied;

− gewenste totale lengte natuurvriendelijke oever.

B.4 Betekenis van de dimensies voor de indicatoren Elke indicator is (voor zover zinvol) gesplitst in een doelvariabele voor de toestand en een doelvariabele voor de omvang (zie deel 2 van deze handleiding).

Afhankelijk van de formulering van de doelstelling waaraan getoetst wordt, kan een van beide doelvariabelen of kunnen beide doelvariabelen worden gebruikt om de toestand en het gebruik van watersystemen te beschrijven: 1. Indien de doelstelling geformuleerd is in termen van gewenste toestand, wordt met behulp van een

waterindex aangegeven of de doelstelling wordt gehaald en hoever de actuele situatie van de doelstelling is verwijderd.

2. Indien de doelstelling is geformuleerd in termen van omvang, wordt eerst gekeken of de toestand wel of niet voldoet aan de gewenste toestand. Vervolgens wordt gekeken naar de omvang die wel aan de doelstelling voldoet. De nuancering hoe ver de toestand van de gewenste toestand verwijderd is, gaat daarbij verloren.

3. Tenslotte kan men kijken naar de omvang per toestandsklasse.

Welke van de drie hierboven genoemde benaderingswijzen wordt gekozen is afhankelijk van de formulering van de doelstelling en de gekozen integratiemethode (zie hoofdstukken 2 en 5 van deze Handleiding). Op de volgende bladzijde staan enkele voorbeelden ter verduidelijking.

Voorbeelden 1. Toetsing op basis van de toestand

In een watersysteem zijn van 12 representatieve meetpunten de toetswaarden voor het gehalte fosfaat voorhanden. De doelstelling is de MTR. De toetswaarden worden getoetst aan de MTR en er wordt een individuele waterindex berekend (zie paragraaf 4.3). Door middelen van de waterindexen van alle meetpunten in een watersysteem of door het berekenen van de mediaan, wordt een waterindex of klasse voor het hele watersysteem berekend.

2. Toetsing op basis van de omvang In een watersysteem zijn van 12 representatieve meetpunten de toetswaarden voor het gehalte fosfaat voorhanden. De doelstelling voor het gehele watersysteem is de MTR. Van de 12 meetpunten voldoen er 4 aan de grenswaarde. De doelrealisatie is 33%.

3. Toetsing op basis van toestand en omvang In een watersysteem zijn van 12 representatieve meetpunten de toetswaarden voor het gehalte fosfaat voorhanden. Hiervan liggen 5 toetswaarden tussen de grenzen > 2x MTR maar � 5x MTR (score 2), 3 toetswaarden tussen de grenzen > MTR maar � 2x MTR (score 3) en 4 tussen de grenzen > Streefwaarde maar � MTR (score 4). De doelstelling voor het hele watersysteem is de MTR. De doelscore is daarmee score 4. Met behulp van een staafdiagram kan het aantal meetpunten per klasse worden aangegeven. De indexwaarde op basis van toestand en omvang is 64.

Bron: RWSR-Handleiding versie 1998, § 5.2

104 •••• Indicatoren in standaard-set iWSR handleiding

Bijlage C Indicatoren in standaard-set

C.1 Inleiding Per watersysteem wordt gekeken welke functies zijn toegekend en welke functie-eisen er gelden. Deze bepalen tezamen de doelstellingen voor dat watersysteem of gebied, waaraan toestand en gebruik van dat watersysteem of gebied worden getoetst. Bij de beleidsevaluatie wordt gekeken naar het voldoen aan de eisen per functie en naar het samengaan of conflicteren van functies. Samengaan of conflicteren komt al aan het licht zodra de verschillende functie-eisen voor een watersysteem of gebied op een rij worden gezet. Waarschijnlijk zijn voor de gevallen dat functie-eisen conflicteren, in beleids- en beheersplannen oplossingen aangedragen in de vorm van prioriteitstelling (hoofd- en nevenfuncties), compromissen of technische maatregelen. Zo is bijvoorbeeld het gewenste gronden oppervlaktewaterwaterregiem in een gebied (GGOR) het resultaat van een afweging van verschillende belangen.

Voor de basisfunctie is een groot aantal indicatoren gedefinieerd. Er moet altijd worden voldaan aan de eisen van de indicatoren van de basisfunctie. Daarvan mag alleen worden afgeweken als indicatoreisen van andere functies dat aangeven. Meestal gaat het dan om strengere eisen, maar dat hoeft niet zo te zijn. Natuurlijke omstandigheden zijn vaak reden tot minder strenge eisen, zoals fosfaatrijke kwel. Met andere woorden: om te beoordelen of een watersysteem voldoet aan de doelstellingen moeten niet alleen de indicatoren voor de aan dat watersysteem specifiek toegekende functies worden meegenomen, maar ook de indicatoren van de basisfunctie.

Bij de rapportage wordt eerst gekeken naar de indicatoren per functie, en in hoeverre per functie wordt voldaan aan de functie-eisen. Knelpunten per functie komen hiermee aan het licht. Vervolgens wordt gekeken naar het al dan niet samen gaan van functies binnen een watersysteem. Bij de beleidsevaluatie wordt gezocht naar de oorzaken van de knelpunten. Een van de oorzaken kan het slecht samengaan van functies zijn.

In deel 2 van de iWSR-Handleiding wordt per indicator de standaardinformatie beschreven. In deze bijlage is voor alle functies en het thema ‘Emissies’ aangegeven welke indicatoren de functies en het thema karakteriseren. Om een overzichtelijke structuur van de handleiding te krijgen, zijn de indicatoren volgens een vaste systematiek gerubriceerd.

In de navolgende tabellen is een overzicht gepresenteerd van de indicatoren en de bijbehorende doelvariabelen. Voorafgaand hieraan een overzicht met de Functies, Aspecten en Indicator-compartimenten waarmee de Indicatoren ingedeeld zijn.

Functie of thema Aspect Indicator-compartiment 1 basisfunctie 2 water als grondstof 3 landbouw 4 natuur 5 vaarwater 6 stedelijk water 7 zwemwater 8 noodberging

1 ecologie 2 kwaliteit 3 kwantiteit 4 inrichting en morfologie 5 onderhoud 6 gebruik 7 veiligheid

10 oppervlaktewater 15 grondwater 40 waterbodem 75 oever 76 dijk 98 niet van toepassing

9 emissies

iWSR handleiding Indicatoren in standaard-set •••• 105

C.2 Overzicht van de indicatoren In de navolgende 9 tabellen is een standaardset van 8 functies en 1 thema met bijbehorende indicatoren weergegeven dat in de iWSR-programmatuur is opgenomen.

Let op: voor de beschrijving van een indicatoren zijn maximaal 60 posities beschikbaar; deze omschrijving wordt getoond in de vensters van de iWSR software.

Tabel 1 Basisfunctie

Aspect Indicator-Compartiment

Nr. Indicator

Ecologie Oppervlaktewater BAS-1 Ecologisch basisniveau van stromende wateren BAS-2 Ecologisch basisniveau van sloten BAS-3 Ecologisch basisniveau van kanalen BAS-4 Ecologisch basisniveau van zand-, klei- en grindgaten BAS-5 Ecologisch basisniveau van meren en plassen Kwaliteit Oppervlaktewater BAS-6 Zuurstof BAS-7 Eutrofiëring van stagnante wateren BAS-8 Eutrofiëring van niet-stagnante wateren BAS-9 Chloride BAS-10 Zware metalen BAS-11 Organische microverontreinigingen excl bestrijdingsmiddelen BAS-12 Bestrijdingsmiddelen BAS-13 Bacteriologische kwaliteit Waterbodem BAS-14 Zware metalen in waterbodem BAS-15 PAK en minerale olie BAS-16 PCB's BAS-17 Bestrijdingsmiddelen in waterbodem Grondwater BAS-35 Verzuring van grondwater in verzuringsgevoelige gebieden BAS-36 Vermesting van grondwater BAS-37 Bestrijdingsmiddelen in grondwater in wegzijgingsgebieden BAS-38 Zware metalen in grondwater Kwantiteit Oppervlaktewater BAS-18 Waterdiepte van sloten in Laag-Nederland BAS-19 Waterdiepte hoofdwaterlopen en boezemwater in Laag-Nederland BAS-20 Status peilbesluit in Laag Nederland BAS-21 Handhaving peilbesluit in Laag Nederland BAS-22 Wateroverlast door beperkte afvoercapaciteit en berging BAS-23 Watertekort door beperkte aanvoercapaciteit en berging Inrichting en Oppervlaktewater BAS-24 Faunapassages morfologie BAS-25 Migratiemogelijkheden voor vis BAS-26 Paai- en opgroeimogelijkheden voor vis in meren en plassen Oever BAS-27 Milieuvriendelijkheid materialen profielverdediging BAS-28 Type oever algemeen Onderhoud Oppervlaktewater BAS-29 Onderhoud nat profiel waterloop, excl meren, plassen, gaten Oever BAS-30 Onderhoud oevers en onderhoudspaden Oppervlaktewater BAS-31 Afstemming onderhoud nat profiel op visstand Waterbodem BAS-32 Verwijderen baggerspecie BAS-33 Verwerking baggerspecie Veiligheid Dijk BAS-34 Dijklengte conform norm t.o.v totale dijklengte


Tabel 2 Grondstof drink- en industriewater


Nr. Indicator

Kwaliteit Oppervlaktewater GRST-1 Waterkwaliteit grondstof voor drinkwater Grondwater GRST-5 Bedreiging kwaliteit grondwater voor drinkwater Gebruik Oppervlaktewater GRST-2 Mogelijkheid wateronttrekking t.b.v. drinkwater (kwaliteit) GRST-3 Mogelijkh wateronttr/-lozing ind water i.v.m. therm verontr GRST-4 Mogelijkheid wateronttrekking voor drinkwater (kwantiteit) Grondwater GRST-6 Hoeveelheid onttrokken grondwater GRST-7 Aandeel grondwater in totale watergebruik voor drinkwater

Tabel 3 Landbouw


Nr. Indicator

Kwaliteit Oppervlaktewater LAND-1 Chloride in water voor de landbouw LAND-2 Bacteriologische kwaliteit in veeteeltgebieden Grondwater LAND-5 Grondwatersituatie bij watertekort LAND-6 Grondwatersituatie bij wateroverlast Kwantiteit Oppervlaktewater LAND-3 Realisatie streefpeil in landbouwgebieden Inrichting en morfologie

Oppervlaktewater LAND-4 Stadium maatregelen ter realisatie GGOR

Gebruik Oppervlaktewater LAND-7 Mogelijkheden beregening uit oppervlaktewater Grondwater LAND-8 Mogelijkheden beregening uit grondwater


Tabel 4 Natuur


Nr. Indicator

Ecologie Oppervlaktewater NAT-1 Ecologisch niveau stromende wateren NAT-2 Ecologisch niveau sloten met zoet water NAT-3 Ecologisch niveau sloten met zuur, brak en licht-brak water NAT-4 Ecologisch niveau kanalen met zoet water NAT-5 Ecologisch niveau kanalen met brak en sterk-brak water NAT-6 Ecologisch niveau zand-, klei- en grindgaten met zoet water NAT-7 Ecol niv zand-, klei- en grindgaten met zuur en brak water NAT-8 Ecologisch niveau meren en plassen Kwaliteit Oppervlaktewater NAT-9 Zuurstofhuishouding NAT-10 Verzuring van verzuringsgevoelige vennen, meren en plassen NAT-11 Waterkwaliteit schelpdierwater NAT-12 Waterkwaliteit zalmachtigen NAT-13 Waterkwaliteit karperachtigen Kwantiteit Oppervlaktewater NAT-14 Minimale stroomsnelheid in stromende wateren NAT-15 Maximale stroomsnelheid in stromende wateren NAT-16 Waterstandsverloop in kleisloten NAT-17 Waterstandsverloop veensloten NAT-18 Waterstandsverloop in kanalen NAT-19 Waterstandsverloop in meren en plassen NAT-20 Waterstandsverloop in zand-, klei- en grindgaten NAT-21 Waterdiepte stabiel aquatisch ecosysteem in kleisloten NAT-38 Waterdiepte stabiel aquatisch ecosysteem in veensloten Inrichting en Oppervlaktewater NAT-22 Verdeling waterdiepte in meren en plassen morfologie NAT-23 Passeerbaarheid in waterloop Oever NAT-24 Type oever van kanalen NAT-25 Type oever van meren en plassen NAT-26 Type oever van sloten NAT-27 Type oever van zand-, klei- en grindgaten NAT-28 Passeerbaarheid langs waterloop Oppervlaktewater NAT-29 Meandering van stromende wateren Oever NAT-30 Vorm van het profiel van stromende wateren Onderhoud Oppervlaktewater NAT-31 Onderhoud watervegetatie van kanalen en stromende wateren Oever NAT-32 Onderhoud oever NAT-33 Onderhoud nat profiel van sloten Oppervlaktewater NAT-34 Onderhoud nat profiel in de ecologische verbindingszone Kwaliteit + Grondwater NAT-35 Oorzaken van verdroging bij grondwaterafhankelijke natuur kwantiteit 2 NAT-36 Stadium verdrogingsbestrijding NAT-37 Mate van hydrologisch herstel

