De Quiz Vanaf welk continent trekken de weidevogels naar Nederland? AfrikaAmerika 1 2 3 4 5 B A.
Inleiding in de persoonlijkheidspsychologie 1 · o Cattell: Empirische reductie van extensieve...
88
Inhoud Inleiding in de persoonlijkheidspsychologie ____________________________ 1 Persoonlijkheid ___________________________________________________________ 1 Naar een definitie van persoonlijkheid _____________________________________________ 1 Trait-activation theory__________________________________________________________ 1 Doel van persoonlijkheidspsychologie _____________________________________________ 1 Idiografische versus nomothetische benadering van persoonlijkheid (Allport) ______________ 2 Assumpties binnen persoonlijkheidsonderzoek ______________________________________ 2 2 historische invalshoeken op persoonlijkheidspsychologie ____________________________ 2 Basisvoorwaarden van een persoonlijkheidstheorie __________________________________ 3 The dispositional domain of personality: trekken en taxonomieën van trekken _____________ 3 Het meten van persoonlijkheid ______________________________________ 7 Bronnen _________________________________________________________________ 7 Zelfrapportering ______________________________________________________________ 7 Observer ratings ______________________________________________________________ 7 Methoden _______________________________________________________________ 7 Test-data ____________________________________________________________________ 7 Overeenkomst tussen deze methoden/bronnen? ____________________________________ 8 Meten van persoonlijkheid: evaluatie van maten ____________________________________ 8 Meten is weten? Methodologische dwalingen __________________________________ 8 Sociaal wenselijk antwoorden ____________________________________________________ 8 Faking ______________________________________________________________________ 9 Conclusie: valkuilen bij test-interpretatie ___________________________________________ 9 Biologische theorieën/benadering v. persoonlijkheid ___________________ 11 Evidentie voor biologische basis van persoonlijkheid? ___________________________ 11 Psycho-biologische benadering van persoonlijkheid ____________________________ 11 Conceptueel kader voor onderzoek naar persoonlijkheid en fysiologische parameters ______ 11 Fysiologische metingen ________________________________________________________ 11 Autonoom zenuwstelsel _________________________________________________________ 11 Centraal zenuwstelsel (hersenen) __________________________________________________ 12 Biologische modellen van persoonlijkheid ____________________________________ 12 Het biologisch model van persoonlijkheid en arousal (Eysenck) ________________________ 12 Experimenten van Geen _______________________________________________________ 13
Transcript of Inleiding in de persoonlijkheidspsychologie 1 · o Cattell: Empirische reductie van extensieve...
Inhoud
Inleiding in de persoonlijkheidspsychologie ____________________________ 1
Persoonlijkheid ___________________________________________________________ 1
Naar een definitie van persoonlijkheid _____________________________________________ 1
Trait-activation theory__________________________________________________________ 1
Doel van persoonlijkheidspsychologie _____________________________________________ 1
Idiografische versus nomothetische benadering van persoonlijkheid (Allport) ______________ 2
Assumpties binnen persoonlijkheidsonderzoek ______________________________________ 2
2 historische invalshoeken op persoonlijkheidspsychologie ____________________________ 2
Basisvoorwaarden van een persoonlijkheidstheorie __________________________________ 3
The dispositional domain of personality: trekken en taxonomieën van trekken _____________ 3
Het meten van persoonlijkheid ______________________________________ 7
Bronnen _________________________________________________________________ 7
Zelfrapportering ______________________________________________________________ 7
Observer ratings ______________________________________________________________ 7
Methoden _______________________________________________________________ 7
Test-data ____________________________________________________________________ 7
Overeenkomst tussen deze methoden/bronnen? ____________________________________ 8
Meten van persoonlijkheid: evaluatie van maten ____________________________________ 8
Meten is weten? Methodologische dwalingen __________________________________ 8
Sociaal wenselijk antwoorden ____________________________________________________ 8
Faking ______________________________________________________________________ 9
Conclusie: valkuilen bij test-interpretatie ___________________________________________ 9
Biologische theorieën/benadering v. persoonlijkheid ___________________ 11
Evidentie voor biologische basis van persoonlijkheid? ___________________________ 11
Psycho-biologische benadering van persoonlijkheid ____________________________ 11
Conceptueel kader voor onderzoek naar persoonlijkheid en fysiologische parameters ______ 11
Fysiologische metingen ________________________________________________________ 11
Autonoom zenuwstelsel _________________________________________________________ 11
Centraal zenuwstelsel (hersenen) __________________________________________________ 12
Biologische modellen van persoonlijkheid ____________________________________ 12
Het biologisch model van persoonlijkheid en arousal (Eysenck) ________________________ 12
Experimenten van Geen _______________________________________________________ 13
BIS/BAS theorie van Gray: reinforcement sensitivity theory ___________________________ 13
Biologische basis van ‘sensation seeking’ __________________________________________ 13
Neurotransmitters en persoonlijkheid ____________________________________________ 13
Biologisch model van Cloninger _________________________________________________ 14
Psycho-biologisch FFM model ___________________________________________________ 14
Andere stabiele disposities met biologische basis: ochtend-avond types _________________ 14
Persoonlijkheidstypes geassocieerd met arousal ____________________________________ 15
Persoonlijkheid en hormonen ___________________________________________________ 15
Testosteron ___________________________________________________________________ 15
Cortisol en oxytocine ____________________________________________________________ 15
Persoonlijkheidsverandering na hersenletsel _______________________________________ 15
Een gen-omgevingsperspectief op persoonlijkheid _____________________________ 16
Gedragsgenetica en erfelijkheid _________________________________________________ 16
Gedragsgenetica: een recent onderzoeksterrein hoe komt dit? ______________________ 16
Basisbegrippen ______________________________________________________________ 16
Kwantitatieve genetica: de traditionele additieve assumptie __________________________ 17
Integratieve gedragsgenetische benadering ________________________________________ 18
Erfelijkheid versus omgeving? ___________________________________________________ 19
Gedragsgenetica en het FFM: samenvatting________________________________________ 19
Persoonlijkheidsontwikkeling ______________________________________ 21
Wat is persoonlijkheidsontwikkeling? ________________________________________ 21
Stabiliteit of verandering? ______________________________________________________ 21
Types van continuïteit _________________________________________________________ 21
Drie analyseniveaus ___________________________________________________________ 21
Algemene evidentie voor het belang van vroege individuele verschillen: de Dunedin study
(Caspi, 2000) ________________________________________________________________ 22
Stabiliteit en verandering van individuele verschillen ___________________________ 22
Baby- en peutertijd ___________________________________________________________ 22
Hoe meten? ___________________________________________________________________ 22
Bevindingen ___________________________________________________________________ 24
Kindertijd ___________________________________________________________________ 25
Hoe meten? ___________________________________________________________________ 25
Bevindingen ___________________________________________________________________ 26
Volwassenheid_______________________________________________________________ 27
Persoonlijkheid en sociaal relevante outcomes ________________________ 29
Persoonlijkheid en functionele levensdomeinen _______________________ 29
Persoonlijkheid en sociaal relevante outcomes doorheen de tijd __________________ 29
Persoonlijkheid en psychopathologie ________________________________________ 29
Kwetsbaarheidsmodel _________________________________________________________ 29
Complicatiemodel ____________________________________________________________ 29
Pathoplastiemodel ___________________________________________________________ 29
Spectrummodel ______________________________________________________________ 29
Etiologische modellen persoonlijkheid-psychopathologie _____________________________ 29
Persoonlijkheid – internaliserende problemen kinderen: variable centered _______________ 30
Persoonlijkheid – externaliserende problemen kinderen: variable centered ______________ 30
Persoonlijkheid en psychopathologie: kinderen: recente studie: person-centered __________ 30
Persoonlijkheid en psychopathologie: volwassenen: variable-centered __________________ 30
Persoonlijkheid en pathologisch gokken ___________________________________________ 31
Persoonlijkheid en alcoholisme _____________________________________________ 31
Persoonlijkheid en academische prestatie ____________________________________ 32
Persoonlijkheid en partnerrelaties___________________________________________ 32
Persoonlijkheid en ziekte __________________________________________________ 32
Interactioneel model __________________________________________________________ 33
Transactioneel model _________________________________________________________ 33
Gezondheidsgedrag model _____________________________________________________ 33
Pre-dispositiemodel __________________________________________________________ 33
Ziektegedrag model ___________________________________________________________ 34
Persoonlijkheid en levensduur – mortaliteit (los van ziekte) ___________________________ 34
Recent evidence-based model in functie van onderzoek naar causaliteiten depressie – ziekte 35
Persoonlijkheid en mortaliteit: conscientiousness als biopsychosociaal attribuut (Martin et al.,
2007) ______________________________________________________________________ 35
Impact van life-events _________________________________________________________ 35
Personality @work ______________________________________________ 37
Inleiding ________________________________________________________________ 37
De rol van persoonlijkheid in organizational behavior ___________________________ 37
Persoonlijkheid als predictor ____________________________________________________ 37
Persoonlijkheid als predictor van jobprestaties _______________________________________ 37
Persoonlijkheid als predictor van loopbaansucces _____________________________________ 39
Persoonlijkheid als moderator __________________________________________________ 40
Persoonlijkheid als outcome / afhankelijke variabele ________________________________ 40
Conclusies __________________________________________________________________ 41
Kritieken ___________________________________________________________________ 41
Persoonlijkheidsassessment in organisationele setings __________________________ 41
Nood aan betrouwbare en valide instrumenten _____________________________________ 41
Voorbeeld 1: Myers-Briggs type Indicator (MBTI) ______________________________________ 41
Voorbeeld 2: NEOPI-R: handleiding _________________________________________________ 42
Gecontextualiseerde persoonlijkheid _____________________________________________ 42
Voorbeeld: Hogan Personality Inventory (HPI) ________________________________________ 42
Voorbeeld: PfPI (De Fruyt & Rolland, 2009) __________________________________________ 42
Validiteit ___________________________________________________________________ 43
Hot topics: introversie op de werkvloer ______________________________________ 43
Conclusies ______________________________________________________________ 43
Born together – reared apart ______________________________________ 45
Belangrijke punten _______________________________________________________ 45
Samenvatting onderzoeksartikel ____________________________________________ 45
Persoonlijkheidsstoornissen: categoriaal versus dimensioneel perspectief __ 47
Persoonlijkheidsstoornissen: de gemeenschappelijke deler ______________________ 47
Categoriale conceptualisering ______________________________________________ 47
Categoriale benadering ________________________________________________________ 47
DSM-IV/V: 3 clusters ____________________________________________________________ 48
Prevalentie van persoonlijkheidsstoornissen _________________________________________ 49
Sociodemografische correlaten ____________________________________________________ 49
Lange termijn outcome van PD ____________________________________________________ 49
Voor- en nadelen categoriale DSM-diagnostiek _______________________________________ 50
Een dimensioneel perspectief ______________________________________________ 51
Categoriale versus dimensionele diagnostiek _______________________________________ 52
Dimensionalisering van As II: niveaus _____________________________________________ 52
Dimensioneel profiel van bestaande categorieën ______________________________________ 52
Spectra van dysfunctioneren over As I en As II heen ___________________________________ 52
Specifieke maladaptieve dimensies van persoonlijkheid ________________________________ 53
Persoonlijkheidsstoornissen vanuit algemene trekmodel _______________________________ 53
Verschillen tussen dimensionele voorstellen _______________________________________ 53
Dimensionalisering vanuit algemeen trekmodel: validiteit FFM ________________________ 53
Persoonlijkheidsstoornissen en FFM domeinen: empirische ondersteuning _________________ 54
Persoonlijkheidsstoornissen en FFM facetten _________________________________________ 54
Persoonlijkheidsstoornissen en FFM: comprehensiviteit ________________________________ 55
FFM assessment van PD’s: 3 uitwerkingen ___________________________________________ 55
Dimensionele perspectieven ____________________________________________________ 56
FFM of SNAP/DAPP? ____________________________________________________________ 56
Een integratief model ___________________________________________________________ 56
Interpretatie 2-4 dimensionele hiërarchische structuur van maladaptieve trekken (Krueger, 2005)
_____________________________________________________________________________ 57
Naar een dimensionele visie op PD in DSM-5 _________________________________________ 57
Persoonlijkheid binnen de forensische context ________________________ 59
Inleiding: Persoonlijkheid in de forensische context ____________________________ 59
Definiëring forensische psychologie ______________________________________________ 59
Predictie van geweld en recidivisme ______________________________________________ 59
Conceptualisatie psychopathie (PP) en antisociale persoonlijkheidsstoornis (ATS PS) _ 59
Antisociale persoonlijkheidsstoornis ______________________________________________ 59
Definitie Psychopathie ________________________________________________________ 60
Antisociale PS = Psychopathie ? _________________________________________________ 60
Assessment psychopathie _________________________________________________ 60
Dimensionele assessment: Psychopathie, ATS PD en associaties met algemene trekken
(Decuyper et al. 2009) _________________________________________________________ 61
Voorlopers psychopathie __________________________________________________ 61
Controverse label psychopathie bij kinderen _______________________________________ 61
CD specifier: “with limited prosocial emotions” _____________________________________ 62
Validering psychopathie trekken bij jongeren (Review Frick et al., 2014) _________________ 62
Invloed opvoeding en omgeving _________________________________________________ 63
Instrumenten ________________________________________________________________ 63
Dimensionele representatie voorlopers PP: associaties met VFM en DIPSI (Decuyper et al., 2011)
___________________________________________________________________________ 63
Person ‐ centered: latente persoonlijkheidsprofielen jeugddelinquenten _________________ 64
Psychopathie binnen de klinisch forensische context (recidive crimineel gedrag en
geweld) ________________________________________________________________ 64
Psychopathie en crimineel recidivisme ____________________________________________ 64
Psychopathische trekken en recidivisme bij jongeren (Cauffman et al., 2009) _____________ 64
Psychopathie en soort geweld __________________________________________________ 65
Motieven agressie bij psychopathie ______________________________________________ 65
Succesvolle psychopathie __________________________________________________ 65
Hoe meten? _________________________________________________________________ 65
Psychopathie en succesvol leven ________________________________________________ 66
Samenvatting resultaten _________________________________________________________ 66
Psychopathie en US Presidency _________________________________________________ 66
Psychopathie en maladaptieve trekken op de werkvloer_________________________ 66
5 kenmerken Industrial psychopath (Babiak, 1995) __________________________________ 67
Persoon – situatie interactie ____________________________________________________ 67
Gevolgen voor het bedrijf (Boddy et al., 2010) ______________________________________ 67
Psychopathie en pesten __________________________________________________________ 67
Psychopathie, pesten en onrechtvaardig leiderschap ___________________________________ 68
Psychopathische trekken op de werkvloer: data 2014 ________________________________ 68
FFM PD count techniek: dimensionele assessment __________________________________ 68
“Dark side” trekken en professioneel functioneren (data 2014) __________________________ 69
Persoonlijkheidsstoornissen vanuit een ontwikkelingsgericht perspectief __ 71
Historisch kader _________________________________________________________ 71
Persoonlijkheidsstoornissen en kinderen? ____________________________________ 71
Gebrek aan ontwikkelingsperspectief op persoonlijkheidsstoornissen: implicaties _________ 71
PD op jonge leeftijd: de eerste onderzoeksstappen __________________________________ 71
Ontwikkelingsantecedenten van persoonlijkheidsstoornissen: evidentie? ________________ 72
Persoonlijkheidspathologie op jonge leeftijd _______________________________________ 73
Categoriale beschrijving van persoonlijkheidspathologie op jonge leeftijd __________ 73
Toepasbaarheid AS II op jongere leeftijd (Durrett en Westen, 2005)_____________________ 73
Leeftijdsspecifieke problemen categoriale As II diagnostiek ___________________________ 74
Illustratie categoriaal vs dimensioneel – The borderline child: feit of fictie? _______________ 74
Temperaments-symptomen (trekniveau) versus acute symptomen _____________________ 74
Dimensionele beschrijving van persoonlijkheidspathologie op jonge leeftijd ________ 75
FASE 1: gelijkaardige relatie tussen FFM-facetten en As II constructen? Cfr. Hypothesen –
volwassenen (Widiger, et al., 2002) ______________________________________________ 75
FASE 2: dimensionele benadering van PD – Een leeftijdsspecifiek instrument voor PD bij
kinderen ___________________________________________________________________ 75
Etiologie van persoonlijkheidsstoornissen ____________________________________ 76
Erfelijkheid en persoonlijkheidsstoornissen ________________________________________ 76
Omgevingsinvloeden en persoonlijkheidsstoornissen: ervaringen uit de kindertijd _________ 76
Biologische en neuropsychologische factoren van persoonlijkheidsstoornissen ____________ 77
Centrale principes in de ontwikkeling van PD: het spel van nature x nurture ______________ 77
Persoonlijkheidspathologie x Opvoeding ____________________________________________ 78
Predictieve validiteit: variable‐centred ____________________________________________ 78
Stabiliteit/verandering van persoonlijkheidspathologie op jonge leeftijd? ________________ 78
Dimensionele stabiliteit en verandering van maladaptieve trekken op jonge leeftijd __________ 78
Continuïteit kindertijd versus volwassenheid? ________________________________________ 78
Veranderlijkheid # veranderbaarheid? ______________________________________________ 79
Aanpak / behandeling ____________________________________________________ 79
Verandering vanuit preventief oogpunt ___________________________________________ 79
Behandeling van kinderen met vroege maladaptieve profielen: coping of genezing? ________ 79
Categoriaal vs dimensioneel: klinische bruikbaarheid ___________________________ 79
Gebruikersvriendelijkheid van dimensionele systemen (Verheul, 2007) __________________ 80
Waarde van dimensionele modellen voor indicatiestelling en behandeling? _________________ 80
Klinische bruikbaarheid DSM versus dimensionele diagnostiek: empirische bevindingen ____ 80
Een ontwikkelingsperspectief op As II in DSM‐V(I)? __________________________________ 80
Inle
idin
g in
de
pe
rso
on
lijkh
eid
spsy
cho
log
ie
1
Inleiding in de persoonlijkheidspsychologie
Persoonlijkheid
= Begrijpen van individuele verschillen tussen mensen
o Impliciete persoonlijkheidstheorieën (~ sterotypering): intuïtie, selectieve obs., …
vaak evaluatief, ook: self-fulfilling prophecy
o Wetenschappelijke persoonlijkheidstheorieën
puur descriptief: persoonlijkheid als psychologisch construct
Naar een definitie van persoonlijkheid
Allport (1961)
o “Persoonlijkheid is een dynamische organisatie van intra-persoonlijke, psycho-
fysisiche systemen die resulteren in een karakteristiek patroon van gedrag,
denken en voelen”
Hedendaagse definitie
o A set of psychological traits
and mechanisms
within the individual
that are organized and relatively enduring
and that influence
his or her interactions with
and adaptations to
the environment.
