Inhoudsopgave

blzInhoud 1

Vanderedactie 2

500jaarReformatieinZuidelijkWesterkwartier 3

Ruimhonderdjaarhorlagemaker/juwelierHelmholtinMarum 15EenbijzonderegrafplaatinNiebert 23 DeJoodseHeHalutz 24 Zogingdattoen 32

OudenNieuw 34Colofon 36

1

Het logovanHeemkundekringVredewold-West,naarontwerpvanH.Dullink,heeftbetrek-king op het gebied waarin onze dorpen liggen. De gegolfde lijnen onderin geven de velewatertjesaandieinditgebiedstromenengestroomdhebben.OokhebbenzebetrekkingopMar-heim,gemeentegrenzendaanwater.DegebogenlijniseenTyphaLatifoliaofteweleenGroteLisdodde,indevolksmondookweltoureboutofrietsigaargenoemd.Dezeplantkomtinonsgebiedveelvooreniskenmerkend.

Van de redactie

EnkelebestuursledenvandeHeemkundekringvertegenwoordigdenonzeverenigingbijdeorganisatievan500JaarReformatieinhetWesterkwartier,dievanafoktobertotmaart2018inMuseumNienoordistebezichtigen.HoofdzakelijkbestaatdeexpositieuittekeningenvandekerkeninhetWesterkwartier,vastge-legddoorJanErnstDoumauitLeek.Daarnaastwordeneenaantalattributententoongesteld,ooitgebruiktindegenoemdekerken.TijdenshetoverleghebbenverschillendeHistorischeverenigingenafgesproken indeeerst-volgende ledenbladeneenartikel tewijdenaan500 jaarReformatie.Leekheefterzelfseenthemanummervangemaakt.Onzeredactieheefthetgehoudenbijeenartikel,geschrevendoorKoosVos.Zijnartikelbe-schrijftvooraldegevolgenvandereformatievoorVredewoldWest.Onsvorigenummerwashelemaalgewijdaaneenthema,dezeuitgavewildenwedaarnaastweereengevarieerdaanbodin’tOldeGuetuitbrengen.ZoheeftHenkvanderWijkgeschrevenoverdeJoodsegemeenschap,dienadeEersteWe-reldoorlogopeenboerderijinMarumneerstreek.Debedoelingvandezegemeenschapwas,jongerenonderrichttegeveninhetboerenbedrijf,omlaterinIsraëlindelandbouwtekunnengaanwerken.De‘Hermanshoeve’inMarumende‘Branahoeve’opDeHaarwarendestijdsjoodsbezit.GeertBraamheefthetweergezochtinhetbedrijfsleven.Klokkenmakerij/bijouterieHelmholt,hetbedrijfdatalmeerdan100jaarinMarumgevestigdis,wordtdoorhemvoorhetvoetlichtgehaald.‘HelmholtMarum’isenwaseenbegripvoordeheleregiowordtgeconstateerd.VerderverteltMeineMeinesovereenbijzonderegrafplaatinNiebertenlaatJanBoeremazienhoemenvroegerdachtover‘schadelijkedieren’.Ookiserweereenbijdragevanderubriek‘OudenNieuw’.

Wewensenuveelleesplezier.

KoosVosCobiOlijve

2

3

500 Jaar reformatie in het Zuidelijk WesterkwartierKoos Vos

Binnen de historische verenigingen in het Westerkwartier is afgesproken een artikel te wijden aan 500 jaar reformatie. Over dit onderwerp zijn honderden boeken geschreven. Wij gaan proberen in een beknopt overzicht voor Vredewold – West het vroegste begin van de reformatie een plaats te geven. Een meer gedetailleerd artikel verschijnt te zijner tijd op de website van de HVW.Rond 1500 staat Europa onder grote spanning. De 1000 jaar oude middeleeuwse samen-leving brokkelt af. De boekdrukkunst is uitgevonden. Door het kompas worden nieu-we werelddelen ontdekt. De aarde blijkt niet het middelpunt van het heelal te zijn. De machtspositie van de verstarde kerk verbleekt door alle veranderingen. Kerkhervormers worden echter verketterd. “Wij kussen de schoenen van de heiligen en wij veronachtza-men hun boeken ”. Dit schreef de religieus humanist Erasmus in 1509. Hij was beslist niet de eerste…

Wessel Gansfort 1419 - 1489In het Noor-den was Wes-sel Gansfort eenbelangrijke voor-loper van de re-formatie. Hij waseen der eersteNederlandse hu-manisten, vriendvan paus SixtusIVenprofessorteHeidelberg. Daar

moest hij vluchten voor de strenggelovigeDominicanenenin1479ginghijterugnaarGroningen.De opvattingen van Gansfort waren voordeordederDominicanenaanleidingomalzijngeschriftentevernietigenHijbeschreefvraagstukken die door het protestantismeovergenomenzoudenworden.Na1482ver-bleefhijveel indeAbdijvanAduard,bijdevrijzinnigeabtHendrikvanReesenanderegeleerden,dez.g. AduarderKring.Hijhadgrote invloed op de latere kerkhervormingvanMaartenLuther.

Rudolf Agricola 1443 - 1485 Rudolf Agricola(Latijn voor boer)werd op 23 aug.1443inBafloge-boren. Hij kreegde achternaamvan zijn moeder:Huusman.D.i.dem idde leeuwsenaam voor eeneigenerfdeboer.Zijnvader,deBe-

nedictijner abt Hendrik Vries van Selwerd,waseenzeer invloedrijke rentmeester vanmeerderekloostersenparochiesinderegioBaflo.RudolfkreegzijnopleidinginGronin-gen, in het Oost-Duitse Erfurt en in Italië,waarhijhethumanismeuitdroeg. AgricolawildeditookoverbrengenopdemenseninNederland. In het Groningse klooster Adu-ard had men veel belangstelling voor dezenieuwe ideeën. Zo vaak zijn werk het toe-liet was Agricola te vinden in de Abdij vanAduard. Ook Agricola was zo één van debelangrijkste deelnemers aan de Aduarder

Kring,eengroepvanruimtwintiggeleerdendierond1480metGansfortenAgricoladis-cussieerdenomdekerktehervormen.OokOnnovanEwsumsr.uitRodenhoordedaar-toe.GansfortenAgricolawarenbelangrijkevoorbeelden voor de kerkelijk humanistErasmus.

Maarten Luther 1483 - 1546Hetbeginvandereformatiewordtsteevastaangeduid op 31 oktober 1517, het jaarwaarindeAugustijnermonnikMartinLutherin95stellingenzijnkritiekopdekerkuitte.Luther had een grote afkeer van de rege-rende (Nederlandse!) paus Adrianus. Dehervormingsgezinde Adrianus VI regeerdetekortomenigedaadkrachttekunnento-nen. Luther wilde niets van hem weten enzagAdrianusVIalszijnpersoonlijkevijand.Desondanks kreeg Luther in Nederlandweinigaanhang.ToenAlvain1567destadAntwerpenwildeheroverenhooptendepro-testantenophulpvande lutheranen.Dezekozen echter op het laatste moment partijvoordekatholiekeSpanjaarden.Hunafkeervandepauswerddusovertroffendoorhunminachting voor de radicale protestantenhiertelande.Ditwerdnietvergeten.

Zwingli 1484 - 1531Ulrich Zwingliwerd op nieuw-jaarsdag1484ge-boren,eenjaarnaLuther.De vrijzinnige op-vattingen van deGroninger WesselGansfort en vanErsamus vondengehoorbijdeZwit-ser Ulrich Zwingli,diein1519aande

wiegstondvandedoopsgezindebeweging.Hij was tegen een staatskerk; zijn leerlingThomasMüntzersprakzichin1523uitvoordevolwassenendoop.Zwingliverzettezichtegenhetpriestercelibaat,debiecht,deaf-latenendebeeldenverering.Laterverzettehij zich vooral om politieke redenen tegendevolwassenendoop.Dewederdopershaddenzichechteralover

Europa verspreid. Ze werden direct strengvervolgd.Kenmerkendvoordedoopsgezin-debewegingwasdevrijheidsgedachte.Alsradicalestromingwerdenzijnietalleenalsketters beschouwd, maar ook als opstan-digen tegen de overheid. Zowel de katho-lieke-als laterookdeprotestantsekerken,vreesdendathettoestaanvandeze‘onoffi-ciële’kerkenvanarmen,niet-opgeleidenenvrouwenzouleidentotchaosenanarchie.

De doopsgezindenHetverzet tegendekatholiekemacht,metschrijvers als Wessel Gansfort en AgricolaenmetErasmusopdeachtergrond,speeldezichdusalvóór1500af.Bijdedoopsgezindenvielalspoedigopdatzij inhunideeënovervrijheidvandemenssterkerwarenbeïnvloeddoordeideeënvanErasmusendezijnen,dandoordievanLu-ther.HetwarenookdewederdopersdieinNoord Nederland massa-invloed wisten teverkrijgen. Omdat het starre lutherdom inde economische crisisjaren van 1520 en‘30 hier niet aansloeg, kwam de radicaledoopsgezindheid nog meer tot bloei. Zevormdennietalleeneenbedreigingvoordekatholiekekerk,maarookvoorStadenOm-meland. Zo vormde deze gezindte hier deeersteprotestantsebeweging.

4

Kerkhervormer Menno Simons (1496 –1561), geestelijke tePingjum,wistdebe-wegingna1536uittelatengroeientoteenminder radicale en meer vreedzame ge-meenschap.HetWesterkwartierspeeldehalverwegede16e eeuw daarin nog een rol tijdens eenconflicttussenenkelegroependoopsgezin-denoverdeleer.NabijNoordhornwerdtoeneentussentijdsevrede gesloten, de zogenoemde Humster-vrede,dietot1578standhield.

Meerdere partijenIn stad Groningen en Ommeland vormdenzichzomeerderepartijen.Ten eerste de doopsgezinden. Zij weken,zoals gezegd, qua opvattingen (volwasse-nendoop) en bij hun directe invloed op desamenleving (weigeren van overheidsamb-tenenkrijgsdienst),verderafvanderoomsegodsdienstige inzichten dan de gerefor-meerdprotestanten.

Ten tweede de ‘gereformeerd’* protestan-ten,dieeerst laterde leervanCalvijnzou-dengaanvolgen.Zijkwameno.m.voortuitdeAduarderKring,devrijzinnigegroep ‘kerkverbeteraars’bin-nendekatholiekekerk,ronddevermaarderector van de Latijnse school, RegnerusPraedinius.

* De naam ‘hervormd’ wordt pas na de Franse tijd in 1815 gebruikt.

5

Praedinius 1508 - 1559 Regnerus Praedi-nius werd in 1508te Winsum ge-boren als ReynerVeltman en laterbekend als Reg-nerus Praedinius.Ook hij behoordetot de vermaardeAduarder Kring. Invertrouwde omge-vinglietPraedinius

voorzichtigmerken,welopentestaanvoor‘eennieuwe leer’.Hij werd zoeen vandecentralefigurenvaneen‘geheimegemeen-te’diesoms’snachtsvergaderdetenhuizevanvooraanstaandegemeenteleden.Voor-aldeideeënvanWesselGansfortenEras-musvondenweerklank,zodaterbijhenalsprake is van een christelijk humanisme.Tegen1550verdachtdeplaatselijkejustitiehemwelvanketterij,maarhetkwamniettoteenarrestatie.IndatjaarrichttehijinGro-

ningennl.deeerste‘gereformeerde’*gemeente op. Een bekende leerling vanhemwasMensoAltinguitEelde,vriendentijdgenootvanUbboEmmiusuitGreetsiel,rector, historicus en eerste rector magni-ficus van de rijksuniversiteit Groningen.Praediniusoverleedop51-jarigeleeftijdop18april1559teGroningen.

* = protestantse

De inmiddels afgebroken Doopsgezinde kerk te Pingjum, de oorsprong in het Noorden.

Laurentius Laurentii 1495 – 1553TenderdebestonderinStadenOmmelandeenorthodoxkatholiekeclan,waarvanpriorLaurentius(LaurensLaurensenRufus[=deRode]) van de orde der Dominicanen hetmiddelpuntwas.WezullenhemverderopinLucaswoldealsdoctorLaurentiusnogweertegenkomen.Theoloogdr.LauerentiusLaurentiiwasvan1523 tot 1532 prior van de StadgroningerDominicanenofJacobijnenenwaseen felverdedigervandeoudekatholiekekerkleer.Deze roodharige Groninger lag tijdens zijnstudietijdinLeuvenalvaakindeclinchmetErasmus. In één van zijn brieven schreefErasmus dat ‘koeiendrijver’Laurentius hempersoonlijkhaatte.