2 niet opgenomen in de iWSR Referentiedatabase


Tabel 5 Vaarwater


Nr. Indicator

Inrichting en Oppervlaktewater VAAR-1 Dimensies vaarwater in relatie tot vaarklasse morfologie VAAR-2 Dimensies kunstwerken vaarwater in relatie tot vaarklasse Gebruik Oppervlaktewater VAAR-3 Belemmering scheepvaart door achterstallig baggeronderhoud

Tabel 6 Stedelijk water


Nr. Indicator

Kwantiteit Grondwater STED-1 Wateroverlast in stedelijk gebied STED-2 Onderschrijding gewenste gr w st in zettinggevoelige gronden STED-3 Aanvulling grondwater in infiltratiegebieden

Tabel 7 Zwemwater


Nr. Indicator

Kwaliteit Oppervlaktewater ZWEM-1 Waterkwaliteit zwemwater Inrichting en morfologie

Waterbodem ZWEM-2 Veiligheid zwemwater onder de waterlijn

Gebruik Oppervlaktewater ZWEM-3 Sluiting zwemgelegenheid

Tabel 8 Noodberging


Nr. Indicator

Veiligheid N.v.t. NOODB-1 Bestemde oppervlakte noodberging t.o.v. noodzakelijke opp vl

Tabel 9 Emissies


Nr. Indicator

Kwaliteit Oppervlaktewater EMIS-1 Emissies uit rioolwaterzuiveringsinstallaties EMIS-2 Emissies uit industrie/Wvo-plichtige lozingen EMIS-3 Emissies uit huishoudelijke lozingen, ongerioleerd EMIS-4 Emissies uit niet-Wvo-plichtige lozingen EMIS-5 Emissies uit de landbouw EMIS-6 Emissies uit riooloverstorten EMIS-7 Emissies uit verkeer EMIS-8 Emissies uit oeverbeschermingsmaterialen EMIS-9 Emissies uit scheepvaart EMIS-10 Atmosferische depositie EMIS-11 Emissies uit beheer stedelijk gebied EMIS-12 Realisatie basisinspanning riolering


C.3 Doelvariabelen per indicator In de onderstaande tabel zijn voor alle indicatoren de doelvariabelen benoemd. Verder zijn de methode van voorbewerking genoemd die toegepast kan worden, de manier van toetsen en de eenheid van het eindresultaat.

Indicator Doelvariabele Voorbew Toetsen met Eenheid

BAS-01 ecologisch basisniveau stromende wateren EBEOSWA iWSR/EBEO klasse

BAS-02 ecologisch basisniveau sloten EBEOSLO iWSR/EBEO klasse

BAS-03 ecologisch basisniveau kanalen EBEOKAN iWSR/EBEO klasse

BAS-04 ecologisch basisniveau zand-, klei- en grindgaten EBEOGAT iWSR/EBEO klasse

BAS-05 ecologisch basisniveau meren en plassen ECOMEER iWSR/EBEO klasse

BAS-06 10-percentielwaarde zuurstofgehalte NOTOVE iWSR mg.l-1

BAS-07 zomergemiddelde chlorofyl-α NOTOVE iWSR µg.l-1

BAS-07 zomergemiddelde Totaal-N NOTOVE iWSR mg.l-1

BAS-07 zomergemiddelde Totaal-P NOTOVE iWSR mg.l-1

BAS-08 jaargemiddelde totaal-P NOTOVE iWSR mg.l-1

BAS-09 90-percentielwaarde chloridegehalte NOTOVE iWSR mg.l-1

BAS-10 90-percentielwaarde gehalte cadmium NOTOVE iWSR µg.l-1

BAS-10 90-percentielwaarde gehalte chroom NOTOVE iWSR µg.l-1

BAS-10 90-percentielwaarde gehalte koper NOTOVE iWSR µg.l-1

BAS-10 90-percentielwaarde gehalte kwik NOTOVE iWSR µg.l-1

BAS-10 90-percentielwaarde gehalte lood NOTOVE iWSR µg.l-1

BAS-10 90-percentielwaarde gehalte nikkel NOTOVE iWSR µg.l-1

BAS-10 90-percentielwaarde gehalte zink NOTOVE iWSR µg.l-1

BAS-11 90-percentielwaarde gehalte pentachloorfenol NOTOVE iWSR µg.l-1

BAS-11 90-percentielwaarde gehalte som 10 PAKs leidraad VROM NOTOVE iWSR µg.l-1

BAS-11 90-percentielwaarde gehalte VOX NOTOVE iWSR µg.l-1

BAS-12 90-percentielwaarde gehalte α-endosulfan NOTOVE iWSR µg.l-1

BAS-12 90-percentielwaarde gehalte α-endosulfaat NOTOVE iWSR µg.l-1

BAS-12 90-percentielwaarde gehalte cholinesteraseremming NOTOVE iWSR µg.l-1

BAS-12 90-percentielwaarde gehalte dieldrin NOTOVE iWSR µg.l-1

BAS-12 90-percentielwaarde gehalte lindaan NOTOVE iWSR µg.l-1

BAS-13 mediaan aantal thermotolerante bacteriën NOTOVE iWSR ml-1

BAS-14 gestandaardiseerd gehalte arseen TOWABO iWSR mg.kg-1

BAS-14 gestandaardiseerd gehalte cadmium TOWABO iWSR mg.kg-1

BAS-14 gestandaardiseerd gehalte chroom TOWABO iWSR mg.kg-1

BAS-14 gestandaardiseerd gehalte koper TOWABO iWSR mg.kg-1

BAS-14 gestandaardiseerd gehalte kwik TOWABO iWSR mg.kg-1

BAS-14 gestandaardiseerd gehalte lood TOWABO iWSR mg.kg-1

BAS-14 gestandaardiseerd gehalte nikkel TOWABO iWSR mg.kg-1

BAS-14 gestandaardiseerd gehalte zink TOWABO iWSR mg.kg-1

BAS-15 gestandaardiseerd gehalte minerale olie TOWABO iWSR mg.kg-1

BAS-15 gestandaardiseerd gehalte som 10 PAKs leidraad VROM TOWABO iWSR mg.kg-1

BAS-16 gestandaardiseerd gehalte PCB-28 TOWABO iWSR mg.kg-1







BAS-16 gestandaardiseerd gehalte som 7 PCB's TOWABO iWSR mg.kg-1

BAS-17 gestandaardiseerd gehalte α-endosulfan TOWABO iWSR mg.kg-1



BAS-17 gestandaardiseerd gehalte lindaan TOWABO iWSR mg.kg-1

BAS-17 gestandaardiseerd gehalte pentachloorfenol TOWABO iWSR mg.kg-1

BAS-18 jaargemiddelde waterdiepte eigen meth iWSR m

BAS-19 jaargemiddelde waterdiepte eigen meth iWSR m

BAS-20 status peilbesluit eigen meth desk oordeel klasse

BAS-21 handhaving peilbesluit eigen meth desk oordeel klasse

BAS-22 wateroverlast door beperkte afvoercapaciteit en berging eigen meth desk oordeel klasse

BAS-23 watertekort door beperkte aanvoercapaciteit en berging eigen meth desk oordeel klasse

BAS-24 faunapassages eigen meth desk oordeel klasse

BAS-25 migratiemogelijkheden voor vis eigen meth desk oordeel klasse

BAS-26 paai- en opgroeimogelijkheden voor vis in meren en plassen eigen meth desk oordeel klasse

BAS-27 milieuvriendelijkheid materialen profielverdediging eigen meth desk oordeel klasse

BAS-28 type oever algemeen eigen meth desk oordeel klasse

BAS-29 onderhoud nat profiel waterloop, excl meren, plassen, gaten eigen meth desk oordeel klasse

BAS-30 onderhoud oevers en onderhoudspaden eigen meth desk oordeel klasse

BAS-31 afstemming onderhoud nat profiel op visstand eigen meth desk oordeel klasse

BAS-32 hoeveelheid baggerspecie klasse 0, 1 aanwezig eigen meth niet toetsen m3.a-1

BAS-32 hoeveelheid baggerspecie klasse 0, 1 verwijderd eigen meth niet toetsen m3.a-1

BAS-32 hoeveelheid baggerspecie klasse 2 aanwezig eigen meth niet toetsen m3.a-1

BAS-32 hoeveelheid baggerspecie klasse 2 verwijderd eigen meth niet toetsen m3.a-1





BAS-33 hoeveelheid baggerspecie klasse 0, 1, 2 gestort eigen meth niet toetsen m3.a-1

BAS-33 hoeveelheid baggerspecie klasse 0, 1, 2 tijdelijk opgeslagen eigen meth niet toetsen m3.a-1

BAS-33 hoeveelheid baggerspecie klasse 0, 1, 2 verspreid eigen meth niet toetsen m3.a-1

BAS-33 hoeveelheid baggerspecie klasse 0, 1, 2 verwerkt eigen meth niet toetsen m3.a-1

BAS-33 hoeveelheid baggerspecie klasse 3 tijdelijk opgeslagen eigen meth niet toetsen m3.a-1

BAS-33 hoeveelheid baggerspecie klasse 3 gestort eigen meth niet toetsen m3.a-1

BAS-33 hoeveelheid baggerspecie klasse 3 verspreid eigen meth niet toetsen m3.a-1

BAS-33 hoeveelheid baggerspecie klasse 3 verwerkt eigen meth niet toetsen m3.a-1

BAS-33 hoeveelheid baggerspecie klasse 4 gestort eigen meth niet toetsen m3.a-1

BAS-33 hoeveelheid baggerspecie klasse 4 tijdelijk opgeslagen eigen meth niet toetsen m3.a-1

BAS-33 hoeveelheid baggerspecie klasse 4 verspreid eigen meth niet toetsen m3.a-1

BAS-33 hoeveelheid baggerspecie klasse 4 verwerkt eigen meth niet toetsen m3.a-1

BAS-34 dijklengte die aan veiligh norm voldoet t.o.v. totale lengte eigen meth desk oordeel klasse

BAS-35 Al3+ van grondwater eigen meth iWSR mg.l-1

BAS-35 kalkverzadigingsindex van grondwater eigen meth iWSR -

BAS-35 pH van grondwater eigen meth iWSR -

BAS-36 K-gehalte van grondwater n.v.t. iWSR mg.l-1

BAS-36 N-gehalte van grondwater n.v.t. iWSR mg.l-1

BAS-36 P-gehalte van grondwater n.v.t. iWSR mg.l-1

BAS-37 concentr bestrijdingsmiddelen in grondwater (wegzijgingsgeb) n.v.t. iWSR µg.l-1

BAS-38 gestandaardiseerd gehalte cadmium in grondwater n.v.t. iWSR µg.l-1

BAS-38 gestandaardiseerd gehalte chroom in grondwater n.v.t. iWSR µg.l-1

BAS-38 gestandaardiseerd gehalte koper in grondwater n.v.t. iWSR µg.l-1

BAS-38 gestandaardiseerd gehalte kwik in grondwater n.v.t. iWSR µg.l-1

BAS-38 gestandaardiseerd gehalte lood in grondwater n.v.t. iWSR µg.l-1

BAS-38 gestandaardiseerd gehalte nikkel in grondwater n.v.t. iWSR µg.l-1

BAS-38 gestandaardiseerd gehalte zink in grondwater n.v.t. iWSR µg.l-1

BAS-38 gestandaardiseerd gehalte arseen in grondwater n.v.t. iWSR µg.l-1



GRST-01 toetswaarden voorgeschreven stoffen in oppervlaktewater NOTOVE iWSR mg.l-1 of µg.l-1

GRST-02 mogelijkheid wateronttrekking voor drinkwater (kwaliteit) eigen meth desk oordeel klasse