Trait-activation theory
Een bepaalde (onderliggende) trek wordt geactiveerd binnen/door een bepaalde context
Doel van persoonlijkheidspsychologie
Classificatie van PH-eigenschappen.: geordende taxonomie (aantal trekken + structuur)
Meten van persoonlijkheid
Ontwikkeling van persoonlijkheid: causale processen (gen x omgeving)
Begrijpen van psychopathologie en allerlei outcomes vanuit een PH-perspectief
Inle
idin
g in
de
pe
rso
on
lijkh
eid
spsy
cho
log
ie
2
Idiografische versus nomothetische benadering van persoonlijkheid (Allport)
Assumpties binnen persoonlijkheidsonderzoek
Relatief stabiele aspecten van het zelf
Consistent over ≠ sociale contexten (ook bij sociale voorschriften!) cross-situationeel
De essentie van het individu (denken, voelen, doen) in vergelijking met anderen
Zijn latent aanwezig, ook als er geen observeerbare expressie is van de trek
2 historische invalshoeken op persoonlijkheidspsychologie
Klinische invalshoek:
o Basis = mentale stoornissen
o Historisch: oude Grieken (Galenus: 4 sappen in evenwicht = gezond Kant: 4 PH-
types)
o 17e-18e eeuw: groeiende interesse voor ‘madness’ en link naar individ. verschillen
Mesmer: voorloper van de hypnose (suggestieve handelingen gevolg)
o Aanloop naar eerste therapeutische concepten (hypnose)
o Freudiaanse traditie bouwde hierop verder
Beschrijvende invalshoek:
o Basis = beschrijving en statistische analyse van verschillen tussen mensen
o Historisch:
Fysiognomie (Lavater): persoonlijkheid ~ lichamelijke verschillen
Frenologie (Gall): persoonlijkheid ~ hersengebieden
Inle
idin
g in
de
pe
rso
on
lijkh
eid
spsy
cho
log
ie
3
o Populair >< wetenschappelijk niet houdbaar
o Introductie statistische parameters: Galton
Basisvoorwaarden van een persoonlijkheidstheorie
Beschrijvend
Verklarend
Empirisch valide
Testbare concepten
Comprehensief (alomvattend)
Beknopt
Heuristische waarde (betekenisvol + stimuleren van onderzoek)
Toegepaste waarde
The dispositional domain of personality: trekken en taxonomieën van trekken
Trait psychology
o Trekken = universele bouwstenen van PH (basistrekken) 2 invullingen:
Interne, causale eigenschap (determinant van gedrag)
Beschrijvende karakteristiek (zonder causaliteit) van gedrag
o Persoonlijkheid = unieke combinatie van universele bouwstenen
Historisch perspectief: categoriale types van PH (Aristoteles, Theophrastus, Hippocrates,
Galenus)
Van categoriaal naar dimensioneel: W. Wundt
o Twee trekdimensies: x-as (stabiliteit van emoties) en y-as (sterkte van emoties)
o Laat ontstaan van trek-theorieën: nood aan statistische technieken (structureren)
Identificatie van de belangrijkste trekken: 3 benaderingen ontwikkeling taxonomieën:
o Lexicale benadering: natuurlijke taal als basis voor de studie van PH-trekken
Cross-culturele universaliteit van trekken
Woordenboekstudies (passief) en studie van vrije beschrijvingen (actief)
Constructie van multi-trait-theorieën
o Statistische benadering: factoranalyse: pool van items beperkt aantal factoren
4 stappen: correlatiematrix extractie factoren rotatie factoren
factorscores
Doel: samenvatten van de relaties tussen variabelen op een accurate en
economische wijze met het oog op een adequate conceptualisatie
o Theoretische benadering: theorie bepaalt de belangrijkste trekcomponenten
Item/trekselectie i.f.v. theoretische constructen
Historisch relevante persoonlijkheidstaxonomieën:
o Allport:
Integratieve benadering: interactie persoonlijkheid – omgeving
reductie Vaak
gecombineerd
Inle
idin
g in
de
pe
rso
on
lijkh
eid
spsy
cho
log
ie
4
Nomothetische (common personality traits) én idiografische benadering
(personality disposition)
Classificatie van trekken op 3 niveaus:
Cardinale trekken (overheersend, duidelijk zichtbaar: bv. obsessie)
Centrale trekken
Secundaire trekken (voorkeuren)
Géén persoonlijkheidsmaat/persoonlijkheidsinstrument (wel lijst)
Significante bijdragen: trekbenadering + theorie van zelfconcept
o Eysenck:
Klemtoon: erfelijkheid en psycho-fysiologische basis van trekken
Constructie hiërarchische typologie: 3 niveaus van menselijk functioneren:
Specifieke responsen (reactie op een specifieke situatie)
Habituele responsen (gewoonteresponsen)
Trait niveau (niveau van een trek)
gecorreleerde trekken = super-trait:
Extraversie
Neuroticisme
Psychoticisme (nieuwe factor: breder dan
psychosen) (empirisch minst onderschreven)
Ontwikkeling EPQ-questionnaire
Bijdragen: beschrijving + verklaring individuele verschillen, ontwikkeling
robuuste maat voor PH, aandacht voor biologische-genetische basis van
PH
Kritiek: 3 factoren voldoende? Biologisch criterium te rigide?
o Cattell:
Empirische reductie van extensieve lijsten van persoonsbeschrijvende
trekken
Factoranalyse (op lijst van Allport): structuur van PH
Distinctie tussen:
Genetisch vs omgevingsgestuurde trekken
Types van trekken: ability-, temperament- en dynamic traits
Common (gedeelde) vs unique traits (specifiek voor bep. individu)
Surface (clusters van trekken die samengaan) en source (meer
latent, geven richting) traits
Assessment: 16 persoonlijkheidsfactoren/source traits (groot!)
Bijdragen: moeilijkheidsgraad m.b.t. scoren, moeilijkheden m.b.t.
replicatie, problemen met interne consistentie van aantal schalen (en dus
betrouwbaarheid)
Hiërarchische vs circumplexmodellen:
o Hiërarchisch model (bv. FFM, NEO PI-R):
Schalen/persoonlijkheidsfacetten toewijzen aan de factor waarop dit facet
het hoogst (= primair) laadt sec./tert. ladingen niet in rekening gebracht
Inle
idin
g in
de
pe
rso
on
lijkh
eid
spsy
cho
log
ie
5
o Circumplex model (bv. interpersoonlijk model van Wiggins)
2 assen: love – status
Expliciete definitie van interpersoonlijk gedrag
Specificatie van de relaties tussen elke trek en elke andere trek i/h model
Relatie tussen trekken:
o Nabijheid hoe dichter, hoe sterker de pos. Correlatie
o Bipolariteit loodrecht: negatieve correlatie
o Orthogonaliteit geen correlatie
Hedendaags multi-trait kader: Five-Factor Model (FFM): bronnen van evidentie:
o Vertrekpunt: lexicale en statistische benadering
o Factoranalytische evidentie: Costa & McCrae: data-driven, hiërarchisch, grootste
consensus binnen de trait psychology
o 5 basisfactoren van algemene persoonlijkheid:
o Andere manier om naar PH te kijken vanuit het FFM: person centered assessment
>< variable centered assessment
3 big five persoonlijkheidstypes:
o Veerkrachtig (laag N, hoog A, hoog C)
o Overgecontroleerd (hoog N, laag E)
o Ondergecontroleerd (laag A, laag C)
Voordeel: brede toepassingsmogelijkh. (holistische visie op mensen):
o Klinisch: zicht op at-risk voor psychopathologie
o Selectie-doeleinden
Nadeel: categoriale toewijzing aan 1 bepaald type: verlies v. informatie
o Empirische evidentie:
Replicatie vanuit structuur trek-adjectieven (Goldberg) en ‘zinnen’-items
(McCrae & Costa)
Cross-cultureel valide
Valide over leeftijdsgroepen heen
Genetische basis
Sterke predictieve validiteit
o Kritiek FFM:
A-theoretisch (puur empirisch)
Geen verklaring voor onderliggende psych. processen (te beschrijvend)
Additionele factoren van PH niet inbegrepen (bv. fysieke aantrekkelijkh.)
Inle
idin
g in
de
pe
rso
on
lijkh
eid
spsy
cho
log
ie
6
He
t m
ete
n v
an p
erso
on
lijkh
eid
7
Het meten van persoonlijkheid
Bronnen
Zelfrapportering
Meest courant: toegang tot innerlijke wereld
Ongestructureerd (interviews, …) of gestructureerd (forced choice)
Mogelijkheden: adjectieven-lijsten, special format (projectieve technieken), experience
sampling (bv. dagboekopdracht)
Observer ratings
Informatie over: sociale reputatie, kwaliteit interacties en status binnen groep
Door bekenden (meestal) of onbekenden in natuurlijke (realistisch) of artificiële
(gecontroleerd) settings
Meerdere informanten mogelijk: aggregatie interbeoordelaarsbetrouwbaarheid
Methoden
Test-data
Gestandaardiseerde testsituatie (labo)
o Gedrag uitlokken dat indicatief is voor persoonlijkheid
o Link tussen S- en T- data: validiteit (hoe heeft die persoon zichzelf beoordeeld?)
o Voordelen: controle over context, testen van specifieke hypothesen
o Beperkingen: raden (over wat het gaat), interpersoonlijke situatie (interactie)
Nieuwe tools: bewegingsmeter, actometer ~ energielevel
o Voordelen: geen bias (zoals bij informanten), natuurlijke setting
o Beperkingen: beperkt aantal trekken leent zich hiertoe (niet de meer
internaliserende)
Megargee-experiment: effect van dominantie op leiderschap
o Controle over de context nuanceren
o Triviale effecten die je niet voor ogen had!!
Fysiologische data: arousal, reactiviteit, snelheid van informatieverwerking, …
o Bv. oogknipperreflex bij psychopaten
o Recente techniek: fMRI (zuurstofmeting in verschillende hersengebieden)
Maar: gevoelig aan bias, artificieel (wel: controle over faking)
Projectieve data: iedereen krijgt dezelfde soort stimulus in dezelfde situatie
o Interpretatie van ambigue stimuli Validiteit? Betrouwbaarheid?
He
t m
ete
n v
an p
erso
on
lijkh
eid
8
Life-outcome data: informatie vanuit activiteiten en events in het dagelijkse leven
o Bv. telefoonrekening ~ sociabiliteit Maar: is dit altijd een accurate indicatie?
o Huidige trends: facebookprofiel, verzekeringsmaatschappijen, soort e-mailadres
Overeenkomst tussen deze methoden/bronnen?
Hoe meer overeenkomst, hoe meer argumenten dat je hebt dat je verschillende bronnen
van informatie allemaal argumenten zijn voor hetzelfde onderliggende construct
Observeerbaarheid van de trek bepaalt mee de overeenkomst
Triangulatie: replicatie over verschillende methoden
Meten van persoonlijkheid: evaluatie van maten
Betrouwbaarheid: interne consistentie, interbeoordelaars- en test-herstestbetrouwbrh.
Validiteit constructvaliditeit: ‘face’, predictieve en convergente/discriminante val.
Generaliseerbaarheid: groepen/condities
Meten is weten? Methodologische dwalingen
Zelfrapportage:
o Response sets = non-content responding (instemming, extreem antwoorden, …)
o Sociale wenselijkheid (zelfpresentatie-bias of impression management)
o Random antwoorden (oplossing: vragen laten terugkeren)
o Faking
Externe informanten:
o Halo-effect
o Self-based heuristic bias
Sociaal wenselijk antwoorden
Antwoorden volgens bepaalde verwachting (ook PH-trek!) systematische vertekening
Determinanten: sociaal gevoelige onderwerpen, selectie- en juridische procedures
Correlaten: leeftijd (ouder), geslacht (vrouwen), opleiding (lager) en ras (allochtonen)
Hoe meten?
o Minnesota Multiphasic Personality Inventory (MMPI-Lie scale)
o Edwards Social Desirability Scale (ESDS) (psychopathologie, self-deception)
o Marlowe-Crowne Social Desirability Scale (M-CSDS): meest gebruikt
o Balanced Inventory of Desirable Responding (BIDR)
o Eysenck Personality Questionnaire – Revised Lie Scale (EPQ)
Hoe voorkomen?
o Specifieke schalen inbouwen, vooraf waarschuwen, antwoordformat met
gedwongen keuze, ‘sociaal wenselijk’ vrije lijsten construeren
He
t m
ete
n v
an p
erso
on
lijkh
eid
9
o Anderzijds: predictieve waarde van PH-meting m.b.t. succes in werk en prognose
therapie: niet beïnvloed door sociale wenselijkheid
o Geen significante stijging in validiteit bij verwijderen van sociale wenselijkheid
Faking
Hoe detecteren?
o Analog designs (fake good – fake bad studies): mensen bewust laten faken
o Antwoorden matchen met prototypisch profiel
o Moeilijk!
Conclusie: valkuilen bij test-interpretatie
Zelfrapportering:
o Response sets (random antwoorden, sociale wenselijkheid, instemmingstendens)
o Faking
Observer ratings:
o Halo-effect (iemand beoordelen o.b.v. een andere positieve 1e indruk)
o Self-based heuristic bias: eigen persoonlijkheid die meespeelt in het beoordelen
van een ander
Barnum statements: statements die voor iedereen van toepassing zijn slechte items
om PH te meten (differentiëren te weinig)
He
t m
ete
n v
an p
erso
on
lijkh
eid
10
Bio
log
isch
e t
he
ori
eë
n/b
en
ade
rin
g v
. per
soo
nlij
khe
id
11
Biologische theorieën/benadering v. persoonlijkheid
Twee belangrijke stromingen:
o Psycho-biologie
o Gedragsgenetica
Evidentie voor biologische basis van persoonlijkheid?
Historisch: oude Grieken (lichaamssappen, fysiognomie, frenologie)
Recentere theorieën (Eysenck, Gray, Cloninger, Zuckerman): verband persoonlijkheid ~
neurotransmitters en arousal-systemen
Hormonaal onderzoek: verband persoonlijkheid ~ testosteron, cortisol, oxytocine
Persoonlijkheidsverandering na hersenletsel
Psycho-biologische benadering van persoonlijkheid
Centrale assumptie: psychologische verschillen tussen mensen resulteren uit verschillen
in fysiologische systemen
2 terreinen: psycho-fysiologie (biologische processen) en neuro-psychologie (hersenen)
Betrouwbare meting fysiologische karakteristieke: zenuwstelsel, hormoonlevel, …
Dick Swaab: Wij zijn ons brein – van baarmoeder tot Alzheimer
o In-utero ontwikkeling van hersenstructuur: bepaalt wie we zijn
o Belang van invloed tijdens zwangerschap: effect op hersenstructuur
o Beperkingen voor psychotherapie? (Heeft dat nog wel zin? Ja: omgaan met …)
o Morele verantwoordelijkheid? (je kan wel straffen, maar niet om af te schrikken)
Conceptueel kader voor onderzoek naar persoonlijkheid en fysiologische
parameters
Een interactie tussen specifieke omgevingscondities (bv. een luid feestje) en
persoonlijkheidseigenschappen (bv. introversie) leiden tot een fysiologische respons (bv.
overstimulatie, waar te nemen door een fysiologische indicator, bv. verhoogde hartslag),
die leidt tot een gedragsrespons (bv. vermijding)
Fysiologische indicator: meten om zicht te krijgen op het introvert proces (zenuwstelsel)
Fysiologische metingen
AUTONOOM ZENUWSTELSEL
Meten van systemen betrokken bij de regulatie van arousal
Electro-dermale metingen (EDA: electrodermal activity): huidgeleiding
Cardiovasculaire metingen: hartslag, bloedvaten
Bio
log
isch
e t
he
ori
eë
n/b
en
ade
rin
g v
. per
soo
nlij
khe
id
12
o Stijging bij stress, angst, cognitieve inspanning (bv. een taak)
o Individuele verschillen in cardiale reactiviteit (bv. N: sneller reageren)
Toepassing op persoonlijkheid:
o Introverten en neuroten: hogere cardio-vasculaire activiteit bij arousal
o Hogere huidgeleiding bij introverten bij stress of inname cafeïne
o Hoog N: chronische activatie van het sympathisch zenuwstelsel
CENTRAAL ZENUWSTELSEL (HERSENEN)
EEG, ERP, Brain imaging technieken (fMRI)
o Toepassing EEG/ERP op PH: waarom verschillen mensen in hun affectieve reactie?
Threshold of responding:
o RH meer geactiveerd: lagere threshold voor neg. affect
o LH meer geactiveerd: lagere threshold voor pos. affect
Affectieve stijl: deels bepaald door patroon van
asymmetrie in frontale hersenactivatie
o Toepassing fMRI op persoonlijkheid:
Mate van hersenactiviteit als reactie op blootstelling aan emotionele
stimuli: afhankelijk van PH (Canli et al., 2001)
N: stijgende frontale hersenactiviteit bij negatieve beelden
E: stijgende frontale hersenactiviteit bij positieve beelden
Activatie van bepaalde hersenregio’s (limbische structuren: amygdala)
tijdens blootstelling aan ‘smakelijke’ prikkels na periode van vasten
(Grimm et al., 2012)
Maar: trait ‘self-directedness’: negatief gecorreleerd met activiteit
DeYoung et al. (2010): 4 van de Big Five (niet openness) betekenisvol gelinkt aan
hersenscans
Biologische modellen van persoonlijkheid
Het biologisch model van persoonlijkheid en arousal (Eysenck)
2 soorten neurale mechanismen in het menselijk brein:
o Excitatorisch: alert, actief
o Inhibitorisch: inactief, rust
Evenwicht tussen beide: ascending reticular activating system (hersenstam)
Reticulo-corticaal systeem: corticale arousal
Laag bij extraverten, hoog bij introverten!
Reticulo-limbisch systeem: arousal van emotie
Hoog bij neuroten (sneller aroused), laag bij emotioneel stabielen
‘The biological basis of personality’: verschillen introverten-extraverten vanuit ARAS:
o Introverten vs extraverten: hoge vs lage arousal (zie boven)
Bio
log
isch
e t
he
ori
eë
n/b
en
ade
rin
g v
. per
soo
nlij
khe
id
13
o Gedrag en activiteiten: keuze oriënteren i.f.v. streven naar optimale arousal
o Algemeen: extraverten zoeken een hoger niveau van stimulatie
Experimenten van Geen
Impact van achtergrondgeluid op de prestatie van introverten en extraverten:
o Verschillende voorkeur voor geluidsniveau
o Mindere prestatie bij misfit
Link met electro-dermale activiteit
o Gelijk voor beide groepen wanneer goede fit
o Introverten: grotere zweetsecretie bij misfit
BIS/BAS theorie van Gray: reinforcement sensitivity theory
Uitgangspunt: individuele verschillen in conditioneerbaarheid
Persoonlijkheid: interacties tussen BIS-/BAS-systeem in de hersenen
o BIS1: behavioral inhibition system sterk op voorgrond = sensitief voor straf
o BAS2: behavioral approach system sterk op voorgrond = sensitief voor beloning
BIS/BAS sensitiviteit: verantwoordelijk voor angst/impulsiviteit
Extreme scores ~ verhoogd risico op psychopathologie
Biologische basis van ‘sensation seeking’
Gebaseerd op studies omtrent sensorische deprivatie
humane wezens streven in zulke situaties naar eender welke sensorische input
Zuckerman: variatie in stress n.a.v. sensorische deprivatie
o High vs low sensation seekers
o Ontwikkeling sensation-seeking schaal
o Fysiologische basis: neurotransmitters als oorzaak voor verschillen
Regulatie NT-level: enzym monoamine oxidase (MAO: prikkel stopt)
Te weinig: overprikkeling
Te veel: onderprikkeling
Link met sensation seeking: lage MAO-levels in bloed
Hypothese Zuckerman: minder inhibitie in zenuwcellen minder controle
Neurotransmitters en persoonlijkheid
Neurotransmitters: zelf verantwoordelijk voor individuele verschillen in persoonlijkheid
o Dopamine (‘the feeling good chemical’): beloningssysteem
o Serotonine: depressie, angst
1 Internalizing 2 Externalizing
Bio
log
isch
e t
he
ori
eë
n/b
en
ade
rin
g v
. per
soo
nlij
khe
id
14
o Norepinefrine: activatie sympathisch zenuwstelsel3 (fight or flight)
Biologisch model van Cloninger
Interacties temperamentdimensies (erfelijk) en karakterdimensies (omgevingsgestuurd)
unieke persoonlijkheid
Verbanden met het FFM?
o Comprehensieve modellen van individuele verschillen
o Hiërarchische opbouw: hogere en lagere orde dimensies
o Cloninger’s model vs FFM: pathologie vs normaliteit
o Belangrijke correlaties tussen beide taxonomieën
Problemen:
o Verschil temperament – karakter? Erfelijkheid (maar: achterhaald: alles is gelinkt
aan erfelijkheid)
o NT-systemen niet specifiek gelinkt aan temperamentsdimensies
o 7 factorstructuur niet repliceerbaar
Psycho-biologisch FFM model
Andere stabiele disposities met biologische basis: ochtend-avond types
Morningness – eveningness: dimensioneel construct ( sterke etiologie!)
Te wijten aan verschillen in onderliggende biologische ritmes: circadiane ritmes
3 Parasympathisch zenuwstelsel = rust !
Bio
log
isch
e t
he
ori
eë
n/b
en
ade
rin
g v
. per
soo
nlij
khe
id
15
Persoonlijkheidstypes geassocieerd met arousal
Type A en D: dimensioneel interpreteren!
o Type A: constellatie van 3 centrale trekken:
Prestatie-motivatie
Tijdsbewustzijn
Vijandigheid
Verhoogd risico op hartfalen
o Type D: distressed:
Negatief affect
Sociale inhibitie
Meer mortaliteit, slechtere prognose
Verklarend mechanisme?
o Verstoord stress-respons systeem in de hersenen (overreactie op stress, hogere
cortisol, groter risico op arteriële problemen)
o Factoren binnen levensstijl: gezondheidsgedrag, sociale steun
Persoonlijkheid en hormonen
TESTOSTERON
Ontwikkeling van mannelijke, fysieke karakteristieken
Link naar persoonlijkheid: hoog (wild, ongehoorzaam, …) vs laag (verantwoordelijk, …)
Relativiteit: groot geslachtsverschil níet gereflecteerd in persoonlijkheidsverschillen
CORTISOL EN OXYTOCINE
Cortisol:
o Komt vrij bij fysieke of psychologische stress (fight or flight)
o Link met persoonlijkheid:
Laag cortisol = hoge score op callous‐unemotional traits (laag qua
emotionele reactiviteit) lichaam gaat minder snel over in die
actiemodus van fight or flight
Enkel voor jongens!
Indicator voor emotionele reactiviteit?
Oxytocine:
o Komt vrij bij bevalling, borstvoeding en bevredigende seksuele relatie (ook bij
mannen)
o Stimuleert de affectieve band (ook: ‘trust’-gedrag)
Persoonlijkheidsverandering na hersenletsel
Schade in frontale hersenen ~ persoonlijkheidsverandering: pseudo-depressie, pseudo-
psychopathie, stemmingswisselingen, promiscuïteit beperkte therapeutische effecten!
Bio
log
isch
e t
he
ori
eë
n/b
en
ade
rin
g v
. per
soo
nlij
khe
id
16
Een gen-omgevingsperspectief op persoonlijkheid
Gedragsgenetica en erfelijkheid
Gedragsgenetica: relatie genen-omgeving-gedrag (studieterrein)
Erfelijkheid: proportie geobserveerde variantie binnen een GROEP die verklaard wordt
door de genetische variantie (statistiek):
o Genotypische variantie: individuele verschillen in de verzameling van genen van
een individu, enkel bepaald door genen
o Fenotypische variantie: observeerbare fenotypische verschillen, bepaald door
erfelijkheid én omgeving
Gedragsgenetica: een recent onderzoeksterrein hoe komt dit?
Complexiteit van fenotypes: moeilijk te ontrafelen in individuele subcomponenten
Grote menselijke ontwikkeling van baby tot volwassene (wat omgeving, wat genen?)
Plasticiteit van de hersenen: moeilijk specifieke genetische aspecten te beschrijven
Ethische kwesties (Designer babies): sterke kritiek op de gedragsgenetische stroming
De eugenetica-beweging als hindernis voor de verdere uitbouw van het terrein
Basisbegrippen
Genoom: complete set aan genen (op 23 chromosomen waarv. 1 geslachtschromosoom)
o Centrale werkhypothese: genoom = constant gegeven doorheen onze ontwikk.