Enkelewekennazijnbenoemingtothoofdvan het Jacobijner klooster aan de OudeEbbingestraat , het grootste kloostercom-plexindestad,organiseerdeLaurentiusop12maart1523eenbijeenkomstoverdein-vloedvandePausophetgeestelijkleveninGroningen.MaarinkringenvangeestelijkenalsGansfort,AgricolaenPraedinius,wasdegeestaluitdefles.Hetleverdehemnietsop.In1525schreefLaurentiusalsnogeenver-ordeningvanuithetGroningerstadsbestuuraanallepastors inStadenOmmeland.Zomoestmenelkaar‘bijdwalingen’corrigeren,mochternietoveromstredenzakenwordengesprokenenmoestengehoorzaamheidenonderdanigheidwordenbevorderd.Hierbleefhetnietbij.Namensdebisdom-men Utrecht en Münster kwam LaurensLaurentiusin1530metsteunvanKarelvanGelre aan het hoofd van de inquisitie vanGroningentestaan.Deze inquisitie toonde stilaan haar wareaard.Derechterswerdeninhungenadelozevonnisseneerstnoggehinderddoordege-westelijkeprivilegesvandeGrietenijenbe-treffende hun eigen rechtspraak. De Griet-mannen bleken zeer gematigd. Pas nadatdereformatieinNederlandindoopsgezindegedaanteverscheen,sloegin1531deinqui-sitieinallegewelddadigheidtoe.

De dominicanenWelke rol speelde de orde der dominica-nen daar eigenlijk bij? Sinds 1215 werden

prediking&ketterijbestrijdinggenoemdalsbelangrijkste priesterlijke taken. DominicusGuzmán stichtte om die reden in 1216 dedominicaanseorde.Alin1231kregenmetnamededominicanendoorpausGregoriusIXdeinquisitietakenopgelegd.Daarom traden tijdens de reformatie vande 16e eeuw de dominicanen in de kette-rijbestrijding en bij de inquisitie zo op devoorgrond. Ook schreven de dominicanende Heksenhamer, dé handleiding voor hetvoerenvanheksenprocessen.Na Erasmus raakte ook Maarten Luthervooralmetdedominicanerordeinconflict.In het Westerkwartier speelde de opstanden dus de onderdrukking der doopsge-zinden in het begin van de reformatie eengroterol.Alsmedestandervankettervervol-gerKarelvanGelrespeeldededominicaanLaurentius,sinds1530inquisiteurvanStadenOmmeland,hierineenhoofdrol.

De inquisitieTussen1520en1528probeerdedeSpaan-seregeringindeNederlandenalleennogdeverbreiding van andersgelovigen tegen tegaan. Daarom verbood men de lijfstraffen.Vanaf14oktober1529werdeengeheelan-dere richting ingeslagen. Overtreders wer-denvantoenafonderworpenaanmartelin-genenaandedoodstraf.Destrafwetgevingvan Karel V inzake ketterij nam ingaande1530duseenbeslissendewending,waaropmennooitmeerzouterugkomen.In1531vondzoeenterechtstellingenplaatsin Leeuwarden. Sicke Freerks, gevangeneinhetHofvanFrieslandhad,zonderdathijgeboeidwas,inhetopenbaarbekenddathijongeveer14dagenvoorkerstinEmdenwasherdoopt. Hij zal daarom door de scherp-rechter,methetzwaard terdoodgebrachtteworden.Het lichaammoestopeenwielgezetwordenenhethoofdopeenstaak;al-dusbeslotenenuitgesprokenop20maart1531.

NadeinnamevanMünsterdoordeweder-dopersinfebruari1534werdeninhetvoor-jaar van dat jaar door de stadhouder vanFriesland,SchenckvanToutenburg(schoon-vader van Onno van Ewsum, zoon vanWigboldsr.enBeetke)opnieuwdrastischestraffen uitgevaardigd tegen doperse pre-

6

7

dikersenaanvoerders.OoktegendeleraarJacobvanCampenuitGroningen,ongeachthet feit dat deze geduldige lijdzaamheidpredikte.Naeengewapendedoopsgezindeopstandoppaasdag.bijBolswardennadatinmei1535gewapendedoopsgezindendemachtinAmsterdamprobeerdenovertene-men,gingenstadhoudersenstadsregerin-genovertotexecuties.Eenweduweenhaar zoon,dieJacobvanCampenonderdakhadden verleend, wer-den in de deur van hun huis opgehangen.NalangzoekenwerdvanCampenuiteinde-lijk ineenhuisontdektwaarhij zichonderde turfhadverborgen.Namartelingopdepijnbankwerdhijop10juli1535teAmster-damterdoodgebracht.

De dominicanen van Oosterreide WemakeneveneenzijsprongnaarOoster-reide, een belangrijke marktplaats in dezeperiode. De haven aan de sluizen in deReider Ee kende een druk handelsverkeer.Hetdorpwasooiteenmiddeleeuwseneder-zettinginhetverdronkenReiderland,nudeDollard.Het lagvlakbijdePuntvanReide,waarlangsvroegerderivierdeReiderEeindeEemsuitmondde.Sinds1376bevondzichinOosterreideeennonnenkloostervandeDominicanen.Rond1475werdeninditdominicanessenkloosternogbelangrijkebestuursvergaderingenge-houden.NadeCosmas-enDamianusvloed(1509)werdhetdorpminderwelvarend.Inapril1528wordende‘SusterenvanRei-de’eennieuwelocatietoegezegdinLucas-woldebijMarum.

Hiervoor was op dat moment echter noggeen direct aanwijsbare noodzaak. In deGroninger Encyclopedie van K. ter Laanwordtgestelddathetdominicanerkloosterop last van Karel van GelremoestwordenovergeplaatstvanReidenaarLucaswolde.Pas6jaarlater,in1534,zalhetkloostervanOosterreidewordengesloopt.

Klooster naar LucaswoldeTen tijde van deze verhuizing was HarckoLuppesz. Iwema (1485 – 1544) van 1516tot enmet 1528Buurrechter inNiebert enNuis.Hijbevestigtdeaankoopvaneenper-ceelgrondinLucaswoldetenbehoevevaneennieuwkloosterteLucaswolde.MogelijkwerddebeschikbaargekomenkerkvanLu-caswoldeaandeSusterenvanReydetoe-gewezen.

Op Maendagch 13 april 1528* nae Palmeverzegelthijeenkoopbrief,waarbij:

“Anne tho Melyck (te Malijk in Marum) en Sydye zijne huisvrouw verkoopen aan Doc-tor Laurentius ten bate des nyen conven-tes thot Lukswolde, gefundeert ende nyes gestichtet van de Susteren to Reyde, 1 gras land (= 1/2 ha) onder Noordwijk, verzegeld door Harcko Iwema, grietman in Westerdeel Vredewold.

Uit inventaris Huisarchief Nienoord onder nr. 22

  klooster  

Oosterreide met het ‘Nonnen Klooster’ aan de Reider zijl.

*Opmerkelijk genoeg is het jaar 1528 ook het sterfjaar van Wigbold van Ewsum sr., en dus van het aantreden van de felle katholiek Beetke van Rasquert. Het is ook het jaar, dat Keizer Karel V zich de wereldlijke macht van de bisschop van het prinsbisdom Utrecht toe-eigent. Ook zóuden Karel V en Karel van Gelre in 1528 de Vrede van Gorkum ondertekenen, waarin was besloten dat Gelre de stad Groningen plus de Ommelanden en Drenthe mocht behouden. Dit verdrag werd ui-teraard door Karel V nooit ondertekend…

Aangewezen steunpunt…Juist in de roerige periode 1525 – 1535,waarinheteconomischslechtgingenwaar-in ook de doopsgezinde opstanden overaloplaaiden,kondekatholiekegeestelijkheidalomrekenenopdesteunvandeelites,dieophunbeurtdegeestelijkheidweernodighadomderusttehandhaven.IngrotelijnenzaldezeontwikkelinginVre-dewold vergelijkbaar zijn geweest. Juístde combinatie van een adellijk steunpunt,Nienoord in dit geval, met een dominica-nenklooster wordt vaker als twee-eenheidaangetroffen.De16eeeuwseOmmelanderhoofdelingen-

familie van Ewsum te Rasquert verklaardeeerderalinHunsingo,dathaarvoorouderszoookhetdominicanenkloosterteWinsumgestichtzoudenhebben.Bron: Redmer Alma e.a.

EensterkebandtussendeEwsumsendedominicanen lijkt niet onwaarschijnlijk. Opeen schilderij van Beetke van Rasquertstaan stellig 2 dominicaner of johannietermonnikenafgebeeld.Bijveelbeschrijvingenwordt gesproken over premonstratenzermonniken, maar die hebben een volledigwithabijtvangebleektewol,dez.g.Withe-ren:‘Kledingmannen–withabijtmetdaar-overheeneenwitscapulier(overkleed)eneenwittemantelmetschouderstukenkap.’Slechts de premonstratenzer nonnen ken-neneenwitteófzwartesluier.Voordedominicanermonnikenzijneenwithabijt met de zwarte openvallende mantelzelfs beeldbepalend. Deze staan daaromuitdrukkelijk omschreven in hun constitu-ties,degrondwet,vandezeorde.Dezwartemantel wordt door de dominicanen buitenhet klooster verplicht gedragen. Ook dedominicanendiegeenpriesterwaren(dele-kenbroeders),droegeneenzwart scapulierenschoudermantel.HetNoordelijkWesterkwartierkendeindezetijd al 7 doopsgezinde gemeenten. Het isniet ondenkbaar dat op aanwijzing van demachtige Beetke in Lucaswolde een ge-schikt dominicaner steunpunt in ZuidelijkWesterkwartierwerdopgezet.Zokonzijzich

in de gunstspelen vaneerst de Gel-derse en laterde Spaansemachthebbers.DoctorLaurentius zalzekergeenon-bekende voorhaar zijn ge-weest.

8

Beetke van Rasquert met op de achtergrond 2 dominicaner monniken voor de ruïne van Borg Ewsum te Middelstum (1528 – 1530).

Uitsnede monniken uit het schilderij Beetke van Rasquert; de linker persoon lijkt een mutsbril te dragen.

9

1531 – Een beslissend jaarIn 1531 breidden Karel V en Philips II hunmacht inhoog temponaarallegeledingenuit.VanverschillendeFriesestedenlietKa-rel V de vestingwerken volledig afbreken.Noordelijke ambtenaren moesten hun eedafleggen in handen van de raadsheer vanHolland. In ditzelfde jaar legde hij aan denoordelijkecontreienookzijncentralewet-gevingop.Inhetbijzonderzijnhardvochtigewetgevingt.b.v.dehandhavingvandeka-tholiekekerk.TegelijkwerdeenstatuutopdealgehelekerkrechtenvoorpastoorsindeOmmelandenvastgesteld.OokwildenKarelenPhilips,datopdesleu-telpositiesvanstadhoudersengrietmannenalleen personen benoemd werden die huninzichten deelden. Die hun belangen ver-dedigdenenhunwiluitvoerden.Zowerdenalleengunstelingenbeloondmetbenoemin-genopbelangrijkeposten.Personendiedeplaatselijke verhoudingen al domineerden.Tegelijkwildenze,heelslim,dezeambteninkleinekringhouden.

In navolging op deze ontwikkelingen ver-bindt Karel van Gelre als Stadhouder vanStad&LandeopHemelvaartsdag1531ophetkerkhof teNuishetgrietmanschapvanheelVredewolderfelijkaanhethuisEwsum,incasuBeetkevanRasquert,omzoVrede-wolddoeltreffendertekunnenregeren.Net als in overige gebieden werden ookhier‘vervalvandereguliererechtspraak’en‘hogeschuldenvandeeigenerfdestand’alsredenengenoemd.Vreemddan,datditzichinLangewoldnietvoordeed.HetbetekendevoorVredewold inprincipedeafbraakvandealoudeFriesevrijheden.DatbuurrechterHarckoIwemahetnietluktedeeedwelbewustinhetFriesafteleggeninhandenvandenuvastegrietmanOnnovanEwsumwegens ‘cranckheytdeshoef-des dat seer schudde’, mag geen wonderheten. In zijn machteloosheid besefte hijwaarschijnlijk, dat alles op het spel stond.HeteensvrijeVredewoldwerdweggezetalseenveenkolonievoorde‘Spaanse’Gelder-senenvanEwsums.Hetwasmisschieneenlaatste daad van verzet die hem veruit tebovenging.InDrenthezoudendegezworeneigenerfden,deEtten,pasin1795hetveldruimen,inLangewoldeerstin1803…

VervolgingenEnzostart,óókin1531indeGronings-Frie-se contreien, onvermijdelijk de vervolgingvandedopersen,‘tverbontendesectederannabaptisten’.BeetkevanRasquertlaatzichnukennenalseenfelkatholiek.Ineentijdwaarindereformatiesteedsmeerterreinwon,bleefzij trouwaanRome.Hetgeslacht Ewsum bezat een groot aantalkerkelijke privileges. Scheiding van machtbestond nog niet. Wereldlijke macht bete-kendekerkelijkemacht.De familie hadnuhetrechtominverschillendekerkenenka-pellendepastoorsenanderegeestelijkentebenoemen.Beetketoondezichbereiddezerechtenteverdedigen.Zijzageroptoedatuitsluitend orthodox katholieke priesterswerden benoemd. De dominicanen roem-den haar weldaden en schonken haar enhaar kindereneenaantal rechterlijke func-tiesdiehunkloosterrondWijtwerdinbezithad.Ze had altijd een huiskapelaan om haarmetraadendaadbijtestaan.Haarzoonsstudeerdenaandeconservatief katholiekeuniversiteitvanLeuven,terwijldedochtersvermoedelijkvoorhunopvoedingenigetijdin het benedictijner nonnenklooster Mari-endaal of Oldenklooster in het OostfrieseNordenverbleven,waarhaarschoonzusterHissevanEwsumpriorinwas.Ditkloosterhadalveeltelijdenvandegodsdienststrijdennadathet in1532doorbrandwasver-woest,vondenHisseeneenaantalnonnenin 1533 onderdak bij Beetke op NienoordBron: lit. Renée Nip.

