40 1

Inhoudsopgave blz.

Inhoud 1

Voorwoord 2

Vanderedactie 3

BakeIpema,vanmelkventertotmelkboerinMarum 4

EenwapeneneenvlagvoorBoerakker-Lucaswolde 12

SechtzehnStreikende,überwiegendKommunisten 13

Dathebjeweermooigedaanjongen 21

ArmoedeenverstoringvandeOpenbareOrdein1847 28

VereenigingtotHulpvoorVlijtigeArmenteDeWilp 29

GrafheuvelsopDeHaar 37

Oorlogstijd:vliegtuigneergestortinOpende 38

Colofon 40

HetlogovanHeemkundekringVredewold-West,naarontwerpvanH.Dullink,heeftbetrek-king op het gebied waarin onze dorpen liggen. De gegolfde lijnen onderin geven de velewatertjesaandieinditgebiedstromenengestroomdhebben.OokhebbenzebetrekkingopMar-heim,gemeentegrenzendaanwater.DegebogenlijniseenTyphalatifoliaofteweleenGroteLisdodde,indevolksmondookweltoureboutofrietsigaargenoemd.Dezeplantkomtinonsgebiedveelvooren iskenmerkend.Hetwoord“riet”van rietsigaarslaatop“OudeRiet”en“ZwarteRiet”,tweegrensriviertjesvanonsgebied.

Colofon

’t Olde Guet is een uitgave van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West in Marum.

’t Olde Guet betekentletterlijk:oudelandoflanderij.Inhetjaar1470heefthetkloosterTrimunthaargrondbezitinhetkerspelMarumuitgebreid,doordeverwervingvan‘TyarsemaOldeGuet’gelegentussendeAeendeHaar.

‘t Olde Guetverschijntminimaal2xperjaar.Deverkoopprijsvooreenlosnummerbedraagt€5,00.

Bij de omslagDe afbeelding op de omslag is het schilderij dat de Marumse kunstenaar Tony Simon heeftgemaaktvoorderaadzaalvanhetgemeentehuisvanMarum.Deachtpersonenopdevoorgrondstellen de geschiedenis en de toekomst voor; daarnaast ook de integratie van de MoluksegemeenschapinMarum.Degebouwenopdeachtergrondstaanvoordeachtdorpendiesamendegemeentevormen,v.l.n.r.Lucaswolde,Jonkersvaart,NoordwijkenBoerakker,Nuis,DeWilp,NiebertenMarum.

Doel van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West:DevereniginghoudtzichactiefbezigmetheterfgoedvanheteigenheemomhetwaardevolleuitdegeschiedenisvandegemeenteMarumtebehoudenendebelangstellingvoorenkennisvanonzeleefgemeenschapinhedenenverledentevergroten.

Bestuursleden vandeverenigingHeemkundekring Vredewold-West:-DeheerB.(Berend)Kingma,voorzitterMalijksepad19;9363ATMarum.Tel.0594641976.-MevrouwJ.(Cobi)Vos-Olijve,secretarisWillemstad5;9363XEMarum.Tel.0594643543.-MevrouwG.J.(Grietje)Hijmersma-Hofkamp,penningmeesterMolenweg79;9365PCNiebert-MevrouwA.(Aaltje)Woldman-Tienstra,lidVijverstraat14;9367PTDeWilp-DeheerJ.A.(Jan)vanderVeen,lidMellemaweg2A;9364PVNuis.Tel.0594513684

Redactie: -MevrouwJ.(Joke)deBoer-JagerKamperfoelielaan6;9363EVMarum.Tel.0594528502.-MevrouwS.(Sineke)deGroot-JagerDeJutte25;9367RNDeWilp.Tel.0594510058-MevrouwJ.(Cobi)Vos-OlijveWillemstad5;9363XEMarum.Tel.0594-643543

Redactiesecretariaat:Kamperfoelielaan6;9363EVMarum.Tel.0594528502;fax0594646220;e-mail:redactie@historischeverenigingmarum.nl

Bankrekeningpostbanknummer9557208tn.v.HeemkundekringVredewold-West

ISSNnummer:1877-8968

Druk;DrukkerijMarwoMarum

2 39

onzevrijheidendievervanhuissneuvelden,eenmonumentopgericht.Iederjaarop4meiwordtbijditmonumentdedodenherdenkinggehouden. Door de oorlogsgravenstichtingzijnnaderhanddegrafzuilengeplaatst.

Ik meen hiermede mijn verhaal, zoals hetin werkelijheid is gebeurd te hebben weer-gegeven,ditinafwijkingvanhetverhaalin‘tOldeGuetnummer7.

Voorwoord

Het beekdal van het Dwarsdiep, (in de volksmond ook het ‘Oude Diep’ genoemd), dat deeluitmaakt van de ecologische hoofdstructuur, zal in de komende jaren worden ingericht alskleinschaligewaterberging,metnatuurvriendelijkeoevers.Insamenhanghiermeewordenook‘dorpsplannen’ontwikkeldvoorBoerakkerenNuis-Niebert.NaarmijnoordeelbiedendezeontwikkelingeneenuitgelezenkansomookhetgebiedTrimuntende– restantender–bunkersuitdeTweedeWereldoorlogaldaar,bijdezeplanvorming tebetrekken. De bunkers kunnen dan definitief een plaats krijgen in het landschap en er aanbijdragen,datdeherinneringaandeTweedeWereldoorlogvoorhetnageslachtbehoudenblijft.Bijhetontwikkelenvanprojecten,wordtdehistorischecontextvoordeplannenmakerssteedsbelangrijker.OokvoorhetWesterkwartierzijnfinanciëlemiddelenbeschikbaar,dankzijsubsidiesvanLeader,eenEuropeesprogrammametalsdoel,hetversterkenenverderontwikkelenvanhetplatteland.DeprovincieGroningenheeftdaarvoor‘plattelandshuizen’ingesteld;voorhetWesterkwartierinGrootegast.

Bij het ontwikkelen van ‘dorpsplannen’ wordt nadrukkelijk de inbreng van de historischeverenigingengevraagd.HetdorpsplanvanBoerakkerisinontwikkelingenNuis-Niebertziteraantekomen,dushetiszinvoldatwijonsberadenoverhistorischeobjecten,diehierineenplaatszoudenmoetenkrijgen.Eenvoorbeeldvanzo’nobject,ishetklinkerweggetjetussende‘Vrijborg’enhet‘NoordelijkArcheologischDepot’inNuis,dateenrolheeftgespeeldindegeschiedenisvanNuistussen1940en1960.Eenplekwaaraanmengoedeofslechteherinneringenkanhebben,maardie–hoejehetookwendtofkeert-inhetverledenvanNuis,vanbelangisgeweest.DeMoluksegemeenschap inMarumheeft ereveneenseenhistorischebandmeeen ikkanmijvoorstellen,daterookvoorhenopdezeplekeenherinneringsplaatswordtgecreëerd.Wellichtheeftooku, lezer, ideeënoverbepaalde,historisch interessante, locatiesdie indezeplannenkunnenwordeningebracht.Wijhorenhetgraag!Numoetunietdenken:“Ach,aldiemoeite levert toch niets op”. Soms duurt het inderdaad lang voordat een goed plan wordtuitgevoerdmaarandere ideeëndaarentegen,wordensomsheelsnelopgepakt. Inhetvorigenummervan‘tOldeGuetschreefikoverdevisvijverachterdepastorieinNuis.Hetresultaatis,datditideenùreedsdoorhetGroningerLandschapismeegenomenindeplanvormingronddeCoendersborch.Wij hebben beslist meer van dergelijke voorbeelden nodig in de gemeente Marum. OpWesterkwartier-niveau is een stuurgroep ingesteld, die ten doel heeft de ‘Canon van degeschiedenis van het Westerkwartier’ op te stellen en vorm te geven, zowel schriftelijk, alszichtbaarinhetlandschap.Deintentiehiervanis,omopeenlaagdrempeligewijzedemensentebetrekkenbijdehistorievanhetWesterkwartier.VoordeHeemkundekringVredewold-WestbiedtditeenuitgelezenkansomhethistorischbesefvandeinwonersvandegemeenteMarumteprikkelen.

BerendKingma.

Een bommenwerper van het type Halifax was opgestegen met nog negentien andere vliegtuigen om doelen in Berlijn te bombarderen. Van de negentien vliegtuigen keerden drie vroegtijdig terug, met motorstoring. Van de andere zestien keerden er twee niet terug op hun thuishaven Leconfield in Yorkshire. Eén daarvan kwam neer in een weiland aan de Openderweg. Nadat ze de bombardementen hadden uitgevoerd, werden ze nog boven Duitsland aangevallen door Duitse jagers. Hoewel ze niet werden achtervolgd, raakte het vliegtuig boven Opende in moeilijkheden. Waarschijnlijk was de machine aangeschoten en waren er gewonden aan boord. De piloot heft geprobeerd een noodlanding te maken. De bemanningsleden waren: Jack Dudley Wormald, captain, 21 jaar, Thomas Frederick Eastcott, staartschutter,19 jaar, Francis Kevin Williams, navigator, 25 jaar, Rex John Newell, rugkoepelschutter, 21 jaar, Hubert Cecil Lloyd Thomas, radiotelegrafist, 22 jaar, Colin Sheldon, bommenrichter, 22 jaar en John Thomas Darwood, boordwerktuigkundige, leeftijd onbekend. Allen waren Australiër, behalve Darwood, hij kwam uit Engeland. (Citaat en afbeelding: Ab A. Jansen)

38 3

Van de redactie

Uleestnuinhet10enummervan’tOldeGuet!Wijhebbendaargeenspecialeaandachtaanbesteed,maarhetistochweleenmijlpaalendaaromnoemikhethiereven.Inoktober2004begonnenwevoorzichtig,maarhetbladgroeitenbloeit.Diegroeiisletterlijk:wezijneenstukdikkergewordenenookdeoplagestijgt.Met‘bloei’doelenweopheteffectdathetbladheeftendereactiesdiehetoproept.Steedsvakerontvangenwijresponsvanlezersensteedsvakerookkrijgenwijartikelenterpublicatieaangebodendoorderden.Daarzijnweontzettendblijmeeenwewillenugraagindezevreugdelatendelen!

Ommetheteerstetebeginnen:Indezomervan2008kwamenweviademailincontactmetmevrouwKlazema-deGroot,dieinhetjulinummervoorheteersteenfotozagvanhaaroudtanteGrietjePraamstra-deGroot(Grietmuoi)enhiervangraageenafdrukwildehebbenvoorhaarboekmetfamilieverhalen.Als‘wederdienst’werdzijlidvandeverenigingenvoorzagzijderedactiealeenpaarkeervanenthousiastemailtjeseninteressanteinformatie.OokontvingenweeenaardigebriefvandeheerP.Noord,dievan1946tot1953ophetoudegemeentehuisaandeKruiswegwerkte.HijstuurdeookeenfotovanhetvoormaligetolhuisjeinNiebert.Zijnvader,FokkoNoord,bouwdeopdezepleklatereenkruidenierswinkel.Ernaaststond de boerderij van zijn grootvader Geert Hendriks. Nog veel meer wetenswaardighedenvermeldt de heer Noord in zijn brief; wij zullen deze op de website van de Heemkundekringplaatsen.Ditgeldtookvoordeuitgebreidereactieopnummer9,diedeheerMennoStrikwerdateDrachtenonsstuurde.DeheerStrikwerda is88 jaaren isgeboren inMarum-West.Hij “werddoordeinhoudvanhetbladzeergetroffen”,schrijfthij“erstondzoveelinvanzijneigengeschiedenisinMarum”.Woordendie,ophunbeurt,onsweerhebbengetroffen.BijbijnaiederefotohaddeheerStrikwerdawelaanvullendeinformatie;wijbeperkenonshiertotzijnoplossingvanhet‘vraagstuk’opblz.30:“deachtersteman,inhethek,isAbelIwema-Bakker,degemeente-secretarisvantoen...DemanlinksiseneGanzevoort(mijonbekend)ennaasthemstaatFokkeEringa (zeerbekendgeweest inMarum).Rechtsnaast Iwema-BakkereneHulshof(mijverderonbekend)enweernaasthemFeddeBreeuwsma,delateregemeente-ontvanger”.

Detweedecategorievanreacties,dieonzebloeikenmerkenenstimuleren,kanueigenlijknietontgaan.Alsuditbladdoorbladert,zultuziendathetmerendeelderartikelentotstandkwamopinitiatief-ofdoorinbreng-vanledenengastschrijvers.Inwillekeurigevolgordebedankenwij:JanBoerema,GeertBraam,L.Buma,JacquesDrenth,DouwedeGraaf,TheoKiewiet,SietseKlaassensenTruusdeWitte.

Dooreendergelijkesamenwerkingkan’tOldeGuetzijnwathet is:eenbladvoorèndoordeledenvandeHeemkundekring,hetgeenonsdannogopeen laatsteaandachtspuntjebrengt.Hebtuditbladvaniemandgeleendofeenlosnummerindewinkelgekochtenbevalthetu?UbentvanhartewelkomalsnieuwlidvandeHeemkundekringVredewold-West.Voor€15,=perjaarsteuntuonzeactiviteitenenontvangtu’tOldeGuettweekeerperjaar.Vanalleeerderverschenennummersisnogeenbeperktaantalbeschikbaar,diewijspeciaalhebbengereserveerdvoornieuweleden.

Namensderedactie,JokedeBoer

Naar aanleiding van een artikel in ‘t Olde Guet, nummer 7, neem ik de vrijheid tereageren op het geschrevene op blz. 31,onderdekop‘Oorlogstijd’.Inditartikelstaanenkele onjuistheden vermeld, die ik gaarnewilcorrigeren.

In het stukje wordt geschreven over hetneergestorte vliegtuig in Opende en wordtverteld dat het vliegtuig door het geschutvanafdewatertorenvandemelkfabriekwerdneergeschoten1.

Door mensen van de BB (BeschermingBevolking), is mij verteld dat het vliegtuig,brandend,uitoostelijke richtingwaskomenaanvliegen.TotgroteopluchtingvandezeBB-ers, leekhetvliegtuighunbewakingsgebiedinwestelijkerichtingtegaanverlaten.Grootwashunverbazingechter,toenhetvliegtuig,datinmiddelssteedslagergingvliegen,eengrote boog maakte en in hun richting terugkwam. Ab Jansen uit Appingedam, heeftonderzoekgedaannaarhetneerstortenvanvliegtuigen in de Tweede Wereldoorlog. Hijschrijft,dathetvliegtuigdatindelateavondvan 15 februari 1944 omstreeks 23.00 uurin Opende neerstortte, bij een luchtgevechtbovenoostGroningenofwestDuitslandwerdgetroffen en brandend in westelijke richtingdoorvloog.