DNA: drager erfelijke informatie (1 gen = veelvoud van basen)
o Spontane genetische verandering in DNA = basis voor een syndroom
Human Genome Project: identificatie van menselijke genen
Misconcepties m.b.t. erfelijkheid:
o Erfelijkheid: niet van toepassing op niveau van het individu populatieparameter
o Erfelijkheid is niet constant
o Erfelijkheid is een schatting: gebaseerd op observeerbaar gedrag
o Erfelijkheidsaspect van een psychologische trek: bepaald door multipele genen
Single-gen erfelijkheid (/defect): erfelijkheid volgens Mendeliaans patroon: 1 enkel gen
verantwoordelijk voor een specifieke trek, voor het fenotype
o Maar: verkeerdelijke indruk van ‘of-of’ genen veel te simplistisch
o Wil niet zeggen dat heel onze persoonlijkheid gevormd wordt vanuit genen
o Studie van normale trekken: inzicht dat populaties uit een uitzonderlijke range aan
genotypische én fenotypische variatie bestaan
o Menselijk functioneren: polygene trekken (multifactorieel: genen én omgeving)
Genetische variabiliteit: vergroot door mutatie
Evolutionair perspectief: variabiliteit ~ overleving van de soort
Bio
log
isch
e t
he
ori
eë
n/b
en
ade
rin
g v
. per
soo
nlij
khe
id
17
Types van genetische variantie:
o Additieve genetische variantie: som van de overgeërfde genen van beide ouders
= narrow heritability
o Niet-additieve genetische variantie:
Dominant: dominante vs recessieve genen
Epistatisch: interactief effect tussen genen (suppressie/expressie)
Additieve + niet-additieve genetische variantie = broad heritability
2 terreinen:
o Kwantitatieve genetica: schatten gen-omgevingsbijdragen in fenotypische
variantie (meestal o.b.v. tweelingen- of adoptiestudies) 4 assumpties:
Genetische verschillen leiden tot fenotypische verschillen
Niet-genetische verschillen kunnen ook leiden tot fenotypische variantie
Genetische factoren belangrijk: fenotype varieert naargelang de
genetische similariteit
Gedeelde omgevingsfactoren belangrijk: fenotype varieert naargelang het
samenleven van individuen
o Moleculaire genetica: identificatie van specifieke genen in relatie tot een
specifieke trek (bv. DRD4 gelinkt aan novelty seeking)
Associatie analyse: associatie tussen gen en trek
Linkage analyse: lokaliseren van genen
Kwantitatieve genetica: de traditionele additieve assumptie
Fenotype = erfelijkheid + omgeving = 100% verklaarde variantie
Genetische overerfbaarheid: proportie gedeelde variantie tss. ouder-kind voor bep. trek
Schatting op populatieniveau van de gemiddelde proportie van de variantie in gedrag die
door genetische factoren bepaald wordt specifieke schatting van erfelijkheid enkel
geldig voor een bepaalde groep op één tijdstip en in zekere omstandigheden
Schatting van erfelijkheidsvariantie volgens klassieke methode: 5 uitgangspunten:
o Gen-omgevingscorrelatie is verwaarloosbaar klein
o Non-additieve effecten: klein (dominantie, epistasis)
o Geen correlatie tussen beide ouders voor een bep. trek (geen assortative mating)
o Omgevingsgelijkheid is dezelfde voor MZ en DZ tweelingen
o Gegevens over tweelingen kan men generaliseren naar niet-tweelingen populaties
Methoden voor het beschrijven van genetische overerfbaarheid van persoonlijkheid
o Selective breeding (dieren): selectief fokken van bepaalde rassen (genen)
o Familiestudies: 50% gedeelde genen binnen families
Makkelijk beschikbaar maar minst informatief (vertroebeling)
o Tweelingenstudies: MZ vs DZ
Designs: samen vs apart opgevoed, prospectief vs retrospectief
Kritiek: overrepresentatie genetische rol (want: meer gelijke omgeving!)
Fenotypische variantie = erfelijkheid + omgeving = 1 ( )
Bio
log
isch
e t
he
ori
eë
n/b
en
ade
rin
g v
. per
soo
nlij
khe
id
18
o Adoptiestudies: geen genetische effecten
Combinatie: assessment van genetische overerfbaarheid
o Geen biologische maten, wel o.b.v. persoonlijkheidsmaten
Problemen met deze traditionele schattingsmethode:
o Geen directe meting van de omgevingscomponent
o Schatting omgevingscomponent (100 – h²): geen rekening met error/foutvariantie
o Erfelijkheidscomponent groot aangenomen dat omgevingseffect klein is
Want: som = altijd 1
Evolutie naar: persoonlijkheid = genen + en x omgeving
Integratieve gedragsgenetische benadering
Houdt rekening met:
o Verschillende types genetische variantie (additief, niet-additief)
o Assortative mating
o Gedeelde en niet-gedeelde omgeving (within en outside family factors)
o Gen-omgevingscorrelaties en interacties
Assortative mating:
o Partnerkeuze i.f.v. gelijkaardige kenmerken similariteit 1e graadsverwanten
o Impliceert een onderschatting van de genetische contributie (niet bij MZ twins)
Omgeving?
o Gemeenschappelijke/gedeelde omgeving: consistent laag (5 à 10%)
MAAR: methodologisch effect
o Wel: groter gedeeld omgevingseffect voor attitudes/religie/politieke oriëntatie en
roken en drinken (en klein voor specifieke trekken)
o Niet-gedeelde omgeving (incl. foutvariantie): significant (maar: wisselende res.)
Gedeelde vs unieke omgevingsvariantie:
o Historisch perspectief (Eysenck): belang van de unieke/niet-gedeelde omgeving!
o Huidige empirische evidentie: ‘within’ en ‘outside’ family factors
Unieke within-family factoren (model van Reiss)
Passief model: klemtoon op alg. genetische overlap ouder-kind
Child-effects model:
o Kind = actor ouders = reactor
o = Child-driven effect (Harris): ouders reageren anders
naargelang de PH van het kind pos./neg. feedbacklus
Parent-effets model:
o Ouders = actor kind = reactor
Within family effects leiden tot bias bij de schatting van erfelijkheid
o Overschatting erfelijkheid bij negatieve feedback loop
o Onderschatting erfelijkheid bij positieve feedback loop
Bio
log
isch
e t
he
ori
eë
n/b
en
ade
rin
g v
. per
soo
nlij
khe
id
19
Unieke outside-family factoren
Basis: groepssocialisatie theorie ontw. van sociale identiteit
o.b.v. in- en out-groups waar we onszelf al dan niet toe rekenen
Erfelijkheid versus omgeving?
Erfelijkheid van trekken verantwoordelijk voor stabiliteit
Maar: hoe interageren trekken met de omgeving i.f.v. het produceren van gedrag?
o Gen-omgevingscorrelatie: verschillende genotypes worden op verschillende wijze
blootgesteld aan omgevingen (positieve of negatieve correlaties):
Passief: ouders geven genen door, maar creëren ook een // omgeving
Reactief: genetische dispositie kind specifiek gedrag omgeving
Actief: kind zoekt actief een bepaalde omgeving
o Gen-omgevingsinteractie: individuen met een verschillend genotype reageren
verschillend op eenzelfde omgeving
o Omgevingsmodulatie
Gedragsgenetica en het FFM: samenvatting
Twee verschillende invalshoeken:
o Meta-analyse
o Rechtstreekse meting met een VFM instrument
Genetische effecten voor: FFM, activity level, psychopathie trekken, morningness-
eveningness, impulsiviteit
Mijlpaalonderzoek naar erfelijkheid van FFM-facetten (Jang et al., 1998):
o Resultaten:
Genetische en omgevingsinvloeden: zelfde type en grootte-orde van het
genetisch effect over beide culturen heen
Residuele facetscores:
Additief genetische schatting van 25 - 65 procent
Geen effect van common environment, wel van unieke omgeving
o Argumenten voor hiërarchisch model van persoonlijkheid:
Facetten zijn meer dan een operationalisatie van de factor waarop ze
laden
Constructen met erfelijke en dus biologische basis
Minnesota Study Twins Reared Apart: hoge correlaties, ook voor attitudes
sterk genetische effecten
Additionele bevindingen vanuit gedragsgenetisch onderzoek:
o Attitudes (traditionalisme en conservatisme)
o Beroepsvoorkeuren (bv. geneeskunde, ondernemerschap)
Bio
log
isch
e t
he
ori
eë
n/b
en
ade
rin
g v
. per
soo
nlij
khe
id
20
o Religiositeit (stijging genetische invloed adolescent volwassenheid)
o Drinken (.50 of groter voor alcoholisme) en roken (.50)
o Kans op een geslaagd huwelijk
o Maar: partnerkeuze = random! (Minnesota Twin Family Study)
Generation R study (prospectieve cohort studie Nederland): foetale groei – ontwikkeling
– gezondheid genetische en omgevingsdeterminanten
Pe
rso
on
lijkh
eid
son
twik
kelin
g
21
Persoonlijkheidsontwikkeling
Wat is persoonlijkheidsontwikkeling?
Stabiliteit of verandering?
Is PH stabiel, of is het een construct dat voortdurend verandert? beiden:
o Continuïteit/stabiliteit: genetisch-biologisch + bijdrage van de omgeving
~ PH: aanhoudende, relatief duurzame patronen van denken, voelen en
handelen
o Verandering: omgeving
True change >< measurement error?
Random of gerichte verandering?
Onveranderlijkheid ≠ onveranderbaarheid !
Stabiliteit: gekleurd door de perceptie van de informant?
Types van continuïteit
Differentiële continuïteit = rangordestabiliteit: t.o.v. de referentiegroep
o Uitgedrukt in correlaties
o Onafhankelijk van absolute continuïteit (groep als gemiddelde)
Absolute continuïteit = mean-level continuïteit: gemiddelde score van een
groep/populatie over de tijd
o Voorwaarde 1: meting zelfde trek op meerdere tijdstippen
o Voorwaarde 2: structurele continuïteit:
Similariteit van de covariantiematrix over leeftijd
Structurele variatie = ontwikkelingstransformatie van het construct
Onderzocht met SEM: fit van 2 modellen vergelijken
Coherence: mate waarin de onderliggende trek over de tijd stabiel blijft, terwijl de
fenotypische manifestatie kan veranderen
Ipsatieve continuïteit: stabiliteit van de configuratie en de organisatie van trekken binnen
het individu en over tijd blijven tonen van een bepaald type PH op versch. tijdstippen
Informatieve designs:
o Cross-sectioneel design (2 verschillende groepen, zelfde tijdstip)
o Longitudinaal design (zelfde groep, 2 tijdstippen)
Drie analyseniveaus
Populatie: universele veranderingen, algemene trends (bv. stijging seksuele interesse met
leeftijd)
Pe
rso
on
lijkh
eid
son
twik
kelin
g
22
Groep: ontwikkelingsverschillen tussen groepen (sekse, cultuur, PH) (bv. minder sterke
daling impulsiviteit bij mannen)
Individu: verandering voorspellen o.b.v. individuele verschillen in PH
Algemene evidentie voor het belang van vroege individuele verschillen: de Dunedin
study (Caspi, 2000)
Epidemiologische studie van een geboortecohorte
Fysieke en psycho-sociale modules, psychiatrisch onderzoek, individuen + interpersoonlijk
netwerk
Unieke kenmerken: prospectieve longitudinale studie, zeer beperkte uitval,
multidisciplinair team, grote steekproef, huidige fase assessment op 38 jaar (focus op
cardiovasculaire status en andere gezondheidsparameters)
Types (goed aangepast/veerkrachtig, geremd of ongecontroleerd) op 3-jarige leeftijd
voorspellen:
o Persoonlijkheidsstructuur op 18 (zelf) en 21 (peer) jaar
o Kwaliteit van de sociale relaties op leeftijd van 21 jaar
o Sociale ondersteuning tijdens de jongvolwassenheid
o Werk en werkloosheid
o Psychiatrische stoornissen tijdens de jongvolwassenheid
o Crimineel gedrag
Bijdrage:
o Pionierstudie m.b.t. betekenis van vroege individuele verschillen voor later
functioneren
o Eerste grootschalige evidentie: sterke associatie tussen temperament op 3-jarige
leeftijd en multipele, onafhankelijke indexen van functioneren op latere leeftijd/in
verschillende contexten
Psychometrische tekortkomingen:
o Geen modelmatige representatie van vroege individuele verschillen:
Temperament? Persoonlijkheid?
o Bemoeilijkt onderzoek naar specifieke types van continuïteit
o Hoe meer systematisch onderzoeken? verschillende types van continuïteit in
verschillende leeftijdsfasen a.d.h.v. specifieke maten
Stabiliteit en verandering van individuele verschillen
Baby- en peutertijd
HOE METEN?
Temperament als basis voor individuele verschillen:
o Temperamentsmodellen (aangeboren primaire reactiepatronen)
>< behaviorisme, psychodynamica (extern sturende factoren)
Pe
rso
on
lijkh
eid
son
twik
kelin
g
23
o Genetische invloed
o Stabiel over tijd
Temperamentsmodellen:
o Geen consensus tussen modellen (aard en aantal dimensies, ≠ klemtoon, …)
o Thomas & Chess: negen-dimensioneel systeem
Negen dimensies relevant voor psychologische ontwikkeling:
Activity-level
Adaptability
Approach-withdrawal
Regularity / rhytmicity (voorspelbaar patroon i.t.v. biol. functies)
Threshold of responsiveness
Intensity of reaction
Quality of mood (positief/negatief affect)
Distractibility
Task persistence
Temperament: hoe-aspect van gedrag
Klemtoon:
Stilistische component temperament (manier van zich uiten)
Reciprociteit kind – omgeving
Introductie concept:
“Goodness-of-fit”
“Easy/difficult temperament”
Drie congfiguraties van PH-eigenschappen bij jonge kinderen:
Gemakkelijk kind
Traag-op-gang-komend kind
Moeilijk kind
Kritiek:
Weinig empirische evidentie voor negen4-dimensionele structuur
FA: vier dimensies: irritable distress, social inhibition, activity en
attention
Onderwaardering voor emotionele en motivationele
componenten van temperament (kijken niet naar het waarom)
o Buss & Plomin’s EAS(I) model
Aanpassing van het Thomas & Chess model: temperament als
ontwikkelingsvoorloper van volwassen persoonlijkheid (link met later!)
5 criteria voor een temperamentstrek:
Erfelijk
Relatief stabiel tijdens kindertijd
Continuïteit tot in de volwassenheid
4 Je krijgt niet 9, maar 4 dimensies niet zo gedifferentieerde structuur van temperament
Pe
rso
on
lijkh
eid
son
twik
kelin
g
24
Evolutionair adaptieve functie
Terug te vinden bij genetisch verwante diersoorten
Aanvankelijk 4 dimensies:
Emotionaliteit
Activiteit
Sociabiliteit
Impulsiviteit (op bepaald moment weggelaten uit model)
3- of 4-factorenstructuur bevestigd in onderzoek
ICC van EAS dimensies voor MZ > DZ tweelingen: evidentie voor
gedragsgenetische basis (ook voor impulsiviteit!)
o Rothbart & Derryberry:
Stilistische component emotie, motivatie en aandacht
Centrale componenten van persoonlijkheid:
Reactiviteit: fysiologisch excitatorisch mechanisme:
o Emotionaliteit
o Activiteit
Zelf-regulatie: modulatie van automatische activiteit
o Aandachtsprocessen
o Inhibitie
FA over leeftijd heen: 3 grote factoren:
Surgency: sociale oriëntatie, pos. emotie, motorische activiteit
Negatief affect: angst, stress voor het nieuwe, verdriet, …
Effortful control: inhibitie, aandacht, …
Heterogeniteit van constructen over leeftijdsgroepen heen
Gemeenschappelijke elementen uit verschillende temperamentsmodellen:
o Elk van die modellen hebben een component die peilt naar emotionaliteit,
extraversie en persistentie op conceptueel niveau meet je eigenlijk in grote
lijnen dezelfde grote factoren (ondanks inhoudelijke verschillen)
BEVINDINGEN
Onderzoek van Rothbart (rangordestabiliteit van individuele verschillen tijdens de
babytijd): temperament:
o Allemaal positieve correlaties: ene moment hoog scoren = ander moment ook
o Ondanks stabiliteit, toch verschillen m.b.t. het soort trek
o Rangordestabiliteit neemt toe naarmate baby’s ouder worden
o Hoe groter de tijd tussen twee metingen, hoe lager de rangordestabiliteit
Besluit:
o Stabiele individuele verschillen: reeds vroeg in de babytijd observeerbaar
o Meeste temperamentstrekken: doorheen 1e levensjaar gemiddeld gezien stabiel
o Stabiliteit is groter bij klein tijdsinterval
o Mate van stabiliteit stijgt naar einde eerste levensjaar (maturiteit)
Pe
rso
on
lijkh
eid
son
twik
kelin
g
25
Kindertijd
HOE METEN?
Temperament of persoonlijkheid?
o Klassieke visie: sequentiële relatie (PH ontwikkelt zich rond (na) het temperament)
o Longitudinale studies:
Negative emotionality ~ N
Persistence ~ C
Sociability/activity ~ E
o MAAR:
Genetische basis voor persoonlijkheid = temperament
FFM is betrouwbaar en valide model voor kinderen (toepasbaar)
evidentie uit 2 invalshoeken:
o Top-down: volwassen instrumenten gebruiken
o Bottom-up: onderliggende dimensies onderzoeken van
geheel aan individuele verschillen bij kinderen
Top-down-studies:
o Volwassenen als informanten:
Digman en collega’s: volwassen trekadjectieven beoordeeld door
leerkrachten replicatie van de Big Five
Goldberg: heranalyse van het Digman-materiaal: replicatie van 5 factoren
over elk van de steekproeven differentiatie in onze PH-structuur is
gelijk op verschillende leeftijden
o Kinderen en adolescenten als informanten:
Parker en collega’s: replicatie vijf factoren a.d.h.v. NEO-FFI (verkorte versie
NEO-PI-R) conclusie: betrouwbaar
Uitbreiding door De Fruyt et al. (2000): afname NEO-PI-R:
Replicatie factorstructuur OK
Betrouwbaarheid OK (zowel jongere als oudere groepen)
Substantiële relaties met de HIPIC-factoren
NEO-PI-3 versie: makkelijker leesbaar voor jongeren + cross-
culturele replicatie
Peer-nominatiestudie Mervielde & De Fruyt (2000): wat is de
onderliggende structuur van gedragsverschillen geobserveerd door
kinderen zelf?
25 positieve en 25 negatieve nominatieschalen: markers voor de
Big Five
Nominatieprocedure met teruglegging van namen
Resultaten:
o 3-factorenoplossing: duidelijk interpreteerbaar volgens
FFM:
Agreeableness
Pe
rso
on
lijkh
eid
son
twik
kelin
g
26
Exteraversion – Emotional Stability
Intellect – Conscientiousness
o Verschil kinderen – volwassenen:
Lager niveau van differentiatie in gepercipieerde
persoonlijke structuur bij kinderen
Of: andere verklaringen
Bottom-up strategieën: vertrekken van het domein waarin men geïnteresseerd is en
kijken welke factoren men daarin terug kan vinden
o Bv. vrije ouderlijke beschrijving: constructie van de HiPIC (Mervielde & De Fruyt,
1999)
Onderliggende dimensies van vrije beschrijvingen?