Indeperiode1534-1535laatzijeigenmach-tig een groep doopsgezinden vervolgen.HaaroudstezoonOnnozalinhetjaar1535indestrijd tegendedopersenbijMünstersneuvelen.In1536komenheeldeOmmelandenendestadGroningendirectonderKarelV.Stad-houder Karel van Gelre houdt in datzelfdejaarnogeeninspectieinStadenLande‘opdie Lutheraense ende anderen erroren [to]doenne’.

Op21mei1545volgtopverzoekvanHiddevan Ewsum de Akte van (Her-)Bevestiging

door keizer Karel V inzake: ‘De opdrachtgegevendoorde ingezetenen in1531aanBeetkevanRasquert,vandeErfgrietenijteVredewold.’HetdoekvandeFrieseVrijhe-denisinVredewolddefinitiefgevallen.

Het klooster onnuttigIn1542,3jaareerder,wordthetkloostervanLucaswoldenogvoorhetlaatstineenaktegenoemd. Daarna verdwijnt het geruisloosindegeschiedenis. In1542wordtnogge-sprokenvande ‘SustersDominicanessen’,omdat in dat jaar een nieuwe regel werdgoedgekeurdwaarbij zijwerdenvrijgesteldvan de clausuur (afgesloten leven van debuitenwereld).GelijktijdighadpausPaulusIII,óókin1542,namelijkeennieuweinquisitieingesteld:dez.g.RomeinseInquisitie.Deze vorm van inquisitie was de meeststrengetotnutoe.Protestantseorganisatiesenstromingendiehet katholieke geloof ondermijnden moes-ten worden uitgeroeid. Boeken die de ka-tholieke kerk zouden ‘beledigen’ werdenverboden.Bovendiennamvanaf1542deordederje-zuïetendeketterjachtenvandedominicanerordeover.Alduswaseendominicanervoorpost indeVredewoldercontreiender‘Lutheraenenenanabaptisten’doorallegenomenmaatrege-lenwellichtnietlangernodigengewenst.

10

Zodoendeverdwijnenna15jaardeDomini-canerSusterenin1542weeruitVredewold.Het cisterciënzer klooster Trimunt zal hetnog50 jaar langer volhouden.Tegen1594wordtditkloosteropDeHaarverwoest.DeplaatsvanhetkloostervanLucaswoldewordtvermoedaandePolderweg,nabijhetKloosterpad.

Groei van het calvinismeJohannes Calvijn, geboren op 10 juli 1509en overleden op 27 mei 1564 te Genève,waseenzoonvanzoonvanGérardCauvin.Hij studeerde rechten en was een bewon-deraar vanErasmus.Pas rond1533kreeghijmeerreformatorischeopvattingen.WaarLutherjuistgeenscheidingwilde,vondCal-vijn,datkerkenstaatgescheidenmoestenworden. De absolute macht van de vorstwerd door Calvijn niet geaccepteerd. Hijweeseenstaatskerkaf.Hijerkendedaaromhet recht van verzet. Calvijn vond dat dekerkenraad het hoogste orgaan binnen dekerkmoestzijn.De calvinisten kregen grote invloed in Ne-derland. Hoewel zij tijdens de opstandslechtseenkleingroepjevormden,hooguit10% van de bevolking, hadden ze andersdandedoopsgezindenofdelutheraneneenzeerbelangrijkerolinhetgewapendverzet.Waar anderen uit overtuiging van geweldafzagen,vormdenzijde‘gestaaldekaders’,dievangeenopgevenwildenweten.

Kloosterlocatie te Lucaswolde

11

Zo werd de calvinistische leer die van denieuwe republiek. Zij steunden de protes-tantseoverheidindestrijd.Dussteundedeoverheid hen? Zo werd de Republiek derZeven Verenigde Nederlanden geleidelijkaaneencalvinistischestaat.In Stad en Ommeland werden de weder-dopersdoordecalvinistengeduld.Pasnadecapitulatie vandekatholiekestadGro-ningen in 1594 veranderde deze houding.Voortaan mocht alleen de ‘gereformeerde’godsdienst worden beleden. In 1601 be-paaldedeGroningseoverheiddat weder-dopersgeenopenbareambtenmeermoch-tenbekleden.

Begin van de strijdTerugnaarhet jaar1550. Indat jaarwordtin stad Groningen vanuit Emden een pro-testantse gemeente gesticht. Dat gebeurtonder leiding van de hoofdpastor van deSt.MaartenskerkHenricusWilhelmiSutoris(=Snijder)envanderectorvandeLatijnseschool Regnerus Praedinius. Deze voor-gangerswarenhetmeestbeïnvloeddoordedenkbeelden van Zwingli c.s. en stondendus dicht bij de doopsgezinden. Pas laterdieeeuwzaldezegemeenteduseenmeerCalvinistischkarakterkrijgen.

Op14mei1554overlijdtBeetkevanRasquert.Wigbold jr. (1521–1584 )erftnadedoodvanzijnouderebroerOnno (1535 teMün-ster)NienoordenhetvastegrietmanschapoverVredewold.De jongstebroer Johan (1530–1570) erftdeborgEwsumteMiddelstumendehave-zateMensingeteRoden.BroerChristoffel (1523–1583)erftCorpusDeLindemetnog6andereheerdenbijMarum,deAylkemaheerdteRasquerténdeheerlijkheidJenneltinOost-Friesland.Ookvalthemhetcollatierechtendeheren-bankvandekerkinMarumtoe.Allevenenbleven eerst gemeenschappelijk bezit. La-terkreegChristoffeldewestelijkevenenvanVredewold. Johan en Wigbold exploiterendeveneninoostelijkVredewold.Waar moeder Beetke van Rasquert vu-rig katholiek was, bleek zoon Christoffelvan Ewsum intussen doopsgezind te zijn.Herhaaldelijk verleende hij Menno Simons

onderdak. Daarnaast was Christoffel vanEwsumlidmaatvandeprotestantsekerkteEmden.Al op 15 mei 1551 rapporteerde de Gel-derseStadhouderaandekeizerlijkeverte-genwoordiger van Groningen dat MennoSimonsvaakbijChristoffelverbleef.Geenwonder,datnadeBeeldenstormvan1566doordeinquisitieChristoffelsgoede-renverbeurdwerdenverklaard.

De Beeldenstorm van MarumBegonnenop10augustus1566indeZui-delijkeNederlanden,bereiktede‘storm’op18september1566destadGroningen.Dedoopsgezindenhaddenzichgeheelafzijdiggehouden, toch zouden zij direct wordenbeschuldigd.NadeBeeldenstormmoestAlvaop22aug.1567ordeopzakenstellen.Hijsteldeeen‘RaadvanBeroerten’in,diedoorhetgroteaantal doodvonnissen ook Bloedraad ge-noemdwerd.Dit vergroottedeweerstandtegen het Spaanse gezag enorm. Het ge-meenschappelijkestrevenwerdnuvolledig‘detirannieteverdrijven’.Het eerste gewapende verzet wordt vanaf1568geleiddoorWillemvanNassau,prinsvanOranje,diezichalin1561keerdetegendewredepolitiekvanPhilipsII.

Op 23 mei 1568valtzijnStaatse le-ger onder leidingvan Adolf en Lo-dewijk van Nassaumet 3900 man in-fanterieen200mancavalerie bij Bel-lingwolde ons landbinnen.Hetisinhetnoorden het beginvan de 80 – jarigeoorlog. Het leger

verovertdeBorgteWedde,wintdeslagbijHeiligerlee(Adolfsneuvelt)enrichtzichopdestadGroningen.Helaaswordtditzelfdeleger,opterugtochtnaarDuitsland,opzon-dag21juli1568teJemmingenbijLeerdoorAlvaverslagen.Alop23julitrektAlvaGro-ningen binnen en zijn Raad van Beroertenveroordeelt intotaal157personen.Daarbij

Adolf van Nassau.

12

wasAlvauitopderijkdomengoederenvanrijke ingezetenenomzijn inval tefinancie-ren.DegoederenvanChristoffelvanEwsumwerden zo ook verbeurd verklaard. Tochprobeert Christoffel de Corpus de LindeplusdevenenalsnogaanraadsheerGram-meï(Grammer?)uitArnhemteverkopenenzichblijvendinJennelttevestigen.Hijistelaat.Precies1weeknadeslagbijJemmin-gen,opzondag28 juli1568,word teNuisaleengetuigenisopgesteldovereenBeel-denstormindeRomaansekerkvanMarum-West.**HiervaniseengetuigenisopgetekenddoordebuurrechtervanMarum,OldeLambert:

Op ’t heden, de 28e juli heb ik, Gese Holters (Hölter in Dld. nabij Lb.) uit Weert, verklaard aan Olde Lamberth, als beëdigd buurrech-ter, nu idzundes (op zondag) in Marum, hoe dat ik en mijn man zijn aangekomen in Vrede-wold geheten, en wel in Nuis bij een woning waar een weduwe geheten Tryne Sieckema woonde.Voorschreven Tryne is met de voorschreven lansknecht en zijn voorschreven huisvrouw meegegaan en wel zo dat ettelijke mensen gezien hebben, dat zij tezamen met anderen gingen, ‘woorden hebben’ en opnieuw samen ‘woorden hadden’, zo, dat Tryne als voor-schreven had gezegd: “Hier woonde een grys (Oudfries: dwaas, gek) op De Lynde (Cor-pus De Linde) die de kerk had verwoest en de beelden in puin had geslagen.” Toen had voorschreven Tryne tegen de Jonker ge-zegd: ”Waarom vernielt u de kerk en breekt u de beelden, want zij eten geen brood, ze bijten niemand en doen geen kwaad. Geeft mij er een van voor in huis, want het is een sieraad.” Daarnaast heeft voorschreven Tryne ge-zegd: “Toen de jonker bij (haar?) huis en was, had hij opzij gelachen en voorschreven jonker had van Tryne een paard weggeno-men.”Dit naar waarheid, zo als dat gerechtelijk is gezworen op ’t heden de 28e juli, als hierbo-ven is geschreven voor mij, Olds Lambert. * Als voorschreven is, Anno 1568.

* Lambert Berents Wijma, (1520 - … ), zoon van Berent (Benne) Weyma. Vader Benne

had belangrijke functies: als grietman (burge-meester) en rechter over geheel Vredewold en Westerdeel-Langewold zegelde hij de bestuur-lijke stukken. In 1540 vinden we Lambert Wijma als kerkvoogd op de Wijma-Heerd te Marum. Mede-eigenaar dan is Greta, waarschijnlijk zijn moeder. Op 17 aug. 1551 verkopen Geert Al-berts, pastor te Marum, Geert Hinricks en Lam-bert Wijema , kerkvoogden te Marum, en Lubbe Renckema, aan Christoffer van Ewsum en zijn echtgenote een aantal venen onder Marum, me-rendeels begrensd door de Sijgerswoltmer Rijth (de grens tussen Vredewold en Opsterland) en het convent van Trimunt. Plaatsnamen hierin o.a. De Haer, Fockema Hynxtecamp, Greenen heem, Frimaveen en Swarte Rijth. In 1568 is Lambert Wijma 48 jaar oud. Olde kan slaan op ‘Olderman’. In het Friese recht staat de term en functie van Older-man gelijk aan die van Grietman. Kerspelen wa-ren onderverdeeld in kluften. Kluftgenoten had-den noaberrplicht en stonden ook onder leiding van een Olderman.

** Een artikel hierover verscheen eerder in Olde Guet nr. 15 , aan de hand van Joke de Boer-Jager: ‘Beeldenstorm in Nuis’.

Dedateringvandezeaktebetekentnietdatdeze‘Beeldenstorm’ookop28juli1568isvoorgevallen.IneenreactieopditonderwerpgeeftWie-gerDeBoerinOldeGuetnr.16aan,dathetgaat om de Romaanse kerk van Marum-West: ‘DeEwsumsbezatencollatierechteninMarum.MisschienwildeVanEwsumnade invalvan1568latenziendathijaandegoede - protestantse - kant stond en dathetgoedwasdatereenMarumerBeelden-stormhadplaatsgevonden.’Volgens mij betreft het hier, na de intochtvanAlva,eennegatiefgekleurdegetuigenisbinnen de aanklacht tegen Christoffel vanEwsumdoordeRaadvanBeroerten,voor-gezeten door Alva zelf. Voor Stad en Om-melandbetrofdituiteindelijkdus157inge-zetenen,dieop10januarien31maart1570werdenbestraftmeteeuwigeverbanningenconfiscatievangoederen(K.V).