Degehelebemanningwasophetmomentvanneerstortennoginhetvliegtuigaanwezig.Deredenhiervanis,ookvoordeskundigen,nogsteedseenraadseldatwaarschijnlijknooitzalwordenopgelost.Mogelijkwashetvliegtuigzodanig beschadigd, dat de bemanning er

op gerekend heeft dat een noodlandingkonwordengemaakt.Hetlijkteropdatmeninderdaadheeftgetrachtdenoodlandinguittevoeren.Debeoogdelandingsplaatswaseengroenveld,datweleengoedemogelijkheidbood. Echter, een slootje dat dwars op devliegrichtinglag,heeftmenvermoedelijknietkunnen waarnemen. Gezien de afdrukkenindeslootkant,wordtaangenomendatdewielen van het vliegtuig in de sloot terechtzijngekomen,waardoorhetoverdekop isgeslagen.Vervolgensishetbrandendineensmal perceel weiland, van ongeveer 300meter lang, terechtgekomen.Ditmoetmeteenenormekracht zijngebeurd,aangezienhetvliegtuigvolledigvernieldwas.Zelfsdegrootste brokstukken, op de wielen en demotorenna,pastenwelindekofferbakvaneentegenwoordigepersonenauto.

Een groot gedeelte van de bommenlastwas nog in het vliegtuig aanwezig, ookbrisantbommen zo werd beweerd. Geziendeschadeaandeomgevingechtervaltdattebetwijfelen.Brandbommenwarenernogwelvelenaanboord.Tweekwamenterechtophetplattedakvande boerderijdienaastdevuurzee lag.Dezeontbranddengelukkigniet en de boerderij staat er nog. Het strowaarmee de bietenbult was afgedekt, opeen afstand van ongeveer 10 meter vande boerderij, stond wel in brand door eenbrandbom.

De bemanningsleden van het neergestortevliegtuig werden op het kerkhof vanOpende begraven, naast drie Amerikaansevliegeniers, wier vliegtuig al eerder in debuurtvanSurhuisterveenwasneergekomen.Deze Amerikaanse vliegeniers werden laternaareenAmerikaansereveldovergebracht.

NadeoorlogheeftdebevolkingvanOpende,voor deze zeven mannen die vochten voor

Oorlogstijd: vliegtuig neergestort in OpendeIngezonden door de heer L. Buma

De heer L. Buma woonde als 18-jarige jongen in Opende, in de boerderij gelegen nabij de plek aan de Openderweg, waar in de Tweede Wereldoorlog, op 15 februari 1944 om 23.00 uur, een Halifax van de RAF crashte en in brand vloog, waarbij alle zeven bemanningsleden omkwamen. De redactie ontving zijn verslag, via de heer S. Klaassens, die zich de vuurgloed aan de nachtelijke hemel ook nog goed kan herinneren. Het relaas van de heer Buma:

1 Gerectificeerd in 't Olde Guet nummer 8. Het afweergeschut op de zuivelfabriek in Marum stond niet op de watertoren maar op een van de gebouwen in het midden van het terrein.

4 37

Bake Ipema, van melkventer tot melkboer in Marum.Geert Braam

In aansluiting op de ingeslagen weg om bepaalde bedrijfstakken onder de loep te nemen, volgt er nu een artikel over de melkboer Bake Ipema (geboren in 1925 te Groningen) en een aantal van zijn collega ‘s in de gemeente Marum. Bake Ipema is de rode draad in dit verhaal. Met hem heb ik een vraaggesprek gevoerd en dat gaf een schat aan informatie, die ik heb gebruikt als kapstok en heb aangevuld met eigen herinneringen. Ook kreeg ik gegevens uit andere monden en verder informatie uit het gemeentearchief van Marum en uit het Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven. Hoe ging het verkopen van melk en andere zuivelproducten vroeger in zijn werk? Verpakte melk was er in de beginperiode nog niet. Het is nu allemaal zo vanzelfsprekend dat we pakken melk uit de koelvitrines van de supermarkten halen, maar dat ging in het verleden wel een beetje anders. Sommige boeren ventten hun eigen volle melkproductie uit, maar anderen werden ingehuurd door het1 plaatselijke melkfabriek. Bake Ipema, in de volksmond Bakie Iepmoa, was en is nog steeds een bekende verschijning in Marum. Vele jaren zwierf hij dagelijks met zijn melkproducten door Marum en wijde omgeving. Zijn verhaal en geschiedenis komen overeen met de ervaringen van zijn collega-melkventers.

1853enMaaikeMeinemageboren in1861,beideteNiebert,vestigdenzich-opnieuw-indegemeentein1903nadatzeeerstinNiebert,

BakkeveenenRodenwoonden. Zij gingenboeren op een vande grote boerderijenop Trimunt. Toengrootvader Bake in1912overleed,kochtzijn grootmoederMaaike weer ietsnieuws in Noordwijkenboerdedaareerstalleen.Zij staat te boek -zoals dat zo mooiomschreven staat -als landbouwerscheenweduwevanBakeIpema.Laterwoondezedaarsamenondereen dak met haarzoonenz’ngezin.De vader vanBake, Jan Ipema,

geboren in 1895 teLeutingewolde, werd

ookalsnelmelkventerinMarum.Hijtrouwdein1921teMarummetAntjevanDijk,geboortigenwonendeteZevenhuizen.Nazijntrouwen

Hoe kwamen de Ipema’s in Marum terecht?Bake‘sgrootouders,BakeIpemageborenin

SiebengaIn april 2009 werden in Smallingerlandactiviteiten ontplooid over de huisarts-archeoloog Johannes Siebenga. Men heeftmij verzocht om hier aan mee te werken.Siebenga is geboren op De Haar, als zoonvanRoelfSiebengaen JoukjeReindersma.Tijdensmijnonderzoekstuitteikopeenartikelin de Leeuwarder Courant van 5 augustus1932,waarindedriegrafheuvelsopDeHaarendebevindingenbijdeopgravinguitvoerigwordenbeschreven.Onderstaandeenkorteweergavevanhetkrantenartikel.

Grafheuvels uit de Late Steentijd“In de middelste, de grootste, grafheuvelwerdeneengrafenwatschervengevonden.De tweede, de meest oostelijke heuvel,leverdeinteressanteresultatenop.Deheuvelwas van plaggen opgebouwd, terwijl ersporen van houtbouw werden gevonden.Ook werden er drie boomkist graven,een klokbeker en drie barnstenen kralengevonden.Intweekistenvondmeneenmaneneenvrouw.Ophetbeenbotvandemanvondmennogeenstukjewollenweefsel.Indederdekistlagenderestenvanverbrandebeenderen, dit graf moet lange tijd na hetopwerpenvandeheuvelzijntoegevoegd.De derde heuvel was aan de bovenkantergomgewoeld,zeker isdatdezeookwasopgebouwdvanplaggen.Helemaalonderinvondmeneengrafmetdaarindeaftekeningvan een lichaam, dat met opgetrokkenknieënopdezijlag.Voorhethoofdlageenklokbeker, achter de knieholten lag eenbijltje.Menkonafleidendatdepersoonhetbijltjeinzijnhandheeftgehad.Hetwerddusmet voedsel en een wapen begraven”. Deheuvels stammen vermoedelijk uit de LateSteentijd(2400-1850v.Chr.).

Grafheuvels uit het BronstijdperkMaardatwarennietdeenigegrafheuvelsopDeHaar.InhetveldtussendeHaarsterwegen de weg van de puntpaal naar Trimuntwaren nog vier grafheuvels. In 1932 zijndeze grafheuvels onderzocht. Men vondbekertjes, kraaltjes van barnsteen, eenbeitel en scherven van potten en een paarboomgrafkisten.Menkonnogzienwaardelijkengelegenhadden.Deze graven stammen vermoedelijk uit hetBronstijdperk (1850-750v.Chr.) enzijndusjongerdandedriediehierbovenbeschrevenzijn.

Belangstellenden kunnen via mijn e-mail (douwe.degraaf@home.nl) een digitale kopie van het artikel aanvragen.

1 Lezing door Koos Vos, in november 2008, naar aanleiding van zijn onderzoek naar ‘de Bult van Marum’. In ’t Olde Guet van juli 2008 schreef Koos Vos een artikel over dit onderwerp.

Foto uit ca.1933. Vader Jan Ipema tijdens de melkvent route voor de melkfabriek van Noordwijk. (foto: bezit familie Ipema)

Grafheuvels op De HaarDouwedeGraaf

Bij de interessante lezing over de Bult van Marum1 kwam ook ter sprake dat er drie grafheuvels op de Haar zijn geweest. Mijn schoonmoeder, mevr. Hendrikje de Jong-Tellinga vertelde dat ze als kind op die heuvels speelde. Ze vermeldde ook dat er vlakbij een heideveldje was. Ze is nu 90 jaar, het moet dus 1925-1930 zijn geweest toen ze daar speelde.

Deze standvoetbeker met visgraatversiering en groeflijnen, afkomstig uit een der grafheuvels op De Haar, wordt bewaard in het Noordelijk Archeologisch Depot te Nuis. (foto: website NAD Nuis)

1 in Noord Nederland werd veelal gesproken van ‘het melkfabriek’ in plaats van ‘de melkfabriek’.

36 5

Wilpdonatiesverstrekt.Ookindetoekomstzullen, zoals secretaris Theo Kiewietverwoordt,deledenvan‘DeVlijt’zichblijveninzettenvoorditstukjeerfgoedinhetdorp.

maatschappelijk werk. Verder moet hetbestuur, net als vroeger, regelmatig bij deleden aandringen op goed onderhoud vangreppelsensloten.Uiteraard zijn ook de financiën eendoorlopendpuntvanaandacht.Eriswelietsveranderdsinds1907.In1974bedragendeinkomstenf1.895endeuitgavenf 1.888. In kas is f 7,68 en op despaarbankboekjesstaatf1.316.

In80-eren90-erjarenwordendelanderijenvan de vereniging opnieuw ingedeeld inpercelenvan25areenwordterbij23ledeneen ledenstop ingevoerd. De percelen,werden namelijk zo klein dat er niet eensgedraaidkonwordenmeteentractor.In2008heeftdeverenigingnog16ledendie,zoalshetreglementvoorschrijft,alleninDeWilpwonen.Wieverhuistraakthetgehuurdeland en het lidmaatschap kwijt. Men bezitmomenteel twee grote blokken grasland,datingebruikisbijdeleden;hobbyboerenmetschapen,koeienofpaarden.NogsteedswordenaanverenigingeninDe

wasvaderJanIpemaeerstlandbouwer,maarhìjwerdookdegrondleggervanhetbedrijfvanBakeIpemaaandeLindsterlaan.

Jan Ipema was in Noordwijk rond 1930 aleentijdjemelkboervoorhetmelkfabriekvanMarum,maardatwasvankorteduur,omdathijvan9guldenindeweek,teruggezetwerdnaar7guldenenervoordatgeldzelfooknogeen paard op na moest houden. Hij stopteermeeenzijnmelkloopwerdovergenomen

door Harke van der Wier uit Marum. JanIpemahandeldeookineieren,hijkochtzeopbijboerenenverkochtzeopdeeiermarktinLeek.Rond 1933 werd de boerderij in Noordwijkverkochtendefamilieliethetoogvallenopeen huurboerderij in Marum. Het gezin JanIpemavestigdezichindezeboerderijaandeLindsterlaan. In 1934 overleed de weduweMaaikeIpema-Meinema.

LindsterlaanDe Lindsterlaan was nog een onverhardwagenpad, dat bij slecht weer veranderdein een enorme modderpoel. In de jaren1933/1934werddeLindsterlaanverhardmetklinkers. Er was voordien, begrijpelijkerwijs,nogweinigbebouwingaandatpad,hooguiteenpaarboerenbedrijfjes.VaderJanIpemaventtedagelijksdeproductieuitvanzijneigenboerenbedrijfje,bestaande

uit ongeveer 12 koeien. Hij ging met paarden wagen en melkbussen gevuld met volle-rauwe,dusonbewerkte-melkoppad.Zijnklantenkring bestond hoofdzakelijk uit deaanwonendenvandeoudeprovincialeweginMarum,NuiseneengedeeltevanNiebert.Op de onverharde zijpaden kwam hij toennogniet.Op de zaterdagen moest Jan Ipema zelfstwee keer langs zijn klanten. Koelkastenwaren er nog niet en hoewel veel mensenwel een kelder hadden, kozen z’n klantentochvoorversemelkopdezaterdagavond.Deproductievanzijneigenkoeienwasvoordezaterdagnietgenoegenhettekortwerdaangevuld met verse melk van veehouderBerend Straat, achter op de Lindsterlaan;op nummer 45. Hij woonde daar met zijngezin in de periode van 1920 tot 1951 endaarna kwam Jan Meijer op die prachtigeboerenplaats(tot1977).De latere bijproducten, zoals pap enkarnemelk, kwamen van de toenmaligezuivelfabriek uit Noordwijk, waar Bake alsjonge jongen op z’n fiets ook al roomboterhaalde.

Recente foto van de boerderij aan de Lindsterweg 46 te Marum, gebouwd in 1927. Deze boerderij werd door de Ipema’s gehuurd van de familie Van der Meulen uit Drachten. De huidige locatie is na de rotonde, het eerste huis links van de weg. Ook de boerderij ernaast, aan de zuidkant, was - en is nog steeds – eigendom van de familie Van der Meulen. (foto: Geert Braam)

Op deze luchtfoto zijn de landerijen van De Vlijt aan de Commissieweg en aan De Vlijt met een rode lijn gemarkeerd. Het dorp De Wilp is linksonder nog juist zichtbaar.

De benaming ‘Vlijt’ zien we tegenwoordig nog terug in landerijen en in een onverhard weggetje - dat in deze streek een reed wordt genoemd – met die naam. Deze reed is opgesplitst in twee doodlopende delen. Het ene deel loopt vanaf de Jonkersvaart in zuidelijke richting het veld in en het andere deel vanaf de Keuningsweg in oostelijke richting.

Het boerderijtje aan de Noorderweg 9 te Noordwijk, gebouwd in 1912. Tot 1933 bewoond door Maaike Ipema-Meinema en het gezin Jan Ipema. In verband met de herkenbaarheid is bewust gekozen voor een foto uit deze tijd. (foto: Geert Braam)

6 35

Bakegingnade lagereschoolperiode ruim4 jaar lang, 2 of 3 dagen in de week naarde landbouwschool aan de Noorderweg inMarum.Deresterendedagenhielphijthuis,inhetbedrijf.Hij zouookhetboerenvak ingaan, maar in welke vorm was nog nietbekend. Hij haalde op de landbouwschoolzijn vakdiploma’ s en heeft daar later veelprofijtvangehad.

Melkventers, melkslijters, melkboeren en melkrijdersOp mijn vraag of er meer melkventersen melkslijters waren volgt een heleopsomming:De Coöperatieve Melkproductenfabriek‘ZuidelijkWesterkwartier’ inMarumhadzijneigen melkventer, dat was Harke van derWier.LaternamHenkvanderVliethetvanhemoverenweerlaternamKarstvanDellendie loop over. Deze had al een prachtigemotorkar, die hij had overgenomen van degemeente Groningen. Eens was die mooiekargebruiktalsvuilniskar!Jozef vanKammenhadnetalsde Ipema’seeneigenmelkloop,duslosvandefabriek,waarlaterenePopkemaopkwam.OokwasRoelof Huisman vanaf 1949 melkboer inMarum.InDeWilpwarenerzoinenronddeoorlogtwee melkboeren, te weten Poppe van derWalenRiekelVenema.In Noordwijk ventte Van der Veen uitKornhornenJannesMarinus,(devadervanHendrik Marinus, die later ook melkboerwerdinMarum)ventteinenrondBoerakker.HijkwamtotheteindvandeNoorderwegenhetbeginvandeKruiswegengingdanweerterugnaardeLeidijk,waarhijwoonde.Laternam zijn zoon, een broer dus van HendrikMarinus,hetoverinBoerakker.Anderen die zich bezig hielden met hettransportvanmelkwarendemelkrijders.Zijhaaldendevollemelkbussenopbijdeboerenen brachten die naar de zuivelfabrieken inMarum,NoordwijkenDeWilp.Erwarenervelen,waarvanwehierenkelennoemen:JanRenkema uit Frieschepalen, Luut ZeemanuitMarum,JanHeukeruitdeHoutwal,JanGeertNeef vandeHamrik enKaiDrentuithetBoereveld.