HiPIC: item- en vragenlijstconstructie
Resultaat: 3 leeftijdsspecifieke itemsets:
o Sterk gelijkende domeinstructuur
o Bijna identieke facetten
o Uitzondering:
Extra facet ‘onafhankelijkheid’ 9-jarigen
Ontbreken ‘altruïsme’ 6-jarigen
o Betrouwbaarheden over 3 leeftijdsgroepen ok
Besluit:
o FFM is valide op jonge leeftijd:
Vanuit bestaande instrumenten bij volwassenen (top-down)
Vanuit niet-geprestructureerde bron (bottom-up)
o Belangrijke relaties tussen temperament en persoonlijkheid
o Perspectief op continuïteit van individuele verschillen historisch vanuit
temperamentsmodellen, recentelijk meer en meer vanuit FFM
Studie naar stabiliteit vanuit FFM-perspectief: voordelen:
o Omvat een variëteit aan domeinen en facetten: mogelijkheid tot onderzoek naar
specifieke differentiële en absolute continuïteit
o Identificeert de trekken die moeten opgenomen worden in de
covariantiestructuur en configuraties in het individu: structurele en ipsatieve
continuïteit
o Hiërarchische modellen zijn bijzonder geschikt om homo- en heterotypische
ontwikkelingspaden te bestuderen: coherence
o Cross-cultureel onderzoek (NEO PI-R)
o Veelheid aan studies biedt mogelijkheid tot meta-analyses
BEVINDINGEN
Bevindingen o.b.v. actometer (Saudino, 2012):
o Resultaat:
Stability coefficients: ok
Validity coefficients: ok
Pe
rso
on
lijkh
eid
son
twik
kelin
g
27
Correlaties MZ > DZ: genetisch effect
Studies naar stabiliteit van agressie:
o Olweus: naarmate er meer tijd tussen de metingen zit, zal de rangordestabiliteit
dalen, maar blijft deze nog altijd significant (ook bij groot tijdsinterval)
o Rang-orde stabiliteit van individuele verschillen tijdens de kindertijd:
agressiestudies (De Columbia County Longitudinal Study):
Sterke correlaties op vlak van agressiviteit op verschillende leeftijden
Vanuit FFM-perspectief: lage score op gehoorzaamheid, oprechtheid,
bedachtzaamheid als predictoren van stabiliteit (Miller et al., 2003)
Bevindingen o.b.v. FFM-studies:
o Continuity-change o.b.v. de HiPIC:
Structurele continuïteit
Differentiële continuïteit: hoog, zowel op niveau domeinen als facetten
Absolute continuïteit (mean-level): hoge stabiliteit
Individual level continuity: ongeveer ¾ van de kinderen verandert niet
o Absolute/differentiële stabiliteit in kindertijd – adolescentie vanuit cross-
cultureel FFM-perspectief (McCrae et al., 2002): longitudinale data van
hoogbegaafde Amerikaanse adolescenten (interval = 4 jaar)
Tussen 12-18 jaar: kleine mean-level stijging N bij meisjes, 0 bij allebei
Geen verandering E, A, C op mean-level niveau
WEL in differentiële verandering: de rangorde neigt wel meer naar
verandering (daar zit de turbulentie)
Replicatie met Vlaamse gegevens (zie HiPIC)
Herinterpretatie van adolescentie als ‘turbulente fase’
Maar: die turbulentie wordt wel gereflecteerd door in differentiële
verandering: eerder lage correlaties doorheen adolescentietijd
Besluit:
o Rangordestabiliteit van individuele verschillen tijdens de kindertijd: individuen
behouden hun relatieve positie t.a.v. de groep
Adolescentie als turbulente fase: lagere coëfficiënten tijdens deze periode
Continuïteit kinderen veel hoger dan verondersteld
o Absolute stabiliteit: maturatie
o Relatieve stabiliteit: indien verandering, slechts op beperkt aantal FFM-domeinen
Volwassenheid
Differentiële stabiliteit:
o Centrale bevinding: matige tot grote range-orde stabiliteit (zelf-rapportage) van
FFM-dimensies
o Replicatie met partner- en peerbeoordelingen, zelfbeoordelingen
o Over kleine en grote tijdsintervallen
o Ook bij jongvolwassenen
o Gelijkaardige bevindingen met niet-FFM-constructen
Pe
rso
on
lijkh
eid
son
twik
kelin
g
28
o Vanuit meta-analytisch perspectief: piek in rangordestabiliteit op bep. leeftijd?
(Roberts & DelVechhio, 2000)
Rangordestabiliteit stijgt naarmate men ouder wordt
Daling in coëfficiënten bij stijgend interval tussen 2 metingen
Geen verschil in stabiliteitscoëfficiënten m.b.t. soort trek, informant,
geslacht
Piek in stabiliteit varieert naargelang de gemeten trek
o Rangordestabiliteit over leeftijden heen (Specht et al., 2011):
4 van de 5 dimensies: zelfde curve: eerst stijging en dan lineaire daling
naarmate mensen heel oud worden
Consciëntieusheid blijft stijgen doorheen de levensloop
Mean-level/absolute stabiliteit:
o 2 visies:
Trekperspectief: geen verandering na volwassenheid (indien wel:
genetisch gestuurd)
Omgevingsperspectief: verandering door significante levens-
gebeurtenissen en rol-transities
o Data: centrale bevindingen (Roberts et al., 2006):
N daalt in jongvolwassenheid (naarmate ouder: emotioneel stabieler)
O stijgt in adolescentie en daalt met ouder worden
E (breder construct) daalt over de tijd:
Dominantie stijgt van adolescentie tot midden volwassenheid
Sociabiliteit stijgt in adolescentie, daalt in volwassenheid
A en C stijgen in vroeg en midden volwassenheid
o Besluit:
Trekken bereiken géén ‘plateau’ ergens vroeg in de volwassenheid
(>< Costa & McCrae: ‘no considerable change after 30’)
Stabiliteit bereikt een hoogtepunt na 50, maar dit punt is niet absoluut
Ipsatieve stabiliteit / individual level continuity:
o Centrale focus: blijven individuele profielen stabiel over de tijd?
o Reliable change index: informatief m.b.t. soort en richting van verandering
o Indicatie voor veranderingen die eigen zijn aan een bepaalde levensfase
Verandering na therapie?
o Rangordecoëfficiënten voor PH vrij hoog: differentiële continuïteit
o Mean-level/absolute continuïteit: mensen stijgen op vlak van emotionele stabiliteit
na behandeling voor depressie maar: relatief (nog stuk onder de norm)
o Analyse op individueel niveau: grootste proportie is doorheen de therapie gelijk
gebleven
Pe
rso
on
lijkh
eid
en
so
ciaa
l re
leva
nte
ou
tco
mes
29
Persoonlijkheid en sociaal relevante outcomes
Persoonlijkheid en functionele levensdomeinen
Persoonlijkheid en sociaal relevante outcomes doorheen de tijd
Bredere invulling van het concept ‘coherence’
Persoonlijkheid en psychopathologie
Significante link persoonlijkheid – psychopathologie
Conceptueel: 4 verschillende etiologische modellen
o Beschrijven de aard van de relatie causaal/etiologisch beschrijven
Kwetsbaarheidsmodel
Bepaalde persoonlijkheidstrekken: risico voor het ontwikkelen van psychopathologie
Complicatiemodel
Langdurige as-I problematieken veranderen iemands persoonlijkheid en geven
aanleiding tot persoonlijkheidsproblemen
Pathoplastiemodel
As-I stoornis (verloop, ernst en prognose): getekend door persoonlijkheid
o Elk eigen ontwikkelingsverloop, maar bijkomende invloed van persoonlijkheid op
het verloop van psychopathologie
Spectrummodel
Relatie tussen persoonlijkheid en psychopathologie: continuüm (liggen in elkaars
verlengde: bepaalde gemeenschappelijke etiologische factoren op het genetisch vlak die
zowel psychopathologie als persoonlijkheid gaan vormen)
Psychopathologie = extreme variant van continue distributie van een trek/cluster van
trekken
Etiologische modellen persoonlijkheid-psychopathologie
Geen consensus omtrent meest optimale model
Hypothese: verschillende modellen verklaren unieke aspecten van de relatie
Pe
rso
on
lijkh
eid
en
fu
nct
ion
ele
leve
nsd
om
ein
en
30
Persoonlijkheid – internaliserende problemen kinderen: variable centered
Focus: variaties tussen subjecten op de dimensies
Algemene correlaten: N+ en E-
Differentiatie op niveau van specifieke pathologie: angst vs depressie
Vergeten link: moderator-effect van C / effortful control soort ‘buffer’
Persoonlijkheid – externaliserende problemen kinderen: variable centered
Algemene correlaten: A- en C- (FFM) en emotionality+ en effortful control–
(temperament)
Differentiëren correlaten op niveau van specifieke pathologie (diff. ADHD-subtypes)
Persoonlijkheid en psychopathologie: kinderen: recente studie: person-centered
Bestaan er terugkerende patronen van scores op de HiPIC die samen voorkomen?
Focus op dynamisch samenspel tussen trekken: aard en frequentie
Toekenning van individuen aan klasse o.b.v. hoogste probabiliteit group membership:
o Moderate: grootste groep, modale burger (‘grijze muisjes’)
o Protected: kleine groep, ‘perfecte kinderen’
o Undercontrolled: maladaptief
o Vulnerable: kleinste groep, scoren op alles laag: maladaptief
Persoonlijkheid en psychopathologie: volwassenen: variable-centered
Tegenstrijdige resultaten van individuele studies
Associatie met persoonlijkheid vanuit MA-perspectief? (meta-analyse):
o N+ sterkste correlaat van psychopathologie, even sterk voor fear als distress
disorders
o E- uniform voor alle disorders, maar minder sterke associatie
o DIS5 correlaat voor SUD6, OCD en dystymic disorder7
o C- sterk correlaat over stoornissen heen, minst sterk voor specifieke fobie
o A- matig gecorreleerd met SUD
N als overkoepelende factor? Wel effect, maar toch belang van andere trekken die
onafhankelijk van N een associatie vertonen met psychopathologie!
Besluit:
o Weinig specifieke relatie persoonlijkheid – psychopathologie (cfr. comorbiditeit)
o Verhoging specificiteit trekprofielen vereist reorganisatie diagnostische
taxonomie
5 DIS = disinhibitie 6 SUD = substance abuse disorder 7 Intieme stoornis
Pe
rso
on
lijkh
eid
en
fu
nct
ion
ele
leve
nsd
om
ein
en
31
o Voorstel o.b.v. comorbiditeitspatronen (cfr. internalizing – externalizing):
ondersteund
o 3 distincte profielen: specifieke fobie, dysthyme stoornis, SUD
o Belang van consciëntiousness!
o Cross-sectionele bevindingen ≠ causaliteit
Persoonlijkheid en pathologisch gokken
Hoge graad van consistentie in cross-culturele prevalentiecijfers: 1-3% van de volwassenen
Sterke comorbiditeit met andere stoornissen maatschappelijk probleem: implicaties
Demografische correlaten: SES, werkloosheid
Kerncomponenten: impulsiviteit, compulsieve/dwangmatige drang om te gokken,
ontwenningsverschijnselen, bipolaire kenmerken ~ neurobiologische karakteristieken
2 subtypes: self-determined (intrinsieke motivatie) en non-self-determined (extrinsiek)
Pathologisch gokken en FFM (Bagby et al., 2007):
o Relevantie NEO PI-R: 4/30 facetten dekken 2/3 van de variantie van 9 verschillende
maten voor pathologisch gokken
o Volledige range aan impulsiviteitstrekken gemeten:
Avonturisme
Impulsiviteit
Zelfdiscipline
Bedachtzaamheid
o N als algemene risicofactor voor brede range aan psychopathologie
o Geen geslachtsverschillen over groepen heen, PG groep significant ouder
o Resultaten:
PG: hoger op impulsiviteit, lager op bedachtzaamheid en zelfdiscipline
Geen verschillen tussen PG en non-PG voor avonturisme (beiden wel
hoger dan normgroep) avonturisme algemeen geassocieerd met
gokgedrag
PG: hoger op N en lager op C
Facetniveau:
PG hoger op depressie, zelfbewustzijn en kwetsbaarheid
PG lager op competentie en plichtsbewustzijn
o Algemeen profiel pathologische gokker: hoog impulsief, emotioneel kwetsbaar
met bijkomende zin voor excitement
Disfunctionele affectregulatie oorzaak PG?
Pathologisch gokgedrag: geconditioneerd
Impulsiviteit bemoeilijkt het stoppen/controleren van het gokken
Persoonlijkheid en alcoholisme
Alcoholisme: significant voorspeld door vroege persoonlijkheidstrekken: hoog N
Pe
rso
on
lijkh
eid
en
fu
nct
ion
ele
leve
nsd
om
ein
en
32
Differentiatie met ontwikkeling van emotionele problemen: impulscontrole als centraal
aspect
Replicatie: hoge scores op sensation seeking en impulsiviteit, samen met laag A en C
N en I: significant gelinkt aan alcoholproblematiek (cross-sectioneel én longitudinaal)
Persoonlijkheid en academische prestatie
Effortful control in peutertijd: prediceert goede schoolse prestatie 9 jaar later
Bijkomende predictoren: emotionele stabiliteit, agreeableness, openness
Additionele bijdrage van niet-C factoren: varieert naargelang schoolloopbaan
Impulsiviteit: negatieve correlatie met academische prestatie en positieve correlatie met
‘cheating behavior’
Persoonlijkheid en partnerrelaties
Principes van aantrekkingskracht bij eerste ontmoeting:
o Similariteit
o Reciprociteit
o Schoonheid
o Zekerheid
Belangrijke geslachtsverschillen in partnervoorkeur
Principe van partnersimilariteit:
o 2 soorten:
Perceptuele similariteit (vrouw over zelf ~ vrouw over partner)
Perceptuele accuraatheid (vrouw over zelf ~ man over vrouw)
o Rol van partnersimilariteit in relatievoldoening?
Meerderheid van de partners: sterk verschillende persoonlijkheid
Actuele en perceptuele similariteit: significante correlatie met
relatiesatisfactie bij vrouwen, maar niet bij mannen
Perceptuele accuraatheid: significante correlatie bij mannen
Persoonlijkheid en relatievoldoening:
o Predictoren van maritale dissatisfactie en echtscheiding:
Neuroticisme van beide partners: belangrijke predictor
Gebrekkige impulscontrole man (buitenechtelijke relaties)
o Sterkste predictor over tijd: N (ook m.b.t. coping bij verlies partner!)
o Wanneer partner laag A en laag C hogere geschatte kans op eigen
buitenechtelijke relatie
Persoonlijkheidsstabiliteit en partnersimilariteit: positieve correlaties (+sim +stab)
Persoonlijkheid en ziekte
Belang van gedrag en levensstijl in begrijpen van ziekte PH als belangrijk construct
Verschillende etiologische modellen ter verklaring van de impact van PH op gezondheid
Pe
rso
on
lijkh
eid
en
fu
nct
ion
ele
leve
nsd
om
ein
en
33
Interactioneel model
Persoonlijkheid bepaalt de impact van events via inwerken op copingvaardigheden
PH als moderator
Transactioneel model
3 effecten van PH: invloed op coping, interpretatie gebeurtenis en gebeurtenis zelf
Gezondheidsgedrag model
Geen directe invloed van PH op stress-illness relatie: wel indirect via gezondheidsgedrag
Pre-dispositiemodel
PH en ziekte: beiden manifestaties van onderliggende predispositie (~ spectrummodel)
Link naar genetische basis van ziekte (Bouchard, 1990) (cfr. novelty seeking – verslaving)
Pe
rso
on
lijkh
eid
en
fu
nct
ion
ele
leve
nsd
om
ein
en
34
Ziektegedrag model
Onderscheid tussen ziekte (echt) en ziektegedrag (actieve ziektegedragingen)
beiden beïnvloed door persoonlijkheid (neuroticisme!)
Persoonlijkheid en levensduur – mortaliteit (los van ziekte)
Persoonlijkheid prediceert levensduur:
o Hoog C, hoog E, lage score op vijandigheid (N-facet) positieve invloed
Hoog C: gezonder leven + beter opvolgen doktersadvies
Hoog E: meer vrienden, sociaal netwerk ~ link met gezondheid
Laag vijandig: minder belasting van cardiovasculair systeem (~ Type D)
Persoonlijkheidstypes geassocieerd met hartfalen
o Type A en D: dimensioneel interpreteren
o Type A: 3 centrale trekken verhoogd risico op hartalen
Prestatie-motivatie
Tijdsbewustzijn
Vijandigheid
o Replicatieproblemen interviews vs vragenlijst: andere klemtoon
o Type D (distressed):
Negatief affect
Sociale inhibitie
Hogere scores op beide trekken: slechtere prognose (vgl. met niet-type D):
Hogere mortaliteit
Meer posttraumatische stress na infarct (en meer kans op sterven)
Lagere gezondheidsstatus en meer depressieve symptomen
Verklaringen?
o Verstoord stress-respons systeem in de hersenen
o Factoren binnen levensstijl: gezondheidsgedrag en sociale
steun
Pe
rso
on
lijkh
eid
en
fu
nct
ion
ele
leve
nsd
om
ein
en
35
Recent evidence-based model in functie van onderzoek naar causaliteiten depressie
– ziekte
Persoonlijkheid en mortaliteit: conscientiousness als biopsychosociaal attribuut
(Martin et al., 2007)
Traditionele focus op Type A of D persoonlijkheid: recente verschuiving naar overall
belang van FFM-dimensies
Key-factor op vlak van levensduur en mortaliteit: conscientiousness
Resultaten:
o ‘Consciëntieusheid’ en ‘cheerfulness’ in kindertijd: sterk significant voor lagere
mortality risk over levensloop van 70 jaar
o Sociabiliteit: niet gerelateerd aan mortality risk
o Emotionele stabiliteit: gelinkt aan minder sterfterisico (enkel voor jongens!!)
o Consciëntieusheid in volwassenheid: enige FFM-predictor voor mortality risk
tussen 1950-2000
o Survival analyse: kind C en volwassen C samen als predictoren in 1 model: beiden
significant
Etiologische trajecten:
o C-trajecten over leeftijdsfasen heen differentieel gelinkt aan mortality
o Geen verschillen in soort overlijden voor laag C-personen, wel trend om vaker te
sterven t.g.v. ongevallen in vergelijking met hoog C
o Predictie van C als kind en mood stability (mannen) blijft even sterk na controle
voor gedragsmatige en psychosociale variabelen in volwassenheid, i.t.t. volw. C
Impact van life-events
Major life events: omstandigheden die dwingen tot aanpassing
Score op stressful event schedule geassocieerd met ziekte parallel: ‘daily hassles’
Individuele verschillen in de soort events die als stresserend ervaren worden (+ interpr.)
o Optimisme (positief affect): persoonlijke groei na event
o N-, E+ en C+: posttraumatische groei na hartinfarct
Pe
rso
on
lijkh
eid
en
fu
nct
ion
ele
leve
nsd
om
ein
en
36
Recente studie (Sutin et al., 2010):
o 2 constructen m.b.t. interpretatie life-event:
‘Turning point’: er wat ‘onderdoor’ gaan
‘Lesson learned’: rijker van worden
o Onderzoek:
Predictie van aard van event o.b.v. baseline personality
Laag O ~ geen rapportage van life-event
Hoog E en laag A ~ meer rapportering van stress-event m.b.t. werk
of financiële situatie (moeilijker in omgang, ‘eerlijker’)
Predictie van interpretatie event o.b.v. baseline personality
N: veel vaker event als turning point geïnterpreteerd
E: veel interpreteerden event als levensles
o Interpretatie event ~ persoonlijkheidsverandering?
Geen van de brede event-categorieën geassocieerd met PH-verandering
Specifiek niveau: daling in A voor individuen met problemen met kinderen
Psychologische interpretatie van event wél geassocieerd met verandering:
Turning point: stijging in N
Lesson learned: stijging in E en C
Verandering in persoonlijkheid na trauma: the case of N (Ogle et al., 2013)
o Geen verschil in pre- en post-trauma scores voor N (~ normatieve ontwikkeling N)
o Subjecten met trauma in kindertijd wel hogere mean N-score in vergelijking met
subjecten die trauma meemaakten in volwassenheid
Pe
rso
nal
ity
@w
ork
37
Personality @work
Inleiding
Speelt persoonlijkheid een rol op het werk? Bv. babysitter
Is persoonlijkheid(spsychologie) een klinisch begrip?
o Niet louter een klinisch begrip! Ook betekenisvol binnen andere sectoren
o Relevantie voor bedrijfspsychologie, klinische psychologie (PH in werkcontext)
De rol van persoonlijkheid in organizational behavior
Persoonlijkheid als predictor
Organizational behavior: alles te maken met werkgedrag (attitudes, … in werk settings)
o Voor 1990: PH een nevenverschijnsel in organizational behaviour (‘just a mirage’)
o Vanaf 1990: toenemende evidentie voor de rol van PH
o Barrick en Mount (2005): ‘personality traits do matter at work’ (predictor)
Elementen uit omgeving/context: modererende rol
PERSOONLIJKHEID ALS PREDICTOR VAN JOBPRESTATIES
Job prestaties: doel PH-assessment = selectie (identificatie relevante trekken)
Barrick, Mount & Judge (2001): meta-analyse:
o C: valide predictor over criteria en beroepsgroepen heen
o ES: predictor van overall work performance (maar: validiteit varieert)
o E, O, A: geen valide predictoren van overall work performance (maar: voorspellen
wel aantal specifieke criteria en prestaties in specifieke beroepsgroepen)
Theoretische processen:
o Persoonlijkheid motivatie prestatie
o Barrick en collega’s: 3 belangrijke motivationele intenties:
Communion striving: positieve relaties nastreven op het werk
Status striving: nastreven van macht en dominantie, meer vooruit
Accomplishment striving: taakvervulling nastreven
Verfijnen van prestatiecriteria:
o Overall job performance: 3 brede dimensies:
Taak prestatie: draagt bij tot de kern van een organisatie (kwaliteit –
kwantiteit)
Contextuele prestatie: dragen bij tot de context waarin prestaties moeten
worden geleverd
Contraproductief gedrag: schade berokkenen
o Differentiële relaties met PH:
Pe
rso
nal
ity
@w
ork
38
ES: taakprestaties (+) en contraproductief gedrag (-)
E en A: gemengde resultaten voor taak prestaties, contextueel (-)
C: taak prestaties (+), contextueel (+) en contraproductief (-)
Wat met openness?