13

Een schans in 1593Enzobegint indezevormanno1568ookte Marum de 80 – Jarige Oorlog, durendetot1648.Wigboltjr.enChristoffelvanEwsumwordenmedeaanvoerders van de strijd in Noord-NederlandtegenSpanje.De Ommelanden kiezen voor prins Willemvan Oranje, de stad Groningen blijft trouwaan Philips II. Velen vluchten naar Oost-Friesland,dewatergeuzennaarEngeland.Op 1 april 1572 vallen de watergeuzen bijDenBrielonslandbinnen.Nubeginterein-delijkwéleenvolksopstandendatbetekentdeommekeerineenlangestrijd.

In 1582 worden bij de ‘Friesche Paalen’35 Staatse soldaten gelegerd. Een schansis erdannogniet.Directdaarop zijn er indenachtvan18-op19april1582langshetFries-Groningse grensgebied vijandelijkhe-denenbrandschattingenaandegang.Vanhieruit ontstaat in het Westerkwartier tot1594eenlangdurigeSchansenoorlog,waaro.a. Nienoord aan failliet zal gaan. In hetvoorlaatste jaarvan1593worden langsdeFriese grens nieuwe schansen en sterktenaangelegd,o.a.deZwartendijksterSchansendeSchansFrieschepalen.

In het Koninklijk huisarchief bevindt zicheen brief d.d. 6 mei 1593, geschreven opTrimuntdoorgraafWillemLodewijk,waarinhijaangeeft,op5mei1593eenversterkingte hebben gemaakt bij de Friesche Palen.Hijwasdaaropdiezelfdedagaangekomen.Een half jaar later, op 22 september 1593trekt Verdugo met 12 paarden, 4000 maninfanterie,2kanonnenen150wagenslangsdeZwartendijksterSchansoverFrieschepa-lennaarOpende.KrijgshistoricusVanReydtschrijfthierover:

“Nadat de schans klaar was kwam graaf Philips van Nassau langs om de situatie te verkennen. De schans was “bevolkt” met huislieden, geen militairen. Dezen waren er vandoor gegaan toen de vijand naderde. De ‘Spaanschen’ hadden daarop de schans in-genomen. Graaf Philips en de zijnen zagen dat er een Spaanse ruiter van zijn paard tuimelde bij de schans, waarna vanuit de

schans op de ruiter werd geschoten. Dit was een valstrik om Philips te laten geloven dat er bevriende troepen in de schans lagen. Graaf Philips reed in de richting van de schans maar twijfelde en bleef stilstaan. Toen galop-peerden de bezetters snel in de richting van Philips. Die ging er vandoor, maar verloor wel zijn hoed tijdens de vlucht.” Opgetekend in 1644 door Everhard Van Reydt.

In1594wordtdestadGroningendoorhetStaatselegervanMauritsuiteindelijkomsin-geld.Naeenbelegvan2maandengeeftdestadzichop22juli1594over.DitbetekentheteindevandeSpaanseover-heersinginheelhetNoorden.Veelmonniken,priestersennonnenvertrek-kennaarhetZuiden.Enkelejarentevorennog,op1nov.1582enin 1588 opnieuw, verlengden de priorin endekloosterlingenvanTrimuntdepachtvanalhet land, toebehorendeaanhetkloosterTrimunt.Deperiodena1594betekentechterookheteinde in van het klooster van Trimunt. Hetkloosterwordtontbondenin1604.Denon-nenbevindenzichdanalinhunrefugehuis(nu Aduarder Gasthuis) aan de Munnike-holmteGroningen.Het jaar 1594 symboliseert uiteindelijk hetbeginvandeprovincieGroningen,maarhetbetekentzekernognietheteindevande80–JarigeOorlog…

Philips van Nassau.

14

Kaart Schotanus 1664 met Trimunt en midden onder Schans Friesche Paalen.

15

Ruim honderd jaar horlogemaker/juwelier Helmholt in Marum.

Geert Braam

Drie generaties klokkenmakers ‘Helmholt Marum’, een begrip voor de hele regio. Drie generaties Helmholt hielden het bedrijf vanaf 1913 draaiende. Al 104 jaar, onvoorstelbaar.Wie het in Marum heeft over horloges, klokken en sieraden noemt in één adem het be-drijf van Helmholt in Marum. Ik had al een tijdje het plan iets over dit familiebedrijf te schrijven.Er komt over enige tijd namelijk een eind aan dit familiebedrijf. De gemeente heeft het historisch pand al een aantal jaren geleden opgekocht om het centrum van Marum verder op te stuwen in de vaart der volkeren. De zaak aan de Wendtsteinweg zal het zoveelste pand zijn dat sneuvelt voor nieuwbouw. Het familiebedrijf zal na de sluiting geen nieuwe vestiging krijgen. Er is ook geen opvolger om het voort te zetten. We weten dat aan dit prachtige bedrijf van Helmholt straks een einde komt. We zullen het missen, maar laten we het bedrijf koesteren zo lang het er nog is.

Een begripZoalsgezegdisJuwelierHelmholtaltijdeenbegrip geweest in Marum en wijde omge-ving. Wie van ons heeft geen herinneringaanzijnofhaareerstehorloge,eeneerstesieraad voor vriend of vriendin of een zil-veren geboortelepel? In de zaak werden

ladenopengetrokkenomeenverlovings-oftrouwring uit te zoeken. Klokken in allerleiuitvoeringen hingen en hangen nog steedsvoordeverkoopindewinkel.Altijdwerdjeopeenbijzondervriendelijkewijzetewoordgestaan. Kwam je even niet uit de keuzevan een bepaald artikel dan kon je er rus-

Teije Helmholt met zoon Eelke Sipke en Jannes.

16

tig nog eens over nadenken. Ook geborenMarumers, die elders waren gaan wonen,kwamenvaakweerbijhetvertrouwdeadresuit. Je wist dat het goed zat. Veel bedrij-venhebbenomwatvoorredendanookdedeuren vroegtijdig moeten sluiten. Ook ditbedrijf heeft stormen doorstaan, maar metvereendekrachtenwistenzedoor tegaan.HetverdienteenwarmplekjeindeMarumergeschiedenisenverdaarbuiten.

Uit de archievenOm me te verdiepen in de familieachter-grond ben ik in de archieven gedoken. In1883wordteneTeijeHelmholtgeborenophetBareveldopdeHaaronderMarum.Te-ije iseenzoonvanEelkeHelmholtenAal-tjeGorter.Als14-jarigeknaapvertrekthijinoktober1897uithetwarmeouderlijkenestnaarLeek.VanLeekgaathijnaarHoogkerkenin1902keerthijalsdienstknechtweerte-rugnaarMarum.Op 9 juli 1906 trouwt Teije te Marum metCatharina Renkema. Het gezin Helmholt-Renkemawoontdeeerstejarenvanhunhu-welijkophetBareveld.Daarheefthijwaar-schijnlijk het klokkenmakersvak onder dekniegekregen.Op1mei1913startTeijeHelmholteenklok-kenmakerzaak in Marum, Wendtsteinweg65, destijds nr. A223. In of rond het jaar1917 wordt deze zaak pas eigendom vanhet echtpaar. Ze kopen de zaak dan vanWiebeRenkema,zaakwaarnemerteGronin-gen,maarafkomstiguitMarum.Vóórdietijdheeft Teije Helmholt de zaak waarschijnlijkeerstgehuurdvanRenkema.HetgezinHelmholtkrijgtdriekinderen,Eel-keSipke,JannesenHendrik.ZoonEelkeSipke,geborenin1907,vertrektop2augustus1922naarGroningen,maarkomt in 1927 weer terug naar Marum. Hijisvanberoepopticien.Hijvertrektweerop2februari1931,dezekeernaarZeist.Ver-volgensvestigthijzichinLeek.ZijnjongerebroerJannes,geborenin1908,vestigtzichalsslagerinMarumenlaterinGroningen.ZoonHendrik,geborenin1921,zallaterhetbedrijfteMarumovernemen.

Het beginOm meer te weten te komen praat ik metHenkHelmholtenEllyMertens,dehuidigeeigenarenenheb ikeen interviewmetTin-ekevanderBerg-Helmholt,dezusvanHenkHelmholt.Zeiseenkleindochtervandeeer-steklokken-enhorlogemakerTeijeHelmholtendedochtervandetweedegeneratieHen-drikHelmholtenAaltjeAusma.“IkbenTinekevanderBerg-Helmholt,ge-boren11augustus1951 inMarum”,verteltze.” Ikwoonnogsteeds inMarum,samenmet mijn echtgenoot Jurjen van der Berg.MijnbroerHenk is van1956.OnzeouderszijnHendrikHelmholt,geb.22februari1921en Aaltje Helmholt- Ausma, geb. 1 april1921. Ze zijn getrouwd op 22 december1948teMarum”.VanhaaroudersheeftTinekebegrependatTeijedeboeropgingomopallerlei gebiedreparaties uit te voeren. Eigenlijk was hijarbeider,zostaathijook teboek inallerleiakten.Maarhijwaszijntijdvastvooruitenhadalshobbyklokkenherstellen.Hijkwambijveelboerenoverdevloerenvoerdeon-derwegweleenseenreparatieuitenandersnamhijhetvoorwerpmeenaarhuis.Zowashetinhetbeginenopeengegevenmomentishijvoorzichzelfbegonnen.Dein-schrijving bij de Kamer van Koophandel isop1mei1913.

Een advertentie uit de begintijd. De zaak was toen al uitgebreid van horloge- en klokkenmaker naar juwelier. En ook voor brillen kon je bij Helmholt terecht.(Een so eazy is een knijpbrilletje).

17

Zo is het naar het oordeel van Tineke be-gonnen. “Maar ik heb het natuurlijk maarvanhorenzeggen”,merktzenogeensop.“Op het ingelijste aanbevelingsdocumentvanopa,uitdebegintijdvandezaak,staatvermeld ‘onze reiziger‘. Dat zal hij zelf ge-weestzijn.DatwasduswaarschijnlijkronddeinschrijvingbijdeKamervanKoophan-del.Mijnmoederverteldemijeenkeerdatmijngrootmoeder eensgezegdhaddat zemeteenrijksdaalder indekassazijnbegonnenenzichzorgenmaaktehoedatverderzougaanmetdezaak.Mijnopawasechteenmandieveelmetzijnhandenkon,want inhetbeginheefthijooknogstofzuigersver-kocht.MijnbroerHenkverteldemijdatopazelfallerlei tangetjesontwikkeldeomrepa-raties mee uit te voeren aan horloges enklokken. Hij was heel technisch. Opa hadvoorallerleidingeneenoplossing”.

“Ikhebvanmijnvadernietzoheelveelge-hoordoveropa. Ikwas18toenmijnvaderplotseling overleed. Van verhalen vertellenkwam daardoor niet zoveel. Mijn oudershadden het druk met de zaak en daaromisterugkijkenernietzovangekomen.Dusoverhet levenenwerken indewinkelvanmijngrootouderskanikverdernietzoheelveelvertellen.Mijnmoederverteldenogweldatheteenheleaardigeenvriendelijkemanwas. Hij was erg behulpzaam voor anderemensenendatzeidenzeookaltijdvanmijnvader.”

Van Teije naar HendrikIn1949deedTeyedejuwelierszaakoverindehandenvanzoonHendrik.Hendrikwasdat jaarervoor,op22december1948,ge-trouwdmetAaltjeAusma.Teije liet een nieuw huis bouwen aan dehuidigeRaadhuisstraat,nunr.5,enzever-huisdenhemelsbreednaar ruim100meterschuinachterhunhuis.Datwashetallereer-stehuisdatdaargebouwdwerd.HetwordtnubewoonddoordefamilieK.Broekema.TeijeHelmholtisop16januari1952op68jarige leeftijd overleden. Catharina Helm-holt- Renkema is 12 februari 1961 op 76jarigeleeftijdoverleden.

Eén van de vele instrumenten die Teije maakte.

Teije Helmholt en zijn vrouw Catharina Renkema.

Trouwfoto van Hendrik Helmholt en Aaltje Ausma.

18

Tinekeverteltdathaarherinneringenterug-gaantothaarvierdelevensjaar.“Allesdraai-deomdewinkel,wijmochtennietszeggenenmoestenstilzijn.Dathoordeergewoonbij.”Dewinkelwasnogvrijklein,dewerkplaatswas er achter. De volgende anekdote isveelzeggend voor hoe het toeging metkleinekinderen ineenbedrijf. Indedruktemoestvaakeveneenoplossingwordenge-zocht. Mijn moeder vertelde, dat wanneerikalsheel jongmeisjeopdepomoest, ikmet een nylonkous aan de tafelpoot werdvastgebonden.Ikkondangeenkantop.Zokon zij haar werk in de winkel rustig doenenhaarmanwerdnietgestoordindewerk-plaats.Mijnvaderwasookeenheeltech-nischiemandendatismijnbroerHenkookweer.Henkisnetalsmijnvaderookdolopauto’s en motoren. Mijn vader begon meteenDKWmotor,naarikmijherinnerenla-tereenBMW,waarwijwelmeeopvakantiegingen.Ikzatalskleinmeisjetussenhenin.