De oorlogsperiode 1940-1945.De dagelijkse verspreiding van volle,rauwe melk ging door tot de oorlog. Toenmochtergeenversevollemelk,doorBakeIpema rauwe melk genoemd, meer wordenverkocht. Plannen in die richting waren ereigenlijkalvoordeoorlog,maardeDuitsersvoerdenindatdemelkeerstgepasteuriseerden gestandaardiseerd moest worden. EenalternatiefwasommelkvanhetzuivelfabriekteMarumtebetrekkenendatgingdanookgebeuren.Voorenindeoorlogal,hielpBakezijnvaderom de melk uit te venten. Ze deden hetsamenenwarenomdebeurtbijdestreek.Ookdemelkstakingvan1944isnietaandeIpema’svoorbijgegaan.BijhetfabriekwerdeenmelkrijderaandetandgevoelddooreenDuitser. Hij moest zeggen wie bussen leeggegooid hadden, maar ‘natuurlijk’ kendedie melkrijder de verdachte personen niet.Enige dagen was er geen melk, maar erwerd wel illegaal rechtstreeks van de boergekocht. Een ander voorval in oorlogstijdhoudtverbandmethetvorderenvanpaardendoordeDuitsers.OokBakemoesthetpaard(een prachtige bruine vos met vier wittebenen en een bles) inleveren. Het dier koneigenlijkhelemaalnietgemistworden,maarhet moest. Omdat zijn vader ziek in bedlag moest Bake er mee heen. Onderweg–ongeveeropdehelft-kwamhijbuurmanZuiderveldtegen,diez’npaardnogbijzichhad.Zuiderveldverteldede jongeBakedater op een simpele wijze onderuit te komenwas.Hij zei: “Welmeldenmethetpaard inMarum-West, een handtekening plaatsenoppapierenvervolgensgewoonmetpaarden al weer vertrekken naar huis”. En zogeschiede.Vader IpemakeekverschriktoptoenBakeweermetpaardenalthuiskwam:“Wollen zehetpeerdniet hemmen?” vroegzijnvader.Bakezei“nee”,maardurfdeniettezeggendathijhetzelfzogeregeldhad.Zehebbener verder nietsmeerover gehoord.Eenmooivoorbeeldvan‘kleinverzet’tegendebezetter.OokwerderhooigevorderdvoordepaardenvanhetDuitseleger.Ditwerdgeregelddooriemanddieookvoordeoorlogalaanhooi-enstrotransportendeedvoorzijnbaas,eenfamilielid van de Ipema’s. Ze kwamen er

H.G.IndenendeervenM.J.Boelens,diehetverkochte sinds1884 in eigendomhadden.Bijdeaankoophoordentevensrechtenvanvrijedoorvaartindewijkenenrechtvanweg4overaangrenzendepercelen.

Uit het verslag van 1915 blijkt dat tervergadering heftig wordt gediscussieerdoverdeuittebetalenwerklonen.Menwilhetuurloonwelmet1centverhogentot12cent,maar zou aan de andere kant ‘de minstewerkkrachten krijgen en die niet kunnenweren’. De kwestie loopt zo hoog op, datde penningmeester zich beledigd voelt en

bedanktalsbestuurslidAls in 1931 blijkt dat er veel te veel ledenzijn,dienietopdevergaderingkomen,wordthet voorstel aangenomen om diegenendie zonder kennisgeving drie keer niet zijngeweest,te‘schrabben’.Eindjarendertigheeftdeverenigingblijkbaareigen kruiwagens, die tevens wordenverhuurd. De kruiwagens komen in diversevergaderingenaandeorde.Dehuurwordtnietbetaald en afspraken worden geschonden.Menbesluitgeenmateriaalweerteverhurenaanniet-leden:‘erkomtalleenmaarellendevan’.Er wordt nog een stuk bos aangekocht,zodat er weer enkele werklozen aan het

werkkunnen.Hetwerkdatwordtverschaft,bestaatnaasttakkenbindenuitbonestokkenendraadpalenmakenendezeaandemanbrengen.

De Vlijt in de nieuwe tijdOpvallend is dat in de notulen nergensook maar een woord wordt gerept over deoorlogstijd.Menvergaderdeonverstoorbaardoor over de normale gangbare zaken.Wel blijkt dat in de loop der jaren dewerkwijze van de vereniging drastisch isgewijzigd. Onder invloed van verbeterdesociale omstandigheden maakt het aspect

van werkverschaffing, gefinancierd uit decontributievan leden langzamerhandplaatsvoor de verhuur van perceeltjes land aanleden.In de jaren ’50 wordt uitgebreid vergaderdover het idee van enkele Wilpsters om deeigendommen van ‘De Vlijt’ te verkopen,teneinde met de opbrengst huisjes voorouden van dagen te bouwen. Uiteindelijkkeurendeledenhetvoorstelaf!Alzobesloten:‘DeVlijt’gaatgewoondoor.Ookdeorganisatievaneenjaarlijksbusreisjevoorde ledenenhunvrouwenkrijgtopdevergaderingen veel aandacht. Meer dan dezaken die betrekking hebben op het land,lijkthetwel.Dereisjeszijndanookeengrootsucces.Eenvoorstelomterafwisselingookeens een gezellige avond te houden waareen ‘hummarist’ zaloptredenhaalthetdanookniet.Serieuzezakenwaarinde60-eren70-erjarenoverwordtvergaderdzijn:subsidieaanvragenvan muziekkorpsen, ouden van dagen en

In 1928 wordt op voorstel van J.V. Visser besloten om nog een stuk heideveld te kopen. Een half jaar later is het zover en wordt 5,5 ha heideveld en land, gelegen onder Zevenhuizen, aangekocht. De vereniging moet wel voor f 5000,- hypotheek nemen op andere bezittingen, maar krijgt hiervoor machtiging van de ledenvergadering.

4 Recht van weg: deze formulering wordt in de koopakte gehanteerd. Het bedoelde recht wordt tegenwoordig aangeduid als recht van overpad en houdt in dat bepaalde belanghebbenden, bijvoorbeeld buren, een deel van elkaars grondbezit mogen betreden om hun eigen bezit te kunnen bereiken.

34 7

onderuitdoorinplaatsvandie1000kilohooi,éénpondspekinteleverenbijditfamilielid.Natuurlijk ging dat ook in het geniep, maarerstondweloppapierdathijhetbenodigdehooigeleverdhad.In de oorlog en vlak daarna was allesop de bon. Er waren melk-, gortepap-en karnemelksepapbonnen. Dit gaf eenbehoorlijke administratieve rompslomp.De ontvangen bonnen moesten door Bakeof zijn vader worden ingeleverd op hetdistributiekantoor. In ruil daarvoor kregenze een voorraadbon en op vertoon van dievoorraadbonnen kon er weer melk van hetmelkfabriekgehaaldworden.

Naoorlogse jarenNa de oorlog begint Bake Ipema alszelfstandigondernemerenventdemelkuit,vanuithethuisvanzijnouders.Dezesituatiewerdeentijdjegedoogd,maarwasnietideaal,vanwege de hygiënische omstandighedenop een boerderij. Na zijn diensttijd zou erveranderingindesituatiekomen.Bake was in 1946 dienstplichtig en werd

tijdenszijnopleidinginAssenklaargestoomdvoorNederlandsIndië.Van1946tot1949washij uitgezonden naar de verre Nederlandsekolonie.KeesTurksmauitDeWilpnamzolangdemelkloopwaarenhielddezaakheelgoeddraaiende.ToenBakeeind1949terugkwamkon hij zo weer in de bloeiende melkroutestappen.IndefamilieIpemaiszelfseenfotouitdietijdbewaardgebleven.

ErwerdgezegddatdejongensdieuitIndiëterug kwamen voorrang zouden krijgen bijhetbouwenenBakehadbehoefteaaneenander bedrijfspand met een steriele ruimte.Rond1950kochthijeenbouwkavelaandeLindsterlaan en bouwde daarop eerst eenklein schuurtje, dat diende als spoelruimte,met de bedoeling om er later een huis bijte bouwen. Aannemer Knoop en Wijkstrabouwde deze spoelruimte, zoals op debouwvergunningvan6februari1950vermeldstaat. Volgens de bouwtekening (aanwezigop het gemeentehuis) is de spoelruimtebuitenwerks drie bij vier meter groot, dushet vloeroppervlak was minder dan twaalfvierkantemeter.Er was destijds nog geen waterleiding opde Lindsterlaan en ook niet in de rest vanMarum,maarermoestwelgespoeldworden.De melkbussen moesten weer schoon enhet schuurtje diende dagelijks te worden‘uitgespoeld’.Gjaltemavanhettimmerfabriek‘DeVolharding’hadereenbetonbouwbijenheeftbetonringen indegrond latenzakken.

hetbestuurendecommissievanbijstand,wordtsteedsuitgebreidbeschreven.Develestemmingenenherstemmingenleidenertoedatvergaderingenweleenstotmiddernachtuitlopen.

Op 2 april1908 wordt vergaderd over eenaanvraagvanAlbertdeHaanomeenkrediet

vanhoogstens 30gulden tot aankoopvaneenschaap.Beslotenwordtditkrediet toetestaanopvoorwaarde:1 dat het schaap in het fonds wordt

gedaan2 dat het niet verkocht mag worden vóór

hetafbetaaldis;3 dat,alshetverkochtmoetwordenomde

eenofanderereden,hetbestuurhiervankenniszalgegevenworden;

4 dat bij de aankoop de ‘Vereeniging’vertegenwoordigdzalzijn;

5 dateenborgzalwordengesteld.Hetschaapkanwordenaangeschaft

SubsidieaanvragenvandeVerenigingde vooruitgang in verband met verfraaiingvan het kerkhof en van de ‘Commissie totaanleg van een fietspad’ worden echterafgewezen, aangezien zij niet ten doel

hebben de verstandelijke of zedelijkeverheffingvanhetvolk.Datdeverenigingzorgvuldigtewerkgaatengoedopdecentjespastblijktbijvoorbeelduit de aanvraag van de weduwe Pijpstraom een krediet van f 18. ‘Zij heeft een schaap om ’t half gewin. De eigenaar wil dit verkoopen. Om het te behouden heeft zij tot aankoop genoemde som noodig’. Menheeftgeenbezwaar,maarvraagtzichaf of het schaap wel deugdelijk is. Als hetsoms te oud is,ware het beter dat zij eenkrediet kreeg voor een nieuw schaap. Eenpaarledenzullennaaraanvraagstergaanenhetschaapbezien.Alsallesinordeis,dankan het krediet worden toegestaan op degewone voorwaarden. Is iets mogelijk nietinorde,danzalkredietwordentoegestaanvooreenanderschaaptoteenbedragvan20à25gulden.Zo wordt ook een vergadering belegd omkredietaanvraagvanAllevanDijkvanf40tothet aankopen van een koe te behandelen.‘Daar deze aanvraag voor het bestuur wat te hoog bleek te zijn, werd beslooten een algemene vergade-ring te beleggen, waar 14 leden aanwezig waren. Doordat de leden hunne meening te kennen gaven werdt beslooten dit in stemming te brengen’. Het voorstel werdaangenomen.

Ondertekening scheidingsakteOp 7 december 1910 ondertekent hetvoltallige bestuur van de afdeling De Wilpbij notaris Kingma te Leek de officiëlescheidingsakte. Indenotulenvan1910en1911 is van deze, voor de vereniging tochbelangrijke gebeurtenis, vreemd genoeghelemaalnietsterugtevinden.Wel vermelden de notulen van 27 februari1912, heel summier, dat 4 ha heideveld isaangekochtom teontginnen.Ookdeaktewaaruit deze aankoop blijkt is bewaarden deze geeft meer informatie. Op eenpubliekeveilingbijcaféWalvius teMarum,werdnamenshetbestuurvandeVerenigingHulpvoorVlijtigeArmoedetedeWilp,doorRein Middel geboden op enkele percelenveldgrond en dennebos, gelegen aan deJonkersvaart, bij de zogenaamde SmerigeWijk. De verkopers waren T. Fleerkamp,

Bake Ipema op de melkwagen op de Kruisweg, voor de voormalige lagere school, in 1949. Op de achtergrond het oude gemeentehuis. (foto: bezit familie Ipema)

Kees Turksma, die Bake Ipema verving in de periode 1946-1949, bij de melkkar achter de boerderij aan de Lindsterlaan. (foto: bezit familie Ipema)

Uit artikel 3 punt 2 en 3 van de statuten blijkt dat de doelstelling van de afdeling De Wilp enigszins afwijkt van die der andere dorpen. De Wilpsters hielden zich eveneens bezig met het verstrekken van kleine kredieten, bijvoorbeeld voor de aankoop van een schaap en het toekennen van kleine subsidies aan plaatselijke verenigingen, die de zedelijke en verstandelijke verheffing van het volk beoogden.

8 33

Bakekontoendankbaargebruikmakenvanhetkoelehelderegrondwaterdatopgepomptwerd.ToenBakeIpemaenzijnaanstaandevrouwRuurtjedeVriesenigetijdlatertrouwplannenhadden en een huis bij de bedrijfsruimtewilden laten bouwen, stuitte dat opproblemen.Andere Indië-gangers hadden wèl hunplannen gerealiseerd, maar inmidels waser een bouwstop afgekondigd, dus mochtBake,zelfsopzijneigenterreinwaaraleenbedrijfsruimtewas,nietbouwen!Tochmoester iets gebeuren want er werd dagelijkseen paar honderd liter melk uitgevent, ookkarnemelken‘soepenbrij’.

Van1951-1952woondehetpasgetrouwdeechtpaar Bake Ipema en Ruurtje de Vriesin het kleine huisje van - en naast - deaannemer Knoop (later Knoop en Wijkstra)aandeWendtsteinweg79.Hetnieuwehuis,dat gebouwd zou worden door Knoop, iser uiteindelijk nooit gekomen, maar hij hadweleentijdelijkonderkomenvoorhetjongepaar.