o Adaptive performance: zich effectief en efficiënt kunnen aanpassen, open staan
voor verandering en proactief competenties bijschaven, relatie met openness to
experience (+)
Situationele moderatoren:
o Gewenste trekken variëren van job tot job belang van situationele
moderatoren in relatie PH – prestaties
o Bv. job autonomie: beïnvloedt de sterkte van PH – prestatie associaties
(zwakkere, ‘vrijere’ situaties: PH grotere rol)
o Bv. specifieke taakkenmerken bepalen mee predictief/belangr. zijn van PH:
ES en A: (kortstondig) contact met klanten of publiek
C en A: langetermijn relaties met klanten belangrijk
A: samenwerken belangrijk (communion striving)
E: competitie belangrijker (achievement striving)
Trek-interacties:
o Persoonlijkheid: samenspel van verschillende trekken
o Trekken interageren in hun relaties met (werk) criteria, bv.:
C x ES: relatie tussen C en prestatiecriteria sterker bij hoge ES
C x A: manier waarop C werknemers succes nastreven afh. van A
Recente evoluties:
o Curvelineaire verbanden
lineaire verbanden (correl.): hoe meer v.e. bep. trek, hoe beter
Studie die aantoont dat dit niet altijd klopt: je kan ook te hoog scoren op
een bepaalde trek (wel afh. van complexiteit job)
Conscientiousness:
Hoog C: meer gemotiveerd om goed te presteren goede
planning, uitdagende doelen en volharding
Te hoog C: rigid, inflexibel, compulsief perfectionistisch
Emotional stability:
Kalm en gefocust onder druk, minder gevoelig voor angst,
depressie en boosheid
Yerkes-Dodson law (1908): prestaties lager bij extreem hoge
(verlammend) en extreem lage (nonchalant) niveaus van
emotionaliteit
o Maladaptieve trekken in de werkcontext (~ curvilineariteit) Dark Triad:
Narcissism
Machiavellianism (manipulatief, cynisch)
Pschopathie (gebrek aan schuldgevoel, spijt, …)
Hoger risico op contraproductief werkgedrag (MAAR: nauwelijks effecten
op job performance)
Pe
rso
nal
ity
@w
ork
39
PERSOONLIJKHEID ALS PREDICTOR VAN LOOPBAANSUCCES
Loopbaansucces: trekken die mensen succesvol maken in hun job trekken ook
predictief voor het loopbaansucces
Loopbaansucces = de werkelijke of gepercipieerde verwezenlijkingen die mensen bereikt
hebben als resultaat van hun werkervaringen
o Objectief/extrinsiek: salaris, hiërarchisch niveau, promoties
o Subject/intrinsiek: tevredenheid met job/loopbaan
Judge, Higgins, Thoresen en Barrick (1999): The Big Five personality traits, general
mental ability and career success across the life span
o 29% van de variantie van extrinsiek loopbaansucces: bepaald door PH
o 13% verklaarde variantie van PH bovenop intelligentie (omgekeerd: 12%)
Theorie achter interactie gender x agreeableness
o Disagreeableness: minder troef voor vrouwen dan voor mannen
o Verklaring: geslachtsspecifieke normen (competitief/assertief vs …)
o Backlash: sociale en economische sancties bij contra-stereotypisch gedrag
Recente evoluties:
o Maladaptieve trekken / persoonlijkheidsdisfunctie en loopbaanuitkomsten:
Onderzoek Ettner, Maclean en French (2011):
Mensen met (minstens 1) PD: grotere kans op negatieve
loopbaanuitkomsten: ontslag, langdurige werkloosheid, …
Effecten van PD’s variëren naargelang geslacht
Problemen met collega’s: obsessief-compulsief > antisociaal
o Career success in the new career era:
Loopbanen: in toegenomen mate onzeker en onstabiel geworden
Employment security voor mensen belangrijkst voor
werknemerssatisfactie
Grens werk – privé: steeds vager
Huidige generatie jonge werknemers: veel belang aan goede combinatie
werk – privé
Voorspelt persoonlijkheid indicatoren van loopbaansucces halfweg de carrière?
o Loopbaansucces gemeten op T2 (halfweg carrière; t1: net voor afstuderen):
Perceived employability: gepercipieerde ‘waarde’ op de arbeidsmarkt
Perceived work-family conflict: combinatie werk – privé
Samengevat:
o Alternatieve indicatoren van succes (employability en work-family conflict): ook
een substantiële dispositionele basis (T2: 20-25% verklaarde variantie)
o Ook longitudinaal: (T1: 10-20% verklaarde variantie)
o N: belangrijkste risicovariabele
o Validiteit van individuele trekken varieert ook naargelang meetmoment
Pe
rso
nal
ity
@w
ork
40
Persoonlijkheid als moderator
Interactie/moderatie: PH als bufferende of versterkende factor
Kinnunen, Vermulst, Gerris, Mäkikangas (2003):
o Job eshaustion: WIF8 (+) en ES (-)
o Depressie: WIF (+), ES (-) en A (-)
Voor beide outcomes: interactie-effect tussen WIF en ES!
Effect van het rolconflict: gemodereerd door emotionele stabiliteit
Persoonlijkheid als outcome / afhankelijke variabele
PH als predictor van werkomgevingen: ASA-cyclus (Schneider, 1987):
o Attractie: tot beroepsomgevingen compatibel met persoonskenmerken
o Selectie: mensen met geschikte persoonskenmerken worden geselecteerd in
bepaalde beroepsomgevingen
o Attritie: het verlaten van ongepaste/incongruente omgevingen na verloop van tijd
PH als outcome van werkomgevingen: ASTMA-model (Roberts, 2006):
o Manipulatie: aanpassen van beroepsomgevingen i.f.v. persoonskenmerken
o Transformatie: zelf veranderen o.i.v. de werkomgeving neo-socio-analytisch
Neo-socio-analytisch perspectief op persoonlijkheidsontwikkeling:
o VB1: persoonlijkheid loopbaansucces (Sutin, Costa, Miech, Eaton, 2009)
Concurrent (baseline): N negatief en C positief gecorreleerd aan inkomen
Longitudinaal: wederkerige effecten (E inkomen en inkomen ES)
o VB2: persoonlijkheid werkervaringen (Roberts, Caspi & Moffitt, 2001)
Persoonlijkheid voorspelt latere werkervaringen:
Zelfcontrole: positieve impact op occupationele/beroepsstatus,
werkbetrokkenheid en financiële zekerheid (impulsiviteit:
omgekeerd)
Werkervaringen en persoonlijkheidsveranderingen:
Bv. occupationele status: meer geluk en zelfvertrouwen, minder
angst en stressgevoeligheid
Ook positieve effecten voor werksatisfactie en financiële
zekerheid
8 Work interference with family
Pe
rso
nal
ity
@w
ork
41
o VB3: persoonlijkheid beroepstype (Wille & De Fruyt, in press)
Evidentie voor selectie, manipulatie en transformatie
Conclusies
Persoonlijkheid voorspelt aard en kwaliteit van werkgerelateerde ervaringen
Persoonlijkheid bepaalt mee hoe mensen werkaspecten ervaren (bv. ES als buffer)
Toenemende evidentie dat werkgerelateerde ervaringen een invloed hebben op de
ontwikkeling van persoonlijkheid
Persoonlijkheid speelt een rol bij job outcomes (prestatie/satisfactie), career outcomes
(succes), werk motivatie, leiderschap, stress, conflicten, enz.
Nut (‘usefulness’) van persoonlijkheidsmetingen in organisationele contexten soms
bekritiseerd:
o Meager validities: statistisch significant ≠ praktisch relevant
o Faking: zichzelf beter/sociaal werkelijker voorstellen
Kritieken
Meager Validities: validiteit van C voor jobprestaties (0.23) veel lager dan die van
intelligentie (0.51)
o Belangrijk om ook situationele moderatoren in kaart te brengen bij PH!
o Intelligentie verklaart variantie bovenop PH, maar ook omgekeerd is dit zo
krachtige combinatie om predicties te maken m.b.t. werkgerelateerd functioneren
Personality inventories can be faked:
o Maar: kunnen ≠ doen
o Impact op predictieve validiteit van PH-instrumenten?
o Alternatief: observer-ratings van PH voorspellen jobuitkomsten bovenop self-
ratings
Persoonlijkheidsassessment in organisationele setings
Nood aan betrouwbare en valide instrumenten
Aan te wenden in het kader van: selectie, coaching en development, outplacement,
loopbaanbegeleiding, …
VOORBEELD 1: MYERS-BRIGGS TYPE INDICATOR (MBTI)
Meest gebruikte PH-instrument in Amerikaanse bedrijven (maar: in Vlaanderen minder
relevant + ernstige psychologische/psychometrische problemen)
Gebaseerd op Jung’s werk over persoonlijkheidstypen
8 voorkeuren beschreven op 4 onafhankelijke dimensies:
o Extraverted – Introverted (~ E)
Pe
rso
nal
ity
@w
ork
42
o Sensing – Intuitive (~ O)
o Thinking – Feeling (~ A)
o Judging – Perceiving (~ C)
Dan bekom je bepaalde types
o Bv. I S T J: doen wat gedaan zou moeten worden
o Bv. E N T J: natuurlijke leiders
Problemen:
o Eigen aan alle PH-instrumenten die typoloigsch zijn
o PH als bimodale distributie (OF): maar niet zo verdeeld (eerder: normaalverdeling)
o Cut-off = mediaan probleem: groot aantal mensen zit in het midden
Lage test-hertestbetrouwbaarheid (!)
Verschillen binnen een type vaak groter dan tussen types
o Weinig evidentie/geweten m.b.t. predictieve en incrementele validiteit
o Convergente validiteit met Big Five: N afwezig (niet gemeten, maar belangrijk!)
VOORBEELD 2: NEOPI-R: HANDLEIDING
Heel vaak in de klinische praktijk gebruikt, alsook in de werkcontext (selectie, …)
Uitspraken over individuele persoonlijkheid info gebruiken bij beslissingen
Evaluatie in organizationele settings:
o (+) zeer brede meting van PH, betrouwbaar én valide, binnen wetenschappelijk
gevalideerd FFM
o (-) 240 items, items ver van de werkcontext, algemene (niet-gecontextualiseerde)
persoonlijkheid
Gecontextualiseerde persoonlijkheid
Idee: manifestatie van PH kan variëren over verschillende sociale rollen
Assessment: invullers voorzien van de juiste frame-of-reference (contextualiseren):
o Instructies: ‘Beschrijf uzelf zoals u … in een werksituatie’
o Items: ‘Ik besteed veel aandacht aan details IN MIJN WERK’
Voordelen: hogere predictieve validiteit en face validiteit
VOORBEELD: HOGAN PERSONALITY INVENTORY (HPI)
Gecontextualiseerde, werkgerelateerde PH-vragenlijst (minder relevant in Vlaanderen)
~ FFM + zeer uitvoerig empirisch gevalideerd
VOORBEELD: PFPI (DE FRUYT & ROLLAND, 2009)
21 werkgerelateerde trekken Big five als werkgerelateerde hogere orde domeinen
o Bv. sensitiviteit, frustratietolerantie, energie, zelf-observatie, …
Wel relevant in Vlaanderen
Pe
rso
nal
ity
@w
ork
43
Validiteit
Observer ratings
Zelfrapportage probleem: response distortion (faking): nefast voor predictieve val.
o Impression management: zich moedwillig beter voorstellen
o Self deception: zichzelf een verkeerde spiegel voorhouden
Conclusies meta-analyse:
o Validiteiten van observer ratings zijn substantieel hoger in vergelijking met die
van self-ratings observer ratings voegen iets toe in de verklaring van job
performance bovenop self-ratings (omgekeerd is dit niet het geval!)
o Kleinste verschil voor emotionele stabiliteit (minder duidelijk observeerbaar?)
o Validiteit neemt ook toe naarmate het aantal observatoren toeneemt
Hot topics: introversie op de werkvloer
Introversie: eerder gereserveerd en afstandelijk, onafhankelijk, nadenkend, graag alleen,
zelden euforisch
Extraversie: uitgelaten en sociabel, zoeken anderen op, energiek, graag in (groot)
gezelschap, doorgaans opgewekt van aard
Mythes m.b.t. extraverten:
o Betere leiders
o Betere networkers
o Betere verkopers
Hoogste opbrengsten voor mensen die eerder ambivert zijn !
Conclusies
Personality matters!
Persoonlijkheid is multidimensioneel; werk is dat ook!
Meer/minder van een bepaalde trek is niet noodzakelijk beter!
Validiteit van predicties zijn afhankelijk van de validiteit van het gebruikte instrument!
Persoonlijkheid geeft vorm aan werkervaringen, maar wordt hier ook door gevormd!
Pe
rso
nal
ity
@w
ork
44
Bo
rn t
og
eth
er
– re
are
d a
par
t
45
Born together – reared apart
Belangrijke punten
Minnesota Study of Twins Reared Apart (Mistra)
Gelijkaardig gedrag tussen apart opgevoede tweelingen: komt voort uit de genen
Belangrijk: het is niet je omgeving die je persoonlijkheid helemaal vormt, maar ook je
genen!
Assortative mating kan nooit een effect hebben op de genetische code van een eeneiige
tweeling, want ze zijn al 100% genetisch gelijk
Samenvatting onderzoeksartikel
70% van de variantie in IQ: geassocieerd met genetische variatie
Algemene en ogenschijnlijk opmerkelijke conclusies betreffende de bronnen van
psychologische verschillen – variaties in gedrag – tussen mensen:
o Genetische factoren oefenen een uitgesproken en doordringende invloed uit op
de variabiliteit in gedrag
o Het effect van in hetzelfde huis opgevoed te worden, is verwaarloosbaar voor
vele psychologische trekken
In totaal: 4 verschillende studies naar IQ opmerkelijke consistentie van de MZA-
correlaties voor IQ over meetinstrumenten, land van herkomst en periode heen
In termen van gestandaardiseerde tests en metingen, zijn de MZA tweeling
overeenkomsten vaak bijna gelijk aan die van de MZT tweelingen en vormen ze een
substantieel aandeel van de betrouwbare variantie van elke trek
Significante bijdrage gevonden van de gedeelde omgeving op de persoonlijkheidstrek van
sociale ‘closeness’ en mogelijks op religieuze interesses en waarden !!
Gemeenschappelijk opgroeien bevordert slechts enigszins de familiale gelijkenis en op
relatief weinig gedragsdimensies
Besluitende veralgemening: voor bijna elke gedragstrek tot nu toe onderzocht, van
reactietijd tot religiositeit, blijkt een belangrijk deel van de variantie tussen mensen
geassocieerd te zijn met genetische variantie
3 suggesties:
o Algemene intelligentie of IQ is sterk beïnvloed door genetische factoren
o De instituties en praktijken van de moderne westerse samenleving noodzaken
(constrain) niet erg de ontwikkeling van individuele verschillen in psychologische
trekken
o MZA tweelingen zijn zo gelijkend in psychologische trekken omdat hun identieke
genomen het waarschijnlijk maken dat hun effectieve omgevingen gelijkend zijn
Dus: indirect effect van de genen op het IQ, op de persoonlijkheid
Gen-omgevingscovariantie:
Kinderen met ≠ temperamenten lokken ≠ ouderresponsen uit
Bo
rn t
og
eth
er
– re
are
d a
par
t
46
Kinderen en adolescenten zoeken aangename/geschikte
omgevingen
Gen-omgevingsinteractie: verschillende individuen besteden anders
aandacht aan of reageren anders op dezelfde objectieve ervaring, of beide
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n: c
ateg
ori
aal v
ers
us
dim
en
sio
ne
el p
ersp
ecti
ef
47
Persoonlijkheidsstoornissen: categoriaal versus
dimensioneel perspectief
Persoonlijkheidsstoornissen: de gemeenschappelijke deler
Ernstige en aanhoudende patronen
Van innerlijke beleving en gedrag
Die ernstig afwijken van hetgeen binnen de cultuur wordt verwacht
Die resulteren in blijvende emotionele stress en beperkingen
In het professioneel leven en in inter-persoonlijke relaties
De eigenschappen worden door de persoon als egosyntoon ervaren
Categoriale conceptualisering
DSM-IV: 10 stoornissen op As II (DSM-V: chapters, geen assen) psycholog. hoek (APA)
o Algemene diagnostische criteria:
Een duurzaam patroon van innerlijke ervaringen en gedragingen die
duidelijk binnen de cultuur van de betrokkene afwijken van de
verwachtingen zichtbaar op twee (of meer) van de volgende terreinen:
Cognities
Affecten
Functioneren in contact met anderen
Beheersing van impulsen
Het duurzame patroon is star en uit zich op een breed terrein van
persoonlijke en sociale situaties
Het duurzame patroon veroorzaakt in significante mate lijden of
beperkingen in het sociaal en beroepsmatig functioneren of het
functioneren op andere belangrijke terreinen
Het patroon is stabiel en van lange duur en het begin kan worden
teruggevoerd naar ten minste de adolescentie of de vroege
volwassenheid
Het duurzame patroon is niet eerder toe te schrijven aan een uiting of de
consequentie van een andere psychische stoornis
Het duurzame patroon is niet het gevolg van directe fysiologische
effecten van een middel of een somatische aandoening
ICD-10: 9 stoornissen binnen aparte sectie medische hoek (WHO)
Classificatiesysteem van Millon: 13 typen
Categoriale benadering
Stoornissen: aparte entiteiten 10 PD’s= polythetische categorieën met 7 à 9 items
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n: c
ateg
ori
aal v
ers
us
dim
en
sio
ne
el p
ersp
ecti
ef
48
Aanwezigheid persoonlijkheidsstoornis cutoff score, meestal vanaf 5 items
Hiërarchisch georganiseerd in 3 clusters
Uitgangspunten categoriale classificatie (Kendell, 1975):
o Discontinuïteit tussen normaliteit en ziekte
o Exclusiviteit van categorieën (OF – OF)
o Homogeniteit binnen categorieën (binnen de diagnose: gelijklopend klin. beeld)
Persoonlijkheidsstoornissen worden gedifferentieerd van andere klinische stoornissen
MAAR: Belangrijke relaties tussen beiden, zijn niet onafhankelijk van elkaar
DSM-IV/V: 3 CLUSTERS
Cluster A: Zonderling-excentriek; gestoorde interpersoonlijke beleving:
o Paranoïde PDs (~ wantrouwen, voelt zich snel bedreigd)
o Schizoïde PDs (~ detachment, weinig emoties)
o Schizotypische PDs (~ sociaal angstig, eigenaardig en excentriek gedrag)
Klinische differentiatie cluster A stoornissen:
SZD ≠ PAR: achterdocht
SZD ≠ SZT: cognitief-perceptuele distorties
SZD ≠ AVD: geen verlangen naar sociale relaties
SZT ≠ psychose: geen wanen/hallucinaties
PAR ≠ BPD: mate van achterdocht
PAR ≠ psychose: realiteitstoetsing, oorsprong dreiging
Cluster B: Theatraal-emotioneel; ‘ik’ centraal beleefd:
o Anti-sociale PDs (~ koud, verveeld, roekeloos, gewetensloos, oppervl. charmant)
o Borderline PDs (~ grote emotionele pijn, instabiele en chaotische relaties)
o Theatrale/histronische PDs (~ overdreven emotioneel en aandachtszoekend)
o Narcistische PDs (~ extreme nood aan bewondering, zichzelf belangrijk voelen)
Klinische differentiatie cluster B stoornissen:
ATS ≠ NAR: impulsiviteit, fysieke agressie, geschiedenis van CD
BDL ≠ HIS: zelf-destructie, gevoel van leegte
BDL ≠ NAR: impulscontrole
BDL ≠ DEP: meegaandheid en onderdanigheid bij dreigend verlies van
steun versus eisend gedrag van BDL
Cluster C: Bezorgd –bevreesd: klemtoon op negatieve emotionaliteit:
o Ontwijkende PDs (~ extreme angst voor kritiek, afwijzing, vernedering)
o Afhankelijke PDs (~ extra nood aan zorg en aandacht, veel bevestiging nodig)
o Obsessief-compulsieve PDs (~ preoccupatie met orde, perfectie, inflexibel)
o Klinische differentiatie: cluster C stoornissen:
DEP ≠ AVD: gefocust op steun (DEP) vs op vermijden van vernedering
(AVD)
OCPD ≠ OCD: de pre-occupatie met details, schema’s,… benaderen soms
de definitie van dwanggedachten en -handelingen, maar worden
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n: c
ateg
ori
aal v
ers
us
dim
en
sio
ne
el p
ersp
ecti
ef
49
doorgaans door de persoon als egosyntoon ervaren en hebben dus een
zeker nut of bedoeling
PD-NOS (= restcategorie)
Kenmerken van verschillende PD’s, maar onvoldoende voor een specifieke diagnose
Wordt toegekend als de psychiater een PD vaststelt die niet opgenomen is in DSM-IV
DSM-V: opgesplitst in “other specified PD” en “unspecified PD”
o Other specified: communiceren over bep. trekken die op de voorgrond treden
o Unspecified: niet over wil praten, er de vinger niet op kunnen leggen
PREVALENTIE VAN PERSOONLIJKHEIDSSTOORNISSEN
Recente Europese gegevens: ongeveer 10% algemene PD
~ Recente Amerikaanse studie:
o Cluster A: 5.7% (algemene populatie = hoger, want anonimiteit, niet snel HV)
o Cluster B: 1.5% (algemene populatie = lager, want snel teruggevonden)
o Cluster C: 6%
SOCIODEMOGRAFISCHE CORRELATEN
Geslacht:
o Klinische studies:
Bias door de setting, bv. eetstoorniskliniek vs afkickcentrum
Bias door het assessment-instrument, bv. PDQ (vragenlijst) vs SCID
o Populatiestudies:
Grote verschillen in overall PD rate (wel: ATS meer bij mannen)
o ! Opletten voor bias door criteria die gekoppeld zijn aan stereotypes
Leeftijd: cluster A meestal ouder (blijven langer in de anonimiteit), ATS/BDL jonger
Burgerlijke staat: cluster A meestal gescheiden/alleenstaand
Opleidingsniveau: algemeen lager, uitzondering: OBC
Urbanisatiegraad: meer persoonlijkheidspathologie in verstedelijkt gebied
Verklaringen voor meer PD (en pathologie in het algemeen) bij laag SES?
o Omgeving kinderen: minder warmte en bescherming: belangrijke risicofactor
o Lage SES-kinderen: minder snel geïdentificeerd: begeleiding laat opgestart
o Upper-class mensen met mentale problemen hebben lager SES niveau
Omgevingshypothese
o Genetisch effect (soort intergenerationele traditie van pathologie)
LANGE TERMIJN OUTCOME VAN PD
ATS:
o Moeilijk om follow-up (FU) te organiseren, wens lage compliance
o Vroegtijdig overlijden, groot aantal in gevangenis
o Groot aantal echtscheidingen
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n: c
ateg
ori
aal v
ers
us
dim
en
sio
ne
el p
ersp
ecti
ef
50
o Velen krijgen kinderen, bijna geen van hen voedt ze op
o Algemene daling in impulsiviteit (= maturatie-effect), toch sterke continuering
van interpersoonlijke problemen
BDL
o Stoornis met grootste chroniciteit
~ ‘stably unstable’ disorder
~ ‘in en uit therapie/hulpverlening over de tijd heen’
o Hoog suïcide cijfer (1 op 10, impulsiviteit die zich op zichzelf richt), vooral in
combinatie met middelenmisbruik
o Slechts de helft huwt, weinigen krijgen kinderen
o Betere outcome/prognose: wanneer hoge intelligentie en korte hospitalisatie
o Kerncomponent = affectieve instabiliteit (i.t.t. impulsiviteit, zeer fluctuerend)
o Functioneren verbetert op lange termijn: aantal ‘leert compenseren’
ATS en BDL delen gemeenschappelijk element op trekniveau:
o Impulsiviteit: daalt over time
ATS over time: minder criminaliteit en middelenmisbruik
BDL over time: minder automutilatie en chaotische relaties
o Functioneren ‘verbetert’ gradueel over de tijd, behalve bij verslaving
o ‘Verbetering’ nuanceren tegen achtergrond van voorgaande info
VOOR- EN NADELEN CATEGORIALE DSM-DIAGNOSTIEK
Voordelen:
o Makkelijke communicatie / transparantie
o Link naar behandelingsprotocollen
o Universeel gekend
Nadelen:
o Co-occurrence binnen As II
Helft patiënten: voldoet aan criteria van meer dan 1 stoornis
Veel voorkomende combinaties: AVD en DEP; HIS en BDL
Categorieën dus niet gebaseerd op fundamentele verschillen in de
biologische organisatie van persoonlijkheid
Maar wel heuristische/theoretische constructie voor ordenen van
klinische info
Oplossing vanuit DSM:
Constructie van meer nauwe criteria-sets (dus: clusters)
Uitsluiting van relevante criteria voor bepaalde PD’s
Probleem van comorbiditeit echter niet opgelost
Case study: Ted Bundy dit soort studies toonde heel goed aan dat over
experten heen, allemaal onafhankelijk van elkaar, dat je tot een
comorbiditeit komt en dat het invalide is dat je slechts op één stoornis
mag afgaan om een klinisch beeld te beschrijven
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n: c
ateg
ori
aal v
ers
us
dim
en
sio
ne
el p
ersp
ecti
ef
51
o Co-occurrence tussen As I – As II
Bronnen van moeilijkheden voor differentiatie:
PD komt bijna niet voor zonder andere stoornis
Adequate differentiatie moeilijk door: inadequate assessment
instrumenten en inadequate criteria-sets
Bias van As-I psychiatrische toestand (vertekent de diagnose)
o Gebrekkige realiteitstoetsing
o Gebrekkige zelfreflectie
o Belang van meerdere informanten !