Zoalsgezegdwas ikalspubernietzomethetverledenbezig,daaromkanikoverdievroegsteperiodeweinigvertellen.Mijnva-derbemoeidezichalleenmetdewinkelalshet druk was. Hij was hoofdzakelijk in z’nwerkplaats bezig. De winkel was niet echtzijnding,daarhadhijhetgeduldnietvoor.Vanhemmoestallessnel,snel.Zezeggenweleenstegenmijdatiknietstilkanzitten,nou dat heb ik dus van mijn pa. Hij wildealtijdvanallesdoenenhadeenhekelaanrommel.Allesmoestvlugenzobenikook.Hijwaswatsnellerdanmijnmoederenwasheel flexibel. Hij kon zo maar even er ietstussendoordoen.Wij hadden vroeger een herdershond, diewas altijd bij mijn pa in de werkplaats. Ikbengekophonden.Alsikthuiskwamvanschool, ging ik eerst naar de werkplaats,naarpaendehond‘Tarzan’.Alshetbegonte onweren werd de hond verschrikkelijkzenuwachtigenknaagdedanaandewerk-bank.

Henk Helmholt met zijn vader Teije in de winkel. De foto is van rond 1941 en Henk is hier onge-veer 19 of 20 jaar. (De naam van het jongetje is bij de familie niet bekend, mogelijk kan een lezer ons hier aan helpen?).

19

Vergeleken met nu was een horlogerepa-ratieveel ingewikkelderdan tegenwoordig.Nu stop je er in veel gevallen een nieuwebatterij in en ‘klaar is Kees’. Wat er in hetbeginaanbrillenverkochtwerddurf ikniettezeggen.Ikdenknietdatmijnvaderindebegintijdzelfalbrillenglazensleep,ietswathijlaterweldeed.Debrillenglazenwerdengeslepen met zo’n ouderwetse slijpsteen,waaraanwatertoegevoegdwerd.Deglazenwerdenbesteldendanmoesthetglasnogworden geslepen, bijvoorbeeld in het mid-denheeldunenaandebuitenkantheeldik.Het washeel riskantvoormijnvaderomzoietsteslijpen.Hijmoestheteerstbewer-kenmeteendiamant,diezatineenhouder-tjeookeenmaakselvanmijnopa.Hijmoesteerstdediksteranderafhalenendanslij-penopdeslijpsteen.Maaromdathetdanzo dun was in het midden, was het vaak‘pats’enwashetglasgebroken.Hijmoestdan weer opnieuw beginnen. Je wilt nietwetenwatvoortermenmijnvaderersomsuitgooidealshetmisging.Wantzo’nbreukkosttegeldenermoestweereennieuwglasbesteldworden,watdenodige tijd kostte.Ikvonddathijerwelheelgoedinwasombrillenglazentemaken.Hetwasechthand-werk. Ikziediegroeneschijfnogvoormij.Boven de slijpsteen een klein kraantje endaar druppelde water uit. Je had wel eenmalvanhetglas,hetwarenplasticmallen.Ikweetnietwaarhijhetvakgeleerdheeft,misschiendathijcursussenheeftgevolgd.Tegenwoordig zetten ze het in een houderenishetallemaalcomputergestuurd.Ikzienogzovoormijhoedewerkplaatser-uitzag,erwarenkastjesvolmetglazen.Datvondikheelfascinerend.Ookhersteldepaklokken en horloges, deed hij soldeerwerkendatsoortdingen.Henkdoetdatnuooknogwel.Onzeklantenkringkwamuitdewijdeomge-ving.NietuitLeekuiteraard,wantdaarwasdeoudstebroervanmijnvaderjuwelier.Wehaddeneenhelegrotegroepvasteklantendie we telkens weer terug zagen. Als eendochter18 jaarwerdkreegzeeengoudenring.Werdze21,dankreegzeeenhorloge.Datwastraditie,vooralbijboerenfamilies”.

Naastdezaakzijnernatuurlijkmeerherin-neringen.“Alsbabystondikbijmooiweerinde kinderwagen achter het huis. Soms lagikdaarverschrikkelijktebrullen.DankwamopoemethelegrotestappenvanafdeRaad-huisstraat over het weiland naar ons huistoe.Zijhoordemijenkondatnietaanhoren.“Jijmoetdatkindnietzolatenhuilen”,zeizetegenmijnmoederenmijnmoederzeidan:”Datbepaalikhelemaalzelf”.Dushethielphaarniets.Enlatertoenikouderwasenbuitenspeeldezeizetegenmijnmoeder:“Datkindkanniettelkens buiten zijn”. Mijn moeder zei dan:“Ik kan haar niet in huis houden, ze wil eruit”. Mijn opoe was een vrouw die niet zogemakkelijk was. Het moest precies zo ennietanders,eenbeetje‘wettig’.Ikwashaarnaamgenoot hè en ze was erg naamziek.Haarkleinemeisjemochtniet zohuilen. Ikbennaarhaargenoemd,ikwordTinekege-noemd,maarofficieelheetikCatharina,datstaatindepapieren.Later deed ik op zaterdag de tuin bij mijnopoeaandeRaadhuisstraat.Daarkreeg ikeendubbeltjevoor.Datdubbeltjewasvoormijheelbelangrijk. IkgingmeteenmetdatgeldnaardrogistVanWijkendankochtikereenzakjesalmiakvoor.Alsiknunoglangshethuisvanopoekomdandenkik:“Erisindetijdnietsveranderd,wantdetuinzieternognetzouit”.Alles draaide thuis om de zaak, het wasdruk. Maar in de weekenden gingen wemeestal naar Dwingeloo, daar hadden weeen stacaravan. Thuis was je nooit vrij endaarwel.AlsjeinMarumevenbuitennaasthet huis zat, klopten klanten ook aan voorkleineklusjes.. “AchHenk (zonoemdenzemijnvader)kan jeditofdatevendoen?”.Bv.eveneenschroefje indebril. InDwin-geloohebbenmijnouderssamenenookwijmetelkaaralsgezin,echtwelgenoten.Mijn vader was heel actief voor de handelinMarum.VelejarenmaaktehijdeeluitvanhetbestuurvandeHandelsvereniging,op-gerichtop8april1935.MedeoprichterwaszijnvaderTeije,dietevensbestuurslidwas.DeLeeksterCourantvan9april1965maaktmeldingvanhet30jarigbestaanvandiever-eniging.

20

Het overlijden van Hendrik sr.EenswasHendrikmetzijnautobijhetga-ragebedrijfSiton inDrachten.Hijwasaltijderggeïnteresseerdinmotorenenauto’s.DeautostondopdebrugenHendrikstonderookop.Hijwildemeekijkenenzienwateraan de motor schortte. Hij stond gebogenoverdemotor,daarwasnietsmismee.Ikheb latermeteenmedewerkervandiega-ragegesprokenendievertelde,datzetegenhemzeiden:“Helmholt,umoetvandebrugaf gaan, want hij gaat omhoog”. Maar hijbleefstaan,hadhetmisschiennietgehoord.De brug werd omhoog gebracht. Na eentijdjekijkenonderdiemotorkapdeedHen-drikeenstapterugenvielzovandebrugaf.Vrij kortdaarna ishij, tengevolgevaneenlongembolie,overleden.”Ik heb toen overwogen om te stoppenmetmijneigenwerk”,verteltTineke.Maarmijnmoederheeftmijdatontraden.Ikwastoen18 jaarenalssecretaressewerkzaamop een laboratorium van de pathologischeanatomie aan de Oostersingel in Gronin-gen.DatbevondzichnaasthetAcademischziekenhuis.Hetwaseenleukebaan.Ikhebdaarverschillendedingengedaanenwerktede laatste 5 jaar als secretaresse voor dehoogleraar,diedaarwasaangesteld.Ikheberuiteindelijk10jaargewerkt.Ophetlaatstwildeikgraagwatkorterwerken,maardatkon niet, dat was nog niet mogelijk in dietijd.Toenbenikerweggegaan.

Moeder in de zaak“Het was voor mijn moeder niet gemak-kelijk, maar ze wilde met het bedrijf door-gaan, zodat Henk jr. later het familiebedrijf

konvoortzetten.Henkhadopdatmomenthele andere ambities, tenminste als hij alambities had, hij was tenslotte nog maar14jaar.Erwerdenplannengemaaktomhetbedrijf, zogoedenzokwaadalshetging,doortelatendraaien.MijnneefTeijeHelm-holt,juwelierinLeek,ontfermdezichoverdeboekhoudingvanonsbedrijf.Hijwasinde voetsporen van zijn vader Eelke SipkeHelmholtgetredenenhaddejuwelierszaakvanzijnvaderovergenomen.Mijn moeder liet de reparaties elders bijcollega’s doen. Een dochter van mijn pa’soudstebroerwasookmeteenjuwelierge-trouwd. Dat was Stroboer, die had een ju-welierszaakindeZwanestraatinGroningen.Die deed o.a. het horlogewerk voor mijnmoeder. Omdat ik ook in de stad werktenamikdetereparerenspullenmeeennamhet vrijdags weer mee terug naar Marum.Dathoefdedannietmetdebodedienstmee.Zohebbenwedataldiejarenvolgehouden.Ikhebveelrespectvoormijnmoederhoezedat klaarde. Ze heeft nog op latere leeftijdhaarrijbewijsgehaald.Zokonzetussendemiddag naar Grootegast rijden, naar oomJannes Renkema. Die had daar een juwe-lierszaak op de plek waar nu Albert Heijngevestigdis.Janneswaseenverfamilielid.Ook reed ze naar juwelier Werkman (geenfamilie) in Surhuisterveen, die het brillen-werkvoorhaardeed.Zijslependeglazenendedenhetafmonteerwerk.Indietijdwerdendeoogmetingenbijdeoogartsgedaan.DeklantenkwamenbijonsmeteenreceptenmoederbrachtdienaarWerkman.Hetwasvoorhaarwelheeldrukenbelastendomdathetbuitendeopeningstijdenvandewinkelmoestgebeuren.”

Tineke:”Indedrukketijd(intijdenvanSin-terklaasenz.)namikweleenszeswekenvrijvanmijnwerk.Ikkondanhelpenindewin-kel.Henkwasnogtejong”.Ikkendedemensennatuurlijkallemaalwel,maarnietaltijdbijnaam.Alsikbijeenrepa-ratieomdenaamvroegverbaasdenzezicheroverdatikdatnietwist.Ofzezeiden“BenjijeenzusvanHenk?Hoekandat,wanthijheeft vandat langehaar en jij hebthet zokort.Tot 1984 woonden mijn moeder en Henk

Tineke bekijkt wat oude foto’s.

21

samen in de zaak”. Daarna verhuisde deweduwe Helmholt-Ausma naar het huisjevanYpeVeldstra,datachterdezaakstond.Henk kwam als hoofdbewoner in de zaak.HetoorspronkelijkehuisjevanVeldstrawerdafgebrokenenerisopdiezelfdeplaatseennieuwhuisgebouwd.Deoudefundamentensteldennietsvoor,heelondiep.”Daarheeftmoedernogjarengewoond.Tot1990bleefzeactief indewinkelenzoonHenkwerk-zaam in de werkplaats. Moeder is 12 juni2014overleden”.

Henk en Elly Het jaar 1990. Het brillenwerk is gestoptendeoverdrachtvandezaakvindtplaats.Henk en zijn partner Elly nemen de juwe-lierszaak over van moeder Aaltje. Henkheeft–o.a.opadviesvanJanvanWijk,eenkennisvandefamilieHelmholt-eenoplei-dinggevolgdopdehorlogemakervakschoolinHoorn. Datwastoennogeenopleidingvanzo’n3à4jaar.Henk:“Toenikafgestudeerdwas,hadikookgelijkhetmiddenstandsdiplomaopzak”.Henk blijkt heel goed in het fijnere werk,maar daarnaast is hij ook handig met au-

to’senmotoren.Datheefthijzichzelfaan-geleerd. De werkplaats ziet er nog exacthetzelfdeuitals ten tijdevanzijnvaderengrootvader.Natuurlijk is erwel nieuweap-paratuur bijgekomen, maar de oude werk-banken vergeet ik nooit meer. Henk houdtookwelvaneenstukjenostalgie.Hij vindtdat mooi. Sommige mensen in de winkelgenietenbijhetzienvandiewerkplaats.Zevindenhetnogechtietsvanvroeger.

Kennis Jan van Wijk over de familie Helmholt.“Hendrik sr. was een heel sociaal man, ikkonheelgoedmethemoverweg.Wewarenbeiden in het bezit van een motor en gin-genvaaksamenaanderit.Eensgingenwenaardebollenvelden.Hetwasdanweleenrit op zondag, maar wij hebben geen bol-lengezien.Wehaddenhettedrukmetklet-sen.Welzagenwediekleurigeveldenaanonsvoorbijgaan,maarwekwamenzonderbollen thuis. Mijn vrouwende vrouwvanHendrik Helmholt waren vriendinnen. Toenik eens aan bed gekluisterd was, brachtHendrikmijzijngrammofoonmeteenhele

Henk jr. in de werkplaats bezig met een reparatie.