GRST-03 mogelijkh wateronttr/-lozing ind water i.v.m. therm verontr eigen meth desk oordeel klasse

GRST-04 mogelijkheid wateronttrekking voor drinkwater (kwantiteit) eigen meth desk oordeel klasse

GRST-05 bedreiging kwaliteit grondwater voor drinkwater eigen meth desk oordeel klasse

GRST-06 grondwateronttrekking voor drinkwatervoorziening eigen meth niet toetsen m3.a-1

GRST-06 grondwateronttrekking voor hoogwaardig industrieel gebruik eigen meth niet toetsen m3.a-1

GRST-06 grondwateronttrekking voor laagwaardig industrieel gebruik eigen meth niet toetsen m3.a-1

GRST-06 grondwateronttrekking voor landbouw eigen meth niet toetsen m3.a-1

GRST-06 grondwateronttrekking voor bronnering eigen meth niet toetsen m3.a-1

GRST-06 grondwateronttrekking voor grondwatersanering eigen meth niet toetsen m3.a-1

GRST-07 grondwatergebruik voor drinkwatervoorziening eigen meth niet toetsen m3.a-1

GRST-07 oppervlaktewatergebruik voor drinkwatervoorziening eigen meth niet toetsen m3.a-1

GRST-07 grondwaterdeel in totale watergebruik voor drinkwatervoorz eigen meth niet toetsen %

LAND-01 90-percentielwaarde chloridegehalte eigen meth iWSR mg.l-1

LAND-02 bacteriologische kwaliteit in veeteeltgebieden eigen meth desk oordeel klasse

LAND-03 realisatie streefpeil in landbouwgebieden eigen meth desk oordeel klasse

LAND-04 stadium maatregelen ter realisatie GGOR eigen meth desk oordeel klasse

LAND-05 grondwatersituatie bij watertekort eigen meth desk oordeel klasse

LAND-06 grondwatersituatie bij wateroverlast eigen meth desk oordeel klasse

LAND-07 mogelijkheden beregening uit oppervlaktewater eigen meth desk oordeel klasse

LAND-08 mogelijkheden beregening uit grondwater eigen meth desk oordeel klasse

NAT-01 ecologisch niveau stromende wateren met natuurfunctie EBEOSWA iWSR/EBEO klasse

NAT-02 ecologisch niveau zoetwatersloten met natuurfunctie EBEOSLO iWSR/EBEO klasse

NAT-03 ecologisch niveau zure en (licht)brakke sloten met nat fie EBEOSLO iWSR/EBEO klasse

NAT-04 ecologisch niveau zoetwaterkanalen met natuurfunctie EBEOKAN iWSR/EBEO klasse

NAT-05 ecologisch niveau (sterk) brakke kanalen met natuurfunctie EBEOKAN iWSR/EBEO klasse

NAT-06 ecol niv zoete zand-, klei- en grindgaten met natuurfunctie EBEOGAT iWSR/EBEO klasse

NAT-07 ecol niv brak en zure zand-, klei- en grindgaten met nat fie EBEOGAT iWSR/EBEO klasse

NAT-08 ecologisch niveau meren en plassen met natuurfunctie ECOMEER iWSR/EBEO klasse

NAT-09 90-percdentiel ammonium-N eigen meth iWSR mg.l-1

NAT-09 10-percentiel BZV eigen meth iWSR mg.l-1

NAT-09 zuurstofverzadiging eigen meth iWSR %

NAT-10 abundantie-categorie macrofyten eigen meth iWSR/EBEO klasse

NAT-10 pH eigen meth iWSR -

NAT-11 toetswaarden per stof voor schelpdierwater eigen meth iWSR mg.l-1 (o.a.)

NAT-12 toetswaarden per stof voor karperachtigen eigen meth iWSR mg.l-1 (o.a.)

NAT-13 toetswaarden per stof voor zalmachtigen eigen meth iWSR mg.l-1 (o.a.)

NAT-14 minimale stroomsnelheid in stromende wateren eigen meth desk oordeel klasse

NAT-15 maximale stroomsnelheid in stromende wateren eigen meth desk oordeel klasse

NAT-16 waterstandsverloop in kleisloten eigen meth desk oordeel klasse

NAT-17 waterstandsverloop veensloten eigen meth desk oordeel klasse

NAT-18 waterstandsverloop in kanalen eigen meth desk oordeel klasse

NAT-19 waterstandsverloop in meren en plassen eigen meth desk oordeel klasse

NAT-20 waterstandsverloop in zand-, klei- en grindgaten eigen meth desk oordeel klasse

NAT-21 gemiddelde waterdiepte eigen meth iWSR m

NAT-38 gemiddelde waterdiepte eigen meth iWSR m

NAT-22 verdeling waterdiepte in meren en plassen eigen meth desk oordeel klasse

NAT-23 passeerbaarheid in waterloop eigen meth desk oordeel klasse

NAT-24 type oever van kanalen eigen meth desk oordeel klasse

NAT-25 type oever van meren en plassen eigen meth desk oordeel klasse

NAT-26 type oever van sloten eigen meth desk oordeel klasse



NAT-27 type oever van zand-, klei- en grindgaten eigen meth desk oordeel klasse

NAT-28 passeerbaarheid langs waterloop eigen meth desk oordeel klasse

NAT-29 sinuositeit eigen meth desk oordeel klasse

NAT-30 vorm van het profiel van stromende wateren eigen meth desk oordeel klasse

NAT-31 onderhoud watervegetatie in kanalen eigen meth desk oordeel klasse

NAT-31 onderhoud watervegetatie van stromende wateren eigen meth desk oordeel klasse

NAT-32 onderhoud oever eigen meth desk oordeel klasse

NAT-33 onderhoud nat profiel van sloten eigen meth desk oordeel klasse

NAT-34 onderhoud nat profiel in de ecologische verbindingszone eigen meth desk oordeel klasse

NAT-35 ligging bruto verdroogd gebied met hoofdfunctie natuur eigen meth niet toetsen vector

NAT-35 ligging bruto verdroogd gebied met nevenfunctie natuur eigen meth niet toetsen vector

NAT-35 ligging gebied met hoofdfunctie grondwaterafh natuur eigen meth niet toetsen vector

NAT-35 ligging gebied met nevenfunctie grondwaterafh natuur eigen meth niet toetsen vector

NAT-35 ligging netto verdroogd gebied met hoofdfunctie natuur eigen meth niet toetsen vector

NAT-35 ligging netto verdroogd gebied met nevenfunctie natuur eigen meth niet toetsen vector

NAT-35 oorzaak verdroging eigen meth niet toetsen -

NAT-35 oorzaken verdroging per gebied eigen meth niet toetsen klasse

NAT-35 oppervlakte bruto verdroogd gebied met hoofdfunctie natuur eigen meth niet toetsen m2

NAT-35 oppervlakte bruto verdroogd gebied met nevenfunctie natuur eigen meth niet toetsen m2

NAT-35 oppervlakte gebied met hoofdfunctie grondwaterafh natuur eigen meth niet toetsen m2

NAT-35 oppervlakte gebied met nevenfunctie grondwaterafh natuur eigen meth niet toetsen m2

NAT-35 oppervlakte netto verdroogd gebied met hoofdfunctie natuur eigen meth niet toetsen m2

NAT-35 oppervlakte netto verdroogd gebied met nevenfunctie natuur eigen meth niet toetsen m2

NAT-36 oppervlakte netto verdr geb waar nog niets is ondernomen eigen meth niet toetsen m2

NAT-36 oppervlakte netto verdr geb met maatregelen deels uitgevoerd eigen meth niet toetsen m2

NAT-36 oppervlakte netto verdr geb met maatregelen in uitvoering eigen meth niet toetsen m2

NAT-36 oppervlakte netto verdr geb met maatregelen uitgevoerd eigen meth niet toetsen m2

NAT-36 oppervlakte netto verdr ged met maatregelen in voorbereiding eigen meth niet toetsen m2

NAT-37 oppervl voormalig netto verdr geb volledig hydrol hersteld eigen meth niet toetsen m2

NAT-37 oppervlakte netto verdr geb deels hydrologisch hersteld eigen meth niet toetsen m2

NAT-37 oppervlakte netto verdr geb nog niet hydrologisch hersteld eigen meth niet toetsen m2

VAAR-01 dimensies vaarwater in relatie tot vaarklasse eigen meth desk oordeel klasse

VAAR-02 dimensies kunstwerken vaarwater in relatie tot vaarklasse eigen meth desk oordeel klasse

VAAR-03 belemmering scheepvaart door achterstallig baggeronderhoud eigen meth desk oordeel klasse

STED-01 wateroverlast in stedelijk gebied eigen meth desk oordeel klasse

STED-02 onderschrijding gewenste gr w st in zettinggevoelige gronden eigen meth desk oordeel klasse

STED-03 aanvulling grondwater in infiltratiegebieden eigen meth desk oordeel klasse

ZWEM-01 toetswaarden per zwemgelegenheid NOTOVE iWSR divers

ZWEM-02 veiligheid zwemwater onder de waterlijn eigen meth desk oordeel klasse

ZWEM-03 sluiting zwemgelegenheid eigen meth desk oordeel klasse

NOODB-01 bestemde opp voor noodberging t.o.v. totaal benodigde opp eigen meth desk oordeel klasse

EMIS-01 emissie van N uit RWZI eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-01 emissie van P uit RWZI eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-01 emissie van stoffen X uit RWZI eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-02 emissie van N uit Wvo-plichtige industriële lozingen eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-02 emissie van P uit industriële lozingen eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-02 emissie van stoffen X uit industriële lozingen eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-03 emissie van N uit ongerioleerde huishoudelijke lozingen eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-03 emissie van P uit ongerioleerde huishoudelijke lozingen eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-03 emissie van stoffen X uit ongerioleerde huishoudelijke loz eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-04 emissie van N uit niet-Wvo-plichtige lozingen eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-04 emissie van P uit niet-Wvo-plichtige lozingen eigen meth niet toetsen kg.a-1



EMIS-04 emissie van stoffen X uit niet-Wvo-plichtige lozingen eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-05 emissie van N uit landbouw eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-05 emissie van P uit landbouw eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-05 emissie van stoffen X uit landbouw eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-06 emissie van N uit riooloverstorten eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-06 emissie van P uit riooloverstorten eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-06 emissie van stoffen X uit riooloverstorten eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-07 emissie van Cu door verkeer eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-07 emissie van stoffen X door verkeer eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-07 emissie van Zn door verkeer eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-08 emissie van Cu uit oeverbeschermingsmaterialen eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-08 emissie van fluorantheen uit oeverbeschermingsmaterialen eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-08 emissie van stof herbiciden per jaar eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-08 emissie van stoffen X uit oeverbeschermingsmaterialen eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-09 emissie van Cu door scheepvaart eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-09 emissie van fluorantheen door scheepvaart eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-09 emissie van stoffen X door scheepvaart eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-10 emissie van N door atmosferische depositie eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-10 emissie van P door atmosferische depositie eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-10 emissie van stoffen X door atmosferische depositie eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-11 emissie van stof herbiciden t.g.v. beheer stedelijk gebied eigen meth niet toetsen kg.a-1

EMIS-12 percent gerioleerd gebied dat voldoet aan de basisinspanning eigen meth niet toetsen %

iWSR handleiding iWSR/EBEO Indicator ecologisch niveau •••• 115

Bijlage D iWSR/EBEO Indicator ecologisch niveau Voor alle ecologische beoordelingsmethoden van STOWA geldt een zelfde achtergrond. Op basis van de samenstelling van biotische groepen aangevuld met fysisch chemische gegevens worden de ecologische normdoelstellingen getoetst. Veranderingen in milieufactoren komen tot uiting in een veranderde samenstelling van de levensgemeenschap. Binnen de levensgemeenschap kunnen groepen organismen verwijzen naar één of meerdere milieufactoren. Elke soort met zo’n verwijzing naar een bepaalde factor is een indicatorsoort. De mate waarin een groep van indicatorsoorten in de levensgemeenschap aanwezig is wordt opgevat als een karakteristiek van die levensgemeenschap. De karakteristiek beschrijft dus het effect van een milieufactor op de levensgemeenschap. Voor een ecologische beschrijving is het van belang aandacht te besteden aan de samenhang tussen verschillende, meestal gelijktijdig werkende, invloeden en factoren.

Let op ! Eind 2004 is er een nieuwe handleiding Ecologische Beoordeling verschenen.