Het schuurtje bleef de bedrijfsruimte voorBake.Paardenwagenwerdenondergebrachtopdeboerderijvanzijnouders.VoorzesuurgingBakealnaarzijnouderlijkhuisomhetpaardmetdewagentehalen. Indewinter,bijsneeuwen ijs,moesthetpaardalvroegop scherp gezet worden om glijpartijen tevoorkomen.‘Opscherp’betekentdatonderde hoefijzers, tijdelijke schroeven gezetwordenmetuitstekendescherpepunten.Hetwaszaakjeindekoudewintergoedwarmte kleden, maar toch moesten de moffen2

vaak even uit om het fijnere werk te doen.Meestalstondereenpannaasthethuis,meteenbriefjeerin.Laterzettenouderemenseneenflessenrekjeklaarachterhethuis,metdebeurserbij;hetkonallemaal!Uiteindelijk kwam er een huis vrij aan deLindsterlaan,nummer17,doorhetoverlijdenvanFrederikPera.BakeIpemaenzijnvrouwkochten dat huis en zagen definitief af vaneeneventuelenieuwbouwbijhetspoellokaal.Het huis dat ze kochten was dichtbij hetbedrijf enerkondus ‘economisch’worden

Dit huis aan de Lindsterlaan 17 te Marum werd gebouwd in 1941 en door het gezin van Bake en Ruurtje Ipema betrokken op 11 juni 1952. Van hieruit werd de melk uitgevent. Deze foto is zeer recent, maar in grote lijnen is het oorspronkelijke huis nog goed herkenbaar. (foto: Geert Braam)

In geval van vererving, huwelijk of overdracht van het recht, moet de beklemde meier een bedrag, meestal ter hoogte van de vaste huur, als zogenaamd geschenk aan de eigenaar betalen3.

In het archief van ’DeVlijt’ zijn uit 1875en1888drieBeklembrievenbewaardgebleven,maarermoetenzekermeerzijngeweest.Indeze beklembrieven wordt de verkoop vanhet beklemrecht geregeld aan: Jan SikkesPompstra,HendrikReinsdeVriesenGeertOost, alle drie arbeiders uit De Wilp, diezich voortaan dus beklemde meier mogennoemen.Debetreffendepercelengrondzijnruimeenhagrootenliggen,voorzoveropditmomentisnagegaan,aandenoordzijdevandeWilpstervaart,terplaatsevandehuidigeCommissieweg,waar‘DeVlijt’totopdedagvan vandaag nog landerijen in haar bezitheeft.

De reden waarom het bestuur van devereniging juist voor de verkoop vanbeklemmingenheeftgekozenisnietbekend.Wellicht vanuit een sociaal oogmerk. Dekoopsom van zo’n beklemming was laag,ongeveer 6 gulden en een ongeveer evengrootbedragmoestjaarlijksop1novemberalshuursomwordenbetaald.Doordezewijzevan‘financieren’washetverkrijgenvaneeneigenbedoeninkjevooreenarbeidereerderhaalbaar,danwanneerdevolledigekoopsomineensmoestwordenopgebracht.

Akte van ScheidingHetbestuurvandeVeerenigingtotHulpvoorVlijtigeArmoedeafdelingMarumenDeWilpbestaat in1875uit Jhr.Hector vanSminia,president, S.H.Coldeweij, secretaris TjebbeJilts Akkerman, Arent Fokkes Eringa, YnzedeVriesenArentHendriksBron.DeeerstedriewonendeteMarum,delaatstedrie te De Wilp, zodat naar het schijnt debeide plaatsen evenveel invloed hadden.Tochmoetener redenenzijngeweestdezegezamenlijke organisatie op te splitsen,

want in 1881 besloten Marum en De Wilpafzonderlijkvanelkaarverdertegaan.Vreemdgenoeg werd deze splitsing pas in 1910officieel in een scheidingsakte vastgelegd,29 jaar later! In deze scheidingsakte staatondermeer: In november 1881 werd door genoemde verenigingen overgegaan tot de scheiding en verdeling van bovengenoemde onroerende goederen. Daarvan werd tot heden geen akte opgemaakt.DescheidingsaktewordtnamensdeafdelingMarum ondertekend door Wijtse Jurjensvan der Meer, landeigenaar, Boke Bosma,landbouwerenGeertdeVries,koopmanennamensDeWilpdoorEelkeNieman,bakker,Rein Middel, landgebruiker en Jacob deVries,landgebruiker.Debezittingenvandevereniging,tergroottevan bijna 15 ha en ter waarde van f 4500wordengelijkelijkverdeeld.HetisopmerkelijkdatalditonroerendgoedligtinDeWilp.Inde scheidingsakte wordt geregeld dat debeidenieuweafdelingenelk5percelen, tergroottevan1à2hatoegedeeldkrijgen.

Notulenboek De eerste vergadering in het NotulenboekvandenieuweVerenigingtotHulpvanVlijtigeArmenteDeWilpisdealgemenevergaderingop dinsdag 19 maart 1907 in gebouw‘Ontwikkeling’, waar 14 leden aanwezigzijn. Tot bestuurslid worden verkozen deherenNieman,MiddelenDeBaanenuitde‘begroting’blijktdathetbestuurin1908vooraankoopvangoederenzalmogenbestedenf400,voorkredietenf200envoorsubsidiesf 25.Men vergadert jaarlijks 1 à 2 keer en denotulen geven de indruk dat de verengingkeurig werd bestuurd. Er wordt telkensuitgebreid melding gemaakt van hetvoorlezendernotulen,definanciëlesituatieen de controle der boeken. Ook de, somsmoeizame,gangvanzakenbijhetkiezenvan

2 moffen = soort handschoenen

3 In het oude Burgerlijk Wetboek stond nog een bepaling over het beklemrecht (art. 1654), maar dat is uit het Nieuwe Burgerlijk Wetboek verdwenen. Het kan dus niet meer worden gevestigd.

32 9

gewerkt’;erzatenéénhuiseneenpadtussenhun‘nieuwehuisenBake’sbedrijfsruimte.

Einde van het tijdperk ‘paard en wagen’Indevaartdervolkerenpastengeen‘paardenwagen’meerenmidden50-erjarenwerddit oude en vertrouwde transportmiddelafgestoten.NadiepnadenkenvolgteruitdemondvanBake nog een anekdote. Het paard kendeallebijzondere,maarvoordehandliggendegeluiden; de herrie van het verplaatsen enrammelenvandemelkbussen,vrachtwagensdiedoorhetdorp redenenniet tevergetende met stoom aangedreven Drachtstertrammet z’n stoomfluit. Maar op een gegevenogenblik-zorond1940–maaktenvaderJanIpemaenz’nongeveer14-jarigezoonBakeweer hun dagelijkse ronde en kwamen ooklangs de fietsenmakerij van Ties Hiemstra.Fietsenmaker Hiemstra was toen noggevestigdineenpand(laterbreierijHofman)tegenover de grote boerderij van de familieHulshoff, met ervoor een brede gracht. Nustaat op de plek van Hulshoff’s boerderijbasisschool‘DeBron’.Juistophetmomentdat ze daar reden klapte er spontaan een

fietsband,wateenenormeknalgaf.HetpaardsloegopholenraaktemetdemelkkarenalindetegenovergelegengrachtvanHulshoff.Metallegevolgenvandien.Voor het paard in de plaats kwam eenbestelauto,metdaaropeengrotemelktank,wanterwerdnogsteedslossemelkverkocht.Maar het aftappen van de melk werd eenstuk gemakkelijker. Op de achterkant vandebestelwagen,dusaandiegrotetank,zateen hevel en er kon telkens per halve literovergeheveld worden, totdat de klant hetgevraagdeaantal liters indepanhad. Indewintertijdbevrorendekranenweleens,maarze werden weer ontdooid met wat warmwatervandeklanten.Inruildaarvoorkregendieeenbeetjeextramelk.Demelkbevroornietindebussenoftank,omdathetconstantinbewegingwas.De kleine bedrijfsruimte op het grotebouwterreinaandeLindsterlaandeeddiensttot begin 1958, want toen verkochten zehet bouwterrein inclusief de bebouwingaanWillemdeKleineuitOpende. Inmiddelshadden Bake en Ruurtje bij hun huis eenbedrijfsruimtegebouwd indevormvaneengrotegarage,metdaarineengrotekoelcelen

haar bezit, een perceel ondergrond van 19 bunder, 99 roeden en 38 ellen, gelegen te De Wilp, grenzend ten zuiden en oosten aan de wijkswallen, ten westen aan Marten Ritsma en ten noorden aan Jan de Grijs.HetlijkterdusopdatdegrondaandeCommissieweg,dienunogsteedsinhetbezitisvandeverenigingalin1848werdverkregen.De vereniging beschikte nu over een flinkperceel woeste grond, dat zij in het kadervan haar doelstelling kon gaan exploiteren.Werkloze,behoeftigearbeidersdieeenberoepop hulp deden, konden worden ingezet bijdeontginningenzoeendagloonverdienen.

Exacteinformatieoverdegangvanzakenbijdezetewerkstellingontbreekt,maareenpaardecennialaterzienwedaterkennelijkalheel

watgrondincultuurisgebracht.Deverenigingverkooptdannamelijkhet‘beklemrecht‘vanenkeleontgonnenpercelenveldgrond.Beklemde meiersDe percelen grond worden dus nietverkocht, verhuurd of verpacht, maar naaroud Gronings Recht, in ‘beklemming’uitgegeven. Dit wil zeggen: de vereniging verkoopt het eeuwigdurende, ondeelbare zakelijk recht van gebruik van haar grond, met de bevoegdheid er een huis, schuur en beplantingen op te hebben, die eigendom zijn van de gerechtigde, die beklemde meier

wordt genoemd. Deze beklemde meier moet alle lasten betalen en jaarlijks een onveranderlijke som, zijnde de ‘vaste huur’.

Bake en broer Oedse bij de melkauto in 1958. De dames bij de wagen zijn Martje Hulshoff en Joukje van der Veen-Stinne. Links het voorhuis van de boerdeirj van Hulshoff met daarvoor de gracht. (foto: bezit familie Ipema)

Deel van een Beklembrief uit 1888, waaruit blijkt dat Geert Oost een vaste en altoos durende beklemming koopt van Arend Hindriks Bron, Ynze de Vries en Markus Ates van der Vliet, bestuursleden der Hulp voor Vlijtige Armoede te De Wilp. De splitsing tussen De Wilp en Marum is in 1888 dus al een feit.

10 31

werk te verschaffen. Deze maatregel heeft reeds volkomen aan het doel beantwoord. Niettegenstaande de winter zich met alle gestrengheid doet gevoelen, is de bedelarij hier geheel opgehouden daar allen die werken, in hunnen behoefte kunnen voorzien, terwijl de diaconieën tevens opmerkelijk verligt worden, daar zij allen die zich voor ondersteuning aanmelden en werken kunnen, naar de commissie verwijzen, waarbij zij meer zouden kunnen verdienen dan zij zouden kunnen bedelen’.

De‘vereeniging’waarhethieromgaatisdeVereeniging tot Hulp voor Vlijtige Armoede,met afdelingen in de kerkdorpen Niebert,Nuis,MarumenNoordwijk.InDeWilpiswelvanaf het begin een plaatselijke afdeling,maardezevaltbestuurlijkonderMarum.

Joan Francois Obbes Dedoelstellingenwerkwijzevandeverenigingzijn vermoedelijk bedacht, door J.F. Obbes,burgemeestervanMarum,dieookdeeerstevoorzitter werd. Hij bepleitte dat een iederdie anders aalmoezen gaf aan bedelaars,ditgeldzoubestedenaanhetlidmaatschapvan de vereniging. De bijdragen werdenin plaatselijke kassen gestort en ook in deeigenplaatsaanminvermogendenverstrekt.Bedelaarskondenwordendoorverwezennaardevereniging,diegeenaalmoezenuitkeerdemaarvoorbetaaldwerkzorgde.Ledigheidenlandloperij werden zo eveneens bestreden.De vereniging stond los van zowel kerk alsgemeente, maar was van de toegetredeningezetenenzelf.Opfinanciëlesteunvandeoverheid werd nimmer een beroep gedaan.

Doordecontributiesvandeledenenmethetincultuurbrengenvanheidegrondwasmenzelfvoorzienendenonafhankelijk.Hoewel de optimistische woorden inbovenstaandebriefandersdoenvermoedenheeft de Vereeniging tot Hulp voorVlijtige Armoede niet de ideale oplossinggebracht voor het probleem van deseizoenswerkloosheid. Wel heeft zij in delange jaren van haar bestaan, op sociaal-economischenmaatschappelijkgebiedveelvoorDeWilpbetekend.

De notulen van de afdeling De Wilp gaanterugtot1907.Dehuidigesecretarissteldehet originele notulenboek uit die tijd, oudenotariële akten en contracten beschikbaarvoorbestudering.Dezedocumentenhebbeninteressantefeitenaanhetlichtgebrachtenbiedenookenigzichtopdegangvanzakenindebeginperiode.Erblijvenechternogvelehiaten.

Het Linster VeenWe gaan terug naar de eerste helft van de19e eeuw. Uit de kadastrale gegevens van1832 blijkt dat destijds de gehele zuidpuntvan de gemeente Marum in het bezit wasvan één eigenaar, te weten notaris FeddeTjeerts Posthumus uit Beetsterzwaag c.s.Vierhonderd hectare heidegrond en water-globaal liggendtenzuidenvanCorpusdeLindeen tenoosten vanDeWilp - dat hetLintserVeenwerdgenoemd,waseigendomvan deze grootgrondbezitter. Het was ervooralleeg,nietsdanwoeste,onontgonnengrond.DeJonkersvaart,diehetgebiedlaterzou doorsnijden was er nog niet. Wel wasdeWilpstervaartalgegraven,dietenwestenvanhetterreinlag.

Met ingang van 1 november 1848 doennotaris Posthumus c.s. een deel van hetgebied van de hand aan: Joan FrancoisObbes,burgemeesterdergemeenteMarum,Lubbe Ebbels Renkema, landbouwer teMarum en Albert Hendriks Oost, veenbaasteDeWilp,directieledenvandeCommissievoor Vlijtige Armoede te Marum. In eersteinstantie is er sprake van erfpacht, maarafgesproken wordt dat de pachters tegenbetaling van f 1149,60 eigenaar kunnenworden. Zo verkrijgt de piepjonge ‘Vlijt’ in

ruimtevoordeopslag.Na drie jaar al, werd de bedrijfsauto metdaarop de melktank, ontmanteld, omdat delosse melk verdween en werd vervangendoorflessenmelk.Het prachtige hevelpompje, inclusief dekijkglaasjes,staatnunoginmuseum’tRieuw,indeCoendersborgteNuis.Degrotetankdieopdebestelwagenzat,verkochtBakeaandeeigenaarvaneenplezierjacht:dieheeftereenwatertankvangemaakt,opz’njacht.