22

serie grammofoonplaten. Daar kon ik mijgoed mee vermaken. Vader Teije was ookheelsociaal.NatuurlijkwasHelmholtwasonze juwelier.Watikomheb,mijnhorlogeenmijngoudenringenmet inscriptie,datkomtallemaalbijHelmholtvandaan.DeringenzijnnogdoorTeije Helmholt gegraveerd. Ik heb de driegeneratiesHelmholtzoheelbewustmeege-maakt.Bij een bijzondere gelegenheid kregen weooiteenseenbarometer,diehangtnogbijmijinhuis.”

De toekomstHetbedrijfspandmetwoning iseenaantaljaren geleden verkocht aan de gemeente,metdeoptiedathetnogtien jaargehuurdkonworden.Datisnuwaarschijnlijknogeenjaarofdrie.Dan isHenk tegende65 jaar.Hijoverweegtomzijnvakdanalsreparateurnogthuisuitteoefenen,dusalsthuiswerker.Mogelijkkanhij reparatiesvooranderebe-drijvendoen.Hijziethettegendietijdwel.Mogelijkgaathijzichspecialisereninhetre-parerenvanklokken.

N.B.Omniemandtekorttedoennoemenweookdenaamvandeanderehorlogemaker/juwe-lier in Marum. n.l. Anne Middel, die vanaf1920,opnoggeen300meterafstandvandeHelmholt’swoonde.

Stamreeks van de familie Helholt

1e:BerentJansenJantje2e:JannesBerents(*+/-1735),gehuwdmetAukienArents(*1737teKuzemerbalk)wonendeteSebaldeburen.3e:FockeJannesHelholt(1769-1838),gehuwdop18-01-1801teSebaldeburenmetFrouktjeJosuasBosman(1779-1849).DeoudersvanFrouktjezijnJozuaTeijesenBaukjeEelkes.Vermeldingswaard,omdatbeidepatroniemen(TeyesenEelkes)zichalsvoornamenvoortzettenindezestamreeks.4e:TeijeFokkesHelmholt(1815-1838)gehuwdop13-04-1843teMarummetTrientjeHendriksvanderVeen(1818-1880)5e:EelkeHelmholt(1857-1901),gehuwdop25-11-1882teMarummetAaltjeGorter(1860-1917)6e:TeijeHelmholt(1883-1952)gehuwdop09-07-1906inMarummetCatharinaRenkema(1885-1961)7e:HendrikHelmholt(1921-1970),gehuwdop22-12-1948teMarummetAaltjeAusma(1921-2014)8e:Tineke(*1951)metpartnerJurjenvanderBergenHenkHelmholt(*1956)metpartnerEllyMertens.

23

Een bijzondere grafplaat te Niebert.M. Meines.

Tot voor enige jaren lag op het kerkhof te Niebert een bijzondere grafplaat van gietijzer.De vlakke gietijzeren plaat is vervaardigd door de Asser IJzergieterij N.V. ( opgericht 15 februari 1866). De fabriek was gesitueerd aan het toen pas gegraven Noord-Willemska-naal, waarlangs de af- en aanvoer werd geregeld en had de beschikking over een stoom-machine van 8 PK. Er werkten destijds ongeveer 60 personen.De fabriek kreeg vorstelijk bezoek van Prins Hendrik der Nederlanden, dit ter gelegen-heid van het Heiligerlee feest op 24 mei 1868. Des middags werd een plaquette gegoten met de tekst: ‘Ter ere van Graaf Adolf en Prins Hendrik 1568-Heiligerlee- 1868’.Dit koninklijk bezoek geeft aan dat het hier om een belangrijke fabriek ging.

Naast vele andere gietijzeren productenwerd zgn. funerair gietwerk gemaakt, vanvlakke grafplaten tot complexe grafmonu-menten.Gietijzerengrafmonumentenwarenvanafdevroege19eeeuwinzwanggeraakt,doordetechnischevooruitgangindeijzer-gieterijen.Rond1830verschijnendeeerstegietijzerengraftekensoponzedodenakkers.De Asser gieterij heeft zich hoofdzakelijktoegelegd op het vervaardigen van vlakkegrafplaten, waarvan er nog enkele bekendzijn.Landelijkgezienwashetgietwerkvanhogekwaliteit.Opditsoortplatenkomen inanalogiemetstenenplatenzgn.doodsattributenvoor.Opdeplaat inNiebertzijnditertwee,éénbovendebeletteringenééneronder,tewe-ten:1.eenstaartbijtendeslang(eeuwigheidsym-bool ouroboros, er is geen begin en eind).Deslangishetoudesymboolvoorlevenendood, gif en genezing. De ‘staartbijtende’slang, zoals veelvuldig afgebeeld op graf-zerken,ishetsymboolvandeoneindigheid.2.eenvliegendezandloper(verwijstnaarhetbestaandatkortstondigis,detijdvervliegt).De zandloper is het symbool van de kort-stondigheidvanhet levenenhetonvermij-delijkenaderendestervensuur.Alssymboolvan de dood kwam de zandloper voor heteerst voor in de Middeleeuwen. De zand-loperdievoorzienisvanvleugels( linksdevleugel vandeduif ‘dedag ‘ en rechtsdevleugelvandevleermuis‘denacht’.De betekenis van de vleugels ( soms ookalleenduivenvleugels) is dat het leven ver-vliegtbijdagennacht,bijgoedenkwaad.

Debeletteringvandeplaat is inRomeinsekapitalen.

Detekst:

RUSTPLAATS VANR.L.ZUIDERWEG

GEB. 30 OCTB 1788OVERL. 24 OCTB 1849

ENA.J. SCHUURMAN

GEB. 16 NOVB 1793OVERL. 9 APRIL 1873

ECHTGENOOTENTE NIEBERT

24

De Joodse HeHalutz in MarumHenk van der Wijk

Onlangs kreeg de HVW de vraag of er bij onze vereniging informatie aanwezig was over joodse mensen die na de Eerste Wereldoorlog op een boerderij in Marum waren neer-streken om er opgeleid te worden voor het boerenbedrijf, om daarna met de nieuwe ken-nis naar Palestina te emigreren en daar de landbouw van de grond te krijgen. In het boek ‘Vlijtige armoede en tonnen Gouds’ van de gebroeders Boerema werd al eens aandacht besteed aan dit merkwaardige stukje verleden. Ik werd geattendeerd op inte-ressante (nieuwe) informatie en foto’s over dit onderwerp, genoeg om een artikel te wij-den aan dit voor velen onbekende stukje Marumer historie. De rode draad in dit verhaal is een feuilleton van 5 januari 1919 van de hand van Jakob Israël de Haan, verschenen in het Algemeen Handelsblad, die het Marum van honderd jaar geleden bloemrijk wist te beschrijven.

In 1918 had de Nederlandse publicist Ja-kob Israël de Haan in het Algemeen Han-delsbladmeegedeelddathij vanplanwastevertrekkennaarPalestina.Ineenvanzijn394feuilletons,welkehijvoorhetAlgemeenHandelsblad publiceerde, schrijft De HaandathijvoorzijnemigratienaarPalestinawasbenaderd door een zionist uit Rotterdam,welkehemvoorzijnvertreknoggraagwildespreken.Deze Rotterdammer was wijnhandelaarMarcu Cohn, die hem er op attent wildemaken dat hij ongeveer een jaar eerder inMarumtweeboerenhoevesplusgrondhadgekocht, waar Joodse jongens uit voor-namelijk Polen werden opgeleid voor delandbouw. De wijnhandelaar nodigde DeHaanuitommethemdereisnaarMarumte maken en dit te aanschouwen. HoewelhetartikelwatDeHaanhieroverschreefnietverstoken is vanJoodsepropagandavoordenieuwestaatPalestinaendoordrenktismetreligieuzetekstenengebeden,geeftDeHaan daarnaast toch ook een mooi tijds-beeldvanMarum,hoeheterhonderd jaargeledenuitzagalsmededebeknopteJood-segeschiedeniswelkezichdaarafspeelde.HetdorpkendenamelijkbuitenditprojectgeenJoodsegemeenschapzoalsonderan-dereinLeekwelhetgevalwas.

Jakob Israël de HaanJakobwerdgeborenteKloosterveenonderSmilde,alszoonvanIzakdeHaan,onder-wijzerenvoorzangerindesynagogeenzijnvrouwBetjeRubens.DeHaanwas

naastpublicisttevenseenbekendschrijver,dichter,rechtsgeleerde,(anti-)zionisteneengrootbepleitervanhetsamenlevenvanJo-denenArabiereninhetMidden-Oosten,watanno 2017 nog steeds een actueel themais.Hijwildedetegenstellingentussenbeidegeloofsgroepen op een vreedzame manierwegnemen, wat hem door de zionistischeleiders niet in dank werd afgenomen. Zijnidealenkosttenhemuiteindelijkop30juni1924het leven, toenhijdoorHagana-aan-hangerAvrahamTehomiinJeruzalemwerdvermoord.

Jakob Israël de Haan (1881-1924)(Bron: Wikipedia, publiek domein)

25

De Rotterdamse wijnhandelaarWijnhandelaar Marcu Cohn was op 13 fe-bruari1882tePlopeni,gemeenteBorzeştiinRoemeniëgeborenalszoonvandeJoodselandbouwerJancuCohn.Nazijnschoolop-leiding, was hij enige tijd werkzaam in delandbouw, maar om onbekende redenentradhijalgauwdaarnaindienstbijwijnhan-delChristoForatosteGalaşi.In1904vattehijhetplanopom,zoalszove-leEuropeanenindietijd,naardeVerenigdeStatenteemigreren,omdaarzijneigenwijnimperiumvandegrondtekrijgen.Hetschipdat hem de Atlantische Oceaan over zouvaren,moestbijRotterdamvoorhet laatstkoleninnemen.HetgingdaarvoorankerenCohngingaanwal.Enkeledagenlaterzouhet schip weer vertrekken met Marcu aanboord.Dezewildeechtervoorzijnovertochtzijnsigarettenvoorraadnogaanvullen.Indedichtstbijzijnde rookwarenzaak trofhijdaardebevalligeverkoopsterRebeccaOssedrij-ver.ZijwasderedendatCohnzijnhandels-lichaaminwijnensterkedranknietinAme-rika,maarinRotterdamopbouwde.Debootvertrokdus zonderCohn.Het stel tradop13december1906inRotterdaminhethu-welijk,maarhetbrachthengeenkinderen.Vijf jaarnahethuwelijkwerdCohntotNe-derlandergenaturaliseerd.HijrichtteinRot-terdamdefa.M.Cohnop,handelaarinwijnenspiritualiën,laterN.V.M.Cohn,welkeopgroteschaaldrankim-enexporteertvanennaarvelelandenindewereld.Inmei1940werdbijhetbombardementvandeRotterdamsebinnenstadzijnimperiuminennabijdePelikaanstraat3totaalverwoest.Het bedrijf werd na de oorlog weer opge-bouwd in Schiedam, waar eerder al eendistilleerderij van de N.V. was gevestigd.Het concern floreerde als tevoren. CohnbekleeddetijdenszijnlevenveleJoodseenniet-Joodse bestuursfuncties in verschil-lendebedrijfstakken. InRoemeniëwerdhijin 1932 onderscheiden met het OrdetekenvanCommerciëleenIndustriëleVerdienste.Hijoverleedop5februari1949enzijnvrouweenhalfjaarlaterop6augustus,beidenteWassenaar.

De HeHalutzOp een vergadering van de MaatschappijtotNutder IsraëlietenvanNederlandwerddezorguitgesprokendatdewerkzaamheidvanJodenindelandbouwlangzaamaanhetvervagen was, terwijl sommige feesten alsPinksterenenhetLoofhuttenfeestnaasthunreligieuzebedoelingookhunbetekenisvoordelandbouwhadden.MarcuCohnheeftditwaarschijnlijkterhartegenomenenernaargehandeld.HijwasernamelijkookvanovertuigddathetJoodsevolk in Palestina een goede agrarischesectornodighadenkochtdaaromboerde-rijenenlandbouwgrondomOost-EuropeseJoodsejongerenuitvoornamelijkPolen,Ga-liciëenLitouwenopteleidenvoordeland-entuinbouw.DezejeugdgingzwaargebuktonderdenasleepvandeEersteWereldoor-log en velen waren hun geboortegrond in-middelsontvlucht.In1905waser indeVerenigdeStateneenHeHalutz(halutz=pionierinhetHebreeuws)beweging ontstaan, ook wel Halutzim ofChalutzim genoemd. De leden kregen eenspecialeHeHalutzlidmaatschapskaart.

Marcu Cohn (1882-1949)(Bron: ‘Persoonlijkheden in het Koninkrijk der Nederlan-den in woord en beeld’ 1938, Uitg. Van Holkema & Wa-rendorff)

26

Deze zionistische beweging trainde jongeJoodse mensen om zich daarna te vesti-gen in Palestina om hun vakbekwaamheidaldaarinpraktijktebrengen.Zoverspreiddezich deze beweging na de Eerste Wereld-oorlog ook over Europa. Er ontstond ookin Nederland een eerste HeHalutz groependeze teldebijaanvangzeventien leden,waarvannegenwerkzaamwareninDeven-ter,waardeherenCohenenVissereenkwe-kerijhaddenopgezetvoorhetonderrichtindetuinbouw.Deoverigeachtledenwerdennaar Marum gezonden, naar een boerderijopDeHaar,welkeMarcuCohnin1918hadaangekocht, om er het land te ontginnen,graanteverbouwenenzichtebekwamenindeveeteeltenzuivelbereiding.LaterwerdenooknogHeHalutzgroepen in ’s-Hertogen-bosch,Amsterdam,WinterswijkenSloteninhetlevengeroepen,waarookdeboscultuurnog aan het land- en tuinbouw onderwijswerdtoegevoegd.