Co-morbiditeit tussen As I en As II: inhoudelijk:
Cluster A: psychotische stoornissen
Cluster B: stemmings- en impulscontrole-stoornissen
Specifiek voor HIS: somatoforme stoornissen of hypochondrie
Cluster C: angststoornissen
As-I comorbiditeit: vooral binnen cluster B (alcoholmisbr., eetst.)
As-I comorbiditeit vaak basis voor hulpvraag en stap naar
hulpverlening
Recente studie (Roysamb et al. 2011): latente structuur van As I en II
stoornissen
Inclusie van 25 stoornissen: onderliggende structuur = 4 factoren
o Distinctie klinische en persoonlijkheidsstoornissen
o Distinctie internalizing vs externalizing
Inconsistentie met huidige DSM‐IV classificatie: BDL (significante
lading op klinische factoren, as I) en ATS PD
Sterke correlatie tussen factoren onderling reflecteert
comorbiditeit DUS: DSM-classificatie stemt niet overeen met de
manier waarop die latente structuur zich empirisch toont
o Inadequate representatie: gebrek aan comprehensiviteit
Niet zo goed in staat om dat klinisch beeld te dekken
PD NOS: meest frequente diagnose
o Heterogeniteit binnen diagnoses: arbitraire cutoffs
Grote verschillen in klinische profiel tussen patiënten met dezelfde
diagnose t.g.v. prototypische formulering
Geen empirische rationale voor cutoff waarden: vrij arbitrair
Lage inter-beoordelaarsbetrouwbaarheid: ander referentiekader, andere
ervaringen, … geen empirische rationale aan de basis
o Onvoldoende empirische basis
Een dimensioneel perspectief
Van uit gegaan dat het disfunctioneren niet meer kwalitatief verschilt van het normale
functioneren, maar dat het gaat om een ‘graad’ positionering op continuüm
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n: c
ateg
ori
aal v
ers
us
dim
en
sio
ne
el p
ersp
ecti
ef
52
o Stoornis als extreme variant van algemene persoonlijkheidstrekken
o Dysfunctioneren verschilt kwantitatief van normaal functioneren
Veelheid aan dimensionele voorstellen (18!)
Te zien als een normaalverdeling (en maladaptief bij extreme score)
Categoriale versus dimensionele diagnostiek
Dimensionalisering van As II: niveaus
Verschillende niveaus in termen van de graad van dimensionaliseren
DIMENSIONEEL PROFIEL VAN BESTAANDE CATEGORIEËN
Nog altijd geënt op de bestaande categorieën van persoonlijkheidsstoornissen
o Variërend van afwezig tot prototypisch, afhankelijk van N criteria waar men aan
voldoet (Oldham & Skodol)
OF
o Bepalen in welke mate het individu beantwoordt aan een prototypisch geval
(Shedler & Westen)
NADEEL:
o Pseudo-dimensies
o Die niet stroken met fundamentele maladaptieve dimensies
o Probleem van heterogeniteit en comorbiditeit blijft bestaan
SPECTRA VAN DYSFUNCTIONEREN OVER AS I EN AS II HEEN
Vb. Krueger (2002)
Vb. Siever & Davis (1991)
Tot op de dag van vandaag nog vrij veel belang/waard
Twee spectra: internaliseren vs externaliseren
Focus: As I – As II comorbiditeit
As I en II samenvoegen tot vier brede klinische spectra (Siever & Davis)
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n: c
ateg
ori
aal v
ers
us
dim
en
sio
ne
el p
ersp
ecti
ef
53
Uitgangspunt: PD= vroeg intredende, chronische variant van As I stoornis
Weinig empirische steun voor spectra van Siever & Davis
Wel voor 2 basisdimensies: internaliseren en externaliseren als onderliggende dimensies
SPECIFIEKE MALADAPTIEVE DIMENSIES VAN PERSOONLIJKHEID
~ dimensionele reorganisatie van PD-symptomen
o Vb. SNAP (Clark, 1993)
o Vb. DAPP-BQ (Livesley, 1990)
Welke specifieke pathologische/maladaptieve dimensies liggen nu aan de grondslag?
Empirische evidentie: welke factoren worden voorgesteld? (factoranalyse)
Resultaat: dimensionele, hiërarchisch opgebouwde systemen
Gemeenschappelijke factorstructuur als resultaat, die heel sterk aanleunt bij de factoren
uit het FFM
PERSOONLIJKHEIDSSTOORNISSEN VANUIT ALGEMENE TREKMODEL
Vb. Costa & McCrae (1994; 2002)
Vb. Cloninger (1993)
Persoonlijkheidspathologie schrijven als extreme scores op die algemene trekken
Zie verder
Verschillen tussen dimensionele voorstellen
Constructie-wijze: op basis van theorie vs empirie
Beschrijving van adaptieve vs maladaptieve range van persoonlijkheidstrekken
Info over factoren van veerkracht
Integratie met AS I-problematiek
Hiërarchische niveau van beschrijving
Aantal lagere-orde facetten
Dimensionalisering vanuit algemeen trekmodel: validiteit FFM
Wetenschappelijk gefundeerd model valide om PD’s te beschrijven?
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n: c
ateg
ori
aal v
ers
us
dim
en
sio
ne
el p
ersp
ecti
ef
54
PERSOONLIJKHEIDSSTOORNISSEN EN FFM DOMEINEN: EMPIRISCHE ONDERSTEUNING
2 waves van FFM-PD onderzoek:
o Wave 1: evidentie voor FFM als comprehensief model van persoonlijkheid
o Wave 2: focus op FFM en DSM-IV As II
Recente bevindingen: empirische ondersteuning voor beschrijving PD’s vanuit FFM
o Widiger & Costa (2002): meer dan 50 studies die aangeven dat PD’s kunnen
worden beschreven vanuit het FFM
o Livesley (2001) en Saulsman & Page (2004): “Each PD displays a FFM-profile that is
meaningful and predictable given its unique diagnostic criteria”
PD’s = extreme varianten op de vijf dimensies van het FFM
Algemeen patroon (Saulsman & Page, 2004)
N en A meest prominente factoren
E en C: wisselend patroon: differentiatie tussen PD’s
o HIS – NAR: positief met E
o SZD – SZT – AVD: negatief met E
o OBC: positief met C
o ATS – BDL: negatief met C
O: geen significante rol
X-as: neuroticisme // Y-as: agreaableness
Alle stoornissen geplot op de 5 dimensies van het FFM
Bijna alle 10 de stoornissen in hetzelfde kwadrant: combinatie van
hoog neuroticisme en lage agreeableness
Borderline: meest extreme stoornis in termen van algemene
persoonlijkheidsscores
o Warner et al. (2004): longitudinaal onderzoek van de associatie tussen VFM
trekken en vier disorders (SZT, BDL, AVD, OBC):
Veranderingen in FFM trekken voorspellen verandering in de stoornis
(behalve voor OBC), maar omgekeerd geldt dit niet!
o FFM prediceert PD’s – geconceptualiseerd volgens theorie van Millon – sterker
dan de Millon-algemene persoonlijkheidsmaat!
PERSOONLIJKHEIDSSTOORNISSEN EN FFM FACETTEN
De 10 klassieke As-II diagnoses kunnen worden beschreven in termen van hoge of lage
scores op de NEO PI-R facetten
o Grote consistentie in FFM beschrijvingen van PD’s over benaderingen heen: sterke
convergente en discriminante validiteit
Meta-analyse FFM facetten – Axis II
o Hoe zijn de FFM facetscores gerelateerd aan de 10 PD’s?
O voor geen enkele van de 10 stoornissen een significant domein om
pathologie te beschrijven
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n: c
ateg
ori
aal v
ers
us
dim
en
sio
ne
el p
ersp
ecti
ef
55
N net wel een belangrijk domein om die stoornissen te gaan beschrijven:
vrijwel enkel positieve correlaties
E blijkt ook een belangrijk gegeven te zijn: wisselende coëfficiënten, maar
doorgaans meer negatief
A ook belangrijke predictie, maar ook vooral negatieve kant
C ook belangrijk aspect voor een aantal persoonlijkheidsstoornissen, maar
voor een aantal ook niet
o Het gaat om effect sizes, geen correlaties !
PERSOONLIJKHEIDSSTOORNISSEN EN FFM: COMPREHENSIVITEIT
FFM biedt een comprehensieve (alomvattende) beschrijving van AS-II, waarbij ook
symptomen niet opgenomen in DSM-IV aan bod komen
+ maakt de differentiatie tussen beide makkelijker
Illustratie: gelijkenis en verschil tussen psychopathie en ATS PD m.b.t. onderliggende
trekcomponenten
o A.d.h.v. trek-beschrijving bekom je een profiel van de psychopaat dat kenmerken
deelt met ATS PD, maar ook unieke componenten heeft
FFM ASSESSMENT VAN PD’S: 3 UITWERKINGEN
NEO PI-R
o Initieel ontwikkeld voor de beschrijving van algemene persoonlijkheid
o Toch sterke relatie met/predictieve waarde van AS II constructen
o Komt tegemoet aan een aantal categoriale assessment-problemen
o Kritiek: volledige spectrum van persoonlijkheidspathologie niet te vatten door
NEO de meest extreme polen kun je niet meten
o Belang van specifieke maladaptieve instrumenten:
DAPP-BQ
SNAP
o Voordeel: ook sterktes van het individu komen aan bod (want adaptief instr.)
o Maladaptieve varianten van agreeableness, conscientiousness en openness niet
adequaat gerepresenteerd in huidige maten van FFM
SIFFM
o Trull, Widiger, & Burr (2001): pleidooi voor gestructureerde interviews
Effecten van mood states worden meer gecontroleerd
Nagaan of een probleem meer situationeel versus meer trekachtig
bepaald is
Hogere interbeoordelaarsbetrouwbaarheid dan wanneer enkel
gebaseerd op klinisch oordeel
o Vragen hebben betrekking op zowel adaptieve als maladaptieve varianten voor
elk van de 60 polen (30 NEO facetten)
o Nadeel: tijdsintensief
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n: c
ateg
ori
aal v
ers
us
dim
en
sio
ne
el p
ersp
ecti
ef
56
FFM Rating Form (heel kort ‘A4-tje’ waarbij voor elke trek van het FFM een kernwoord
staat gegenereerd best passende kernwoord voor een specifieke cliënt omcirkelen)
Dimensionele perspectieven
FFM OF SNAP/DAPP?
Onderliggende structuur van persoonlijkheidspathologie volgens de verschillende
modellen?
Gezamenlijke FA DAPP & SNAP (beiden kunnen geïntegreerd worden): vier duidelijk te
benoemen basisdimensies, die makkelijk te linken zijn aan de dimensies uit het FFM:
o Neuroticism
o Introversion
o Disagreeableness/Antagonism
o Low Conscientiousness
Sterke convergentie op lagere-orde niveau tussen de schalen:
o Onafhankelijke instrumenten
o Verschillende constructiemethoden
EEN INTEGRATIEF MODEL
Analyse van 18 dimensionele modellen, inclusief de DAPP en SNAP bevestigt 4-factor-
structuur tevens extreme varianten van vier FFM dimensies
Meta-structuur: internalizing – externalizing
Lagere orde-structuur
o N facetten
o N PD items op basisniveau
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n: c
ateg
ori
aal v
ers
us
dim
en
sio
ne
el p
ersp
ecti
ef
57
INTERPRETATIE 2-4 DIMENSIONELE HIËRARCHISCHE STRUCTUUR VAN MALADAPTIEVE TREKKEN
(KRUEGER, 2005)
Reflecteert de onderliggende genetische factoren
Biedt een integratie met algemene trekken en klinische stoornissen
o 4 maladaptieve dimensies = extreme varianten van 4 FFM-dimensies
o 2 hogere-orde dimensies van PD = 2 dimensies van klinische stoornissen
Toepasbaar bij kinderen
Cross-cultureel valide
NAAR EEN DIMENSIONELE VISIE OP PD IN DSM-5
Diagnostiek PD vereist twee zaken:
o Assessment van impairment/last, hetzij door de omgeving, hetzij door de
cliënt/patiënt zelf (criterium A)
Zelf: identiteit (geïntegreerd?) en self-direction (doelen + behalen?)
Interpersoonlijk: empathie en intimiteit
Assessment: Level of Personality Functioning Scale (threshold = gem.
Score)
Impairment: prediceert aanwezigheid PD
Ernst van impairment: prediceert multipele PD’s of ernstige PD
o Evaluatie van pathologische trekken (criterium B)
25 specifieke trekken gestructureerd in 5 brede domeinen:
Negative affectivity
Detachment
Antagonism
Disinhibion
Psychoticism
Patronen moeten inflexibel en pervasief zijn (criterium C)
Patronen moeten relatief stabiel zijn en early onset (criterium D)
Worden niet beter verklaard door andere mentale stoornis (criterium E)
Niet toe te schrijven aan effecten van substance use of medische conditie (criterium F)
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n: c
ateg
ori
aal v
ers
us
dim
en
sio
ne
el p
ersp
ecti
ef
58
Worden niet begrepen als normaal binnen de culturele achtergrond of
ontwikkelingsfase van het individu (criterium G)
Dimensioneel perspectief DSM-5:
6 specifieke PD’s op basis van combinaties van trekken (niet meer de 10 stoornissen zoals
binnen het categoriale denken)
o ATS PD
o AVD PD
o BDL PD
o NAR PD
o OCPD
o SZT PD
Specifieke beschrijvingen criterium A voor elk van de 6 PD’S (voldoen aan 2 of meer
beschreven terreinen van impairment)
Ook voldoen aan criterium C-G
Indien profiel niet voldoet aan één van de 6 PD’s: PD-trait specified
Assessment op maat van specifieke trekken: PID-5
Scores afzetten tegen normatieve gegevens
Pe
rso
on
lijkh
eid
bin
ne
n d
e fo
ren
sisc
he
co
nte
xt
59
Persoonlijkheid binnen de forensische context
Inleiding: Persoonlijkheid in de forensische context
Definiëring forensische psychologie
Brede definitie: elke toepassing van psychologie op het rechtssysteem (Huss, 2001)
Specifiek: toepassing van de klinische psychologie binnen het rechtssysteem
Predictie van geweld en recidivisme
Historisch vooral aandacht voor psychoses (heel inconsistent in de predictive van geweld)
Sterkste predictoren zowel in algemene en klinische samples: middelenmisbruik en
persoonlijkheid (algemene en maladaptieve trekken)
o Maladaptieve persoonlijkheid: psychopathie vooral hier aandacht voor
o Algemene persoonlijkheidstrekken: vertaald naar FFM binnen psychiatrische
populatie (Skeem et al., 2005)
Antagonisme: interpersoonlijk construct (achterdocht, bedrieglijkheid, …)
Neuroticisme (emotionele instabiliteit: vijandigheid, depressie, angst, …)
Binnen forensische populatie: additionele waarde van laag C voor
algemeen antisociaal gedrag (niet bij gewone psychiatrische populatie)
“impulsive hostility” als framework voor recidivisme
Gedeeltelijke overlap met psychopathie, maar beide verklaren unieke
variantie in geweld
Conceptualisatie psychopathie (PP) en antisociale persoonlijkheidsstoornis
(ATS PS)
Antisociale persoonlijkheidsstoornis
Cluster B “Ik centraal beleefd” (gaat om persistent overtreden van waarden en normen)
Antisociale Persoonlijkheidsstoornis DSM‐5 sectie 3
o A. Gematigde, sterke of extreme impairment
o B. 6 of meer van de volgende trekken (trekken van antagonisme en disinhibitie)
o Specifier: met psychopathische kenmerken
Laag: emotional lability en withdrawal
Hoog: attention seeking
Pe
rso
on
lijkh
eid
bin
ne
n d
e fo
ren
sisc
he
co
nte
xt
60
Definitie Psychopathie
3 belangrijke aspecten:
o Gedragsmatig: impulsief, vaak risico’s nemen, betrokken in criminele activiteiten
o Interpersoonlijk: hoogdravend, egoïstisch, dwingend, manipulatief, koel
o Affectief: oppervlakkige emoties, gebrek aan empathie, angst en wroeging
Prevalentie: < 1% in alg. populatie (hoger in gevangenispopulaties, psych. patiënten, …)
Nadruk op 3 componenten (in de nieuwe literatuur):
o (1) Disinhibitie: zwakke impulscontrole, onmiddellijke behoeftebevrediging
o (2) Stoutmoedigheid, trill seeking, avonturisme
o (3) Meanness: voor zichzelf zorgen op agressieve manier zonder rekening te
houden met anderen
= Kille‐niet emotionele trekken (callous unemotional traits: CU trekken)
Antisociale PS = Psychopathie ?