Nahetverdwijnenvandelossemelkkwamener de stalen kratten met melkflessen vanFrico,latervanDomo.HetwerdzwaarwerkvoorzowelBakealszijnvrouw,wantookzijwerktehardmee inhetbedrijf.Zeverkochtmelk en andere producten vanuit hun huis.In de ijzeren kratten zaten 16 flessen melk.Deemballagewaszwaarderdande inhoudvolgens Bake en het ijzer was scherp, dushaddenzevaakdehandenkapot.Hetzwaretillenheeftderugvanzijnvrouwvernield.Bij het uitventen van de melkproductenwerden ‘s morgens vroeg en op zaterdaghand-enspandienstenverrichtdoorOedseIpema, een broer van Bake. Later werdhet werk weer een beetje lichter, omdat erkunststof kratten kwamen en kartonnenverpakkingenvoordemelk.Hetassortimentbreiddezichflinkuit,metbijvoorbeeldflesjeskoffiemelk en frisdrank. Drie flessen vooréén gulden weet Bake nog. Ook herinnerthijzichuitdietijdde‘MelkbrigadieractievanJorisDriepinter’,omhetmelkdrinkenonderkinderen te promoten en de reclame-actiesvanZoetermeersRoem,eenmargarinemerkdat erg aan de weg timmerde, met ondermeerhetzegeltjessparen.Gelukkig was er ook tijd voor ontspanning.Zo werd eens een reisje speciaal voormelkboerengeorganiseerd,naarEmmeloord.Daar stond hen een optreden te wachtenvan een keur van bekende artiesten, zoalsRonnieTober,SjakieSchram,ImkaMarinauitHoogezandenveleanderen.SjakieSchramwerdnogboosomdathijdemelkboerenniet‘los’ kon krijgen…er werd na zijn verzoekniet meegezongen. Ze werden door hemuitgemaaktvoor‘dommeboeren’.

Collega Hendrik MarinusHendrik Marinus vestigde zich in 1956 alsmelkboer in Marum. Samen namen Ipemaen Marinus de fabriekswijk over van RoelfHuisman. De beide Marumer melkventersmaakten duidelijke afspraken over hetgebied waar ze zouden venten. Marinushadeenwinkel indeRaadhuisstraatenvandaaruit ventte hij zijn zuivelwaar uit, ook inzijneigenstraat.Datwaseenuitzonderring,want de afgesproken grens was bij demolenromp van de familie Benedictus.Alles wat ten oosten lag (Marum en Nuis)washetgebiedvanMarinusen tenwestendaarvan was van Ipema. Het heeft nooitproblemengegeven.Ookdestratenvandedorpsuitbreidingen werden weer verdeeld.Deaardvanhetwerkveranderdewel indeloop der tijd; het persoonlijke tintje ging erwataf.Bijdebuitenshuiswerkendevrouwenkon de melboer overdag niet meer terecht.Enkele collega’s van Bake elders in denlandemaakten‘savondsnogeenritomdiegezinnentegemoettekomen.Eenmaal had Bake Ipema bijna een ernstigongelukmetdeDrachtstertram.InNuisreedhijeenzandpadinomeenaantalklantentebezoeken. Na gedane zaken reed hij terugmetzijnmelkauto.Erwasgeengoeduitzichtomdat het huis van Willem Boerema nogaldichtaandewegstondenBakewasalmetz’nautoopderails,toenhijzagdatdetramer met een behoorlijke snelheid aan kwamrijden.Deschriksloeghemomhethart.Hijzettedeautoindevrijloopendeautoroldeterug, omdat de rails hoger lagen dan hetzandpad.Hetwasnetoptijd,detramvloograkelingslangszijnauto.

TenslotteOok de derde generatie Ipema heeft nogmeegewerkt in het bedrijf. Met name voorde feestdagen was zoon Jan een zeergewaardeerdekracht.Toch werd het in 1983 allemaal een beetjete druk voor Bake, temeer omdat HendrikMarinusophieldmetdemelkloopensamenmet zijn zoons een supermarkt begon. Indat jaar kreegBakedekansomgebruik temakenvanderegeling‘VervroegdUittredenvoor Zelfstandigen’. Aan zijn 40-jarigeloopbaan als kleine zelfstandige, waarin hij

Ets door Rembrandt van Rijn, getiteld: Bedelaars aan de deur.

30 11

instantiediezichmethetlotvandebehoeftigebezighieldwasdekerkelijkediaconie.Maarde diaconie van de kerkelijke gemeenteMarum,waaronderookDeWilpviel,zatzelfmetgrotetekorten,waardoorzijonvoldoendein staat was de schrijnende problemen enarmoedeoptelossen.De eerste Nederlandse grondwet van 1814‘beveeltdearmenzorgalseenzaakvanhoogbelangindeaanhoudendezorgderregeringaan’, maar desondanks steeg het aantalbedeelden.Bedelarijkwamheelveelvoor.Desituatiewerdnogernstigertoenin1845deaardappel- en boekweitoogsten mislukten.Door de misoogst was van de 117 haaardappelenindegemeenteMarumslechts29 ha behouden gebleven. Steeds meermensen zaten zonder wintervoorraad. Toenook in 1846 aardappel- en roggeoogstenmislukten, ontstond er grote onrust onderde bevolking, Het gemeentebestuur moestwel met geld over de brug komen om dediaconieënteondersteunen.DeGouverneur(nu zouden we hem Commissaris van deKoningin noemen) riep de gemeente opmaatregelentenemen.Om de kerkelijke diaconie te ondersteunen

heelweinigziekisgeweest,kwameeneinde.Het afscheid van de klanten werd overalfeestelijkgevierd.Nu - in 2009 - circa 26 jaar later, genietenBake Ipema (84 jaar) en zijn vrouw RuurtjeIpema-de Vries (82) samen nog van deherinneringen aan de melkzaak aan deLindsterlaan. Met hun drie kinderen en hunkleinkinderen in de nabijheid is het leven

goed. Maar zoals eerder al vermeld, heefthetlichaamvanBake’svrouwzoerggeledenonderhettillenvandezwarekratten,dathethaarnogdagelijkspartenspeelt.Hunoudedagbrengenzedoor ineen luxeappartementinMarum,metalsbovenburende broer van Bake, de eerder genoemdeOedseenzijnvrouw.

benoemde de gemeenteraad in alle dorpenspecialecommissies.Erwerdvooralnadrukgelegd op hulp aan de bevolking door hetcreëren van werkgelegenheid, zoals hetaanleggenvanvoet-enfietspaden,hetmetdehanduitbaggerenvanvaartenenkanalen,het verbrijzelen van keien, enz. In De Wilpbemoeide zelfs de schoolopziener zich ermee. Hij bepleitte het aanleggen van eenbehoorlijke rijwegvanDeWilpnaarMarum.Er werd inderdaad een weg aangelegd vanMarumoverBareveldnaarDeWilp.Toch komt er niet veel verbetering in desituatievandearmen,toterin1847kennelijklicht aan de horizon gloort en de gemeenterapporteertaandeGouverneur:‘Ter voldoening aan het laatste van Uwe Ed. bovengenoemde circulaire kunnen wij Uwe Ed. mededeelen dat de armoede in deze gemeente zeer is toegenomen, waardoor de subsidiën aan de diaconieën jaarlijks groter moeten worden en de bedelarij schrikbarend was toegenomen. Om hieraan paal en perk te stellen is door de bemoeiing van het plaatselijk bestuur een vereeniging tot stand gebragt, om door vrijwillige weekelijksche bijdragen, de behoeftigen in de zes wintermaanden

Dag van afscheid in 1983. (foto: bezit familie Ipema)Deze kaart uit 1854 toont dat ook in die tijd het Linster Veen nog erg leeg is. Wel zijn dan de Jonkersvaart en de Keuningswijk gegraven

12 29

Rond 1800 vond de bevolking vrijweluitsluitend werk in de landbouw en in devervening. ’s Zomers was er voor iedereenwel werk en inkomen, maar ‘s winters was

diteenstukmoeilijker.Wieomwelkeredenook,niet instaatwas tewerkenkon indietijdnietterugvallenopsocialevoorzieningenen verviel dikwijls tot armoede. De enige

Een wapen en een vlag voor Boerakker-LucaswoldeIr. A. Daae1

Door de steeds toenemende gemeentelijke schaalvergroting schijnt de wens te ontstaan bij sommige kleine kernen, om zich als gemeenschap te manifesteren: zo ook bij de Vereniging voor Dorpsbelangen Boerakker-Lucaswolde. Beide kernen behoren tot de gemeente Marum in de provincie Groningen.

De Vereniging Boerakker-Lucaswoldewenste zijn identiteit zichtbaar te makendoor middel van een wapen en een vlag.HetConsulentschapvoordeHeraldiekindeProvincieGroningenvoldeedaanhetverzoekvandevoorzittervandevereniging,deheerJ. Drenth, en verzorgde een wapen en eenvlag op basis van historisch-/ geografischebronnen.Hetwapen2wordtalsvolgtomschreven:In goud een gaande gevleugelde stiervan keel met een aureoollijn van keel, eenschildvoetvansabelmeteenlelievangoudmetaanweerszijdeneenboekweitbloemvanzilvergeknoptvankeel.Devlagwordtalsvolgtomschreven:In geel een rode gaande gevleugelde stiermet rode aureoollijn, een zwarte broekingeen gele lelie boven en onder een witteboekweitbloemmetrodeknop.

De gevleugelde stier is het zinnebeeld vandeH.LucasdiedenaamgeverwasvaneenmonnikLucasvanhetKuzemerklooster.HijontgonmetzijnmedebroederslandindezestreekenzijnnaamisweerterugtevoerenopdeEvangelist.Dekleurengoudenkeel(rood)zijn terug te voeren op het wapen van de

familievanEwsum,deherenvanVredewoldteNienoord,eengeslachtdateenbelangrijkerolgespeeldheeftinhetWesterkwartierendeOmmelanden.Zijhebbendestootgegeventotdeturfwinninginditgebiedin1508.HetDwarsdiepisdebelangrijksteafwateringvandit drassige gebied, waar het zeewater vrijspel had tussen de zandruggen. Derhalveis gekozen voor een golvende schildvoetwaarvandekleursabel(zwart)verwijstnaardeturfwinning.DegoudenlelieverwijstnaarhetKuzemer kloosterMariapoort, terwijl debloempjesduidenopdeboekweitteelt.Dezebloempjeshebbeneenwit-rodebloeiwijze.

Boerakker is ontstaan aan een oudezandweg:‘BoerenakkersoflaterBuirenacker’Deze zandweg liep van het nonnenkloosterMariapoort (1204) bij Kuzemer in zuidelijkerichting tussen de weilanden, moerassenen het met riet bedekte laagland enzout veen, dat werd doorsneden doorkreken. Het Dwarsdiep is de belangrijksteafwateringskreek. De verdere omgevingbestond uit heidevelden en woeste grond.VóórdevalvanGroningenin1594warenhetdekloosterlingendieboekweitverbouwdenopdezgn.boekweitakkers.Nadereformatie

kwamendezeakkersinhandenvanhetdorpNiebertenwerdentoen ‘Buirenakkers’ genoemd.Lucaswolde wordt voor heteerst genoemd in 1385 toenpastoor Luppold namens deboerenuitdeomgevingeenstuktekendeoverdeafsprakenoverdewaterafvoerinhetlandschapVredewoldwaarinbeidedorpenlagen.

1 Ir. Daae is heraldicus en is voorzitter van het Consulentschap voor de Heraldiek in de Provincie Groningen2 Zowel het wapen als de vlag zijn getekend door C.Q. Walschots te Rijswijk ZH

vlag Boerakker-Lucaswolde wapen Boerakker-Lucaswolde

Vereeniging tot Hulp voor Vlijtige Armen1 te De WilpS. de Groot-Jager en J. de Boer-JagerDeze aansprekende naam moet wel een verhaal opleveren. Dat was ook de mening van Theo Kiewiet, secretaris van de in 1847 opgerichte vereniging, die tegenwoordig in de volksmond kortweg ‘De Vlijt’ wordt genoemd. De heer Kiewiet gaf diverse oude documenten ter inzage aan de redactie en zorgde voor de benodigde aanvullende informatie. Zijn bijdrage, aangevuld met eigen onderzoek2, heeft inderdaad geleid tot een verhaal over een heel bijzondere vereniging die al meer dan 160 jaar bestaat.Het lot van de behoeftige

Deze foto, die werd gemaakt voor 1903 toont De Wilp vanaf de kant van het huidige Plantsoen in de richting van Siegerswoude. Links een klein bruggetje over de Jan Gosseswijk, en rechts de Oude Molenweg. Ongeveer op de plaats van de witte houten brug, staat tegenwoordig de bekende blauwe ‘kunstbrug’. Een heel gezelschap - 17 mannen, vrouwen en kinderen - poseert in het midden. Wellicht de bewoners van de afgebeelde huizen. Aan de oever van de vaart, zitten nog 2 mannen, voor de bult zand, waarmee de wegen zo te zien worden verbeterd. (Foto: collectie Jan en Anneke Bosch)

1 De vereniging die in 1847 te Marum werd opgericht droeg de naam: Hulp voor Vlijtige Armoede. Na de splitsing, blijkt dat in De Wilp afwisselend de namen Hulp voor Vlijtige Armoede en Hulp voor Vlijtige Armen worden gebruikt; ook in officiële documenten. Wij hebben steeds de naam aangehouden die in het desbetreffende brondocument werd gebruikt.2 Het boek Vlijtige Armoede en Tonnen Gouds, van J. en H.J. Boerema, geeft veel informatie over dit onderwerp.

28 13

Op een zomer avond in 1847 ging een groeparbeiderseropuitomvoedselengeldteeisenbij meer welvarende lieden. Evert LammertsKouwenberg was de aanstichter. Hij riep eenflink aantal mannen op om mee te doen aande nachtelijke strooptocht en schuwde geendreigementen om twijfelaars over de streep tetrekken.De‘buit’zougelijkelijkwordenverdeeld;wie iets in eigen zak stak zou met de doodwordenbestraft!

Die avond verzamelden zich bij het Akkermanvallaat: De 47-jarige Kouwenberg, gewapendmet een geweer, Hendrik Harms Elieveld, 23jaar, Gouke Gurbes Jager, 34 jaar, Ype SikkesPompstra,18jaar,RenseGurbesJager,41jaar,Mindert Sytses de Hoop, 52 jaar, Pieter RoelfsTeenstra,17jaar,HeineHeinesRosema,40jaar.Allen woonden in De Wilp en waren arbeidervanberoep.Devolgendedagal,werddoorderechtbank de gevangenneming der verdachtenbevolen!

Wat de nachtelijke expeditie opleverde blijktuit de getuigenissen in het proces dat volgde:Hendrik Derks Menkema, landbouwer, 41 jaar,gafnaastbroodenspekooknogtwaalf25-centsstukken.EgbertJansHeuker,landbouwer,37jaar,gaf brood en enig geld. Harm Egberts Holtrop,landbouwer,72 jaar,gooideheneenbroodtoe.WietskeElsesSiccoma,47jaar,wasalsweerlozeweduwe erg geschrokken en gaf drie worsten,spek, brood en geld. Pieter Boudewijn, bakkerin Marum, 32 jaar, was geheel alleen thuis enheeftheniedereenachtpondsbroodgegevenenspek. FoukeKlatter-Nieweg, zonderberoep, 21jaar,wachttesamenmethaarbeidebroersendemeidopdeterugkomstvanvader.Zijgaveneersteen achtponds brood, spek en 75 cent, maardat was niet genoeg. Uiteindelijk gaven ze driebroden en twee stukken spek. Wiebe WietzesDijk, landbouwer, 55 jaar, verklaart: “Ze zeidendatze twaalfmansterkwarenennogvijftigopdeweg.Zevroegenbroodenspekenzeidendatzeflauwwarenvandehonger.Zewildenookgeldenriepen:dandebakmaarin”.Dijklietdoorzijnknechthooivorkenophalenenbezweeknietvoordedreigementen.Degroephieldzichdriekwartier

bijzijnwoningop.JanWietzesDijk,landbouwer,34 jaar, gaf zes pond brood en twee stukkenvlees,maarverkoosgeengeldtegeven.