BranahoeveHoewel Cohn wijnhandelaar was bleef zijnbelangstelling voor de landbouw groot. HijkochtenkeleboerenbedrijvenmetgrondenverleendezozijnsteunaandeJoodseHe-Halutz.

Voorzijde van een lidmaatschapskaart van de HeHalutz, met in de cirkel de tekenen van de land- en tuinbouw. Aan de binnen-zijde stond de persoonsinformatie met een pasfoto.(Bron: onbekend)

De Branahoeve geflankeerd door de inmiddels door toegangshekken vervangen ijzeren wielen met daarop nog zichtbaar de naam van de boerderij.(Bron: ‘Vlijtige armoede en tonnen gouds’, J. en H.J. Boerema 1989, Uitg. Rabobank)

27

VoordatCohnzijngezichtinMarumlaatzien,duikenrond1915echterdegebroedersJanenHenderikusvanDiepenopinMarum.ZewarenscheepsbouwersenhaddeneenwerfinWaterhuizennabijdestadGroningen.Omonverklaarbare redenen kochten deze he-ren een perceel bouwland ter grootte vanbijna4,7hectareopDeHaarvanherbergierKlaasPosthumus.Algauwwordthierinop-drachtvandeVanDiepenseenboerderijopgebouwdenreedsin1918wordtdezemetbijbehorende grond verkocht aan MarcuCohn. Het onroerend goed heeft dan eentotale grootte van ruim 52 hectare. EgbertdeVriesuitMarumwordtdoorCohnalszet-boeropdeboerderijgeplaatstomde toe-komstigePalestina-gangersteonderwijzenindelandbouwenveeteelt.Jarenlangstondenervooraandeoprijlaannaar de boerderij twee ijzeren landbouwwielenmeteropgelasteopschriftenBranaen hoeve. De gebroeders Boerema wetentemeldendatlaterebewonersvanhethuisverklaardendatdit‘moedersboerderij’zoubetekenen, maar ze trekken dit in twijfelomdathetwoordbrananietbestaat inhetHebreeuws of Jiddisch. Hun veronderstel-ling dat het een verwijzing naar het Tsje-chische woord brana is, wat hek of poortbetekent,lijktachterhaaldmetdeinformatiedienubekend is.Met ‘moedersboerderij’,werdniethetwoordmoederbedoeld,maarCohnsmoeder;zijheetteBranaGoldmann(ookGoldenberggenoemd).Opdevoorge-velisdenaamvandeboerderijnogtelezen.

ZionDeandereboerderijdieCohnaankochtvoorzijn pionierswerk was de Herman’s HoeveaandeWendtsteinweg,naastdetoenma-ligemarechausseekazernevillaWendtstein.Dezewoningwerdin1862gebouwdinop-dracht van de voormalige burgemeesterEisodeWendtAlberdavanEkenstein.Zijnnazatenverkochtenhetbezitin1906aandeGroningselandeigenaarSietzevanHeukel-om,diehetopzijnbeurtin1918weeraanCohnverkocht.EenboerderijmetgrondinMalijkenDeLindeen tevensenkele lossepercelen hooiland in Lucaswolde en HetLage.VanHerman’sHoeveisdannoggeensprake,DeHaannoemtdeboerderijZionin

zijnverslag,debenamingvandebergwaar-opDavidJeruzalemstichtteenSalomoeenTempel bouwde, de Tempelberg. Het werdhet symbool waar de Joden zich verenigdvoelenmetGod.In het voorjaar van 1919 zal het MarumseZionwordenbewoonddoorboerEgbertdeVriesenzijngezin,dienunogopdeBrana-hoeve wonen. Ook op deze boerderij wor-dende Israëlietenonderwezenengaanzeindeontginningaanhetwerk.IntotaalbezitCohn indegemeenteMarumnubijna118ha. grond. Dit was voornamelijk heide enbouwland,maarookweiland,hooiland,eenboomgaardenenkelepercelenhakbos.

De reis naar MarumInhetnajaarvan1918reizenDeHaanenhetechtpaarCohnnaarGroningen.DaarvoegtdebestuurderJozefGerzonvandeplaatse-lijkeHalutzimvereniging zich bij het drietal.Gerzon zijn dochter zat ook bij de Maru-merHalutzim.Zoreizenzijineenhoogge-bouwdebrikmettweepaardenervoornaarMarum.Cohnlegtuitdathijbijdeboerde-rijopDeHaareenontginningheeft liggen,waarop de acht jongens onderricht krijgeninde landbouwdoordedaarwoonachtigezetboerDeVries.DejongenswonenopdatmomentinhotelBraaksmainMarum-West,beterbekendals‘DeKoppelPaarden’,metalstoenmaliguitbaterKarelBraaksma.EenfotograafdiemetdetreinvanuitGroningenvooruit isgeredennaarMarum,voegt zichnubijhetgezelschapenzorijdenzeviaZionnaar De Haar. In mooie bewoordingen be-schrijftDeHaande rit langsdehoeveaandeWendtsteinweg,waaruitblijktdaterooiteenvijver isgeweestopdeplaatsvanhetgrasveldvoordeboerderij.DeoudereMa-rumers kunnen zich dit waarschijnlijk nogherinneren:

‘… Daar zijn we bij Zion. Het ligt genoegelijk achter zijn vijver en zijn open winterboomen, waardoor de zon. Van voor als een rustig rente-niershuis. Maar van terzij een mooie boerderij: lange, lage schuren, stallen. Er is vijftig H.A. grond bij. Dus niet zuinig opgezet.’

Wanneer het gezelschap het dorp MarumenhetaangrenzendeMarum-Westhebben

28

verlaten,komenzeaanopdeHaarsterweg,waarDeHaanzijnpoëzienogmaalsloslaatophetgebied:

’… De middag is mistig en stil. Het heet hier nog altijd wel Marum. Maar een dorp is het niet meer. Een landweg. Velden. En verspreide boe-renbehuizingen, zwaarmoedig in hun atmosfeer. Verderop, de kant naar Drachten, ligt de arme Friesche heide. Maar daarvan wordt voortdurend door ontginningen veroverd. Sommige stukken zijn niet ontgonnen. Dan heerscht de donkere heuvelige heide tot aan de rij-weg toe.’

ZekomenaanopDeHaarbijdewoningvanboerDeVries,zijnvrouw,zoontjeHenkeneendochtertjewaarvandenaamnietwordtgenoemd.HetishetgezinvanlandbouwerEgbert de Vries (1885-1949) en zijn vrouwGeertjeBol(1889-1963),metzoonHendrikThijs.EgbertdeVriesisgeboreninDoezumen Geertje Bol in Veenwouden volgens dehuwelijksakte van 1912 en Geertje staaterop dat de kinderen naast het Groningsedialect ook de Friesche taal vloeiend kun-nenspreken.

De Joodse arbeiders worden door hunhoofdman Jacob Deutscher gemaand omeventestoppenmethetzwarewerk,zodatde fotograaf ze in de gewenste pose voorzijnfotokanneerzetten.De jongens worden daarna weer aan hetwerkgezetenDeVriesverteltvoltrotsoverhoedeverbouwderoggedoorhemenzijnJoodse jongens van dusdanige kwaliteitblijkt,dathetdoorde regeringaanandereboeren als zaairogge wordt gegeven. Destaatbetaalt5guldenperhectoliterrogge.Erwordtcirca30hectoliter(74kg.)perhec-taregeoogst.DeHaanlooptmetdeIsraëlietenterugnaarhotel Braaksma, waar ze achter de gelag-kamer een gezelschapskamer hebben,metaandewandenportrettenvanJoodseschrijvers,wateropduidtdatzeervoorlan-geretijdonderdakhadden.Enkele jongenslezenaandetafel,anderenvertellenverha-lenbijhethaardvuurenaanheteindevande dag spreekt De Haan het avondgebed.De volgende morgen vertrekt De Haan inallevroegtemetde tramdievanDrachtennaar Groningen rijdt, waarbij hij luidkeelswerdtoegezongendoordeJoodsejongens,diehetHatikwah,hunvolkslied,tengehorebrengen. Vanuit Groningen zette De HaanzijnreispersneltreinvoortnaarAmsterdam.Huisvesting op De HaarDe Joodse pioniers verlieten in 1919 hethotel in Marum-West en werd huisvestingverleend in barakken, die van het ‘Engel-se Kamp’ te Helpman-Groningen naar deboerderij opDeHaarwarenverplaatst.Debarakken waren in Groningen als interne-ringskampvoordeBritsesoldatengebruikt.Toen deze noodgebouwen aan het eindevandeEersteWereldoorlogoverbodigwa-ren geworden, konden ze bij de boerderijopDeHaaruitstekendwordenhergebruikt.Uit deze tijd stamt de groepsfoto, waaropde barakken bij de Branahoeve achter deJoodsearbeidersgoedwaarneembaarzijn.Debarakkenwarennodig,wantdeaanvan-kelijkegroepvanachtjongenswas,getuigehierbovenstaandefoto,behoorlijkgegroeid.Erkwamen laterookenkelemeisjesbijdegroep. Zij kregen werk bij de zuivelfabriek

Jacob, later Jacques Deutscher, hoofdman van de Marumer Halutzim. Hij nam na de Tweede Wereldoorlog de Belgische nationa-liteit aan en werd vastgoedmakelaar.(Bron: Familysearch.org)

29

en hielpen in de huishouding bij de boe-rin.Overnachtendeden ze indeboerderij,dusnietbijdejongensindebarakken.Na-datEgbertdeVriesmetzijngezinnaardeboerderij Zion aan de Wendtsteinweg wasgetogen,moesteropdeHaarsterwegeennieuwe zetboer worden geïnstalleerd. Ditwerden Zweitze Brik en zijn echtgenoteBettjedeHaan.BettjewasnahethuwelijkmetZweitzein1916vanDrachtennaarMa-rumverkastenZweitzesouders,PetrusElesBrikenWietskevanderWoude,verhuisdenrond1893methungezinnaarMarum.In het jaar 1959 schrijft Sijke Bekkema-Petrusma (1905-1985) in een ingezondenstukindeLeeksterCourantoverhaaroomZweitzeentanteBettje.ZijwaseendochtervanBettjehaarzusAntjedeHaanenSakePetrusma. Sijkes tante was belast met dewasvande IsraëlietenenSijke zelf stoptealsmeisjevan14á15jaardesokkenvoorde jongens.Zeweetzichooknoggoedteherinnerendatdebarakin1920vlamvatteendatzijalleboerenindeomgevingdiezemaarkonbereikenbij elkaarhadgebracht

omdezaakteblussen.Hetwastevergeefs,hetwoonverblijfvandejongenswerddoordebrandvolledigverwoest.Metgrotemoei-te wist men de koeien nog tot bedaren tebrengendieindeaangrenzendestalinpa-niekraaktendoordeverzengendehitte,diedestalbinnendrong.