Synoniemen? dient genuanceerd te worden! (neen dus)
Historisch gezien als apart construct uitgewerkt
o Cleckley: The mask of sanity (1941) → basis voor de PCL‐R (psychopathie)
o Robins (1966): criteria → criteria voor de antisociale persoonlijkheidsstoornis
In de literatuur worden beide constructen vaak inwisselbaar gebruikt en de DSM
refereert naar beide als zijnde synoniemen. In de DSM‐5 specifier (sectie 3): “met
psychopathische kenmerken”
Empirisch gezien een asymmetrische relatie tussen beide
o Veel meer mensen die een ATS PD hebben dan de mensen die voldoen aan de
criteria voor psychopathie
o Bijna iedereen die voldoet aan de criteria voor psychopathie, zal ook een
antisociale persoonlijkheidsstoornis hebben
o Gevolg gedragsmatige criteria van ATS PD?
o Gevolg van verschillende diagnostische cut‐offs? (Skilling et al. 2002)
Plausibele verklaring waarom de ATS PD (DSM: 3/7 criteria) veel sneller en
meer gediagnosticeerd worden tgo. psychopathie (PCL-R: score 30/40)
Case study: Ted Bundy (1946 – 1989)
Assessment psychopathie
Psychopathy Checklist – Revised (PCL‐R)
o Meest gebruikt en beschouwd als de gouden standaard (gebaseerd op Cleckley)
o Forensische context, gevangenispopulaties
o 20 items op basis van semi‐gestructureerd interview en dossierinformatie
o Gebrek aan angst niet opgenomen bij criteria
Psychopathic Personality Inventory – Revised (PPI‐R)
o Zelfrapportage voordeel: kan men ook in de algemene populatie afnemen
o Onbevreesde dominantie, egocentrische impulsiviteit, ongevoeligheid
Pe
rso
on
lijkh
eid
bin
ne
n d
e fo
ren
sisc
he
co
nte
xt
61
Dimensionele assessment: Psychopathie, ATS PD en associaties met algemene
trekken (Decuyper et al. 2009)
Meta‐analyse van ATS PD en PP en VFM facetten kijken naar extreme trekken
Identificatie gedeelde en unieke persoonlijkheidskenmerken
Dimensionele representatie persoonlijkheidspathologie:
o Categoriaal
Comorbiditeit
Kwalitatief verschil
Prototypisch
o Dimensioneel
Constellatie extreme positie op algemene trekken
Associaties tussen VFM en persoonlijkheidspathologie (meta-analyse)
A en C: allemaal significante correlaties met ATS PD en PP
Samenvatting onderzoek:
o Gemiddelde tot grote effect sizes: aanzienlijk deel van de
variantie wordt verklaard door het VFM
o Psychopathie: gebrek aan angst en sterker interpersoonlijk
antagonisme gecapteerd door het VFM
o Vooral gradatieverschillen tussen beide stoornissen (meest
ernstige trekken vooral bij psychopathische PDs)
o Effectiviteit van het VFM om ≠ PDs te vergelijken
Voorlopers psychopathie
Psychopathie toegepast bij kinderen en jongeren om antisociaal gedrag en agressie te
beschrijven
Belangrijk (aanwezigheid CU trekken) voor subtypering van antisociale jeugd (CD)
Callous‐Unemotional (CU) traits: kern van psychopathische trekken bij jongeren
o Affectieve (vb. gebrek aan empathie) en interpersoonlijke (vb. egocentrisch)
kenmerken identificatie van persistent antisociaal gedrag
o Specifier in DSM‐5 voor gedragsstoornis
Controverse label psychopathie bij kinderen
Periode van ontwikkeling en antisociaal gedrag mogelijks voorbijgaande aard (rebelleren)
Stigmatiserend effect
↔
Bij vroege identificatie interventie grotere kans op effect (meer veranderbaar)
Identificatie van protectieve factoren mogelijk (essentieel voor effectieve behandeling)
Pe
rso
on
lijkh
eid
bin
ne
n d
e fo
ren
sisc
he
co
nte
xt
62
CD specifier: “with limited prosocial emotions”
Ten minste 2 van de volgende kenmerken over de laatste 12 maanden in verschillende
relaties en situaties; meerdere informanten noodzakelijk (maar eigenlijk = CU traits)
1. Gebrek aan wroeging of schuldbesef
2. Kilheid – gebrek aan empathie: koud en ongevoelig
3. Onverschillig voor prestaties
4. Oppervlakkig en gebrekkig affect (‘shallow’)
Validering psychopathie trekken bij jongeren (Review Frick et al., 2014)
Gedragsgenetische evidentie:
o Schatting erfelijkheid CU trekken (over verschillende studies heen): 42 – 68%
o Stabiliteit CU trekken grotendeels te wijten aan genetische invloed
o CD en CU trekken: gedeelde genetische invloeden; ook unieke genetische
invloeden
→ Ondersteuning voor feit dat CD en CU trekken te onderscheiden concepten zijn
met (deels) distincte biologische basis
Cognitieve en emotionele kenmerken:
o Straf (bij kinderen met CD en CU trekken): abnormale verwerking van straf cues,
minder gevoelig voor straf in een sociale context en onderschatting kans op straf
o Minder duidelijk onderscheid tussen morele (gevolgen voor anderen) en
conventionele (overtreden van regels) transgressies voor hen: hetzlefde
o Meer deviante waarden en doelen in sociale situaties
o Deficit in affectieve empathie persisteert, minder sprake van decifit in cognitieve
empathie en cognitief perspectiefname
o Deficit in ontvankelijkheid en herkenning van tekenen angst en verdriet bij
anderen, minder aandacht voor oogregio trainingsprogramma’s: succesvol
o Verminderde mogelijkheid om impulsen, gedachten te onderdrukken en te
reguleren
o Verminderde mogelijkheid om beloningen en leuke zaken uit te stellen
Biologische markers: hartslag, huidgeleiding, cortisol, activiteit in rechter amygdala
Predictieve validiteit: PP trekken bij jongeren zijn predictief voor delinquentie,
proactieve/instrumentele en reactieve agressie, aantal gewelddadige overtredingen,
kortere periode tussen opeenvolgende delicen en meer aanvaringen met politie
Stabiliteit PP/CU trekken bij jongeren:
o Differentiële stabiliteit van PP trekken van de adolescentie (13 jaar) naar de
volwassenheid (24 jaar): r = .31 (Lynam et al. 2007)
o Stabiliteit (cross‐informant) van PP trekken met interval 4 jaar: r = .51
→ Steun voor stabiliteit, maar ruimte voor variabiliteit over de tijd heen
→ Predictoren van stabiliteit: lage SES, opvoeding, ernst van de gedragsproblemen,
laag IQ (interventie vooral nodig voor kinderen met comorbide hoge CU en CD!)
o Cfr. ontw.paden CU + predictoren ontw.paden PP jongeren (Fontaine et al., 2011)
Pe
rso
on
lijkh
eid
bin
ne
n d
e fo
ren
sisc
he
co
nte
xt
63
Invloed opvoeding en omgeving
Opvoeding
o Strenge, inconsistente en coërcieve discipline vooral gelinkt aan CD
o Weinig warmte gelinkt aan CU
o Kleine groep met CU trekken: geschiedenis van mishandeling
o Weinig onderzocht: bidirectionele effecten CU trekken – opvoeding
Omgeving
o Adolescenten met CU trekken in deviante en antisociale peer groep
o Weinig onderzoek naar kwaliteit peer relaties van jongeren met CU trekken
o Evidentie: jongeren met hoge CU trekken grote invloed op peers: even veel
vrienden, maar meer verandering en meer conflict
Instrumenten
Aanpassing van instrumenten initieel ontwikkeld voor volwassenen
Alternatief: dimensionele conceptualisatie (trekken VFM / trekken DIPSI)
Dimensionele representatie voorlopers PP: associaties met VFM en DIPSI (Decuyper
et al., 2011)
Resultaten
o Beschrijving CU trekken mogelijk a.d.h.v. algemene en maladaptieve trekken
o Meer comprehensieve/volledige beschrijving van CU trekken wanneer algemene
trekken (HiPIC) aangevuld worden met meer maladaptieve items (DIPSI)
Algemeen profiel in termen van algemene / maladaptieve trekken
o HiPIC: Emotionele Stabiliteit (+), Welwillendheid (‐) en Consciëntieusheid (‐)
o DIPSI: Emotionele Instabiliteit (‐), Onwelwillendheid (+), Compulsiviteit (‐)
→ Consistent over de verschillende beoordelaars
→ Consistent met de beschrijving van psychopathie
o Laag A: interpersoonlijke antagonistische stijl
o Laag C: weinig impulscontrole, niet‐traditionele waarden
o Hoog ES: weinig angst en veel zelfvertrouwen, weinig onderhevig aan negatieve
emoties
Implicaties
o Gelijkaardige associaties in adolescentie en volwassenheid: ondersteuning voor de
spectrumhypothese
o Beschrijving van PP trekken bij kinderen a.d.h.v. algemene en maladaptieve
trekken, vermijdt labeling als psychopathisch
o Ook eventuele sterktes in het profiel (want: ook alg. PH-maten afgenomen)
Pe
rso
on
lijkh
eid
bin
ne
n d
e fo
ren
sisc
he
co
nte
xt
64
Person ‐ centered: latente persoonlijkheidsprofielen jeugddelinquenten
Voorgaand onderzoek identificeert 3 persoonlijkheidstypes
o Veerkrachtig: laag N, gemiddeld (tot hoog) op E, O, A en C
o Overgecontroleerd: hoog N, laag E meer kans op ontw. external. problemen
o Ondergecontroleerd: hoog N, laag A en C meer kans op ontw. internal. probl.
Resultaten: 3 latente klassen o.b.v. algemene trekken
1. Emotioneel onstabiel, gesloten en doelgericht (60.50%, N = 207):
→ Vatbaar voor negatieve emoties en stress, beperkte belangstelling, hoge
mate van zelfcontrole en doelgericht
2. Ondergecontroleerd (31.90%, N = 109)
→ Weinig betrokken bij welzijn van anderen (lage score op A), weinig
impulscontrole (lage score op C), zorgeloos en weinig doelgericht,
beperkte interesses
3. Emotioneel onstabiel en onverschillig (7.60%; N = 26):
→ Vatbaar voor negatieve emoties en stress, weinig impulscontrole,
gedesorganiseerd en weinig ambitie, een zekere interesse in welzijn
anderen (scoren zeer laag op C)
Psychopathie binnen de klinisch forensische context (recidive crimineel
gedrag en geweld)
Psychopathie en crimineel recidivisme
Zeer beladen onderwerp: men wil de juiste beslissing nemen want grote consequenties
→ Algemene relatie tussen PP (gemeten met PCL-R) en toekomstig crimineel gedrag, ook
na controle van demografische kenmerken, geschiedenis, SUD, PDs
o Opmerking: hoge score op PP leidt niet altijd tot geweldpleging! (cfr. succesvolle
PP)
o Sterke associatie op groepsniveau, maar niet elk individu zal zo’n gedrag vertonen
→ Even sterke predictor als risicotaxatie instrumenten (Hare, 2003)
Psychopathische trekken en recidivisme bij jongeren (Cauffman et al., 2009)
PP trekken niet predictief voor deliquent gedrag over 3 jaar, enkel op korte termijn
o Dus bevindingen van volwassenen niet zomaar te generaliseren!
o ~ verschillende ontwikkelingspaden van die psychopathische trekken
→ Serieuze vragen bij gebruik deze instrumenten bij juridische en klinische beslissingen
→ PP zou frequent moeten gemeten worden, nood aan korte monitoring en begeleiding
Pe
rso
on
lijkh
eid
bin
ne
n d
e fo
ren
sisc
he
co
nte
xt
65
Psychopathie en soort geweld
Combinatie van instrumenteel en reactief geweld (Blair, 2005)
o Factor 19 PCL‐R: prediceert instrumenteel geweld
o Factor 210 PCL‐R: prediceert algemeen geweld
Sterke associatie met seksueel geweld
Psychopathie en moord
o Meeste moorden niet door psychopaten + minder kans op moord dan niet‐PP
Psychopathie: grotere kans op seksuele moord (Porter et al., 2003)
o Gekenmerkt door meer gratuite (meer geweld dan nodig is) en sadistisch geweld
o < Gebrek aan empathie en affect in combinatie met thrill‐seeking
o < Optimalisatie van plezier dader door afwezigheid van inhibitie in combinatie van
thrill‐seeking
Motieven agressie bij psychopathie
Thrill seeking motivatie bij seksueel geweld: opportunistisch en excessief gebruik van
geweld
Sadistisch motief (plezier bij veroorzaken pijn, seksuele aroual bij deviante stimuli)
Perspectief psychopaat op geweld en agressie: egoïstische behoefte vervullen
Succesvolle psychopathie
Cfr. Frank Abagnale: ‘50 – ‘60
Definitie
o Psychopaten die de wet niet overtreden/niet veroordeeld worden
o Psychopaten die een succesvol leven hebben, in termen van werk, relaties, etc.
o ‘Boldness’: sociale dominantie, emotionele veerkracht en zin voor avontuur
Hoe meten?
PCL‐R (Hare, 2003):
o Enkel bruikbaar in forensische en klinische populaties
o Meet enkel deviante en maladaptieve kenmerken
o Psychopathie als unitair construct
o Je kan het hier níet mee meten!
Psychopathic Personality Inventory – Revised (PPI‐R; Lilienfeld & Widows, 1995)
o Gebruik buiten de gevangenis
o Volledige spectrum trekken beschreven door Cleckley (1976)
9 Callous, selfish remorseless use of others (gemeen, crimineel egoïstisch geweld) 10 Chronically unstable, antisociale and social deviant behavior (meer algemeen geweld/recidivisme)
Pe
rso
on
lijkh
eid
bin
ne
n d
e fo
ren
sisc
he
co
nte
xt
66
o Onbevreesde Dominantie (PPI‐R‐I) Egocentrische Impulsiviteit (PPIR‐II), en
Ongevoeligheid (PPI‐R‐III)
PPI‐R factoren en VFM:
Onbevreesde dominantie: N-, E+, O+, A-
Egocentrische impulsiviteit: N+, A-, C-
Ongevoeligheid: N-, E-, O-, A-
Psychopathie en succesvol leven
Instrumenten persoonlijkheid + instrumenten tevredenheid
Pearson correlaties elk van die 3 factoren: een adaptieve en een maladaptieve comp.
Mensen die hoger scoren op psychopathische trekken, doen het beter in het
bedrijfsleven
SAMENVATTING RESULTATEN
Onbevreesde Dominantie: PP trekken kunnen ook positieve invloed hebben op
tevredenheid
Egocentrische Impulsiviteit: deviante component van PP, negatieve associaties met
tevredenheid
Kaderfunctie: hoger op Onbevreesde Dominantie, Ongevoeligheid en totaal PP
Belang van conceptualisatie / instrument
Limitatie: zelfrapportage (gaan zelf weinig problemen rapporteren) wordt dus beter
uitgebreid
Psychopathie en US Presidency
Lilienfeld et al. (2012)
Besluit PP en US presidency
o Bepaalde PP trekken geassocieerd met succesvol interpersoonlijk gedrag
Onbevreesde dominantie: positief (+ ongerelateerd aan moreel en ethisch
gedrag)
Egocentrische impulsiviteit: positief geassocieerd met negatieve criteria!
o Onbevreesde Dominantie kan voordelen inhouden voor beroepen en sociale
rollen geassocieerd met prestige en macht (politiek, bedrijfsleven,
ordehandhaving, leger)
Psychopathie en maladaptieve trekken op de werkvloer
4 à 5% van de managers voldoen aan PP (t.o.v. 1% in gewone populatie dus x4 of x5)
Grote discrepantie tussen positief beeld (charisma), ontwikkelen van ideeën en
effectieve verwezenlijkingen creëren de illusie een goede leider te zijn
Zijn aangetrokken door macht, succes, geld, …
adaptieve component
Pe
rso
on
lijkh
eid
bin
ne
n d
e fo
ren
sisc
he
co
nte
xt
67
Goed uitgerust voor hoge posities omdat ze niet begaan zijn met anderen, meedogenloos
zijn, bereid zijn te liegen, en heel charmant overkomen
Typische stijl:
o Organisatorisch: ongeduldig, onregelmatig, ongefocust en parasitair
o Sociale relaties: theatraal, onethisch en pesten
o Grote behoefte aan stimulatie → financiële, morele, en wettelijke risico’s
5 kenmerken Industrial psychopath (Babiak, 1995)
Netwerk van persoonlijke 1‐1 contacten met machtige en bruikbare individuen
Vermijden van grote meetings
Conflict creëren zodat collega’s geen informatie over hem delen
Collega’s die niet langer bruikbaar zijn, in de steek laten
Tegenstanders worden geneutraliseerd door voortdurend twijfel te zaaien over hun
competentie en loyauteit
Persoon – situatie interactie
Gevraagde kenmerken binnen managementfuncties, zijn vaak PP kenmerken
Leiderschapskenmerken en PP trekken: de baas willen spelen, taken delegeren, snel
beslissen
Snelle veranderingen binnen bedrijven dragen bij tot aannemen van psychopaten
Egocentrisme en ongevoeligheid worden acceptabel
Gevolgen voor het bedrijf (Boddy et al., 2010)
Hoger PP trekken bij individuen in management posities
o ↓ verantwoord ondernemen (sociaal, milieu, lokale belangen)
o ↓ engagement, betrokkenheid met de werknemers (waardering, minder beloond)
→ Grote invloed van individuen op de bedrijfscultuur
→ Bevestiging van anekdotische evidentie (Babiak & Hare, 2005) dat psychopaten geen
rekening houden met anderen, collega’s en gevolgen van daden
PSYCHOPATHIE EN PESTEN
Leidt tot verschillende dysfunctionele gevolgen voor individuen en het bedrijf
Pesten: vaak leidinggevenden die schade toebrengen aan ondergeschikten → link met
onrechtvaardig leiderschap
Theoretische link (Babiak & Hare, 2006; Clarke, 2005):
o Met eer gaan lopen voor andermans werk
o Manier om ondergeschikten te vernederen, houden ervan anderen pijn te doen
o Tactiek om verwarring te zaaien bij critici
o Tactiek om aandacht af te leiden van eigen werk (of gebrek eraan)
Pe
rso
on
lijkh
eid
bin
ne
n d
e fo
ren
sisc
he
co
nte
xt
68
o Tactiek om rivalen weg te houden en om ondergeschikten onderdanig en angstig
te houden zodat geen vragen gesteld worden
PSYCHOPATHIE, PESTEN EN ONRECHTVAARDIG LEIDERSCHAP
Studie Boddy et al. (2011)
o 26% van pesten op de werkvloer is gerelateerd aan PP trekken
o Pesten, conflict en onrechtvaardig leiderschap sterk geassocieerd met PP
leidinggevende
o Grote invloed op emotioneel welbevinden van de slachtoffers maar ook grote
financiële gevolgen voor de bedrijven zelf
Psychopathische trekken op de werkvloer: data 2014
Samenvatting resultaten
o Vergelijkbare prevalentie PP trekken als voorgaand onderzoek: hogere prevalentie
“PP trekken” bij vrouwelijke leidinggevenden
o Aanwezigheid PP trekken bij leidinggevenden voornamelijk ongecorreleerd met
professioneel functioneren zoals beoordeeld door ondergeschikte collega’s
FFM PD count techniek: dimensionele assessment
Persoonlijkheidsstoornissen als (profiel) extreme scores op algemene trekken
Lynam & Widiger (2001): prototypes voor PS door experten
o Empirische ondersteuning
o Complexe berekening
o Vindt geen ondersteuning/ingang in de praktijk
Miller et al. (2005): count techniek
o Som i.p.v. prototype: meest kenmerkende facetten worden opgeteld
o Soort screeningmethode
Pe
rso
on
lijkh
eid
bin
ne
n d
e fo
ren
sisc
he
co
nte
xt
69
Objectieven
o Zijn FFM PD counts (indicatoren voor maladaptieve trekken) stabiel over de tijd?
Ja: grote mate van stabiliteit (ondanks grote veranderingen student –
volwassen)
o Zijn FFM PD counts valide in de predictie van loopbaanuitkomsten?
Borderline, Schizotypische en Vermijdende FFM PD = negatief
geassocieerd met extrinsieke en intrinsieke loopbaanuitkomsten
Obsessief – Compulsieve FFM PD = ongerelateerd
Antisociale en Narcistische FFM PD count = predictief voor hoger inkomen
en hoger hiërarchisch niveau
o Zijn de FFM PD counts belangrijke predicoren van loopbaanuitkomsten bovenop
de VFM trekken?
FFM PD counts tonen incrementele validiteit in de predictie van
loopbaanuitkomsten bovenop de dimensies van het VFM
Algemene dimensies en FFM PD counts zijn beide belangrijk in de predictie
van loopbaanuitkomsten
Discussie
o Niet enkel ‘dark triad’ (Psychopathie, Machiavelisme, Narcisisme) belangrijk om
te bekijken in een werkcontext; ook belangrijk te screenen naar andere PDs
o Ander licht op de effecten van ‘dark traits’
BDL, SZT, AVD = negatief gecorreleerd met loopbaansucces
Maar (in overeenstemming met succesvolle psychopathie): ATS en NAR =
positief gecorreleerd met extrinsieke criteria
→ Maladaptieve trekken zijn niet noodzakelijk nadelig voor specifieke
criteria. “Bright traits may also have a dark side and the dark side may have
bright effects.” (Judge & Le Pine’s, 2007)
“DARK SIDE” TREKKEN EN PROFESSIONEEL FUNCTIONEREN (DATA 2014)
Hogan Development Survey (HDS): 11 “donkere” persoonlijkheidstrekken
o Charismatische cluster: bold (~ DSM: narcissism), mischievous (~ antisocial),
colorful (~ histrionic), imaginative (~ schizotypal)
o Allemaal zowel sterktes als zwaktes
Pe
rso
on
lijkh
eid
bin
ne
n d
e fo
ren
sisc
he
co
nte
xt
70
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n v
anu
it e
en
on
twik
kelin
gsg
eri
cht
per
spe
ctie
f
71
Persoonlijkheidsstoornissen vanuit een
ontwikkelingsgericht perspectief
Historisch kader
Stoornissen bij kinderen worden binnen DSM traditie als distinct beschouwd van
stoornissen bij volwassenen ~ DSM AS I sectie stoornissen in de kindertijd tot DSM-IV
Persoonlijkheidsstoornissen en kinderen?
Afwezigheid van gelijkaardig levensloopperspectief
Voorlopers van persoonlijkheidsstoornissen in de kindertijd niet nader gedefinieerd,
behalve voor gedragsstoornis ~ ATS PD
DSM-IV/5 staat erg weigerachtig t.a.v. de diagnose PD op jonge leeftijd, en waarschuwt
clinici om deze diagnose toe te kennen (behalve in uitzonderlijke gevallen)
o Waarom?
