InnoVisieMagazine voor schoolmanagers z Nummer 0, maart 2009

VO

Over innoveren gesproken z Innovatie begint bij goed leiderschap z Ict visiespel z Leren met meer effect z

Avonturen in de avonduren?

Wat vindt u van InnoVisie?Kennisnet wil schoolmanagers in het voortgezet onderwijs op effectieve wijze informeren over de ontwikkelin-gen en innovaties op het gebied van ict en onderwijs. Dit is een proefexem-plaar met een beperkt aantal pagina’s. Wij horen graag uw mening hierover. Zijn de onderwerpen relevant en worden deze voldoende uitgediept? Leest u andere bladen die u al van deze informatie voorzien? Zou dit blad als los magazine moeten verschijnen of als onderdeel van een bestaand blad? Of misschien alleen digitaal? En zou u een gratis abonnement willen nemen? Allemaal vragen die alleen u kunt beantwoorden.

Ga naar managervo.kennisnet.nl en vul de online enquête in. z

Over innoveren gesproken

Niemand kan exact zeggen hoe de stand van zaken is als het gaat om innovatie binnen scholen. Omdat mensen van mij regelmatig zinnige teksten verwachten over ‘hoe we ervoor staan in het Nederlandse onderwijs’ en ‘welke kant we op moeten bewegen in onze school’, lees en luister ik me een slag in de rondte. Dat is niet vervelend hoor, het zijn tenslotte ook vragen waarop ik zelf ook dolgraag een ant-woord wil hebben. Je hoort zoveel en je hoort vooral ook zoveel NIET! En wat je hoort of ziet of leest: hoe moet je het interpreteren? Ik vertrouw vooral op mijn intuïtie en gezond verstand. Ik heb zo mijn eigen indicatoren waaraan ik merk dat dingen in beweging zijn.

Waarom loopt mijn agenda plotseling zo vol met afspraken om met schoolbestuurders en schoolleidin-gen gesprekken te voeren over leermiddelenbeleid? Waarom richtte de VO-raad een Innovatieplatform op, waarvoor zich al meer dan honderd scholen hebben aangemeld?

Kennelijk willen we iets veranderen. Ik denk dat het gaat om de manier waarop we lesgeven en ons onderwijs organiseren. Maar we zijn toch al jaren bezig met veranderen? En toch gebeurt het maar zo traag. Ik ben hierover een boeiend boek aan het lezen: Disrupting Class, van Clayton M. Christensen en enkele andere auteurs. Zij analyseren de onderwijssituatie in de Verenigde Staten en die is niet best, vindt iedereen. De problemen die ze beschrijven, lijken sprekend op die van ons, inclusief het leraren-tekort. Dus al is het een ander land: de ideeën uit dit boek zijn prima bruikbaar voor ons. Veel belang wordt gehecht aan de extrinsieke en intrinsieke motivatie van leerlingen om te leren. Daar moeten we goed op letten. En dat is mij uit het hart gegrepen, want hoe vaak vragen we ons per lesdag af of de activiteiten die we voor onze leerlingen bedenken nu werkelijk LEREN tot gevolg hebben?

Wat dit boek me leert, is dat de hele discussie over vroeger, toen we zoveel beter rekenden en ge-schiedenis leerden dan tegenwoordig, een zinloze is. De ene golfbeweging volgt op de andere en ken-nelijk zitten we in een periode dat er niet zoveel extrinsieke motivatie is voor jongeren om massaal de techniek in te willen. We zullen het anders moeten spelen. Aan de andere kant beschrijft het boek dat we als school wel degelijk in staat zijn om het heft in handen te nemen en veel te bewerkstelligen. Daar zijn rigoureuze maatregelen voor nodig. Welke? Lezen maar. Een aanrader.