De Joodse Halutzim gefotografeerd op De Haar voor de barakken afkomstig uit het ‘Engelse Kamp’ te Groningen. (Bron: collectie Joods Historisch Museum, ca. 1919)

Zweitze Brik (1891-1975) en Bettje de Haan (1887-1948), laatste zetboeren op De Haar ten tijde van de Joodse Halutzim.(Bron: kleinzoon Zweitze Brik)

30

Gevonden namen uit de Marumer groepVolgens verklaringen van bewoners enmensendiemetdeJodenhebbengewerktzijnermaximaalzo’n20Israëlietengeweestindeperiode1918-1920.AandehandvanhetboekvandeBoerema’senmetdezelfgevonden en verkregen informatie zijn in-middels zeven mensen achterhaald, die inMarumwarenondergebracht:Markus Feuerlicht(*1896Sedziszów,Gali-cië)kwamvanAmsterdamnaarMarum.Hijhieldhetniet langvol inPalestina.KortnazijnaankomstvertrokhijalweernaarWenenenin1921emigreerdehijnaardeVerenigdeStaten.Vandetijddaarnaisvanhemnietsmeerteruggevonden.Mendel Cohn (*1900 Botoşani, Roeme-nië) kwam eveneens van Amsterdam naarMarum. Hij was aldaar sigarenmaker endezoonvanMarcuzijnbroerPincuCohn.MendelgingnietnaarPalestina,hijvertrokviaGoudaenZeistin1924weerterugnaarzijngeboorteland.Esther Molenberg(*1885Groningen-†1940Deventer).Watzijpreciesbijdegroepdeedisnietgeheelduidelijk.ZewasNederlandseenal34jaaroud.NadeperiodeinMarumtrouwdezein1921inGroningenmetWillemWiardienzeleefdendaarnainDeventer.Jozef Götzlerwaseengedeserteerdesol-daat uit het Oostenrijkse leger en er werdvoorhemvanuitAmsterdameind1918toe-stemminggevraagdofhijzichbijdegroepinMarummochtvoegen,watin1919werdgehonoreerd.Dhr. KriegerzijnnaamduiktpasopalsJa-kobdeHaanheminPalestinaontmoetendaarbijverteltdatzeelkaarnogkendenuitde periode dat De Haan de reis naar Ma-rummaakte,waarKriegeronderdeelvandeplaatselijkeHalutzimwas.Mietje Gerzon (*1891 Groningen- † 1977Haifa, Israël),dochtervandealeerderge-noemde fabrikant van vleesconserven uitGroningen, Jozef Gerson. Ze deed haarwerk en opleiding in de zuivelfabriek vanMarum.Mietje (Mirjam)trouwde in1925teTel-Aviv met ingenieur Abraham (Leib) deLeeuw. Hij was een van de grondleggersvandeirrigatieendrainageinhetMidden-Oosten.ToendeTweedeWereldoorlogzichlangzaamaandiende,vattenMirjamenLeib

hetplanopomdeNederlandseJodenvan-uitPalestinateondersteunen.PogingenomJoodsekinderenuitNederlandperbootnaarhetMidden-OostentehalenwerdendoordeDuitsersnogverijdeld.Maarmetdedoordegeallieerden gedetineerde Duitse burgersinderegio,wistenzeeenuitwisselingsplantecreërenmethetkampBergen-Belsen inNazi-Duitsland,watveleJodenuitdatkamphet levenheeftgered.Wrang isdatMirjamhaarvaderJozefGerzoninhetzelfdekamphetlevenlietinjanuari1945.Jacob Deutscher (*1897 Kraków, Polen-†na1958RiodeJaneiro,Brazilië)wasdehoofdman van de Marumer groep. Of hijnaarPalestinagingisonduidelijk,hijbleeferiniedergevalniet.HijmaaktenadeTweedeWereldoorlog regelmatig reizen naar Brazi-lië.HijhadalsJacquesDeutscherdeBelgi-schenationaliteitverkregenenwaseigenaarvaneenvastgoedmakelaardijinAntwerpen.Verkoop van de bezittingenIn1921warenalleIsraëlietenvertrokkenuitMarum en werden de boerderijen met degangbare agrarische bestemming voortge-zetdooreenpachtboer.Waaromhetprojectte Marum tot een einde kwam is onzeker.De resultaten waren veelbelovend en tochwaren de Israëlieten na twee jaar allemaalvertrokken.Datwasookdetijddievoorhunopleidingstond,maarzoalsDeHaanalhadvermeldinzijnfeuilletons,warendevoorditprojectbeschikbarefinanciënondermaats.

De boerderijen waren voor hun doel nuoverbodig geworden, maar Cohn verkochtzenietmeteen.Eind1924wordtindekranteen huurder gevraagd voor de boerderijZion.Waarschijnlijk isdezenietgevonden,want enkele maanden erna wordt de ge-hele inventaris en veestapel van de hoevete koop aangeboden door Cohn. Egbertde Vries, inmiddels verhuisd naar Niebert,regelt de kijkdagen. De boerenplaats metgrondwordtnogdatzelfdejaarverkochtaanonroerendgoedmaatschappijdeN.V.Mar-garetha in Marcu’s woonplaats Rotterdam.BeherendevennotenwerdenHermanusenAntonius van Beek, ook daar woonachtig.VanHermanus(Herman)isdehuidigenaamafgeleid, hoewel het in de volksmond ook

31

vaakjeudenploatswerdgenoemd.JarenlangwashetinbezitvandefamilieVanBeek.HuurderswarenlangetijdJanHasperen zijn vrouw Aaltje Bergsma en later hunzoonsBerendenPietHasper.In1982werdhet eigendom van de familie Oosterwoud.Toendezeemigreerdekreeghetzijnhuidigebestemming als woonoord voor mensenmeteenlichteverstandelijkebeperking.

Bij de nieuwbouw rond de boerderij is destraat er vlaknaastCohnsheem genoemd,een van de weinige tastbare herinneringenaandeHeHalutzinMarum.

De boerderij Zion, tegenwoordig Herman’s Hoeve, Wendtsteinweg 14 te Marum.

De verkoop van de Branahoeve in 1937 (Bron: Delpher.nl, Nieuwsblad van het Noor-den van 12-08-1937).

ZweitzeBrikenzijngezinhaddenDeHaarinmiddelsverlatenenkochten in1926eenhuisje aan de Randel in Marum-West, datnahetoverlijdenvanZweitzeenBettjenogjarenwerdbewoonddoorhunongehuwdezoon Joke Brik. De Branahoeve aan deHaarsterweg44werdnahetvertrekvandezetboer en de Israëlieten door Cohn eerstverpachtaanlandbouwerHendrikBandrin-gaensindseind1926aandeuitZevenhui-zen afkomstige Reinder Tel en zijn vrouwAntjeSlofstra,eveneenslandbouwers.

Pasin1937deedCohnhetbezitopDeHaarvandehand,getuigedeadvertentie.Hierinwordt de boerderij met grond ter groottevan ruim52hectare inaugustus1937aandetoenmaligepachterReinderTelverkochtvooreenbedragvanfl.45.360,-inclusiefdekosten.Ditisomgerekendruim€20.500,-.In de aankondiging tot verkoop staat ver-melddatdestalgeschiktisvoor9paardenen53stukshoornveeenisvoorzienvanzo-welelektriciteitalswaterleiding.DeoverigegrondgaatnaarkopersuitHaren,UbbenaenNietap.NadedoodvanReinderin1966komt het bezit in 1968 in handen van zijnzoonRitskeTel en zijnechtgenoteMaaikeTaekema,diehetnahunwerkzamelevenin1982weerverkopenaanhundochterAntjeTelenhaarmanHaaijeHofstee.Tegenwoor-dig is er een makelaardij in agrarisch on-roerendgoedgevestigdindeboerderij,nueigendomvandefamilieKrol.

32

Zo ging dat toen ...Jan Boerema

Zo nu en dan, of misschien moet je wel zeggen regelmatig, hoor of lees je berichten over schade of last, veroorzaakt door in de vrije natuur levende dieren zoals ganzen, vossen, steenmarters, roeken enz. De begrippen schade en last zijn natuurlijk altijd een punt van discussie, niet iedereen denkt daar hetzelfde bij. Voor hen, die de veroorzakers ervan willen bestrijden, is het vaak moeilijk de benodigde vergunning te verkrijgen. Soms is het zelfs onmogelijk. Vroeger, ik heb het dan over heel vroeger, werd daarover veel lichter gedacht en schroom-de men niet rigoureuze maatregelen te treffen. Dat blijkt uit bijgaand besluit van de Maire van de gemeente Marum op 20 mei 1813.

N.B. Houtekster = Vlaamse Gaai

20 MeyDe Maire der gemeente van Marum gelet, hebbende, op de vermenigvuldiging der roofvogelen binnen dese gemeente, het zij de Ekster en de Houtekster enz. en wel vooral en voornamelijk de zoogenaamde witBekte Roeken: zijnde alle vogelen waar van men bij ondervinding dikwijls geleert heeft, dat deselfe van de aller-schadelijkste gevolgen zijn voor de Land en Akkerbouw: nademaal zij dikwerf bij menigten op het gesaaide komen vliegen, om het zelve te verslinden ---- wijders in aanmerking nemende dat het tegenwoordig tijdstip gemeenelijk de tijd is, dat de voornoemde vogelen in hunne nesten Eyeren of jongen komen te hebben, en dat zulks zeer gemakkelijk valt om deselve voortteling te beletten Besluit! Zoo is het een ieder wie zulks zoude mogen aangaan, om in zijne op het land staande bomen, al zulke of diergelijke vogelnesten mogten hebben: gelast worden, om binnen de tijd van vier dagen na de afkondiging deser of uiterlijk voor den 28 Mey aanstaande door ieder Eigenaar of Landgebruiker uitgeroeid moeten zijn: en zullen diegenen Landgebruikers of Eigenaren, op welkers Land bomen met alzulken nesten na den 28 Mey worden gevonden, vervallen in een boete van twee franc ! voor ieder nest; waarvan de helft ten behoeve de gemeentekas zal zijn, en de andere helft welke de opsporing van voorgeschreven nest gedaan heeft: het zij veldwagter of Gendarmerie, om het even, welke een ieder in zijne kwaliteit, belast is met ene nauwkeurige surveillantie van het zelve -----

voorts is een afschrift deses aan de veldwagter gezonden alsmede dito aan de Gen-darmerie op de Leek ----- en het zelve van de predikstoelen afgelesen en aangeslagen waar zulks behoort, tot een ieders informatie en narigt derselver gedaan te Marum den 20 Mey 1813

Hoezwaardeboetevantweefrancwoogindietijdismoeilijktebeoordelenenofhetbeoogdedoeldatjaarisbereikt,isooknietbekend.Welisduidelijk,datdebedoeldesoortendeaanslagoptermijnglansrijkhebbenoverleefd.

33

Afbeelding optekening origineel besluit.

34

Oud en Nieuw

InderubriekOudeenNieuwhebbenwedezekeergekozenvoorhetpandgelegenMolenweg79teNiebert.

Deboerderijin1910gebouwddoorbouwbedrijfMeekuitTolbert.EigenarenwarenPebeBandringaenFroukjeDijk.

DekavelwasvoorheenweilandenbehoordebijdeboerderijvanPebe,dierechtachterdenieuwgebouwdeboerderijstond,aanhetPad.DeschuurwerdextrahooggebouwdvoordedorsmachinevanPebe(ziefotoblz.145van‘VlijtigearmoedeentonnenGouds’vandegebroedersBoerema)

In1949komthetpandinhandenvanWillemFrederikNiestijl:Op 4 februari 1949 welke comparanten verklaarden dat zij hebben aangegaan een overeenkomst van ruiling betreffende a.l. een den comparant Willem Frederik Niestijl in eigendom toebehorende behuizing, zijnde café met koestalling, schuur doorrit, erf tuin, groenland en weg staande en gelegen aan de Peizer-weg onder Groningen aan Pebe Bandringa te Niebert.

Fotoisvanongeveer1926.

35

TrienkoHarmannusHofkampenTrientjeHendrikjev/dVeldekopendeboerderijop19maart1962vanNiestijl.Zijwonener23jaar.Op20dec.1988kopenHendrikHijmersmaenGrietjeJantjeHijmersma-Hofkampdewoning.(zijwoondenertoenal3jaar).Zijhebbener30jaargewoondenverkopendeboerderijop28dec.2014aanEberthusTrienkoHijmersmaenJannyDonker.Inmaart2016wordthethuisafgebrokenenwordtereennieuwewoninggebouwd.

36

Colofon

’t Olde Guet is een uitgave van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West in Marum.

’t Olde Guet betekentletterlijk:oudelandoflanderij.Inhet jaar1470heefthetkloosterTrimunthaargrondbezit inhetkerspelMarumuitgebreid,doordeverwervingvan‘TyarsemaOldeGuet’gelegentussendeAeendeHaar.

‘t Olde Guetverschijntminimaal2xperjaar.Deverkoopprijsvooreenlosnummerbedraagt€7,50.

Bij de omslagDeafbeeldingopdeomslag ishetschilderijdatdeMarumsekunstenaarTonySimonheeftgemaakt voor de raadzaal van het gemeentehuis van Marum. De acht personen op devoorgrondstellendegeschiedenisendetoekomstvoor;daarnaastookdeintegratievandeMoluksegemeenschapinMarum.Degebouwenopdeachtergrondstaanvoordeachtdorpendiesamendegemeentevormen,v.l.n.r.Lucaswolde,Jonkersvaart,NoordwijkenBoerakker,Nuis,DeWilp,NiebertenMarum.

Doel van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West:DevereniginghoudtzichactiefbezigmetheterfgoedvanheteigenheemomhetwaardevolleuitdegeschiedenisvandegemeenteMarumtebehoudenendebelangstellingvoorenkennisvanonzeleefgemeenschapinhedenenverledentevergroten.

Bestuursleden vandeverenigingHeemkundekring Vredewold-West:-KoosVos,voorzitter Willemstad5,9363XEMarum.Tel.0594-643543.-WimAlberdavanEkenstein,secretaris HetRiet2,9363KGMarum.Tel.0594-642835.-Henkv.d.Wijk,penningmeester VanHoutenwei4,9248SCSiegerswoude.Tel.0594-855560 -GonnekeTeeuwen-Renssen,ledenadministratie Hoornweg62,9363EHMarum.Tel.0594642945

Redactie: KoosVosenCobiOlijve

Willemstad5,9363XEMarum.Tel.0594-643543

Redactiesecretariaat: Willemstad5,9363XEMarum.Tel.0594-643543ehkvos@gmail.com

www.historischeverenigingmarum.nl

Bankrekening:NL77INGB0009557208tn.v.HeemkundekringVredewold-West

ISSNnummer:1877-8968

Druk:HuismanDrukwerkReclamegroep,Marum