Joldert Jans van Dijk, 27 jaar, Sjouke JansGeertsema,42 jaarenBonneDouwesVenema,25jaar,verklaardeneveneensdoorKouwenberg-onderdreigementen-tezijnaangezegdomaandestrooptochtmeetedoen.Zijzijnechterthuisgebleven.

Op28oktober1847werdendedeelnemersdoordearrondissementsrechtbankveroordeeld.Detenlasteleggingluidde:“Beklaagden hebben op de nacht van 1 op 2 juli 1847 gezamenlijk, terwijl de eerste beklaagde (Kouwenberg) met een geweer was gewapend, bij onderscheidene ingezetenen der gemeente Marum en zelfs bij enigen hunner met gebruikmaking van dreigementen, voornamelijk geuit door de eerste en achtste beklaagde (Rosema) gevraagd of geëist levensmiddelen en geld en beide bekomen”.

Allen bekenden en werden veroordeeld.Kouwenberg kreeg de hoogste straf, twee jaargevangenis. Heine Heines Rosema kreeg éénjaar en de anderen kwamen er vanaf met zesmaanden. Bovendien werden allen veroordeeldtot opzending naar een bedelaarsgesticht naafloop van de straftijd. Ten aanzien van dezeopzending kwam uiteindelijk de minister vanJustitietussenbeideenwerdvrijstellingverleendvoorMindertSytsesdeHoop,GoukeenRenseJagerenHarmHeinesRosema.

(Klaarblijkelijk was deze verstoring der Openbare Orde destijds een zwaar vergrijp. De daders werden als criminelen bestraft. Vanuit onze tijd terugblikkend naar de slechte en armoedige omstandigheden waarin men toen leefde, kijken velen daar nu toch wat anders tegenaan en bestaat er zeker ook enig begrip voor deze ‘wanhoopsdaad’. Red.)

Dit is een ingekorte versie van het artikelvan de heren Boerema. Wie belangstellingheeftvoordevolledigetekst,kandezeviaderedactieterinzagekrijgen.

Sechtzehn Streikende, überwiegend Kommunisten... mei 1943 in MarumTruus de Witte

‘De Kommandeur van het Sicherungsbereich meldde mij om 16.00 uur, dat op 3 mei 1943 tegen 14.00 uur zestien stakenden, overwegend communisten, die op de openbare weg bij Marum, 27 kilometer ten zuidwesten van Groningen, met boomstammen en stenen een barricade hadden opgeworpen, op heterdaad waren betrapt en doodgeschoten. Twee betrokkenen raakten gewond bij een beschieting, maar zij ontkwamen aan hun arrestatie door te vluchten.’

DitmelddeBernhardGeorgHaaseop3mei19431aanzijnsuperieurWilhelmHarster inDen Haag, nadat majoor Johann GerhardMechels in Groningen arriveerde met eenbestelwagen met daarin de lichamen vanzestien geëxecuteerde slachtoffers uit DeHaar, een buurtschap nabij Marum. SS-SturmbahnführerHaasewasdeleidervandeAussenstelle teGroningen,éénvandeachtregionale kantoren van de Sicherheitsdiensten de Sicherheitspolizei. Deze Aussenstellewas gevestigd in het Scholtenhuis aan deGroninger Grote Markt. Harster was delandelijke bevelhebber van deze diensten.Mechels was Kommandeur van de tijdelijkingezetteOrdnungspolizei.

DezestienslachtofferswarengevallentijdensdeApril-Meistakingen.Waarombrakendezestakingenuit?Hoe reageerdendebezettersopdestakingen?WelkeplaatsnamMarumin? Welke slachtoffers vielen er en waaromjuist deze slachtoffers? En waarom werdenze aanvankelijk ‘op een onbekende plaats’begraven?

De April-Meistakingen van 1943In de Tweede Wereldoorlog vonden, naastenkele kleinschalige stakingen, drie grotestakingen plaats: de Februaristaking van1941, de April-Meistakingen van 1943en de Spoorwegstaking van 1944. Na deFebruaristaking kondigde Hanns AlbinRauter,dehoogsteDuitsepolitieautoriteit inhet bezette Nederland, ‘harde maatregelen’aanbijherhalingvanonlusten.De April-Meistakingen vormden de tweede

grotestaking,endeenigelandelijke,doordebevolking zelf ontketende massale stakingin de Tweede Wereldoorlog. Deze brakenvolslagenonverwacht uit,maar niet zonder

Illegale ansichtkaart met foto’s van de 16 slachtoffers. Van linksboven naar rechtsonder: Andries Hartholt, zijn drie zoons Dirk, Albert en Hendrik, zijn aanstaande schoonzoon Berend Assies uit Een, de broers Uitze, Jelle en Steven van der Wier (13), Eeuwe de Jong, Gerrit van der Vaart, onderduiker Johannes Glas uit Dokkum, Karst Doornbosch en zijn boer Jan Doornbosch, onderduiker Frits van de Riet uit Hilversum, Sibbele de Wal en Geert Jan Diertens.

1 OVCG: Map 439: Telexbericht 1003, 17.15 uur.

Armoede en verstoring van de Openbare Orde in 1847H.J. Boerema (1920-2001) en J. Boerema

In de jaren rond 1846 ontstond er in Nederland, als gevolg van mislukte aardappeloogsten, in de arbeidersklasse een enorme armoede en hongersnood. Dit leidde op veel plaatsen tot escalaties. Ook in de gemeente Marum ontstond oproer.

14 27

metgrote interessehetwelenweevanzijntweekinderendie,evenalshunvader,docentwerden.‘Openbaar Onderwijs in Marum, zo as ’tvroegerwasennouis’,iseenboek,datnietalleen ontzettend veel informatie en feitenoverhetopenbaaronderwijsinMarumbiedt,maar ook veel humoristische verhalen ensmakelijkedetails.JanBuitkampisbeslisteenbegenadigd verteller. De betrokkenheid vandeoudeleraarBuitkampuitzichechterookinbezorgdheid,alshijdevergelijkingmaakttussen het onderwijs, vroeger en nu. Zijnwaarderingvoorhet ‘ouderwetse’onderwijsmaakt hij op originele wijze duidelijk, doorde MULO eindexamenopgaven uit 1940inhetboekaf tedrukkenende lezeruit tenodigen deze eens te proberen. Bijdragenvan Sieb Hazenberg en Kees Tuinstrabelichtende50-erjarenvandevorigeeeuwen de nieuwste tijd wordt geïllustreerd aandehandvanweekjournaalsvandeOpenbareBasisschooldeSpringplank,zoalsdeschooltegenwoordigheet.

aanleiding.Al in de eerste maanden van 1943 nam despanning, waaronder het Nederlandse volkleefde, toe.Debezetterskregentegenslagenteverwerken,zoalsdenederlaaginStalingraden de bombardementen op Berlijn. InDuitsland groeide het nijpende tekort aanarbeidskrachten en daarom werden bezettegebieden afgespeurd om zoveel mogelijkwerknemers te verzamelen. Razzia’s werdendaarbijnietgeschuwd.Regelswerdenstrenger.Ontslagenwerden in toenemendematedoordebezettersgecontroleerd.StudentenwerdenverplichtomnahunstudieeenjaarinDuitslandtewerken.Degeallieerdenwonnen terrein inNoord-Afrika,endeRussenmaaktenaanhetOostfrontvorderingen.DeeconomischedrukophetNederlandsevolknamgaandewegtoe.De levensstandaard daalde en steeds meermannenwerdengedwongenom inDuitslandte gaan werken. Kortom, de ontevredenheidnam toe, evenals de hoop op een snelleoverwinningdoordegeallieerden.

De proclamatie van ChristiansenAlvanafnovember1942dachtendebezettersaan het terugroepen van alle in 1940 met‘groot verlof’ gestuurde Nederlandsekrijgsgevangenen.Indeeersteplaatsvondenze dat het tijd was om strafmaatregelen tenemen tegen de groeiende onrust onder debevolking. Daarnaast hielden ze rekeningmet een snelle geallieerde inval. Het leekhen daarom raadzaam om de sterke, militairgetrainde mannen zo gauw mogelijk uit desamenlevingteverwijderen,voordatdezezichbij een inval achter de geallieerden zoudenscharen.Indederdeplaatszouhetprobleemvan het arbeidstekort met de inzet van ruim260.000 voormalige krijgsgevangenenvoorlopigopgelostzijn.Debezettersbeslotendemannenopteroepenmiddels een proclamatie, ondertekend doorgeneraal Friedrich Christiansen, de hoogsteDuitse militaire bevelhebber in het bezetteNederland.Detekstwerdviaaanplakbiljettenen dagbladen verspreid, en ‘(...) Wie aan deoproep geen gevolg geeft of tracht zich opandere wijze aan de krijgsgevangenschap teonttrekken,moetopdestrengstemaatregelenrekenen.(...)’Wat die maatregelen inhielden, werd

aanvankelijk niet vermeld. Ook werdgesuggereerd dat het om ‘alle’ oud-krijgsgevangenenging,die‘terstond’zoudenworden weggevoerd. Dit beïnvloedde destemmingonderdebevolkingenorm.

Het uitbreken van de April-MeistakingenDrukkerij Smit te Hengelo (Ov) hing opdonderdag29aprilom13.30uurdejuistpertelexontvangenproclamatievoorhetraam.Op dat moment kwamen de werknemersvan de nabij gelegen machinefabriek Storkterugvanhunmiddagpauze.Hetberichttrokhun aandacht, en op dat moment beslotenze spontaan hun werk neer te leggen. Ditbesluit werd in snel tempo overgenomendoor andere bedrijven in Twente, en op 30april, toen de proclamatie in de dagbladenverscheen,doorderestvanNederland.Er ontstond een gevoel van bevrijding envreugde onder de bevolking. Alle gestaagopgebouwdefrustratievondeenuitweg.Nietalleen werd werk geweigerd, ook vondensabotageacties, protestbijeenkomsten enbrandstichtingenplaats.RadioOranjeriepop20aprilvanuitLondenopomdeproclamatieniettegehoorzamen,endesnoodsonderteduiken.HetParoolschreefdatdemaatregelenloze woorden betroffen, en dat er volgensartikel 54 van de Conventie van Genèvemaximaaldertigdagentuchthuisstrafmochtworden opgelegd als aan Christiansensoproep geen gehoor werd gegeven. Destakingen waren wild en ongeorganiseerd.Er waren geen vooraf opgezette plannen.Overalnamenmensenspontaande leiding,ofriepenzespontaanoptotstaking.

StandrechtDebezettersschrokkenvande felle reactievandeNederlandsebevolking.Rauterliet,naeensnellegoedkeuringdoorSeyss-Inquart,onmiddellijk een Standrecht instellen. Hijformuleerde beperkende bepalingen, opgrond waarvan overtreders gearresteerd enhaastig berecht konden worden. Door devonnissenzovlugmogelijkopgroteschaalbekend te maken, hoopte hij de onlustenrigoureusdekopintedrukken.Enditmoestsnel en hardhandig gebeuren, voordatde stakingen oversloegen naar België enFrankrijk.

BoerenleenbankMarum.MeesterWesterhofwashoofdvandeopenbarelagereschoolinMarumvan1894tot1927.Hijheeftontzaglijkveel bijgedragen aan de vooruitgang vanhetZuidelijkWesterkwartier.Vooral zettehijzichmetsuccesinvoorverbeteringenindelandbouwenveeteelt.

Betrokken en bezorgdEnkele hoofdstukken in het boek biedenplaats aan de persoonlijke herinneringenvan Jan Buitkamp aan zijn schooltijd. Aande lagere school in Marum West, waarhij in de klas zat bij juffrouw Van Valen,meester Scholma en meester Koetse. Ookvertelt hij over zijn ULO-jaren, tijdens de2e Wereldoorlog, toen hij les kreeg van demeestersWinter,BellaartenBannink.Jan Buitkamp is zijn leven lang betrokkengeweest bij onderwijs, zo schrijft hij. Alsleerling van de lagere school en de ULOin Marum, als student in Groningen en inRotterdam als leraar, conrector, bestuursliden curator. Ook tegenwoordig volgt hij nog

Jan Buitkamp werkte hard om zijn droom - een ander leven dan zijn ouders hadden - waar te maken, maar verloochende nooit zijn eenvoudige afkomst. Dit gedichtje hangt boven zijn bureau.

26 15

HetStandrechtwerdop30aprilingesteldinOverijssel, Gelderland, Limburg en Noord-Holland. Een dag later, toen de stakingenzich inmiddels over het hele land haddenverspreid, gold het Standrecht ook voorde overige provincies. Via donkerrozeaanplakbiljetten en krantenberichten werdde bevolking op de hoogte gebracht vande bepalingen en straffen. Ieder diendezichteonthoudenvanelkeberoeringdiedeopenbare orde en veiligheid kon verstoren.Openbare samenscholing, werkweigeringen het bieden van weerstand tegen deopenbare macht konden op ‘de scherpstemaatregelen’rekenen.Rauter benoemde onmiddellijk na hetuitbreken van de stakingen enkeleBereichskommandeure, in de regelofficierenvandeOrdnungspolizei.Zijkregende opdracht om de stakingen met allemiddelentebreken.Voordedrienoordelijkeprovincies werd de Duitse majoor Mechelscommandant van het derde bataljon vanhet 28e (Ordnungs) Polizei Regiment Todt.Dit regiment was eind maart 1943 zwaaraangeslagen uit het Russische Poltawa inhet rustige Nederland gearriveerd, om opkrachten te komen en nieuwe rekruten tetrainen.Dehelftvandemanschappenwasaanhetoostfrontgesneuveld.Mechels kreeg een kantoor in deHerensociëteit, die aan het Scholtenhuisgrensde. In hetzelfde Scholtenhuis werdhet Standrecht gevestigd. Rechter HansWendt van het Polizeigericht te Hamburg,werd voorzitter. Hij kreeg enkele bijzitters,onder andere Haase, de chef van hetScholtenhuis.Alsvonniswerdmeestaldedoodstrafofeenzwaretuchthuisstrafuitgesproken.Rauter schreef voor dat na iedererechtszittingpertelexverslagaanhemmoestwordengedaan.Alleenhijkondevonnissenbekrachtigen en het bevel tot executiegeven.NazijnfiatwerdendeveroordeeldenoverdragenaandeOrdnungspolizei,diehen‘opeengeheimeplaats’moestenfusillerenenbegraven.Rauterwildedaarmeeverhinderendat begrafenissen in protestbijeenkomstenzouden ontaarden en dat executie- engraflocatie bedevaartsplaatsen werden.Ook verbood hij rouwadvertenties, om te

voorkomen dat slachtoffers als martelaarszoudenwordengeëerd,inwiernaamwraakgenomenkonworden.De bezetters gebruikten de tactiek vanverdeel en heers, waarbij verraad werdafgedwongen. Burgemeesters werdenpersoonlijkverantwoordelijkgesteldvoorderustinhungemeenten.Zewerdenverplichtom ongeregeldheden aan de bezetters temelden. Ook fabrieksdirecteuren moestener persoonlijk voor zorgen dat er in hunbedrijven werd gewerkt. Ze moesten aande bezetters doorgeven wie er niet op hetwerk verscheen. Politie- en marechausseeautoriteitenkregendeorderomonlustentemelden, en alle Noord-Nederlandse politie-en marechausseemanschappen kwamenonderhetbevelvanMechelstestaan.In de praktijk werden burgers willekeuriggearresteerd, en vonnissen willekeuriggeveld.Hetontbrakaanlijnenlogica,hoewelhetStandrechtalseensoliderechtssysteemwerd gepresenteerd. Rauter verklaardelater: ‘Het was niet belangrijk dat de juistemanwerdgestraft,maardaterophetjuistemomentdodenvielen.’