D.1 Functies en referentieprofielen3 Op basis van de functies die in de RWSR-Handleiding 2000 worden gehanteerd, zijn referentieprofielen bepaald die aangeven wat de maximaal te bereiken toestand is of moet zijn voor een watertype met een bepaalde functie.

A. Basisfunctie (inclusief andere functies)

De Basisfunctie geldt voor alle watersystemen. Daarom scharen wij hier ook de functies Landbouw, Stedelijk Waterbeheer en Vaarwater onder, omdat daarvoor geen specifieke aanvullende waterkwaliteitsdoelstellingen gelden die anders zijn dan die van de Basisfunctie. De eisen die de Basisfunctie stelt zijn onder andere verwoord in de NW4 (zie Bijlage E). Er wordt gestreefd naar een goede waterkwaliteit, geen overlast (stank/vervuiling), levenskansen voor aquatische levensgemeenschappen en mogelijkheden voor bepaalde vormen van menselijk gebruik waarvoor geen specifieke waterkwaliteitsdoelstellingen gelden.

B. Natuur

Om specifieke levensgemeenschappen in oppervlaktewateren te beschermen of te ontwikkelen moet het abiotisch milieu in veel gevallen aan strengere eisen voldoen dan voor de algemeen ecologische functie het geval is.

C. Viswater

Viswater is ondergebracht bij de functie Natuur. Er zijn wettelijke eisen gesteld (zie bijlage E) aan de waterkwaliteit voor viswater, waarbij onderscheid wordt gemaakt in water voor karper- en voor zal machtigen. Naast waterkwaliteit zijn inrichting en morfologie bepalend voor de vispopulatie (paai-, schuil-, opgroei en migratiemogelijkheden voor vissen).

3 De afbeeldingen 3.1 t/m 3.5 in deze bijlage zijn ongewijzigd overgenomen uit het Rapport Proefproject RWSR 2e fase (werkgroep Herziening RWSR-Handleiding, 1999). De namen bij de daar genoemde referentieprofielen zijn gebaseerd op de Voortgangsrapportage CIW-Functietoekenning Water, fase 1 (CIW-II, 1998). In Deel 1 van Handleiding 2000 is echter een aantal van de genoemde functies vervallen of zijn functies samengevoegd (alleen referentieprofielen A en B zijn uitgewerkt als iWSR-functies, C t/m F zijn niet geoperationaliseerd)

116 •••• iWSR/EBEO Indicator ecologisch niveau iWSR handleiding

D. Zwemwater

De functie Zwemwater heeft betrekking op oppervlaktewateren waar door mensen gezwommen wordt. De zwemwateren zijn daar wel of niet voor ingericht. Er zijn wettelijke eisen gesteld (zie bijlage E) aan zwemwateren die voorwaarden scheppend zijn voor veiligheid en kwaliteit van zwemwateren.

E. Drinkwater

De functie oppervlaktewater voor bereiding van drinkwater stelt eisen aan de waterkwaliteit in verband met volksgezondheid. Deze zijn wettelijk vastgelegd (zie bijlage E).

D.2 Referentieprofiel Stromende wateren (exclusief grote rivieren) Op basis van de samenstelling van de macrofaunagemeenschap wordt de ecologische normdoelstelling getoetst op het schaalniveau van beektraject. Voor stromende wateren zijn karakteristieken opgenomen die verwijzen naar de functionele opbouw van de levensgemeenschap: stroming, substraat, saprobie (organische belasting), trofie (mineralenrijkdom) en voedselstrategie (STOWA, 1992).

hoofd- en nevenfactoren

De basis van het ecologisch profiel wordt gevormd door de karakteristieken stroming en saprobie (hoofdfactoren). Er is sprake van een ecologische hiërarchie. Voor de macrofaunagemeenschap in beken is de factor stroming van het allergrootste belang. Aantasting door bijvoorbeeld stuwing, normalisatie en verdroging leidt tot aantasting van het rheofiele karakter van de levensgemeenschap. Weinig stroming leidt ertoe dat het mozaïekpatroon van het bodemsubstraat verdwijnt en er zich een sliblaag vormt, waardoor ook het saprobe aspect sterker naar voren treedt. Door het meer stagnante karakter kan een rijkere watervegetatie ontwikkelen, wat tot een lager kwaliteitsniveau voor trofie leidt.

referentieprofielen

Profiel A geeft de minimale eisen aan voor de algemeen ecologische functie en wateren met een functie die geen specifieke eisen stelt aan de ecologie. In Stedelijk gebied zal belasting met organisch materiaal (effluentlozingen en lozingen van huishoudelijk afvalwater) een negatieve invloed hebben. Het gevaar dreigt dan dat er door de organische belasting veel zuurstofminnende, rheofiele soorten verdwijnen (stroming scoort laag) en de levensgemeenschap weinig soorten kent die verwijzen naar mineralenrijkdom. De factor trofie is gerelateerd aan de hoeveelheid waterplanten en hangt af van stroming en beschaduwing van de beek. Profiel B is het maximum dat in een natuurlijke beek bereikt kan worden. Profiel C (landbouw verweven met natuur) lijkt het maximaal haalbare voor de veelal genormaliseerde en geëutrofieerde beken in landbouwgebied. Viswater (profiel D) zal enerzijds voor limnofiele vissen een goede stroomsnelheid (voldoende zuurstof) vragen en tegelijkertijd een redelijke hoeveelheid waterplanten (lager niveau trofie) en grof substraat voor paai-, schuil-, en opgroeiplaatsen.

De functie drinkwater is op zich een niet veel voorkomende functietoekenning voor stromende wateren, maar de Drentse Aa heeft die bijvoorbeeld wel. Het is daarbij echter de vraag of hiervoor een apart referentieprofiel moet worden opgesteld. Saprobie en trofie zullen dan met name van belang zijn. Een waterbeheerder zal echter niet vaak speciaal voor die functie gaan meten en monitoren. In zwemwateren wordt wel extra gemeten.

Veel waterbeheerders hebben een regionaal ontwikkeld ecologisch beoordelingssysteem. De gegevens daarvoor zijn echter in de meeste gevallen ongeschikt om in te voeren in STOWA ebeo-systemen. Net als regionaal gedifferentieerde waterkwaliteitsnormen is dit ook een aspect om rekening mee te houden. Op dit moment valt het echter buiten het kader van dit project.

Overigens moet opgemerkt worden dat de legendakleuren van het ecologisch beoordelingssysteem voor stromende wateren afwijken van de kleuren voor de overige watertypen. Het middelste ecologisch niveau is voor stromende wateren bijvoorbeeld geel en voor de overige watertypen groen (STOWA, 1992).


Afbeelding D.1 Ecologische referentieprofielen stromende wateren per functie

LEGENDA

beneden laagste kwaliteitsniveaulaagste kwaliteitsniveaumiddelste kwaliteitsniveaubijna hoogste kwaliteitsniveauhoogste kwaliteitsniveau

A B C D E F

voedselstrategiesubstraattrofiesaprobie*

stroming*

* hoofdfactoren voor stromende wateren

Referentieprofiel FunctieA Algemeen ecologische of BasisfunctieB NatuurC Natuur verweven met landbouwD ViswaterE nvt ZwemwaterF (nvt) Openbare drinkwatervoorziening

D.3 Referentieprofiel Sloten Op basis van macrofyten, macrofauna en epifytische diatomeeën en abiotische criteria wordt getoetst aan ecologische normdoelstellingen op het niveau van sloottraject. Voor sloten zijn karakteristieken opgenomen die verwijzen naar de beïnvloedingsfactoren voor dit watertype: eutrofiëring, saprobiëring, verzilting en verzoeting (brakkarakter), verzuring en alkalinisering (zuurkarakter), toxiciteit, waterkwantiteit en inrichting (beheer) (STOWA, 1993a).


De hellingshoek van de oevers bepaalt de vestigingsmogelijkheden van oevervegetatie. De waterdiepte is vooral in poldergebieden van belang voor een stabiel aquatische ecosysteem. Methode, tijdstip en frequentie van slootschoning hebben sterke invloed op de natuurwaarden in en langs de sloot. Sloten staan voortdurend onder invloed van verschillende menselijke ingrepen. Het is daardoor moeilijk om een steeds terugkerende hiërarchie van beïnvloedingsfactoren te herkennen. Alle factoren kunnen op een bepaald moment als de meest dominante factor optreden. Als hoofdfactoren voor sloten zijn gekozen saprobiëring, eutrofiëring en beheer.

referentieprofielen

In de ideale situatie (profiel B) wordt het fysisch slootmilieu gekenmerkt door een bepaalde mate van variabiliteit. Het bodemsubstraat bestaat uit een zeker patroon van verschillende korrelgroottefracties. Ook het slootprofiel is gevarieerd: flauwere taludhellingen afgewisseld met steilere. Door deze variabiliteit in de vaste component is het aantal microhabitats groot, wat leidt tot een gevarieerde samenstelling van de (aquatische) levensgemeenschap. De chemische samenstelling van het water in zandsloten is arm aan organisch materiaal en nutriënten. Het water in klei- en veensloten is van nature voedselrijker.

In gegraven watergangen zoals sloten wordt door gericht beheer verlanding tegengegaan, waardoor de aquatische levensgemeenschap zich bijna steeds in een bepaald pioniersstadium bevindt. Macrofyten


vormen één van de belangrijkste biotische componenten van het (sloot)ecosysteem, als grote biomassa en als structuurelement.

Sloten kennen door hun ligging in landbouwgebied en door het benodigde beheer voor de instandhouding van de sloot als aquatische ecosysteem, levensgemeenschappen die in hoofdzaak bestaan uit soorten met een relatief brede ecologische amplitude. Effecten van beïnvloedingsfactoren komen hierdoor soms minder specifiek tot uiting.

Afbeelding D.2 Ecologische referentieprofielen sloten per functie

LEGENDA


A B C D E F

brakkarakterzuurkarakterbeheer* ? ?saprobie*trofie*variant-eigen karakter

* hoofdfactoren voor sloten

Referentieprofiel FunctieA Algemeen ecologische of BasisfunctieB NatuurC Natuur verweven met landbouwD ViswaterE nvt ZwemwaterF nvt Openbare drinkwatervoorziening

D.4 Referentieprofiel Zand-, grind- en kleigaten Op basis van fyto- en zoöplankton, macrofyten, epifytische diatomeeën en abiotische criteria wordt getoetst aan ecologische normdoelstellingen. Voor zand- grind- en kleigaten zijn karakteristieken opgenomen die verwijzen naar de beïnvloedingsfactoren voor dit watertype: eutrofiëring, saprobiëring, verzilting en verzoeting (brakkarakter), verzuring en alkalinesering (zuurkarakter) en inrichting (beheer) (STOWA, 1994b).


De hellingshoek van het onderwatertalud en de vorm en het onderhoud van de oever bepalen in belangrijke mate de vestigingskansen van wateren oevervegetatie. De aanwezigheid van macrofyten is van belang voor het voorkomen en de ontwikkeling van andere organismen, met name vissen, macrofauna en zoöplankton. Daarnaast is een goede chemische waterkwaliteit (arm aan organische materiaal en nutriënten) van belang. Hoofdfactoren zijn habitatdiversiteit, trofie en saprobie.

referentieprofielen

In de ideale situatie (profiel B) wordt het fysische milieu gekenmerkt door een bepaalde mate van variabiliteit met name in de oeverzone. De inrichting van diepe gaten is zodanig dat flauwere taludhellingen worden afgewisseld met steilere, waardoor het aantal microhabitats groot is. Dit kan leiden tot een gevarieerde samenstelling van de (aquatische) levensgemeenschap. De diepte van het gat is zodanig dat ‘s zomers stratificatie optreedt, zonder zuurstofloosheid in het hypolymnion. De chemische samenstelling van het water is arm aan organisch materiaal, nutriënten en andere stoffen. In geïsoleerde wateren met een natuurfunctie speelt verzuring vaak een rol.


Afbeelding D.3 Ecologische referentieprofielen zand- grind- en kleigaten per functie

LEGENDA


A B C D E F

brakkarakterzuurkarakterhabitatdiversiteit*saprobie*trofie*

* hoofdfactoren voor zand-, grind- en kleigaten

Referentieprofiel FunctieA Algemeen ecologische of BasisfunctieB NatuurC Natuur verweven met landbouwD ViswaterE ZwemwaterF Openbare drinkwatervoorziening

D.5 Referentieprofiel Kanalen Op basis van fytoplankton, macrofyten, macrofauna en epifytische diatomeeën en abiotische criteria wordt getoetst aan ecologische normdoelstellingen op het niveau van kanaaltraject. Voor kanalen zijn karakteristieken opgenomen die verwijzen naar de beïnvloedingsfactoren voor dit watertype: eutrofiëring, saprobiëring, verzilting en verzoeting (brakkarakter), waterkwantiteitsbeheer, inrichting (beheer) en typologisch aspect (variant-eigen karakter) (STOWA, 1994a).