Weinig empirische gegevens over PD op jonge leeftijd
Stigmatiserende effecten van PD diagnose
Lange tijd: overtuiging dat persoonlijkheid op jonge leeftijd “in
constructie” is en dus nog te onstabiel is om op lange termijn van belang
te zijn
Gebrek aan ontwikkelingsperspectief op persoonlijkheidsstoornissen: implicaties
Vanuit onderzoek: geen exploratie naar mogelijke precursoren/voorlopers van PDs
Geen ontwikkeling van leeftijdsspecifieke maten voor het beschrijven van vroege
uitingen van persoonlijkheidspathologie
Geen mogelijkheid tot vroegdetectie van een van de meest ernstige psychiatrische
diagnoses voor zowel patiënt als omgeving
Door het negeren/uitsluiten van PD eigenschappen in het klinisch beeld van
kinderen/jongeren krijgen velen van hen een onaangepaste begeleiding/ondersteuning
Missing link: op het maladaptieve vlak bij kinderen is er nog veel info en kennis tekort
PD op jonge leeftijd: de eerste onderzoeksstappen
Robins (’60): Ontwikkelingsverloop van ATS PD eerste die heeft aangetoond dat al die
mensen die op volwassen leeftijd de diagnose ATS PD kregen, op kinderleeftijd reeds een
gedragsstoornis hadden (maar het omgekeerde is niet waar!!)
’90: eerste empirische studies naar precursoren/voorlopers van BDL PD
o BDL PD = zeer maatschappelijk invasief beeld
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n v
anu
it e
en
on
twik
kelin
gsg
eri
cht
per
spe
ctie
f
72
o Belangrijk: al dat onderzoek dat gebeurde bij de voorlopers van BDL en later ook
andere stoornissen, gebeurde op basis van de volwassen criteria uit de DSM (
grote impact)
’90: meer systematisch onderzoek naar PD’s bij adolescenten, gebaseerd op volwassen
criteria had een belangrijke impact (het feit dat men zich baseerde op volwassen
criteria) !!
Pioniersstudie naar het ontwikkelingspad van PD’s: CIC
Ontwikkelingsantecedenten van persoonlijkheidsstoornissen: evidentie?
Ontwikkelingspsychologie en -psychiatrie
o Psychopathologie in de kindertijd is predictief voor latere As II problemen
o Hoge As I-comorbiditeit op jonge leeftijd is sterk indicatief voor latere PD
o Een vroege start is geassocieerd met een groter genetisch effect (en dus
chroniciteit)
o Belangrijke risicogroep: “multiplex developmental disorder”
Stemmingsproblemen Cognitieve defecten
Impulsiviteit
o Jonge kinderen met ernstige psychopathologie: ontgroeien ze de pathologie?
Soms niet
Gedragsstoornis ATS PD
Middelenmisbruik BDL / ATS PD (impulsiviteit!)
Affectieve labiliteit
Ongepaste woede BDL PD
Identiteitsproblemen
Angst cluster C
Sociale fobie AVD PD
Cognitieve distorties SZT PD
Persoonlijkheidsonderzoek/persoonlijkheidspsychologie
o Substantiële continuïteit van vroege temperamentstrekken tot in de
volwassenheid
o Persoonlijkheid in de kindertijd prediceert later normaal en abnormaal
functioneren (zie Dunedin Study)
Gedragsgenetica
o Heel wat PD’s: toch wel een belangrijke genetische component aanwezig
o Belangrijke genetische component van PD trekken
Psychopathie / ATS PD
OBC PD
Impulsiviteit / affectieve labiliteit (BDL PD)
SZT/PAR PD, overlap met genetische component van schizofrenie
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n v
anu
it e
en
on
twik
kelin
gsg
eri
cht
per
spe
ctie
f
73
Biologie
o Abnormale processen van hersenrijping (bv. BDL PD), neuro-cognitieve deficieten
(bv. ATS PD), dysfunctioneel stress-respons systeem (bv. NAR PD)
Heel vaak toch een stuk nature die al van in het begin aanwezig is
Kliniek
o Volwassen patiënten met diagnose PD: vaak verleden van ernstig en persisterend
probleemgedrag in kindertijd en adolescentie
o Er is een specifieke groep van kinderen die niet past binnen de gangbare DSM-IV
AS I labels
o Courante toekenning van AS II labels door kinderpsychiaters en -psychologen
aan kinderen/jongeren die officieel te jong zijn voor deze diagnose
o DUS: nood aan een beschrijvend/diagnostisch systeem om zaken die te maken
hebben met persoonlijkheidsdisfunctie voor kinderen/jongeren, op te nemen
Evidentie voor PD antecedenten? JA
o Er bestaat “iets stabiel” op jonge leeftijd, met predictieve waarde
o Persoonlijkheidsproblemen ontwikkelen niet ‘out of the blue’ eens 18 jaar
o DSM: heel rigide systeem op het vlak van deze stoornissen
o Nood aan een ontwikkelingsperspectief op persoonlijkheidsstoornissen
Persoonlijkheidspathologie op jonge leeftijd
Algemene gegevens voor adolescenten
o Adolescenten tussen 12 en 17 vertonen gelijkaardige prevalentie in PD
o Inflatie in prevalentie voor bv. BDL PD wanneer prevalentie-onderzoek
gebaseerd op DSM-criteria voor volwassenen! overschatting
o Weinig geweten over geslachtsverschillen, behalve voor
Conduct Disorder (voorloper van ATS PD): meer jongens
BDL profiel:
Jongens meer agressief, antisociaal profiel
Meisjes gelijkaardig profiel als volwassen BDL
o Gelijkaardige comorbiditeit met As I in adolescentie als in volwassenheid
Hoe conceptualiseren/operationaliseren?
o DSM perspectief: categoriaal
o Alternatief perspectief: dimensioneel
Categoriale beschrijving van persoonlijkheidspathologie op jonge leeftijd
Toepasbaarheid AS II op jongere leeftijd (Durrett en Westen, 2005)
Onderzoek naar de structuur van AS II symptomen bij adolescenten:
o Replicatie van structuur van 10 PD’s en 3 clusters bij adolescenten
o AS II biedt gelijkaardige info voor adolescenten als voor volwassenen
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n v
anu
it e
en
on
twik
kelin
gsg
eri
cht
per
spe
ctie
f
74
o Maar: meest optimale manier om de trekpathologie op jonge leeftijd te beschr.?
o Grote restgroep van kinderen: te jong voor afname dergelijke instrumenten
Leeftijdsspecifieke problemen categoriale As II diagnostiek
Fenotypische discontinuïteit van PD symptomen in kindertijd vs volwassenheid: geen
garantie dat leeftijdsspecifieke symptomen gemeten worden met bestaande criteria
Validiteit van (volwassen) DSM-criteria voor jongere leeftijdsgroepen? ~ overschatting
Illustratie categoriaal vs dimensioneel – The borderline child: feit of fictie?
Een van de meest controversiële diagnoses in de kindertijd
Specifieke kenmerken van BDL reeds vroeg traceerbaar
o Automutilatie
o Impulsiviteit
o Affectieve instabiliteit
Anderzijds
o Sterke shifts in symptoomprofielen op jonge leeftijd en daling van As II BDL
symptomen tijdens adolescentie discontinue symptoomprofielen
o Daling ≠ herstel
Recente studies:
o Individuele symptomen variëren in manifestatie
o Zijn verantwoordelijk voor instabiliteit van de diagnose
o Daling in specifieke symptomen impliceert echter niet noodzakelijk herstel, maar
eerder shift naar andere PD categorie ~ comorbiditeit!
Dimensionele structuur van BDL verandert niet doorheen adolescentie
Temperaments-symptomen (trekniveau) versus acute symptomen
Differentiatie: dimensioneel trek-niveau vs meer acute, fluctuerende symptomen
Gevaar van DSM-georiënteerde diagnostiek: geen rekening mee gehouden dat die
symptomen verschuiven (en niet verdwijnen!) shift naar een andere DSM-diagnose
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n v
anu
it e
en
on
twik
kelin
gsg
eri
cht
per
spe
ctie
f
75
Dimensionele beschrijving van persoonlijkheidspathologie op jonge leeftijd
FASE 1: gelijkaardige relatie tussen FFM-facetten en As II constructen? Cfr.
Hypothesen – volwassenen (Widiger, et al., 2002)
Toegepast op adolescenten voor NEO-PD (meer algemeen) en HiPIC-PD (zeer specifiek
FFM-instrument voor kinderen) cfr. dimensionalisering van predictor
Resultaten: ~ domeinniveau en facetniveau zoals bij volwassenen
o Elk van de 10 PD: op significante wijze voorspeld door één of meer FFM-domeinen
o Beide instrumenten doen het goed
o Ook op het specifieke niveau van die facetten: significante predicites mogelijk
FASE 2: dimensionele benadering van PD – Een leeftijdsspecifiek instrument voor PD
bij kinderen
Dysfunctioneel gedrag/emoties met een zekere stabiele trekcomponent
Gerepresenteerd als extreme, maladaptieve varianten van algemene
persoonlijkheidstrekken bij kinderen
Beschrijving op een leeftijdsspecifieke en comprehensieve wijze
Constructie van de Dimensionele PersoonlijkheidsSymptomen Itempool (DIPSI)
Theoretische constructieprocedures: van algemene PH-items een soort
extreme variant geschreven pool van 506 descriptoren die PH-
pathologie op jonge leeftijd beschrijven itempool structureren
Empirische constructieprocedures: uiteindelijk tot 27 DIPSI-facetten
gekomen die allen hetzelfde construct meten per facet: uni-dimensioneel
en homogeen
DIPSI:
o 172 items georganiseerd in 27 facetten (= potentiële precursoren voor een latere
PD)
o FA: vier-dimensionele structuur van persoonlijkheidspathologie, equivalent aan
de structuur voor volwassenen:
Onwelwillendheid: irriteerbaar, weerspannig, wanorde, …
Emotionele instabiliteit: angst, onveilige hechting, …
Introversie: verlegen, teruggetrokken gedrag, …
Compulsiviteit: perfectionistisch, extreme orde, …
o Hogere ordestructuur: 2 versus 4 dimensies
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n v
anu
it e
en
on
twik
kelin
gsg
eri
cht
per
spe
ctie
f
76
Die 2 superorde trekken correleerden sterk met de CBCL schaal en de 2
hogere orde dimensies van internaliseren en externaliseren reflecteert
de comorbiditeit tussen persoonlijkheidsachtige problemen en meer
algemene gedragsstoornissen (gemeten met de CBCL)
Dit soort structuur (2-4) werd getoetst en blijkt te fitten over groepen
heen
o Basisstructuur 4 dimensies = extremen van 4 dimensies algemene PH
o Gedifferentieerde beschrijving van “afwijkende scores” op algemene
persoonlijkheidsmaat
o Bipolaire beschrijving van extreme varianten: extreme hoog/lag
o Aspecten van validiteit:
De relatie met bestaande taxonomieën voor persoonlijkheid (NEO PI-R) en
persoonlijkheidspathologie (DAPP-BQ) bij volwassenen goede
constructvaliditeit van de DIPSI (grote correlaties)
Discriminante waarde van DIPSI facetten voor kinderen met en zonder
specifieke diagnoses zowel op domein-als facetniveau een goede
discriminante validiteit
Interacties met opvoedingsgedrag
Stabiliteit en verandering
Predictie van klinische outcome over de tijd heen
Construct validiteit: associaties met adaptieve-maladaptieve trekstructuur
Etiologie van persoonlijkheidsstoornissen
Complexe etiologie: interactie tussen biologische, psychologische en sociale oorzaken
o Genetische kwetsbaarheid
o Negatieve levensomstandigheden (trauma, verwaarlozing, familiaal
disfunctioneren)
o Socio-culturele context
Belang van bio-psychosociaal perspectief op PD
Erfelijkheid en persoonlijkheidsstoornissen
Resultaten: substantiële erfelijkheidscomponent, maar wel grote variabiliteit across
disorders (methodologisch issue?) bij kinderen: gelijkaardige resultaten
o Bv. NAR en BDL hoge h², PAR en AV lage h²
o Cultuur geen invloed op die erfelijkheidscomponent
Omgevingsinvloeden en persoonlijkheidsstoornissen: ervaringen uit de kindertijd
ATS: weinig positieve affectie (Johnson et al., 2006), emotioneel misbruik (Rettew et al.,
2003)
BDL: (seksueel) misbruik en verwaarlozing, perceptie van negeren, afstand tussen
ouder‐kind, onvoorspelbare omgeving, meer psychopathologie bij ouders
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n v
anu
it e
en
on
twik
kelin
gsg
eri
cht
per
spe
ctie
f
77
Protectieve factoren bij kinderen at‐risk: voor BDL: artistieke talenten, uitmuntende
schoolprestatie, hoog IQ
SZT: weinig communicatie met kind, verwaarlozing, separatie, die tot moeilijke
interacties leiden ~ anderen benaderen het kind anders ~kind ziet omgeving als
bedreigend
Hypothese: oorsprong van betrekkingsideeën
Overall: abuse is geassocieerd met hogere PD levels over stoornissen heen
Maar: de omgeving heeft niet voor elk kind een even grote invloed
Biologische en neuropsychologische factoren van persoonlijkheidsstoornissen
Siever & Davis (1991): bio‐neurologisch model van psychopathologie: link tussen NT en
PD’s:
o Cognitief‐perceptueel: hoog dopamine – cluster A
o Impulsiviteit/agressie: laag serotonine – cluster B
o Angst/inhibitie: laag dopamine/hoog serotonine – cluster C
o Affectregulatie: hoog norepinephrine –acetylcholine – BDL
Centrale principes in de ontwikkeling van PD: het spel van nature x nurture
Maladaptieve trekken ontwikkelen in interactie met de omgeving a.d.h.v. verschillende
principes tot volwassen patronen van PD’s:
o Multifinaliteit: specifieke PD trekken bij kinderen kunnen leiden tot uiteenlopende
vormen van volwassen mentale stoornissen of geen stoornis (bv. impulsiviteit
vrouw BDL, man ATS) = genetic variability
o Equifinaliteit: Eenzelfde klinisch PD beeld in volwassenheid kan resulteren uit erg
uiteenlopende risicofactoren in kindertijd
PD trekken kunnen uiting zijn van een directe genetische belasting voor PD in bv. hoog‐
risico families
o Kunnen verder gestuurd worden door negatieve omgevingsinvloed
o En creëren op hun beurt een context die de relatie tussen intrapersoonlijke
factoren en (de aanvang/verloop) van maladaptatie
Medieert
Modereert
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n v
anu
it e
en
on
twik
kelin
gsg
eri
cht
per
spe
ctie
f
78
PERSOONLIJKHEIDSPATHOLOGIE X OPVOEDING
Maladaptieve trekken bij kinderen voorspellen probleemgedrag
o DIS externaliserende problemen
o INS/ITR internaliserende problemen
Ouderlijke negatieve controle voorspelt externaliserende problemen bij het kind
(minimale effecten van positief opvoedingsgedrag!)
Negatief effect van ouderlijke negatieve controle (negatief opvoedingsklimaat) geldt
vooral voor kinderen met persoonlijkheidsproblemen: zeer onwelwillende en zeer
emotioneel instabiele kinderen interactie/moderatie
Predictieve validiteit: variable‐centred
Persoonlijkheidsproblemen op jonge leeftijd predictief voor stoornissen op latere leeftijd?
Gewerkt met DIPSI domeinen als je werkt op het niveau van de facetten, zie je nog
meer specifieke predicties, dus meer differentiatie
Stabiliteit/verandering van persoonlijkheidspathologie op jonge leeftijd?
DIMENSIONELE STABILITEIT EN VERANDERING VAN MALADAPTIEVE TREKKEN OP JONGE LEEFTIJD
Structurele stabiliteit: correlaties tussen vier DIPSI factoren gelijk op T1 en T2, T1 en T3
o Die correlatiepatronen moeten gelijk blijven over de tijd heen: pas dan zeker dat
je een en hetzelfde construct meet met je meetinstrument op ≠ tijdstippen
o Als ze dezelfde zijn: structurele stabiliteit pas dan kan je andere indexen van
stabiliteit gaan meten
Differentiële continuïteit: sterke rangorde‐stabiliteit
o “Based on stable but declining symptoms (t.g.v. maturatie-effecten), individuals
maintain similar rankings in PD symptoms relative to age peers even as average
levels decline over time” (Cohen, et al., 2005, p.470)
o Hoe hoger het tijdsinterval tussen 2 metingen, hoe lager de differentiële
continuïteit
o Effect dat onafhankelijk is van de absolute stabiliteit!!
Individuele groeicurven (IGC):
o Significante, maar slechts lichte daling over de tijd heen voor Disagreeableness,
Emotional instability en Compulsivity maturatie-effect
o Geen daling voor Introversie: reflecteert moeilijkheidsgraad m.b.t. verandering
o Kinderen met hogere scores dalen minder sterk
o Geen geslachts‐ of leeftijdsverschillen
CONTINUÏTEIT KINDERTIJD VERSUS VOLWASSENHEID?
Stabiliteit van PD trekken op jonge leeftijd is gelijk aan volwassen dimensies
Evidentie voor gelijkaardig maturatie‐principe over leeftijden heen
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n v
anu
it e
en
on
twik
kelin
gsg
eri
cht
per
spe
ctie
f
79
Interventies gericht op verandering moeten de “natuurlijke” veranderlijkheid van
specifieke trekken in acht nemen (cfr. introversie!)
Belangrijke uitdaging voor outcome‐studies: aantonen dat de gevonden verandering
meer inhoudt dan de verandering t.g.v. het natuurlijke verloop van de trek!
VERANDERLIJKHEID # VERANDERBAARHEID?
Natuurlijke onveranderlijkheid ≠ onveranderbaarheid
o Het is zo dat onveranderlijkheid grenzen stelt aan de veranderbaarheid (er zit een
limiet op), maar de twee zijn niet als synoniem te begrijpen
o Veranderbaarheid: interventie
o Veranderlijkheid: puur normatieve proces
Klinisch pessimisme t.a.v. veranderbaarheid PD
o Tendens/bias om chroniciteit van deze condities te overschatten t.g.v. selectieve
blootstelling aan ernstige patiënten die vaak hervallen (Cohen & Cohen, 1984)
Aanpak / behandeling
Verandering vanuit preventief oogpunt
Effectstudies van behandeling op jonge leeftijd in de kinderschoenen
Preventie‐programma’s waarvan effect bewezen werd
o Stimuleringsprogramma voor kinderen uit risicogroepen: scholing, voeding, …
o Interventieprogramma voor jongeren met ATS kenmerken: beïnvloeding van de
systemen rondom het individu (~ multisysteemtherapie)
Behandeling van kinderen met vroege maladaptieve profielen: coping of genezing?
Vanuit de trek‐psychologie wordt onderscheid gemaakt tussen TRAITS (~ basic
tendencies: onderliggende latente trekken) en ADAPTATIES (~ Bv. copingstrategieën:
hetgeen dat gevoelig is voor omgeving)
“Traits can be channeled even if they cannot be changed”
o Trekken zijn moeilijk aan te raken, moeilijk te veranderen, maar men kan wel de
veruitwendiging van die latente trekken een stuk kanaliseren a.d.h.v. interventies
Overeenkomstige behandeling (Paris, 1998): leren omgaan met onveranderbare
maladaptieve trekken (tgo. er effectief op inwerken)
Trekken zijn niet per definitie adaptief of maladaptief, het zijn de
adaptaties/fenotypische expressies van die trekken die de mate van maladaptiviteit
bepalen
Categoriaal vs dimensioneel: klinische bruikbaarheid
Diagnostische validiteit dimensies > categorieën
Waarom heeft men dan nog altijd niet voor een dimensioneel systeem gekozen?
Pe
rso
on
lijkh
eid
ssto
orn
isse
n v
anu
it e
en
on
twik
kelin
gsg
eri
cht
per
spe
ctie
f
80
Klinische bruikbaarheid van die dimensies?
o Gebruikersvriendelijkheid
o Betrouwbaarheid
o Waarde voor indicatiestelling en behandelplan
Gebruikersvriendelijkheid van dimensionele systemen (Verheul, 2007)
Kunnen clinici de juiste toepassing van het systeem makkelijk leren en correct uitvoeren?
Zullen dimensionele modellen meer betrouwbare diagnosen opleveren?
Waarde van dimensionele modellen voor indicatiestelling en behandeling?
WAARDE VAN DIMENSIONELE MODELLEN VOOR INDICATIESTELLING EN BEHANDELING?
Hogere‐orde niveau (bv. 5 dimensies van het FFM):
o Noodzaak en nut van behandeling
“The misery triad”: meest ongunstige prognose (hoog N, laag E, laag C)
Korte behandeling: significante verhogingen op 1 à 2 N‐facetten, hoog A,
hoog O
o Keuze van theoretisch kader
Extraverten: cliëntgerichte therapie (innerlijke beleving, …)
Introverten: gedragstherapie (korte gestructureerde opdrachten, …)
Laag O: directieve psychotherapie met nadruk op educatie, …
Hoog O: psycho‐analyse
Lagere‐orde niveau (niveau van de facetten):
o Therapeutisch maatwerk
Identificatie van belangrijke thema’s en doelen voor verandering
Focus op gedragsmatige clusters i.p.v. op de stoornis als dusdanig
Klinische bruikbaarheid DSM versus dimensionele diagnostiek: empirische
bevindingen
Ted Bundy: experten diagnostic. met DSM of FFM: in welke mate voldoet het model?
o Op heel wat vlakken: diagnoses o.b.v. dimensies van het FFM beter gewaardeerd
Een ontwikkelingsperspectief op As II in DSM‐V(I)?
Nood aan prospectieve gedragsgenetische studies die reeds op jonge leeftijd een
maladaptieve trekbeschrijving opnemen
Belangrijke vragen:
o Hoe en wanneer beginnen vroege PD trekken volw. patronen v. PD te prediceren?
o Welke ontwikkelingsshiften vinden we terug in het ontwikkelingstraject naar PD?
o Differentiëren van persisterende pathways in functie van vroegdetectie van
kwetsbare kinderen