Een telefoontje uit TrimuntInMarumwerdenindenachtvanzondag2opmaandag3mei1943enkelemelkwagensen melkboten onklaar gemaakt. Diemaandagochtend werd er geen melkafgeleverd bij de Marumer zuivelfabriek,terwijl het personeel wel naar de fabriekwas gekomen. De melkrijders bleken opwegversperringen te zijn gestuit, waardoorzegehinderdwareninhetvervoerenvandemelkbussen.Vlakbij Marum bevond zich een Duitsemilitaireradarstelling,deFliegerstellungLöweinTrimunt.Diestellingzouwordenuitgebreiden er werd een vracht bouwmateriaalverwacht.Toendezenietarriveerde,beslootcommandant Brandau tegen 11.00 uur debuurtteverkennenomtekijkenwateraande hand was. Men stuitte al snel op eenboomstam, die kort daarvoor in opdrachtdoor de Provincie Groningen gerooid wasdoor wegarbeiders. De militairen legdende stam opzij, maar enige tijd later lag eropnieuweenboomstam.Brandaulietdaaropzestien willekeurige burgers arresteren op

dehandvanhoofdonderwijzerJanBerendsSmit. Buitkamp wijdt in zijn boek meerderebladzijden aan dit lezenswaardige en vaakamusantegeschrift.Eenkleineselectiewilikuhiernietonthouden:

OverdetaalrapporteertmeesterSmit:“Sommige woorden en volzinnen zuiver Nederduitsch, doch algemeen Groningers met de Vriesche landtaal gemengd, zie hier enige bijzonderheden: in woorden waar de ee vereischt wordt, gebruikt men hier de tweeklank ie als bienen, stienen..… over het algemeen is de taal die hier gesproken wordt wel zoo aannemelijk en niet zoo plomp dan wel in sommige streken dezer Provincie”

De mensen in Marum waren volgens demeester:“Needrig, zuinig, naarstig, arbeidzaam…..des zomers staat men op: die in het Veen moesten werken des nachts om 1 uur; landbouwers

om 4 uur”.Overhetvermaakmeldthetrapport:“De vaste vermaken en uitspanningen (bijzonder onder de jonge lieden) zijn: Nieuwjaarsavond en dag, St. Pietersavond en St. Sephanusavond. Deze avonden werden in eene gulle vrolijkheid doorgebragt: dan haalt ieder jongeling zijne beminde uit om haar bij den eenen of anderen kastelein op een glaasje brandewijn of ook wel wijn te onthalen”Enzovoorts!

Meester Van Valen en meester WesterhofAan de schoolmeesters Anne Westerhofen Johannes van Valen besteedt Buitkampbijzondere aandacht, omdat zij beiden heelveel voor Marum hebben betekend. VanValenwerdin1883benoemdtotonderwijzeraan de nieuw gebouwde school in Marum-Westenbleefaandeschoolverbonden tot1928; 45 jaar lang. Daarnaast was hij van1917 tot1946kassier vandeCoöperatieve

16 25

de Haarsterweg tussen Marum en Trimunt.Enkelen van hen stonden op hun erf metelkaar te praten, anderen werden uit huisgehaaldofonderwegstaandegehouden.Zehadden niets met de wegversperringen temaken.DemilitairendrevendezestienonschuldigeburgersvoorzichuitnaardeFliegerstellung,waarzerond11.30uurwerdenopgesloten.Hunnamenwerdengenoteerden, zoalsdeordersvoorschreven,telefonischdoorgegevenaandechefvanhetScholtenhuis.Haase was op dat moment even afwezig.Daarom nam zijn ondergeschikte RobertLehnhoffzijntelefoonop.Hijnamhetberichtvanuit Trimunt in ontvangst en noteerdede namen. Toen Mechels even later op hetScholtenhuis arriveerde, meldde Lehnhoffdat communisten die ochtend in Marumbarricadestegendebezettendemachthaddenopgeworpen.Dedaderswarenopheterdaadbetraptenonmiddellijkgearresteerd.AchterzijnbureauindeHerensociëteittrofMechelsOberleutnant LangvandeOrdnungspolizei.LangverteldehemdateronmiddellijkzestienstandrechtelijkveroordeeldeburgersmoestenwordengefusilleerdinMarum.Hijhadaleenbestelwagen geregeld om de slachtoffersnaar een ‘onbekende begraafplaats’ tevervoeren,zoalsRauterhadgeëist2

Zeventien slachtoffersMechels vertrok meteen met enkele ledenvan de Ordnungspolizei naar Marum.Aangekomeninhetdorp,zaghijvijfmannenmet elkaar staan praten. Terwijl de auto’sverder reden,gafMechelshetbevelomopde‘samenscholing’teschieten.Eenvandemannen,AndriesSikkinga(29),werddaarbijgedood.Rond 13.00 uur arriveerden Mechels en deOrdnungspolizei bij de Trimunter stelling.Brandau probeerde Mechels ervan teovertuigen dat de arrestaties willekeurigwarenenslechtsalswaarschuwingvoordebevolking waren bedoeld. De onschuldigemannen en jongens zouden vroeg of laatweer worden vrijgelaten. Mechels liet zichechternietvanzijnplannenafbrengen,engaf

hetbeveldeburgersnaarbuitentebrengen.Daarwerdenzeopzijnbevelgefusilleerd.Na de executies ging Mechels met decommandant en enkele medewerkers naarde kantine van de stelling, om er te eten.De Ordnungspolizei laadde ondertussen deslachtoffersindemeegebrachtebestelwagen,waarnazedestellingrond14.30uursamenmet Mechels verlieten. Op het Marumergemeentehuiswerdaandeplaatsvervangendburgemeester, hoofdcommies Eringa,meegedeeld dat zestien Marumer burgerswegenssabotagewarendoodgeschoten.Onderweg naar Groningen deed Mechelsverschillendedorpenaan,omtekijkenofheter rustig was. Zo ook Midwolde. Daar trofhijeenvrouw,diebezigwasseringentakkenaf tesnijden.Mechelsvroeghaaromenigetakken, en die kreeg hij. Rond 16.30 uurarriveerde Mechels bij het Scholtenhuis.Daardeedhij verslagvanzijnkrachtdadigeoptreden3.Haase schrok van het hoge aantalslachtoffers. Ook twijfelde hij aan derechtsgeldigheid van de actie. Hij stuurdeonmiddellijk een telexbericht naar HarsterinDenHaag.Hijmelddedaarinwathij juistvan Mechels had gehoord, gevolgd door

Andries Sikkinga.

2 OVCG. Map 95. Proces-verbaal contra Mechels. Verklaringen Haase, mei 1947 en Lehnhoff, augustus 1947.

3 OVCG. Map 95. Proces-verbaal contra Mechels. Diverse verklaringen.

Knipphausen, heer van Nienoord, komt er een nieuwe schoolmeester.1813 De gemeenteraad draagt de betaling van de Marumer onderwijzers over aan ‘Mijnheer de Prefect’, aangezien zijzelf ‘geene plaats voor de schoolmeester op het budget kunnen vinden’. 1841 De onderwijzer Jan Smit is blind en verlamd en krijgt een pensioen van 50 gulden per jaar.1847 Er wordt een nieuwe school gebouwd. Klaarblijkelijk een eenvoudig onderkomen.1864 De lagere school in Marum krijgt een tussenschot in het lokaal, zodat de hoofd-meester en de ondermeester niet meer tegen elkaar in hoeven te schreeuwen om zich verstaanbaar te maken.1883 De school uit 1847 wordt al weer vervangen door een nieuw gebouw. Er zijn nieuwe regels van kracht die ondermeer verbieden dat er meer dan 100 kinderen in één klaslokaal les krijgen. Dit leidt tot een ware bouwgolf van scholen in de laatste twee decennia van de 19e eeuw. De

gemeente Marum laat eveneens nieuwe scholen bouwen in Noordwijk, Niebert, De Wilp en Nuis.1894 Het hoofd der school, Jan Martens ten Hoor, komt herhaaldelijk in opspraak omdat hij zich te buiten gaat aan sterke drank. Hij misdraagt zich ook tijdens het ‘kinderfeest bij Walvius’. Aangezien Ten Hoor algemeen als een dronkaard bekend staat, wordt hij ontslagen. Hij wordt opgevolgd door een man van een heel wat beter kaliber: meester Anne Westerhof.

SchoolmeestersrapportenIn 1828 verzocht de onderwijsinspecteuraan alle hoofdonderwijzers in de provincieGroningen om de omgeving van hunschool te beschrijven, aan de hand vaneen aantal vragen. Deze geschriften, dezogenaamde schoolmeestersrapporten,zijn bewaard gebleven en bieden onsinteressante informatie over de situatie opsociaal, cultureel en economisch gebiedaan het begin van de 19e eeuw. Hetschoolmeesterrapport van Marum is van

Details uit een klassenfoto die werd gemaakt in 1935. Jan Buitkamp als 6-jarig jongetje en zijn juffrouw Van Valen. (foto uit: ‘Openbaar Onderwijs in Marum, zo as ’t vroeger was en nou is’)

24 17

de namen, geboortedata, burgerlijke staat,kindertalengodsdienstvandeslachtoffers4.HijschreefdatMechelshemhadvertelddatde bevolking hem bloemen had gegeven,uit dankbaarheid voor zijn optreden. Inantwoord daarop werd vanuit Den Haagrechtstreekstelefonischcontactopgenomenmet Mechels5. Tijdens zijn naoorlogseverhorenverklaardeHaasedathijvanafdatmomentprobeerdeom‘verderebloedbaden’tevoorkomen,dooralsStandrechtbijzitterdegezinsomstandighedenvandeveroordeeldente melden in de verplichte telexberichten,in de hoop dat Rauter het vonnis niet zoubekrachtigen6.

Op een onbekende plaats begravenTerwijl Mechels in het Scholtenhuis was,werd de op de Grote Markt geparkeerde

bestelwagenmetdaarindezestienslachtoffersstrengbewaaktdoordeOrdnungspolizei.OpdeGroteMarktlagookJanPostema(44).Hij was het Scholtenhuis uitgevlucht nadatde doodstraf tegen hem was geëist, maarwerdopzijnvluchtneergeschoten.Na zijn telefoongesprek met Den Haag gafMechels de Ordnungspolizei de opdrachtalle slachtoffers te begraven. Ook hetlichaam van Jan Postema werd in debestelwagen geladen. Op de pistoolbaanvan de Rabenhauptkazerne werden nogtweeslachtoffersaandewagentoegevoegd,

BerendTrip(25),diedeavondervoortegentien uur standrechtelijk was gefusilleerd,en Broer de Witte (19), die die middag omdrieuurwasdoodgeschoten.Allenegentienslachtoffers werden ‘op een onbekendeplaats’begraven.Dagbladenmelddendevolgendedagdaterineendorpinhetnoordenvanhetlandeencommunistische kern was ontdekt en datdezedoordebezettersmetstraffehandwasgeëlimineerd.

Het einde van de April-Meistakingen, een ommekeerDe stakingen en opstanden hielden in deprovincie Groningen in de loop van 4 meiop.DeOrdnungspolizeihad indeprovincievijf burgers ‘op patrouille’ doodgeschoten.ZestienMarumerburgerseneenjongevrouw,Grietje Dekker uit Musselkanaal, waren inkoelenbloedevermoord.Vanachtterdoodveroordeelde Groninger burgers werd hetvonnis door Rauter bekrachtigd. TientallenarrestantenwerdennaarVughtovergebracht,waarna enkelen werden gedeporteerd naar

Jan Postema. Berend Trip.

Broer de Wiite.

4 Opmerkelijk was dat bijna alle ‘communis ten’ gereformeerd waren.5 Het is niet bekend wat besproken is tus sen Mechels en Rauter of Harster.6 OVCG. Map 95. Proces-verbaal contra Mechels. Verklaring Haase mei 1947.

‘Openbaar Onderwijs in Marum, zo as ’tvroegerwasennouis

WieuitvaderlandseplichtHeeftdescholenopgerichtDatwasKareltjedeGroteKareltjedeGrote!

Kent u het nog; dit versje over Karel deGrote?JanBuitkamp,historicusenemerituspredikant, vermeldt het op de eerstebladzijde van het boek dat hij schreef overhetOpenbaarOnderwijs inMarum.Zoas’tvroegerwasennouis,luidtdeondertitelenBuitkampbegintdanookbijvroeger……….

De eerste aanzet tot onderwijs voor hetvolk kwam daadwerkelijk van keizer KareldeGrote.Hijvaardigdein805hetbeveluit,dat al zijn onderdanen het Onze Vader, degeloofsbelijdenis en het doopformulier uithun hoofd moesten kunnen opzeggen. Enhetwasdekeizerernst,wantdesanctiesdiehijverbondaanzijnbevel,waren rigoureus:“Indiennuiemandditnietkent,danmoethijofgeslagenworden,of zichvanalledrank,uitgezonderd water, onthouden totdat hijhet volkomen machtig is. Allen, die zichdaartegen verzetten, zullen voor de keizergebrachtworden”.TochgenootindeMiddeleeuwenslechtseenheel klein deel van de bevolking onderwijs.Hetwasuiteindelijkpasrond1500daterinvrijwelelkeparochieeenschooltjewas,datindietijdwerdonderhoudendoorkloostersenkerken.

Onderwijs, een zaak van de kerkOokeeneeuwlater,rond1600,wasdekerknog verantwoordelijk voor het onderwijs. InGroningen en Ommelanden werd door deStatenvanStadenLandebepaald,dateriniederkerspeleenschoolmeesteraangesteldmoest zijn, die tevens koster was van dekerk, voorlezer, voorzanger of organist endoodgraver.

Hoezeerhetonderwijseenzaakwasvandekerk, blijkt ook uit het volgende citaat overde taak van de schoolmeesters: “sij sullen alle haare Discipelen de gronden van de Christelijke religie wel, en neerstiglijk leeren

en in alle godzaligheid en goede manieren onderrigten en daartoe vermaanen…. Sij sullen de kinderen in ’t Singen van de Psalmen onderwijzen en oeffenen, allermeest ’s Woensdags en Saturdags en op deesen dag insonderheid de Psalmen die den Volgenden dag in de kerken sullen gezongen worden”.