Kanalen staan voortdurend onder invloed van verschillende menselijke ingrepen. Het is daardoor moeilijk om een steeds terugkerende hiërarchie van beïnvloedingsfactoren te herkennen. Alle factoren kunnen op een bepaald moment als de meest dominante factor optreden. Voorlopig zijn beheer, eutrofiëring en saprobiëring als hoofdfactoren gekozen.

referentieprofielen

In de ideale situatie (profiel B) wordt het fysisch kanaalmilieu gekenmerkt door een bepaalde mate van diversiteit. Er zijn verschillende substraten aanwezig, vooral aan de oeverzijde. Het kanaalprofiel is gevarieerd: flauwere taludhellingen afgewisseld met steilere. Daardoor is in de vaste component het aantal micro-habitats groot, wat leidt tot een gevarieerde samenstelling van de (aquatische) levensgemeenschap. De samenstelling van het kanaalwater is arm aan organisch materiaal en nutriënten.

Kleikanalen zijn over het algemeen, ook in de ideale situatie, wat rijker aan kationen en voedingsstoffen dan kanalen uit zand- en veengebieden. Er zijn wel kanalen met de functie openbare drinkwatervoorziening (Twenthekanalen, Amsterdam Rijnkanaal), maar daarvoor is nog geen referentieprofiel opgesteld.

Afbeelding D.4 Ecologische referentieprofielen kanalen per functie


LEGENDA

beneden laagstekwaliteitsniveaulaagstekwaliteitsniveaumiddelstekwaliteitsniveaubijna hoogstekwaliteitsniveauhoogstekwaliteitsniveau

A B C D E F

brakkarakterbeheer*saprobie*trofie*variant-eigenkarakter* hoofdfactoren voorkanalen

Referentieprofiel

FunctieA Algemeen ecologische of

BasisfunctieB NatuurC Natuur verweven met

landbouwD ViswaterE nvt ZwemwaterF nvt Openbare

D.6 Referentieprofiel Meren en plassen Op basis van minimaal fytoplankton en macrofyten en abiotische criteria wordt getoetst aan ecologische normdoelstellingen op het niveau van meren en plassen. Voor meren en plassen zijn naast een vegetatie- en fytoplanktontoets beoordelingspakketten opgenomen die verwijzen naar de beïnvloedingsfactoren voor dit watertype: nutriënten, verzuring en biotische interacties (STOWA, 1993b).


De oevervorm en wijze van onderhoud bepalen in belangrijke mate de natuurvriendelijkheid van de oevers. De verdeling van de waterdiepte en het peilverloop zijn van belang voor de ontwikkelingsmogelijkheden van het aquatisch ecosysteem. In geïsoleerde wateren met een natuurfunctie speelt verzuring vaak een rol. De ecologische beoordeling van meren is moeilijker dan van sommige andere watertypen. Dat komt door de vele beïnvloedingsfactoren en de complexe biotische interacties in dit soort grote open wateren. Daarnaast hebben de over het algemeen geëutrofieerde Nederlandse meren nog maar een beperkte variatie in levensgemeenschappen. Als hoofdfactoren worden vegetatie- en fytoplankton gekozen. De aanvullende pakketten zijn nevenfactoren.

referentieprofielen

In de ideale situatie (profiel B) is een meer helder, met voldoende doorzicht zodat waterplanten kunnen groeien en (zowel planktivore als piscivore) vissen schuil- paai- en opgroeiplaatsen kunnen vinden. De samenstelling van het water bevat weinig organische belasting of voedingsstoffen en het water is niet verzuurd.

Afbeelding D.5 Ecologische referentieprofielen Meren en plassen


LEGENDA 1 (vegetatie) LEGENDA 3 (tot-P en tot-N) LEGENDA 5 (zuurgraad)

beneden laagste kwaliteitsniveau 1 P en N limiterend ernstig verzuurdlaagste kwaliteitsniveau 2 P limiterend verzuurdmiddelste kwaliteitsniveau 3 N limiterend mogelijk verzuurdbijna hoogste kwaliteitsniveau 4 P noch N limiterend niet verzuurdhoogste kwaliteitsniveau

LEGENDA 2 (fytoplankton) LEGENDA 4 (doorzicht) LEGENDA 7 (aasgarnaal)

beneden laagste kwaliteitsniveau 1 verlaging achtergr. doorzicht 1 veel beïnvloedinglaagste kwaliteitsniveau 2 verhoging [chlorofyl] 2 weinig beïnvloedingmiddelste kwaliteitsniveau of hoger 3 verhoging achtergr.doorzicht

4 verlaging [chlorofyl]

LEGENDA 6a (visstand, diversiteit) LEGENDA 6b (visstand, dominantie) LEGENDA 6c (visstand, groeisnelheid brasem)

lage diversiteit 1 dominantie planktivore vis zeer slechtmatige diversiteit 2 geen dominatie pl/ps vis slecht hoge diversiteit 3 dominantie piscivore vis matig

goedzeer goed

A B C D E F

vegetatie*fytoplankton* ?

totaal-P en totaal-N 4 1 4 4 4 4doorzicht 3 en 4 3 en 4 3 en 4 3 en 4 3 en 4 3 en 4zuurgraadvisstand, diversiteitvisstand, dominantie 2 3 2 2 2 2groeisnelheid brasemaasgarnaal 2 2 2 2 2 2

* hoofdfactoren voor meren en plassen

Referentieprofiel FunctieA Algemeen ecologische of BasisfunctieB NatuurC Natuur verweven met landbouwD ViswaterE Zwemwater

D.7 Plaats indicator in iWSR systematiek en score De indicatoren ‘ecologisch niveau’ zouden, nu er behalve naar watertype ook naar functie is gedifferentieerd, in de iWSR-systematiek onder meerdere functies kunnen worden ondergebracht. Niet alleen bij de Algemeen ecologische functie en de functie Natuur dus, zoals nu nog het geval is. Het verschilt het per watertype onder hoeveel van de functies de indicator ecologisch niveau kan worden toegevoegd. Dit hangt af van het aantal referentieprofielen dat is ontwikkeld (i.e. de relevantie van de functie in relatie tot het watertype).

Hoe nu tot een eindoordeel te komen voor de indicator 'ecologisch niveau' per watertype en functie? In ieder referentieprofiel zijn voor het betreffende watertype en functie een aantal hoofd- en nevenfactoren (karakteristieken) aangegeven, op basis waarvan een beoordeling kan worden gemaakt. Er is uitgegaan van het principe dat de nevenfactoren pas tot hun recht kunnen komen, wanneer de hoofdfactoren goed genoeg zijn (pers. med. Peeters, 1999). Voor sloten zijn dat bijvoorbeeld de factoren eutrofiëring en saprobie; voor stromende wateren zijn dat saprobie en stroming.

Er wordt gedacht aan een eenvoudige, maar doeltreffende klassificering:

Tabel D.1 Voorstel klassenindeling ecologisch niveau

klasse omschrijving

1 geen van de hoofdfactoren voldoet aan de referentie

2 enkele (minmaal 50%) hoofdfactoren voldoen aan de referentie,

3 alle hoofdfactoren voldoen aan referentie, en minder dan 50% van de nevenfactoren

4 alle hoofdfactoren voldoen aan de referentie en enkele (minimaal 50%) nevenfactoren


5 alle hoofd- en nevenfactoren voldoen aan referentie

Het beoordelen van de indicator 'ecologisch niveau' moet voor een beheerder duidelijke informatie opleveren. Bij de indicatorbeschrijving voor de indicator in de iWSR-Handleiding zullen naast bovenstaande klassenindeling dan ook de betreffende hoofd- en nevenfactoren benoemd moeten worden. Deze hoofd- en nevenfactoren zijn binnen een watertype gelijk, maar de referentieprofielen van de functies bepalen de score. Dat wil zeggen, een sloot wordt op basis van dezelfde hoofd- en nevenfactoren anders beoordeeld wanneer het gaat om een sloot in natuurgebied of een sloot met algemeen ecologische functie.

Voorbeeld 1: Ecologisch niveau stromende wateren.

Deze indicator zou gekoppeld worden aan de functies: algemeen ecologisch, natuur, natuur verweven met landbouw (nieuwe functie in iWSR?) en viswater.

Stel het ecologisch profiel ziet er als volgt uit: voedselstrategie IV substraat IV trofie II saprobie (hoofdfactor) III stroming (hoofdfactor) III

Dan zou, conform bovenstaande classificering, de iWSR-score per functie zijn: – algemeen ecologisch 4 – natuur 3 – natuur, verweven met landbouw 4 – viswater 4

Voorbeeld 2: Ecologisch niveau sloten.

Deze indicator zou gekoppeld worden aan de functies: algemeen ecologisch, natuur, natuur verweven met landbouw (nieuwe functie in iWSR?) en viswater.

Stel het ecologisch profiel ziet er als volgt uit: brakkarakter V zuurkarakter II beheer (hoofdfactor) IV saprobie (hoofdfactor) V trofie (hoofdfactor) III variant-eigen karakter IV

Dan zou, conform bovenstaande classificering, de iWSR-score per functie zijn: – algemeen ecologisch 4 – natuur 1 – natuur, verweven met landbouw 1 – viswater 1

Het kan met bovenstaand voorstel voor een nieuwe klassenindeling zo zijn dat een kleine verschuiving binnen een ecologische beoordeling kan leiden tot een verschuiving binnen de iWSR-klasse die wat dramatischer lijkt. Verschillende aspecten spelen daarbij een rol en sommige zouden in een vervolg nog gecontroleerd kunnen worden, maar dat kan niet altijd. Bij elke indeling die gemaakt wordt, wordt ergens een grens gelegd. En elke indeling en grens die neergelegd worden staan ter discussie. Zolang er echter argumenten bestaan voor die grenzen is er niets aan de hand. Echte 'grensgevallen' zullen door de tijd over die grenzen heen gaan. Dat is niet per definitie een probleem (zoals de meeste mensen ervaren). Juist fluctueren van zulke meetpunten kan een indicatie zijn van een bepaald type ecosysteem.

Wanneer in de ebeo-systemen er een overgang plaats vindt van hoogste naar bijna-hoogste niveau, dan is die verschuiving niet heel erg dramatisch. De overgang tussen bijna hoogste en middelste niveau is dat wel. De iWSR systematiek zou hierop moeten kunnen inspelen. Dus bij de eerste overgang (hoog->bijna hoog) zou de iWSR ook niet zo heel veel mogen verschuiven. Bij de tweede overgang (bijna hoog->midden) mag de iWSR systematiek een forse verschuiving laten zien. Dit zou met reeksen van ebeo-beoordelingen gecontroleerd kunnen worden (pers. med. Peeters, 1999).

D.8 Conclusies en discussie


In overleg met de werkgroep en projectgroep is besloten om de voorgestelde functie- en watertype afhankelijke invulling van deze indicator te hanteren. De beoordeling van het ecologisch profiel op basis van het verschil daarvan met het referentieprofiel is een bruikbare methodiek en een verbetering ten opzichte van de huidige invulling van de indicator.

Door in de nieuwe methodiek voor de indicator ecologisch niveau meer gewicht te leggen op hoofdfactoren binnen het ecologisch profiel, wordt de indicator in combinatie met de huidige klassenindeling wellicht gevoelig voor toevalsfactoren. Er is daarom wellicht nog een nadere gevoeligheidsanalyse nodig om te bepalen hoe gevoelig de klassenindeling is voor relatief kleine veranderingen in het ecologisch profiel. Hebben die een navenant effect op de score? Betekenen de afstanden tussen 2 klassen hetzelfde? Op basis van analyse van tijdreeksen voor diverse watertypen met verschillende functietoekenningen zou de nieuwe klassenindeling nog getoetst en aangepast kunnen worden. In de praktijk is er wellicht geen probleem, maar een (mogelijk wat) instabiele indicator zou natuurlijk ongewenst zijn. Een ander probleem kan zijn dat de klassenindeling te streng is en dat klasse 5 (of 4) wellicht voor bepaalde wateren onbereikbaar is. Dit is natuurlijk grotendeels afhankelijk van het referentieprofiel.