Frans SchouwenburgSectormanager vo

InnoVisie VO • Nummer 0, maart 2009

2 Van de redactie

EensLeiderschap geeft ruimte aan innovatie. Creativiteit in een onderwijsorganisatie is de spil voor innovatie. Een docent moet zich vrij voelen om samen met collega’s aan de slag te gaan met het bedenken van nieuwe concepten en weten dat er een bodem is waarin dit gezaaid kan worden. Docenten moeten daarna een luisterend oor vinden en een meedenkend persoon in de leiding. Innovatie is iets dat in die kleine denkgarage begint, daar gebeurt het en dan komt het naar buiten. Als leidinggevende moet je dat koesteren. Tal van voorbeelden heb ik daarvan die in het Northgo College

op die manier zijn begonnen. Ik ben ook heel blij dat ik leiding geef in een onder-wijsorganisatie, waar ruimte is voor die creativiteit.

Lieneke JongelingBestuurder van het Northgo College

Nieuwe stellingReageer nu op onze nieuwe stelling op managervo.kennisnet.nl!

“Maken van goed leermateriaal moet niet worden belegd bij docenten.”

Stelling:

“Innovatie begint bij goed leiderschap”

Het resultaat is een mix van ‘klassieke’ elementen en moderne onderwijsvormen. “Het is een riskante uitspraak, maar ik denk dat we een goede balans tussen ‘oud’ en ‘nieuw’ leren hebben gevonden. We hante-ren een gestructureerd curriculum, maar stimuleren tegelijkertijd de onderzoekende houding van kinderen.” Ict is daarbij be-langrijk. Niet alleen bij het Citadel College zelf, maar ook binnen het bovenschoolse samenwerkingsverband Alliantie VO, waar Schoot als voorzitter van de ict beleids-groep aan verbonden is.

“Olievlekwerking kan tot milieurampjes leiden”“De zeven aangesloten scholen werden geconfronteerd met vergelijkbare uitdagin-gen op ict gebied. Hoe geven we richting aan ons ict beleid? Hoe vullen we dat concreet in? En waar willen we over vier jaar staan?” Hoewel de Alliantie scholen concullega’s zijn, denkt Schoot dat samen-werking winst kan opleveren. “Zeker op het gebied van visievorming. Een belang-rijk onderwerp, want als je ict intelligent

Hoe geef je vorm aan een compleet nieuwe school? Welke onderwijsvisie biedt de

grootste kansen om leerlingen op het vervolgonderwijs voor te bereiden? Volgens Niek

Schoot, Adjunct-directeur van het Citadel College in Lent – een school die in 2007

haar deuren in een groeiwijk opende – is overleg met alle betrokkenen de sleutel tot

succes. “Wij hebben er voor gekozen om zoveel mogelijk partners – van ouders en

vervolgopleidingen tot het bedrijfsleven – bij de visievorming te betrekken.”

wilt inzetten, moet je eerst een heldere visie hebben. Sommige scholen hebben daar al uitgekristalliseerde ideeën over, terwijl anderen op de olievlekwerking van individuele docenten vertrouwen. Maar dat kan ‘milieurampjes’ veroorzaken, want het is best mogelijk dat docenten een weg inslaan, die niet bij de onderwijsvisie van de school aansluit. Bovendien worden vaak allerlei losse initiatieven opgestart. Een gadget hier, een laptopje daar. Ict wordt dan vooral vanuit een technische invalshoek benaderd en de grote lijn ontbreekt.”

Visiespel zet scholen op scherpHet zijn enkele van de redenen om samen met Frans Schouwenburg (Kennisnet) een ‘visiespel’ te ontwikkelen, gebaseerd op de pijlers van Vier in Balans; visie, ken-nis, leermiddelen en ict-infrastructuur. “Het visiespel helpt schoolbesturen om een richting te bepalen en daar concrete doelstellingen aan te verbinden. Vervolgens kun je de trajecten nader invullen, bijvoor-beeld door het visiespel op afdelingsniveau te herhalen.” Uit de pilot bij Alliantie VO

bleek dat het stimuleren van het gebruik van digitale leermiddelen een hoge ‘sense of urgency’ heeft. “Maar dan moeten die leermiddelen wel aansluiten op de onder-wijsvisie. Wil ik überhaupt wel met ict aan de slag? Gaan we zelf leermiddelen ontwik-kelen? En in hoeverre beïnvloedt dit mijn manier van lesgeven? Bovendien kun je allerlei kanten op, variërend van vakgericht tot vakoverstijgend, en van een gestructu-reerde tot een meer flexibele aanpak.”