Wat betreft een meetlat voor natuurwaarden van wateren zijn er diverse nieuwe ontwikkelingen. Het landelijke systeem Natuurdoeltypen (LNV/IKC-natuurbeheer) wordt momenteel aangevuld met een Aquatisch supplement; de natuurdoeltypen vormen in de toekomst de basis voor de betaling door de overheid voor natuurprestaties. Daarnaast speelt er op regionaal niveau de ontwikkeling van het (ecologisch) MAATWEB (IBN/DLO, oorspronkelijk EKOO Overijssel). MAATWEB wordt uitgewerkt in Gelderland en Limburg. Voor Overijssel is dit systeem al langer operationeel.

Bron: Rapport Proefproject RWSR 2e fase 2000 (Witteveen+Bos in opdracht van IPO) STOWA ecologische beoordelingsmethoden

iWSR handleiding Aanvullende info indicatorbeschrijvingen •••• 125

Bijlage E Aanvullende info indicatorbeschrijvingen

9-1 Minimumkwaliteit (MTR) en Streefwaarden voor water, sediment en grondwater

9-2 Normen per waterkwaliteitsdoelstelling

9-3 Variabelen uit het Standaard Meetprotocol verdroging

9-4 Normen voor chloridegehalten van het oppervlaktewater voor 5 verschillende landbouwkundige doeleinden (IMP-Water 1985-1989)

9-5 EG-zwartelijst-stoffen voor water

9-6 Indeling van vaarklassen

9-7 Stedelijk Waterbeheer (Pilotstudie Voortgangsmonitoring, RIZA)

126 •••• Aanvullende info indicatorbeschrijvingen iWSR handleiding

E.1 Minimumkwaliteit (MTR) en Streefwaarden voor water, sediment en grondwater

METALEN OPPERVLAKTE-WATER (opgelost)

SEDIMENT (droge stof)

GRONDWATER (opgelost)

landelijke streef-wrd.

MTR landelijke streef-wrd.

MTR-sed landelijke streefwaarde

µg/l µg/l mg/kg mg/kg µg/l

diep gr w ondiep gr w

cadmium 0,08 0,4 0,8 12# 0,06 0,4

anorganisch kwik

0,01 0,2 0,3 10# 0,01 0,05

methyl-kwik 0,01 0,02 0,3 1,4 0,01 -

koper 0,5 1,5 36 73 1,3 15

nikkel 3,3 5,1 35 44 2,1 15

lood 0,3 11 85 530 # 1,7 15

zink 2,9 9,4 140 620 24 65

chroom 0,3 8,7 100 380 # 2,5 1

arseen 1 25 29 55 # 7,2 10

antimoon 0,4 6,5 3 15 # 0,15 -

barium 75 220 160 300 200 50

beryllium 0,02 0,2 1,1 1,2 0,05 -

cobalt 0,2 2,8 9 19 0,7 20

molybdeen 4,3 290 3 200 # 3,6 5

seleen 0,09 5,3 0,7 2,9 0,07 -

thallium 0,04 1,6 1 2,6 2 -

tin 0,2 18 - - 2,2 -

vanadium 0,9 4,3 42 56 1,2 -

boor @ 6,5 650 - - 6,5 -

tellurium @ - - - - - -

titanium @ - - - - - -

uranium @ 0,01 1 - - 0,01 -

zilver @ 0,0008 0,08 - 5,5 0,0008 -

zoute wateren 0,01 1,2 - - - -


ORGANISCHE VERBINDINGEN

OPPERVLAKTE-WATER (opgelost)


GROND-WATER (opgelost)

MTR streefwaarde MTR-sed land. streef-wrd.

PAK µg/l mg/kg d.s. mg/kg d.s. µg/l naftaleen 1,2 0,001* 0,1* 0,01 anthraceen 0,07 0,001* 0,1* 0,0007 fenantreen 0,3 0,005* 0,5* 0,003 fluorantheen 0,3 0,03* 3* 0,003 benz(a)anthraceen 0,01 0,003* 0,4* 0,0001 chryseen 0,3 0,1* 11* 0,003 benzo(k)fluorantheen 0,04 0,02* 2* 0,0004 benzo(a)pyreen 0,05 0,003* 3* 0,0005 benzo(ghi)peryleen 0,03 0,08* 8* 0,0003 indenopyreen 0,04 0,06* 6* 0,0004 som 10-PAK 1) - 1* - -

vluchtige halogeen koolwaterstoffen

ng/l µg/kg d.s. µg/kg d.s. ng/l

pentachloorbenzeen 300 1 100 3 hexachloorbenzeen 9 0,05 5 0,09

chloorfenolen ng/l µg/kg d.s. µg/kg d.s. ng/l

pentachloorfenol 4.000 2 300 40

chlooranilines µg/l µg/kg d.s. µg/kg d.s. µg/l tetrachlooranilines (ind) 3 1,7! 1220 0,003! pentachlooranilines 0,1 0,6 60 0,01

organochloorverbindingen ng/l µg/kg d.s. µg/kg d.s. ng/l

aldrin 0,9 0,06 6 0,009 dieldrin 12 0,5 450 0,1 endrin 4 0,04 4 0,04 DDT 0,4 0,09 9 0,004 DDD 0,4 0,02 2 0,004 DDE 0,4 0,01 1 0,004

α-endosulfan 20 0,01 1 0,2

α-HCH 3.300 3 290 33

β-HCH 800 9 920 8

γ-HCH (lindaan) 910 0,05 230 9

heptachloor 2) 0,5 0,7 0,7 0,005 heptachloorepoxide 0,5 0,0002 0,02 0,005 chloordaan 2 0,03 3 0,02

organofosforverbindingen ng/l µg/kg d.s. µg/kg d.s. ng/l

azinfos-ethyl 11 0,005 0,5 0,1 azinfos-methyl 12 0,009 0,9 0,1 chloorfenvinfos 2 0,0006 0,06 0,02 chloorpyrifos 3 0,01 1 0,03 cumafos 0,7 0,0006 0,06 0,007 demeton 140 - - 1 diazinon 37 0,01 1 0,4 dichloorvos 0,7 0,00003 0,003 0,007 dimethoaat 23.000 0,8 78 230 disulfoton 82 0,03 6 0,8 ethoprofos 63 0,003 0,3 0,6 fenitrothion 9 0,007 0,7 0,09 fenthion 3 0,004 0,4 0,03 foxim 82(!) 0,08(!) 8(!) 0,8(!) heptenofos 20 0,003 0,3 0,2







malathion 13 0,009 0,9 0,1 mevinfos 2 0,0006 0,06 0,02 oxydemeton-methyl 35(!) 0,0003(!) 0,03(!) 0,4(!) parathion(-ethyl) 2 0,001 0,1 0,02 parathion-methyl 11 0,01 1 0,1 pyrazofos 40 0,02 2 0,4 tolclofos-methyl 790(!) 1(!) 130(!) 8(!) triazofos 32 0,007 0,7 0,3 trichloorfon 1 0,00002 0,002 0,01

organische tinverbindingen ng/l µg/kg d.s. µg/kg d.s. ng/l

tetrabutyltin-verbindingen 1.600(!) 0,8(!) 78(!) 16(!) zoute wateren: 17(!) 0,008(!) 0,8(!) - tributyltin-verbindingen 14 0,1 10 0,1 zoute wateren: 1 0,007 0,7 - trifenyltin-verbindingen 5 0,06 6 0,05 zoute wateren: 0,8 0,01 1 -

organische siliciumverbindingen µg/l mg/kg d.s. mg/kg d.s. µg/l octamethyltetrasiloxaan 0,4 0,01 1,3 0,004

zuren (fenolherbiciden & chloorfenoxycarbonzuur-herbiciden)

µg/l µg/kg d.s. µg/kg d.s. µg/l

bentazon 64(!) 1(!) 130(!) 0,6(!) 2,4-D 10 0,3 27 0,1 dichloorprop 40 32 3200 0,4 dinoseb 0,03 0,003 0,3 0,0003 dinoterb 0,03 0,1 11 0,0003 DNOC 21 0,7 280 0,2 MCPA 2 0,05 5 0,02 mecoprop 4 0,02 2 0,04 2,4,5-T 9(!) 0,2(!) 50(!) 0,09(!)

carbamaten & dithio-carbamaten ng/l µg/kg d.s. µg/kg d.s. ng/l

aldicarb 98 0,001 0,1 1 benomyl 150 0,006 0,6 2 carbaryl 230 0,03 3 2 carbendazim 110 0,03 3 1 carbofuran 910 0,02 2 9 maneb als ETU 2 - - metam-Natrium 35(!) 0,006(!) 0,6(!) 0,4(!) methomyl 80 0,001 0,1 0,8 oxamyl 1.800 0,01 1 18 pirimicarb 90 0,02 2 0,9 propoxur 10 0,0001 0,01 0,1 thiram 32 0,008 0,8 0,3 tri-allaat 1.900 0,2 160 19 zineb als ETU 130! - -

triazinen, pyridazinen & triazolen ng/l µg/kg d.s. µg/kg d.s. ng/l

anilazin 85 0,02 2 0,9 atrazin 2.900 0,2 (!) 26 29 chloridazon 73.000 3 350 730 cyanazin 190 0,01 (!) 2 2 desmetryn 34.000(!) 0,08(!) 370(!) 340(!) metamitron 10.000 1 95 100 simazin 140(!) 0,009(!) 0,9(!) 1(!)







synthetische pyrethroiden ng/l µg/kg d.s. µg/kg d.s. ng/l

bifenthrin 1 0,05 5 0,01 cypermethrin 0,09 0,004 0,4 0,0009 deltamethrin 0,3 0,01 1 0,003 permethrin 0,2 0,009 0,9 0,002

aniliden & dinitro-anilinen ng/l µg/kg d.s. µg/kg d.s. ng/l

metazachloor 34.000(!) 3 260 340(!) metolachloor 200 0,03 3 2 propachloor 1.300 0,06 6 13 quintozeen 2.900 - - 29 trifluralin 37(!) 0,1(!) 19(!) 0,4(!)

fenylureum-herbiciden (aromatische chloor-aminen)

ng/l µg/kg d.s. µg/kg d.s. ng/l

diuron 430 0,08(!) 9 4 isoproturon 320 0,05 5 3 linuron 250 0,09 9 3 metabenzthiazuron 1.800 0,7 67 18 metobromuron 10.000 1 110 100 cholinesterase remming - - - -

carboximiden ng/l mg/kg d.s.. mg/kg d.s. ng/l captafol 28(!) 0,03(!) 3(!) 0,3(!) captan 110 0,01 1 1

overige stoffen (niet op basis van riscogrenzen)

ng/l mg/kg d.s. mg/kg d.s. ng/l

NTA - - - 0,2 minerale olie - 50 1000 50

PCB's µg/l µg/kg d.s. µg/kg d.s. µg/l PCB-28 - 1 4 - PCB-52 - 1 4 - PCB-101 - 4 4 - PCB-118 - 4 4 - PCB-138 - 4 4 - PCB-153 - 4 4 - PCB-180 - 4 4 - som 7-PCB 1) - 20 - 0,01*****

screeningsparameters µg/l mg/kg d.s. mg/kg d.s. µg/l EOX - 0,3 - - VOX - - - - ETU - - - - cholinesterase remming - - - -


ALGEMENE STOFFEN OPPERVLAKTEWATER SEDIMENT GRONDWATER

landelijke streef wrd.

MTR landelijke streef wrd.

MTR - sed landelijke streef wrd.