Concrete resultatenOp basis van zijn ervaringen, verwacht Schoot dat het visiespel ook andere scholen kan helpen om sturing aan het ict beleid te geven. “Het aardige is dat je het op diverse niveaus kunt inzetten. Overigens denk ik wel dat scholen die de ‘visiediscus-sie’ al hebben gevoerd, de vragenlijst makkelijker doorlopen. Dankzij de gestruc-tureerde opzet kun je de antwoorden dan snel invullen.” Binnen Alliantie VO heeft de inzet van de tool direct tot concrete resultaten geleid. “Eén van de belangrijkste uitkomsten, was het besluit om met al onze scholen deel te gaan nemen aan de Open Leermaterialenbank van de VO-raad. Want dat er een brede behoefte bestaat aan digitale leermiddelen, bleek overduidelijk uit de inventarisatie.” z

managervo.kennisnet.nl

“Het is belangrijk om ict doelen te definiëren, die aansluiten op de onderwijsvisie”

3Visie

Een ‘ict visiespel’ voor managers en schoolbesturen

Flankerend onderzoekScholen brengen ict-middelen naar eigen inzicht in de praktijk. Dat kan heel nut-tig zijn: ict heeft heel diverse didactische toepassingen. Toch is vaak moeilijk vast te stellen of ict het passende antwoord is op de specifieke vraag van de school. Met Leren met meer effect stelde Kennisnet tien scholen in staat flankerend onderzoek uit te voeren. Is de kwaliteit van hun onderwijs inderdaad verbeterd? Neemt de motivatie van leerlingen toe door het gebruik van ict-middelen? Maar ook: krijgen leraren meer plezier in hun werk als ze digitale materialen inzetten? En kunnen ze hun tijd beter benutten?

DigitaliseringEen van de tien deelnemende scholen was het Zuyderzee College. Die school koos er een paar jaar geleden voor de boeken geleidelijk te vervangen door MacBooks. Het

streven: in het schooljaar 2013-2014 heb-ben alle leerlingen de beschikking over een computer. Zo’n grootschalige implementatie brengt allerlei didactische vraagstukken met zich mee. Om die het hoofd te bieden, heeft de school onderwijskundige Rianne Schadron in dienst. Schadron: “Het belang-rijkste knelpunt was en ís het ontwikkelen en aanbieden van digitaal leermateriaal. Als hulpmiddel hebben we docenten een format aangeboden. Dat beschrijft hoe ze materialen stap voor stap op de elektro-nische leeromgeving, in dit geval Moodle, kunnen aanbieden. Maar verlicht zo’n struc-tuur de taak van de docent? Of werkt ze juist beperkend?”

Met en zonder formatSchadron: “Voor het onderzoek lieten we verschillende docenten en klassen in de bovenbouw van het vmbo afwisselend met en zonder format werken. Omdat zij projectonderwijs volgen, kon dat in mooie, afgeronde eenheden.” Bij het ene pro-ject volgden docenten het format, bij het volgende project niet. Met vragenlijsten toetsten onderzoekers van de Universiteit van Amsterdam hoe docenten en leerlingen de verschillende werkwijzen waardeerden.

Evidence basedOnderzoeker Joost Meijer heeft twintig jaar ervaring met evidence based onderwijskun-dig onderzoek. Leren met meer effect onder-scheidt zich in een aantal opzichten van wat gebruikelijk is in het veld, vertelt hij: “Het is bijzonder dat dit onderzoek vrij snel en rigoureus is uitgevoerd. Doorgaans doen we vooral kwalitatief, beschrijvend onderzoek. Gewoon effecten meten in de praktijk wordt niet zo vaak gedaan. Dat is voor ons als on-derzoekers heel interessant. Tegelijkertijd levert deze vorm van onderzoek een paar knelpunten op. Zo zijn onderzoekers meestal niet op de school aanwezig, dus zien ze niet wat er in de klas gebeurt. Daarbij is het bij een onderzoek zoals dat aan het Zuyderzee College moeilijk te bepalen of docenten nog wel in staat zijn het format dat zij zo goed

Leren met meer effect

Gerichte inzet van ict zorgt ervoor dat leerlingen ook aan het eind van

het schooljaar goed bij de les blijven. Dat is één van de conclusies uit

het onderzoek Leren met meer effect, waarin tien scholen het effect van

hun ict-initiatieven maten. De bevindingen zijn niet alleen interessant

voor de onderzoekers: instellingen kunnen hun voordeel doen met de

praktijkvoorbeelden van ict-inzet die wérkt.

4 Onderzoek

InnoVisie VO • Nummer 0, maart 2009

“Inzet ict houdt leerlingen gemotiveerd”

“Knelpunt was en is het

ontwikkelen van digitaal

leermateriaal.”

Kan ict bijdragen aan aantrekkelijker en efficiënter onderwijs? Met het onder-zoeksprogramma Leren met meer effect van Kennisnet werd deze vraag onder de loep genomen. Scholen deden hierbij wetenschappelijk onderzoek naar de toepassing van ict in het onderwijs.

De deelnemende scholen experimenteer-den met nieuwe vormen van inzet van ict. Daarbij werd steeds bekeken of de vernieuwingen daadwerkelijk leidden tot de verwachte effecten.

De resultaten van Leren met meer effect zijn interessant voor de betrokkenen, maar ook voor de sector in zijn geheel. Schoolmanagers kunnen met de bevin-dingen uit het onderzoek onderbouwde keuzes maken over de toepassing van ict op school.

ConclusiesTien scholen namen deel aan Leren met meer effect. Dit zijn de belangrijkste conclusies:

Effecten op leerprestatiesVijf scholen verwachtten dat ict effect zou hebben op de leerprestaties. Bij drie scholen scoorden leerlingen die meede-

den aan de onderwijsvernieuwing beter dan de leerlingen die traditioneel les kregen. Zo had op het Penta College het zelfstandig werken aan aardrijkskunde-opdrachten in een ELO een positieve in-vloed op de prestaties van de leerlingen.

Motivatie vergrotenZeven scholen wilden met onderwijs-vernieuwing de motivatie voor leren of het vak vergroten. Op vier scholen werden positieve effecten geregistreerd. Zo introduceerde het Hermann Wes-selink College een wiskundemethode zonder boek maar mét ict. Leerlingen die wiskunde zonder boek volgden, scoorden hoger op onder meer intrinsieke motiva-tie en autonomie dan de leerlingen die traditioneel onderwijs ontvingen. Uit het onderzoek bleek bovendien dat ook do-centen door het gebruik van ict over het algemeen gemotiveerder zijn in hun vak.

Meer weten?Wilt u meer lezen over dit onderzoek? U kunt het researchrapport downloaden via: onderzoek.kennisnet.nl.

kennen, helemaal los te laten. Een causaal verband tussen de werkwijze van de docen-ten en de resultaten van het onderzoek is dus moeilijk vast te stellen.”

Motivatie versterkenToch leverde de casus van het Zuyderzee College een aantal praktisch toepasbare inzichten op. Op twee punten bleken leer-lingen het gestructureerd aanbieden van materiaal hoger te waarderen: ze voelden zich meer eigenaar van hun werkproces en hun intrinsieke motivatie was hoger. Ook docenten hadden een uitgesproken voorkeur voor de gestructureerde aanpak. Volgens Schadron omdat het didactische concept docenten een goede houvast biedt bij het ontwikkelen en aanbieden van digitaal leermateriaal. Meijer noemt vooral de toegenomen intrinsieke motivatie van leerlingen een belangrijke conclusie: “On-derzoek heeft al vaker aangetoond dat de motivatie van leerlingen, de mate waarin zij zich competent en autonoom voelen, ge-durende het jaar afneemt. Dat ict dat effect kan verzachten, blijkt ook uit het onderzoek aan het Zuyderzee College.” z

5

Experimenteren met ict

Onderzoeker Joost Meijer van de Universiteit van Amsterdam: “On-derzoek heeft al vaker aangetoond dat de motivatie van leerlingen gedurende het jaar afneemt. Ict kan dat effect verzachten.”

Intern onderwijskundige en projectleider Rianne Schadron van het Zuyderzee College: “Verlicht structuur de taak van de docent? Of werkt dit juist beperkend?”