MTR

nutriënten & eutro-fiëringsparameters

tot-fosfaat (mg P/l) 0,05 (z) 0,15 (z) - - 0,4/3(z/kv) -

tot-stikstof (mg N/l) 1 (z) 2,2 (z) - - - -

nitraat (mg N/l) - - - - 5,6 11,3

ammoniak (mg N/l) - 0,02 - - - -

ammonium-verbindingen - - - - 2,0/10 (z/kv) -

chlorofyl-a (µg/l) - 100 (z) - - - -

ZOUTEN

chloride (mg Cl/l) - 200 - - 100** -

fluoride (mg F/l) - 1,5 500 (mg/kg)***

- 0,5 ** -

bromide (mg Br/l) - 8 20 (mg/kg) - 0,3 ** -

sulfaat (mg SO4/l) - 100 - - 150 ** -

tot-sulfiden (µg S/l) - - 2 (mg/kg) - 10 -

RADIOACTIEVE STOFFEN

(1Bq = 27 pCi) mBq/l mBq/l

totale α-activiteit 100 -

rest β-activiteit 200 -

tritium-activiteit 10.000 -

radium-226 5 -

strontium-90 10 -

cesium-137 - -

lood-210 - -

polonium-210 - -

cobalt-58 - -

cobalt-60 - -

jodium-131 - -

overige j-stralers - -

ALGEMENE PARAMETERS

kleur, geur, schuim, vast afval, troebeling

- niet zicht-baar of ruik-baar

veront-reinigd

temperatuur (C) - 25

zuurstof (mg/l) - 5****

zuurgraad (pH) - 6,5 - 9

doorzicht (z,meter) - 0,4

BACTERIOLO-GISCHE PARAMETERS

thermotolerante coli's (80 perc., MPN/ml)

- 20

enterovirussen / fagen - afwezig in 10 l


Legenda

# : getalswaarde = interventiewaarde ! : extra onzekerheidsfactor 10 i.v.m. weinig data (EPA/1000) - : geen getalswaarde vastgesteld * : geen bodemtypecorrectie voor zandige sedimenten (org.stof < 10 %) ** : herbeoordeling toelatingsdossier door CTB in 97/98 *** : bodemtypecorrectie: F = 175 + 13 L (L = % lutum) **** : meting in de ochtend ***** : getalswaarde beneden detectielimiet / bepalingsondergrens, of meetmethode ontbreekt @ : de afleiding van deze MTR's wijkt af van de standaardprocedure voor metalen, omdat onvoldoende data beschikbaar zijn

voor het vaststellen van een landelijke achtergrondconcentratie, maar zijn voorlopig opgenomen n.a.v. een zaak bij het Europese Hof over de uitvoering van de Richtlijn 76/464/EEG. Bij deze milieukwaliteitsnormen dient de lokale achtergrondconcentratie te worden opgeteld.

w : winter-waarden (dec - febr) z : zomer-waarde (apr - sept) voor eutrofiëringsgevoelige, stagnante wateren; voor de monitoring vav trends in de waterkwaliteit

kan voor stromende wateren de waarde van stagnante wateren als jaargemiddelde worden gehanteerd z/kv : eerstgenoemde waarde geldt voor zandgebieden, de tweede waarde geldt voor klei- en veengebieden

Bron: Gewijzigde versie Bijlage A: Normen 4e Nota Waterhuishouding, staatscourant 16 juni 2000, nr 114

(de waarden voor som 10-PAK en som 10-PCB zijn afkomstig uit: Integrale Normstelling Stoffen, Milieukwaliteitsnormen bodem, water, lucht, Stuurgroep Integrale Normstelling Stoffen, december 1999)


E.2 Normen per waterkwaliteitsdoelstelling

Tabel 1 Oppervlaktewater voor de bereiding van drinkwater (Uit: Bijlage I Besluit kwaliteitsdoelstellingen en metingen oppervlaktewateren)

Doelvariabele Eenheid Norm

Zuurgraad pH 6,5 ≤ pH ≤ 9,0 1)

Kleurintensiteit mg/l (Pt) ≤ 50 1)

Gesuspendeerde stoffen mg/l ≤ 50 het rekenkundig gemiddelde van de uitkomsten van het onderzoek

Temperatuur °C ≤ 25

Geleidingsvermogen voor elektriciteit mS/m ≤ 100 1)

Geurverdunningsfactor - ≤ 16

Nitraat mg/l-N ≤ 10 1)

Fluoride mg/l-F ≤ 1

Sulfaat mg/l-SO4 ≤ 100 1)

Chloride mg/l-Cl ≤ 200 1)

Natrium mg/l-Na ≤ 120 1)

IJzer opgelost mg/l-Fe ≤ 0,5 1)

Mangaan mg/l-Mn ≤ 0,5 1)

Boor mg/l-B ≤ 1

Koper mg/l-Cu ≤ 50

Zink mg/l-Zn ≤ 200

Beryllium mg/l-Be ≤ 1

Arseen mg/l-As ≤ 20

Cadmium mg/l-Cd ≤ 1,5

Chroom µg/l-Cr ≤ 50

Lood µg/l-Pb ≤ 30

Seleen µg/l-Se ≤ 10

Kwik µg/l-Hg ≤ 0,3

Barium µg/l-Ba ≤ 200

Cyanide µg/l-CN ≤ 50

Met waterdamp vluchtige fenolen µg/l- C6H5OH ≤ 5

Minerale olie

Oppervlakte-actieve stoffen die reageren met methyleen-blauw

µg/l

µg/l

(laurylsulfaat)

≤ 200

≤ 200

Polycyclische aromatische koolwaterstoffen µg/l ≤ 0,2

Extraheerbaar organisch gebonden chloor µg/l-CI ≤ 10

Vluchtig organisch gebonden chloor µg/l-CI ≤ 20

Organochloor-pesticiden totaal µg/l ≤ 0,1 Organochloor-pesticiden per afzonderlijke stof: - aldrin - dieldrin - endrin - heptachloorepoxide - dichloordifenyl-trichloorethaan - dichloordifenyl-dichloorethaan - dichloordifenyl-dichlooretheen - hexachloorbenzeen

µg/l ≤ 0,05



- α-hexachloorcyclohexaan

- γ- hexachloorcyclohexaan

Overige bestrijdingsmiddelen 2) en hun belangrijkste afbraak-produkten per afzonderlijke stof

µg/1 ≤ 0,1

Overige bestrijdingsmiddelen en hun belangrijkste afbraakprodukten totaal

µg/l ≤ 0,5

Fosfaat µg/l-P ≤ 200 1)

De aangegeven waarde betreft het rekenkundig gemiddelde van de uitkomsten van het onderzoek en is niet van toepassing op oppervlaktewater waarin zich geen overmatige groei van hogere waterplanten voordoet en het gemiddelde gehalte aan algenbiomassa gedurende de maanden april tot en met september lager dan of gelijk is aan: 100 µg/I-chlorofyl-a

Organisch gebonden stikstof mg/l-N ≤ 2,5

Ammonium mg/l-N ≤ 1,2 1)

Biochemisch zuurstofverbruik mg/l-O2 ≤ 7

Chemisch zuurstofverbruik mg/l-O2 ≤ 30 1)

Zuurstof opgelost mg/l-O2 ≥5 1)

Algen biomassa µg/l-chlorofyl-a ≤ 100

De aangegeven waarde betreft het rekenkundig gemiddelde van de uitkomsten van het onderzoek en geldt gedurende de maanden april tot en met september

Thermotolerante bacteriën van de coli-groep aantal/ml ≤ 20 de mediaan-waarde van de uitkomsten van het onderzoek

Faecale streptococcen aantal/ml ≤ 10 de mediaan-waarde van de uitkomsten van het onderzoek

Salmonellae aantal/100 ml ≤ 1 de mediaan-waarde van de uitkomsten van het onderzoek

1) Overschrijdingen van de norm als gevolg van de natuurlijke gesteldheid van de bodem en de invloed daarvan op het water worden niet beschouwd als overschrijding.

2) Zie Bestrijdingsmiddelenwet 1962 (Stb 288)

Voorschriften ten aanzien van de toetsing:

Met het oog op de beantwoording van de vraag of aan de kwaliteitsdoelstelling is voldaan, dient te worden nagegaan of er overschrijdingen van de normen zijn opgetreden. Daarbij dienen niet te worden meegerekend: a. overschrijdingen van de normen, die zijn veroorzaakt door uitzonderlijke weersomstandigheden, of

uitzonderlijke hydrodynamische omstandigheden zoals die afgeleid kunnen worden uit hoge gehalten aan gesuspendeerde stoffen,

b. per kalenderjaar per parameter één overschrijding van de norm voor parameters ten aanzien waarvan 12 keer per jaar onderzoek dient plaats te vinden, indien minstens 11 waarnemingen beschikbaar zijn waaronder geen overschrijding als bedoeld onder a voorkomt, met dien verstande dat de overschrijding niet meer mag bedragen dan 50% van de norm. Wanneer waarnemingen zijn uitgevallen als gevolg van ijsbedekking, geldt dit voorschrift indien minstens 10 waarnemingen beschikbaar zijn waaronder geen overschrijding als bedoeld onder a voorkomt.

Bij parameters ten aanzien waarvan een gemiddelde of mediaanwaarde is gegeven, worden de waarnemingen die zijn beïnvloed door uitzonderlijke weersomstandigheden, of uitzonderlijke hydrodynamische omstandigheden zoals afgeleid worden uit hoge gehalten aan gesuspendeerde stoffen, niet meegerekend.


Tabel 2 Normen voor zwemwater in zweminrichtingen ingericht voor het zwemmen in oppervlaktewater en op andere op grond van artikel 10b van de WHVZ geïnventariseerde plaatsen (Uit: Bijlage II bij het Besluit hygiëne en veiligheid zweminrichtingen)

Doelvariable Eenheid Norm

1 bacteriën van de coligroep aantal per 100 ml ≤ 10.000

2 thermotholerante bacteriën van de coligroep

aantal per 100 ml ≤ 2.000

3 doorzicht m ≥1,0 1)

4 zuurgraad pH 6,0 ≤ pH ≤ 9,0 1)

5 kleur - een niet anders dan door natuurlijke oorzaak veroorzaakte kleur

6 geur - afwezigheid van rottingsgeuren of andere geuren die in het algemeen als hinderlijk worden ervaren, in het bijzonder de geuren van fenolen

7 schuim - een niet anders dan door natuurlijke omstandig-heden veroorzaakte hoeveelheid schuim

8 olie - geen zichtbare hoeveelheid olie op het wateroppervlak

9 vuil - afwezigheid van in of op het water en de bodem van afvalstoffen en dode organische materie in aanmerkelijke hoeveelheid

10 faecale streptokokken aantal per 100 ml ≤ 300 (de mediaanwaarde van de uitkomsten van het onderzoek)

11 salmonellae - niet aantoonbaar in 1 l

12 entero-virussen - niet aantoonbaar in 10 l

1) Overschrijdingen van de norm als gevolg van de natuurlijke gesteldheid van de bodem en de invloed daarvan op het water worden niet beschouwd als overschrijding.

Klassenindeling Klasse

Doelvariabelen 1 en 2: – ≥ 95 % van de monsters voldoet aan de norm van de doelvariabele

Doelvariabelen 3 t/m 9, 11 en 12: – ≥ 95 % van de monsters voldoet aan de norm van de doelvariabele – ≤ 5 % overige monsters heeft afwijking ≤ 50 % van de norm, m.u.v. pH en O2

Doelvariabele 10: – 100 % van de monsters voldoet aan de norm

1

Alle andere gevallen 5


Tabel 3 Normen voor oppervlaktewater met de functie zwemwater (Uit: Bijlage II bij het Besluit kwaliteitsdoelstellingen en metingen oppervlaktewater)

doelvariable eenheid norm

1 bacteriën van de coligroep aantal per 100 ml

≤ 10.000

2 thermotholerante bacteriën van de coligroep

aantal per 100 ml

≤ 2.000

3 doorzicht m ≥1,0 1)

4 zuurgraad pH 6,0 ≤ pH ≤ 9,0

5 kleur - een niet anders dan door natuurlijke oorzaak veroorzaakte kleur

6 geur - afwezigheid van rottingsgeuren of andere geuren die in het algemeen als hinderlijk worden ervaren, in het bijzonder de geuren van fenolen

7 schuim - een niet anders dan door natuurlijke omstandig-heden veroorzaakte hoeveelheid schuim

8 olie - geen zichtbare hoeveelheid olie op het wateroppervlak

9 vuil - afwezigheid van in of op het water en de bodem van afvalstoffen en dode organische materie in aanmerkelijke hoeveelheid

10 faecale streptokokken aantal per 100 ml

≤ 300 (de mediaanwaarde van de uitkomsten van het onderzoek)

11 salmonellae - niet aantoonbaar in 1 l

12 entero-virussen - niet aantoonbaar in 10 l

13 met waterdamp vluchtige fenolen (C6H5OH)

µg ≤ 10

14 minerale olie

oppervlakte actieve stoffen die reageren met methyleen-blauw

µg.l-1

µg.l-1 (laurylsulfaat)

≤ 200

≤ 200

15 zuurstof opgelost (O2) mg.l-1 ≥ 5 1

16 organochloor- en fosfor pesticiden

17 metalen en cyanide 1) Overschrijdingen van de norm als gevolg van de natuurlijke gesteldheid van de bodem en de invloed daarvan op het water

worden niet beschouwd als overschrijding.