ColofonInnoVisie is een gratis magazine voor schoolmana-gers die werkzaam zijn in het voortgezet onderwijs. In het blad staat de praktische gebruikswaarde van ict in het onderwijs centraal. InnoVisie is een uit-gave van Stichting Kennisnet. Van InnoVisie bestaat ook een aparte uitgave voor het basisonderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs. Het blad is ook digitaal (pdf-file) beschikbaar op managervo.kennisnet.nl.

Hoofd- en eindredactie: Daphne van der Borgt > Coördinatie: Point to Point Communicatie, Gorinchem > Tekstbijdragen: Point to Point Communicatie, Tekstenzo BV, Daphne van der Borgt, Lieneke Jongeling, Frans Schouwenburg, Sjoerd Slagter > Fotografie en vormgeving: Point to Point Communicatie > Druk: Veenman Drukkers, Rotterdam > ISSN: 1877-7147

Reacties en suggesties: innovisievo@kennisnet.nl.

Overname van teksten is toegestaan met bronver-melding. Op reportages en interviews, foto’s en illustraties berusten auteursrechten.

Kennisnet. Leren vernieuwen.kennisnet.nl

Mooie paradox: een column over ict in de gedrukte media. Dat ict en papier niet samengaan, is een misverstand dat ik nogal eens tegenkom. Het is dan ook een van de drijfveren voor het initiatief van de VO-raad om een open leermaterialenbank te realiseren. Daarmee willen we voor de leerling aantrekkelijk onderwijs mo-gelijk maken, dat motiveert en op maatwerk gericht is, en voor de docent een moderne, uitdagende onderwijssituatie creëren.

Betekent dit dat het boek weg moet? Natuurlijk niet. Maar ga als school het avontuur aan om samen verder te denken over leermid-delenbeleid, over de vraag wat je je leerlingen wilt leren… en hoe je dat bereikt. De kunst is het vinden van de ideale verhouding tussen docenten en leermiddelen, van gedrukte tot digitale en interactieve media. Met de leerling als ‘eindgebruiker’.

Om ict innovatief en nuttig in te zetten, hebben schoolleiders een vliegwiel nodig. Dat krijgt gestalte als de school vanuit haar onder-wijsvisie aandacht gaat schenken aan maatwerk, betekenisvol leren en de integrale inzet van ict. Daar liggen vaak weer motivatiepro-blemen bij leerlingen aan ten grondslag. Het valt niet mee kinderen van de Net-generatie aan schoolbanken te binden. De evenwich-tige inzet van de bouwstenen visie, deskundigheid, software en hardware, die de ‘Vier in Balans monitor’ van Kennisnet beschrijft, vormt daarbij een bruikbaar middel.

We zien nu een kentering in de verhouding tussen gedrukte en digitale, interactieve media. Scholen denken na over wat boeken bieden. Klopt het eigenlijk wel dat leerlingen al die extra’s nodig hebben; kleurtjes, vormgeving, grafieken, kaarten? Ook daar schuilt een misverstand. Te weinig onderzoek toont aan dat leerlingen veel plaatjes nodig hebben. Men verwart dat wat leerlingen zelf zeggen nodig te hebben met wat het beste is voor de leerpresta-ties. Misschien een geruststelling voor docenten die menen dat zij geen arrangeur van lesmateriaal kunnen zijn: leereffect zit ‘m in de inhoud, minder in de vorm.

We gaan een mooie, avontuurlijke tijd tegemoet. Dat avontuur moet zoveel mogelijk in de school plaatsvinden, tijdens de les, en niet in de avonduren van docenten en leerlingen. De docent die een boei-

end verhaal vertelt, neemt de leerling mee op dat avontuur. Maar dat doet hij ook door de leerling op weg te helpen en hem of haar de wereld te laten ervaren. En door de didactische mogelijkhe-den van ict te onderzoeken en gebruiken. Als we ook dat avontuur aangaan, wordt (blijft) de school een plek waar wat te beleven valt. Voor iedereen.

Sjoerd SlagterVoorzitter VO-Raad

6 Column

InnoVisie VO • Nummer 0, maart 2009

Ict in het onderwijs:

Avonturen in de avonduren?