Klassenindeling Klasse

Doelvariabelen 1 en 2: – ≥ 95 % van de monsters voldoet aan de norm van de doelvariabele

Doelvariabelen 3 t/m 9 en 11 t/m 17: – ≥ 95 % van de monsters voldoet aan de norm van de doelvariabele – ≤ 5 % overige monsters heeft afwijking ≤ 50 % van de norm, m.u.v. pH en O2

Doelvariabele 10: – 100 % van de monsters voldoet aan de norm

1

Alle andere gevallen 5


Tabel 4 Oppervlaktewaternormen voor zalmachtigen en karperachtigen (Uit: Besluit kwaliteitsdoelstellingen en metingen oppervlakterwateren)

Doelvariabele Eenheid Norm water voor zalmachtigen water voor

karperachtigen

Zuurgraad pH 6,5 ≤ pH ≤ 9,0 1) 6,5 ≤ pH ≤ 9,0 1)

De schommelingen in de pH ten opzichte van de natuurlijke pH-waarde mogen niet meer dan 1/2 pH eenheid binnen de hierboven gestelde waarde bedragen mits deze schommelingen niet de schadelijke werking van andere in het water aanwezige stoffen verhogen

Temperatuur °C De verhoging ten opzichte van de natuurlijke waarde dient minder te zijn dan:

1,5 °C 3 °C

met dien verstande dat de maximale temperatuur van het water de volgende waarden niet mag overschrijden:

21,5 °C 25 °C

en dat voor wateren waarin soorten kunnen voorkomen die koud water nodig hebben voor hun voortplanting, de temperatuur gedurende de voortplantingsperiode de volgende waarden niet mag overschrijden:

10 °C 10 °C

Gesuspendeerde stoffen

mg/l ≤ 50 het rekenkundig gemiddelde van de uitkomsten van het onderzoek

≤ 50 het rekenkundig gemiddelde van de uitkomsten van het onderzoek

Smaak - De in het oppervlaktewater aanwezige vissen mogen niet worden gekenmerkt door een onnatuurlijke smaak zoals die in het bijzonder kan optreden door de invloed van fenolen of olie

Olie - Geen zichtbare oliefilm op het wateroppervlak of oliebezinksel op de bodem. Geen schadelijke effecten voor de vissen door produkten op oliebasis

Fosfaat mg/l-P ≤ 200 1) ≤ 200 1)

De aangegeven waarde betreft het rekenkundig gemiddelde van de waarnemingen en is niet van toepassing op oppervlaktewater waarin zich geen overmatige groei van hogere waterplanten voordoet en het gemiddelde gehalte aan algenbiomassa gedurende de maanden april tot en met september lager dan of gelijk is aan:

30 mg/l-chlorofyl-a 100 mg/l-chlorofyl-a

Ammonium mg/l-N ≤ 0,8 1) ≤ 0,8 1)

Bij een watertemperatuur van minder dan10°C geldt als norm ≤ 4,0

Bij een watertemperatuur van minder dan10°C geldt als norm ≤ 4,0

Biochemisch zuurstofverbruik

mg/l-O2 ≤ 6 ≤ 10

Zuurstof opgelost

mg/l-O2 ≥ 7 1) ≥ 6 1)

Ammoniak mg/l-N ≤ 20 ≤ 20

Residueel chloor mg/l-HOCI

≤ 5 ≤ 5

Nitriet mg/l-N ≤ 100 ≤ 300


Koper mg/l-Cu ≤ 30 ≤ 30

Zink mg/l-Zn ≤ 200 ≤ 200 1) Overschrijdingen van de norm als gevolg van de natuurlijke gesteldheid van de bodem en de invloed daarvan op het water

worden niet beschouwd als overschrijding.


"Algemene opmerking"

Bij de vaststelling van de normen voor genoemde doelvariabelen is er vanuit gegaan dat deze en waarden van niet genoemde doelvariabelen niet zodanig zijn voor de functies van vissen, zoals groei, voortplanting en benutting, dat deze ongunstig worden beïnvloed.


Met het oog op de beantwoording van de vraag of aan de kwaliteitsdoelstelling is voldaan, dient te worden nagegaan of er overschrijdingen van de normen zijn opgetreden. Daarbij dienen niet te worden meegerekend:

a. overschrijdingen van de normen die zijn veroorzaakt door uitzonderlijke weersomstandigheden, of uitzonderlijke hydrodynamische omstandigheden zoals die afgeleid kunnen worden uit hoge gehalten aan gesuspendeerde stoffen,

b. per kalenderjaar per parameter één overschrijding van de norm voor parameters ten aanzien waarvan 12 keer per jaar onderzoek dient plaats te vinden indien minstens 11 waarnemingen beschikbaar zijn waaronder geen overschrijding als bedoeld onder a voorkomt, met dien verstande dat de overschrijding niet meer mag bedragen dan 50% van de norm. Wanneer waarnemingen zijn uitgevallen als gevolg van ijsbedekking, geldt dit voorschrift indien minstens 10 waarnemingen beschikbaar zijn waaronder geen overschrijding als bedoeld onder a voorkomt.

Bij parameters ten aanzien waarvan een gemiddelde of mediaanwaarde is gegeven, worden de waarnemingen die zijn beïnvloed door uitzonderlijke weersomstandigheden, of uitzonderlijke hydrodynamische omstandigheden zoals die afgeleid kunnen worden uit hoge gehalten aan gesuspendeerde stoffen, niet meegerekend.


Tabel 5 Normen voor schelpdierwater (Uit: Besluit kwaliteitsdoelstellingen en metingen oppervlakterwateren)


Zuurgraad pH 7,5 ≤ pH ≤ 9,0

Temperatuur °C De verhoging van de gemeten waarde ten opzichte van de natuurlijke waarden mag niet meer zijn dan 2°C

Kleurintensiteit mg/l (Pt) Het verschil tussen de gemeten waarde en de natuurlijke waarde mag niet meer zijn dan 10 mg Pt/l

Gesuspendeerde stoffen

mg/l De verhoging van de gemeten waarde ten opzichte van de natuurlijke waarde mag niet meer zijn dan 30% van de natuurlijke waarde

Saliniteit g/kg ≤ 40 Het verschil tussen de gemeten waarde en de natuurlijke waarde mag niet meer zijn dan 10% van de natuurlijke waarde

Olie - Geen zichtbare film op het wateroppervlak.

Geen afzetting op de schelpdieren

Geur - De schelpdieren mogen niet worden gekenmerkt door een onnatuurlijke geur

Smaak - De schelpdieren mogen niet worden gekenmerkt door een onnatuurlijke smaak

Thermotolerante bacteriën van de coligroep

aantal/ml ≤ 3 in het schelpdiervlees en de vloeistof binnen de schelp van het schelpdier

Zuurstof opgelost mg/l- O2 ≥ 7

Gehalogeneerde organische stoffen en de metalen: arseen, cadmium, chroom, koper, kwik, lood, nikkel, zilver, zink

De concentraties van deze stoffen in het schelpdierwater of in het schelpdiervlees mogen geen schadelijke effecten veroorzaken op de schelpdieren en hun larven


Met het oog op de beantwoording van de vraag of aan de kwaliteitsdoelstelling is voldaan, dient te worden nagegaan of er overschrijdingen van de normen zijn opgetreden. Daarbij dienen niet te worden meegerekend:

a. overschrijdingen van de normen die zijn veroorzaakt door uitzonderlijke weersomstandigheden,

b. per kalenderjaar per parameter één overschrijding van de norm voor parameters ten aanzien waarvan 12 keer per jaar onderzoek dient plaats te vinden, indien minstens 11 waarnemingen beschikbaar zijn waaronder geen ov erschrijding als bedoeld onder a voorkomt, met dien verstande dat de overschrijding niet meer mag bedragen dan 50% van de norm. Wanneer waarnemingen zijn uitgevallen als gevolg van ijsbedekking, geldt dit voorschrift indien minstens 10 waarnemingen beschikbaar zijn waaronder geen overschrijding als bedoeld onder a voorkomt.


E.3 Variabelen uit het Standaard Meetprotocol verdroging

Variabele Infiltratiegebieden Kwelgebieden

Mineraal Venig Mineraal Venig

Stijghoogte a a a a

Stijghoogteverschillen c c a a

Grondwaterstand amplitudo b b

Polderpeilen (drooglegging) Zie onder A1

Grondwatertrap: GHG b b b b

Grondwatertrap: GLG b b b b

Grondwatertrap: GVG b b b b

IR/EGV a (inlaat) b a (inlaat)

Kationen c c c c

Anionen c c c c

Calciumbezetting (bodem) b b

Bodemzuurgraad c c

C/N verhouding (bodem) b b c c

C/P verhouding (bodem) c c c c

Organische stof: voorraad (bodem) c c

Organische stof: gehalte (bodem) b b

NutriNnten (N,P): voorraad (bodem) c c

NutriNnten (N,P): gehalte b b c c

Humusvorm: dikte F-horizon (bodem) b c

Humusvorm: dikte of horizon (bodem) b c

Pw-getal (bodem) c c

Soorten a a a a

Vegetatietypen b b b b

Vegetatiepatronen c c c c a = altijd b = aanbevolen c = pakket gericht op kennisverdieping

Vaststellen mate van verdroging/hydrologisch herstel per variabele

In het standaard meetprotocol verdroging (Kemmers et al., 1995) worden relevante variabelen aangeduid en wordt beargumenteerd welke rol deze variabelen bij verdroging spelen. In de gewenste gronden oppervlaktewatersituatie kan voor deze variabelen een streefwaarde worden vastgesteld, bijvoorbeeld voor de GVG, voor de hoeveelheid kwel in de wortelzone of voor de ionenratio (IR in %) van het freatisch grondwater.

Een daadwerkelijke richtlijn voor het vaststellen van de mate van verdroging/mate van hydrologisch herstel wordt in het meetprotocol niet gegeven. Hier volgt een suggestie om voor genoemde variabelen op basis van de GGOS een mate van verdroging/mate van hydrologisch herstel vast te stellen:


GVG

De mate van verdroging/mate van hydrologisch herstel op basis van de GVG zou kunnen worden vast-gesteld door het verschil tussen de actuele GVG en de gewenste GVG te nemen als maat.

Een afwijking van de GVG is ernstiger bij locaties met een hoge gewenste GVG dan bij locaties met een diepe GVG. Om dit effect mee te wegen wordt de afwijking van de actuele GVG ten opzichte van de ge-wenste GVG gedeeld door de diepte van de gewenste GVG beneden maaiveld, dit levert de relatieve af-wijking van de GGOS op:

mate van verdroging/mate van hydrologisch herstel:

(GVG) = (GVGggos-GVGactueel)/GVGggos

Kwel

Voor kwel kan op basis van een vergelijkbare redenering de volgende uitdrukking worden afgeleid:


(kwel) = (kwelggos-kwelactueel)/kwelggos

Kwel kan zijn omgeslagen in wegzijging. Indien wegzijging een negatief teken krijgt dan wordt de waarde groter dan één.

IR

Voor de ionenratio van het freatisch grondwater:


(IR) = (IRggos-IRactueel)/IRggos

Vervolgens moet worden vastgesteld op basis van welke waarden een locatie als ernstig, matig of niet verdroogd wordt betiteld dan wel niet, gedeeltelijk of volledig hydrologisch hersteld, bijvoorbeeld:

Niet verdroogd /volledig

hydrologisch hersteld Matig verdroogd /

gedeelte-lijk hydrologisch hersteld

Ernstig verdroogd /niet hydrologisch hersteld

mate(GVG) ≤ 0,05 > 0,05 ∧ ≤ 0,25 > 0.25

mate(kwel) ≤ 00,5 > 0,05 ∧ ≤ 0,10 > 0.10

mate(IR) ≤ 0,05 > 0,05 ∧ ≤ 0,25 > 0.25


E.4 Normen voor chloridegehalten van het oppervlaktewater voor verschillende landbouwkundige doeleinden (IMP-Water 1985-1989)

Teeltvorm Chloridegehalte (mg.l-1)

Subtraatteelt en gevoelige gewassen in de glastuinbouw ≤ 50

Glastuinbouw (minder gevoelige gewassen) en volle-grondstuinbouw (gevoelige gewassen)

≤ 200

Volle-grondstuinbouw (minder gevoelige gewassen) ≤ 500

Akker- en weidebouw ≤ 1.000

instrumentarium WaterSysteemRapportage Handleiding iWSRcursussen, workshops en een E-mail...

Documents

Transcript of instrumentarium WaterSysteemRapportage Handleiding iWSRcursussen, workshops en een E-mail...