Uithetcitaatblijktdatdekerkalleswensteteregelen.Vandeschoolmeesterwerdverwachtdathijdekinderenlezenenschrijvenleerde,maarveelbelangrijkerwaseigenlijk,dathijdekinderenonderweesindeleervandekerk,datwil zeggen: de Heidelbergse Catechismus.OokinMarumbevindenzichdeoudekosterijendeschoolindedirecteomgevingvandehervormdekerk.Eenheelduidelijkbewijsdatdeschoolbijdekerkisontstaan.

En zo begint Buitkamp zijn verhaal overhet ‘openbaar’ onderwijs. Openbaar, maareeuwen lang gefinancierd en gedomineerddoordekerk.

RaadsnotulenPas aan het begin van de 19e eeuw, inde Franse tijd, werden de gemeentenverantwoordelijk voor het onderwijs en debekostiginghiervan.Deraadsnotulenvandegemeente Marum vormden voor Buitkampduseenbetrouwbarebronvaninformatie.Veleurenbrachthijdoor inhetgemeentearchief,waar hij alle notulen vanaf 1811 tot hedenbestudeerdeendeelsvastlegdeinzijnboek.Eengigantischeklus.

Uit het materiaal dat Buitkamp verzameldeblijkt dat het gemeentebestuur in debeginjarennogwelwatmoeitehadmethaarnieuwe taak. Er werd vergaderd over vanalles en nog wat, maar nauwelijks over hetonderwijsenbovendienwaserdikwijlsgeengeldvoorditdoelbeschikbaar.Hieronder volgt een kleine greep uit deraadsnotulenvanMarum:

1810 De schoolmeester overlijdt, maar de gemeente maakt geen haast met het benoemen van een opvolger. Dus…. geen school voor de Marumer kinderen. Pas twee jaar later, na tussenkomst van vrede-rechter Baron Haro Casper von Inn- en

18 23

Duitseconcentratiekampen.Op15meiom18.00uurwerdhetStandrechtopgeheven. Seyss-Inquart vroeg zijnprovinciale vertegenwoordigers om verslagte doen, waarop de Groninger afgezantConring meldde dat de bevolking van zijnprovincie had willen weten hoe ver ze kongaan, en dat men nooit verwacht had datmeteenvanafhetbeginvandeactiesstrengzouwordeningegrepen.De Nederlandse bevolking had ervarenwaartoe de bezetters in staat waren. Debezetters hadden ervaren waartoe deNederlandse bevolking in staat was. Vanafde April-Meistakingen werd zowel hetoptredenvandebezettersalsvanhetverzetgrimmiger.Hetgewapendeverzetontstond.Desolidariteitonderdebevolkingwasenormgestegen. Het was duidelijk geworden wie‘goed’wasenwieniet.Destakingenhaddeneenommekeeringeluid.

MechelsMechels ging op 12 mei 1943 naarVelp, de standplaats van het 28e PolizeiRegiment Todt. Drie maanden later vertrok

het voltallige regiment naar Marseille envervolgensnaarKroatië.DaarraakteMechelsgewond. Hoewel het gerucht ontstonddat Mechels gesneuveld was, hersteldehij van zijn verwondingen en vertrok hij nazijn hospitaalverblijf naar Duitsland. Na deDuitse capitulatie werd hij gearresteerddoordegeallieerden. In februari 1946werdhij vrijgelaten, omdat hij geen lid bleek tezijn van de SS, een voor oorlogsmisdadenaangeklaagdeorganisatie.Pas begin 1947 ontdekten de Nederlandseautoriteiten dat Mechels in leven was enwerd er een uitleveringsverzoek ingediend.De naoorlogse rechtspleging bevond zichtoen echter al in een afrondende fase. Op17 juni 1948 werd Mechels gearresteerd,en op 11 januari 1949 werd hij uitgeleverdaan Nederland. Daar werd Mechels op 3oktober1949tottwintigjaargevangenisstrafveroordeeld.Naeengratieverzoekwerdhijop22december1954opvrijevoetengesteld.InDuitsland pakte hij zijn betrekking als hogepolitiefunctionarisopenoverleedin1978optachtigjarigeleeftijd.De zestienvoudige moord in Trimunt en de

Monument bij het graf in de Appèlbergen

Kloostertje MoerdijkSamen met zijn echtgenote Annet had JanBuitkamp 52 pleegkinderen. Sommige vanhenblevenmaareenmaand,maarhetkwamook voor dat kinderen wel vier jaar bij henwoonden.OmdatdeBuitkampsvoorditgrotegezinveelruimtenodighadden,kochtenzijin1976hetvoormaligekloostertjeteMoerdijk.Daar waren genoeg kamertjes om al diekinderenopeengoedemaniertehuisvesten.JanBuitkampvoeldezichthuisinzijnnieuwewoonplaatsenschreefverscheideneboekenoverhetdorpendeomgeving.Moerdijk,opde grens tussen Holland en Brabant, hadeen protestantse en een rooms-katholiekekerk. Als vrijzinnig hervormd predikanthad Buitkamp goede contacten met dekatholieken, terwijl hij naar eigen zeggenin de orthodoxe hervormde kerk ‘nog geenliedjemochtkomenzingen’.Hijwasvijftienjaar voorzitter vandeafdelingMoerdijk vandeKatholiekeBondvoorOuderenenontvingdaarvoordezilverenerespeldvandeK.B.O.;een bijzondere eer voor een protestantedominee.

Annet en Louise Buitkamp StichtingJan´s vrouw Annet Buitkamp overleed opjongeleeftijdaankanker,naeenlang,slopendziekbed.Ophaar verzoek,werddeuitvaartgeleiddooreenpateren iszijbegravenopde katholieke begraafplaats te Moerdijk.Voor de opbrengst van de collectie is eenbijzonderebestemminggevonden.Hetwerddebasisvooreenstichtingdietendoelheeft:‘deondersteuningvanbehoeftigekinderen’.Dezestichtingkeertnogelkjaargeldenuit.LaterhertrouwdeJanBuitkampmetLouise,demoedervanzijnkinderenJillesenMiranda.Tot zijn groot verdriet overleed ook Louiseaan kanker. Zij werd 50 jaar. Om Louise teeren,werddenaamvandestichting:‘AnnetenLouiseBuitkampStichting’.

Terug in MarumIn 1998 verschijnt Jan Buitkamps boek‘Vertelsels van vroeger’. Evenals ‘Zo wasdat toen op Trimunt’ en ‘Kamp Trimunt inoorlogstijd’ speelt dit boek zich af in destreekwaarhijgeborenwerdenopgroeide:hetZuidelijkWesterkwartier. Inzijnverhalengaathijterugnaarzijnjeugdjarenenschetst

desfeer vandeomgevingwaarhij opgroeit.Hijbeschrijftinzijntyperende‘Buitkamp-stijl’-invoelend,maarraakenmethumor-allerleigebeurtenissen en voorvallen die indruk ophem hebben gemaakt; het gezinsleven, deliefdevollebandmetzijnouders,zijnschooltijdinMarum,deoorlogstijdendebouwvanhetDuitsekampopTrimunt.Aan het verschijnen van ‘Vertelsels vanvroeger’ wordt aandacht besteed in deLeekster Courant. Dit krantenartikel geeftonverwacht een nieuwe wending aan hetleven van Jan Buitkamp. Dinie, het vroegerebuurmeisje van de schrijver, leest namelijkhetartikelenzoektcontact.Zijwarenelkaarvolledig uit het oog verloren, maar Jan hadeengoedereden,omzichDinienogheelgoedteherinneren.Jeeersteliefde,alsjongenvan14jaar,vergeetjeimmersnooit!ErkwameenhernieuwdcontacttotstandmetDinie;haarmanwasalin1992overleden.JanBuitkampkeerdeterugnaarMarumengenietsamenmetDinievaneenmooielevensavond.En Jan doet, wat hij zijn leven lang al heeftgedaan: hij studeert en hij schrijft…. In zijnstudeerkamerzietalweereennieuwboekhetlevenslicht!

Onderstaande boekbespreking geeft u eenglobaleindrukvanhetboek:

22 19

moord op Grietje Dekker hadden in hetrechtsprocescentraalgestaan.Hetlichaamvan Grietje Dekker is nog steeds nietgevonden.

De AppèlbergenMeteenvanafdeApril-MeistakingenginghetgeruchtdatdebezettersslachtoffersvandeApril-MeistakingenopdeAppèlbergennabijGlimmen hadden begraven, destijds eenmilitairoefenterrein.Hoewel ook al lange tijd bij autoriteitenbekend was dat er een massagraf in deAppèlbergen lag, werd dit graf pas op 30november 1945 geopend. Dit gebeurdenadat Gerrit van Zwol uit Leens, de vadervan het eerste standrechtelijk gefusilleerdeslachtofferuitNederland,JogchumvanZwol,aangiftehadgedaanvan‘hetvermoedelijkegraf’ van zijn zoon. Het graf werd geruimddoor de Politieke Opsporingsdienst, insamenwerkingmetdemarechausseeendegemeenteHaren.Niet Jogchum werd gevonden, maarnegentienandereslachtoffers,waaronderdezestienslachtoffersuitMarum.OokBerendTrip, waarvan bekend was dat hij tijdensde staking een grote menigte in Nieuw-BuinenhadtoegesprokenenJanPostema,die op zijn vlucht op de Grote Markt wasdoodgeschoten, werden herkend. Van denegentienslachtofferswerdenalsnelachttiengeïdentificeerd. Via krantenberichten werddebevolkingopgeroepenommededelingenaan de Politieke Opsporingsdienst teverstrekken over vermiste slachtoffers vandeApril-Meistakingen.

DezestienMarumerslachtofferswerdenop11 december 1945 waardig herbegravenbij de Romaanse Kerk te Marum. Deherbegrafenissen van Berend Trip en JanPostemavolgdenop12en13december.NadezeherbegrafenissenarriveerdenbijdePolitieke Opsporingsdienst zes uitgebreidesignalementen van vermiste slachtoffersvan de April-Meistakingen. Deze werdenvergelekenmetdebeschrijvingvanheteneovergebleven en nog niet geïdentificeerdeslachtoffer. Geen enkel signalementkwam met deze beschrijving overeen.Het slachtoffer werd op 2 januari 1946 als

‘onbekende’opdeHarenerbegraafplaatsDeEshofbegraven,inafwachtingvaneenlatereidentificatie.In 1946 en 1949 werden nog tweemassagraven in Nederland gevonden, vanslachtoffers van de April-Meistakingen, alletwee op militaire terreinen. De bezettershadden landelijk 89 slachtoffers ‘op eenonbekende plaats’ begraven, en tienslachtoffersuitNoord-HollandinVelsenlatencremeren. Hun asbussen werden in beslaggenomen. Ze zijn nooit gevonden. Van 42slachtoffers van de April-Meistakingen zijnthansdegravennognietgevonden.VijftienvanhenliggenvolgensnaoorlogseDuitseenNederlandseverklaringenopdeAppèlbergen,vlakbij het in 1945 geruimde graf. Bij dezelocatieisin2004eenmonumentgeplaatst.

Een tragische fout, een integere oplossingIn 1995 bleek uit een bestudering vandossiers, dat de Marumer onderduikerFrits van de Riet in 1945 abusievelijkgeïdentificeerd was aan de hand van tweeverschillendesignalementen.Daardoor is eenonbekende jongenvan 1.60 lang, meteen gaaf gebit enin zijn driedeligezondagse pak, inMarum begra-venals de 1.80 langeFrits,diewerkkledingdroeg en een kunst-gebithad.Deze jongen wasBroerdeWitte.Frits en hij warenverwisseld, een tra-gischefout,maarverklaarbaar,geziendechaotischenaoor-logsetijd,dehaastenhetgebrekaanexpertiseencoördinatie.De Oorlogsgravenstichting en de gemeenteMarumbeslotendaaropom‘deonbekende’op14oktober2008thuistebrengeninMarumenBroerdeWitte,dieeralruimzestigjaaralsFritsbegraven lag,op18oktober2008eeneigensteentegeven.

Persoonlijk nawoord

Frits van de Riet

bewogen dominee bespreekt de kwestiemet vader en moeder Buitkamp, die huninstemminggevenenregelteenbescheidenstudiebeurs. Jan Buitkamp is hem ernog altijd dankbaar voor. De eenvoudigedorpsjongenuitTrimuntmaaktzijnentreeophetPraediniusGymnasiuminGroningenenvoeltzicheralseenvisinhetwater.Dankzijzijn goede verstand en enorme motivatiedoorloopthijhetgymnasium inminderdandenormaletijdendoetin1949eindexamen,meteen10voorGrieks.

Dan lonkt deuniversiteit. Janschrijftzichinvoordestudietheologieen als zijn pro-fessor hem nakortetijdaanbiedttegelijkertijd eentweede studie tegaanvolgenaandeliteraire faculteit,grijpt hij dezekans dankbaaraan. De beidestudies verlopenvoorspoedig enin 1953 studeertBuitkamp af alspredikant.Wateenmijlpaalenwateenbijzonder gevoelvan dankbaarheidentrotszalditookaan zijn oudershebben gegeven.Jan’smoederover-leed tragisch opjongeleeftijd,maargelukkig heeft zij

ditnogmogenmeemaken.Helaaswashet JanBuitkampniet vergundzijn’maidenspeech’zoalsgebruikelijkwas,inzijn‘eigen’kerkteMarum-Westtehouden.Zo’n ‘rooie’ wilde de toenmalige domineenietopdekanselhebben!

Zondagschool en PvdATijdenszijnstudiejareninGroningenverloorJanBuitkamphetcontactmetMarumniet.Hijreisdewekelijksnaarzijnoudewoonplaats

enmaaktezichverdienstelijkalsonderwijzeropdezondagschool,alsleiderbijdeVCJC,in het PvdA jeugdwerk en bracht het zelfsnog tot voorzitter van de PvdA, afdelingMarum.Geheelinlijnmetzijnafkomstwarendeze activiteiten, want, zoals hij schrijftin het boekje ‘Vertelsels over vroeger’:“Levenslessen gaven vader en moeder onsvooral door hun voorbeeld. Vader was opde eerste plaats socialist, maar een echte.Verderwashijwelreligieus,maarnietkerks.Bijmoederwasdatandersom.Diewaseerstreligieusendansocialiste”.

Dode Zee RollenNa zijn afstuderen als predikant slaatJan Buitkamp zijn vleugels verder uit. Hijkrijgt beurzen voor studiejaren in Bazel enJeruzalemenstudeertcumlaudeaf,inzoweldetheologiealsdeletteren.VoorJanisdandetijdgekomenomeenbaantezoekenenhijwordtleraaraanscholeninStadskanaalenGroningen.Daarnaastwerkthijalsassistentvanzijnoudeleermeester,professorHospers,aan de Groninger Universiteit en doceertdaarHebreeuwsenAramees.EnnogisJan’s‘studiezin’nietvoorbij.Hijschrijft,inhetDuits,een proefschrift over de Dode Zee Rollenen promoveert hierop in 1964. Kort daarnavertrekt dr. Jan Buitkamp naar Rotterdam,waarhijwordtberoepenalspredikantbijdeVrijzinnigeHervormdeGemeente;eenfunctiediehij40 jaarzouvervullen.DaarnaastwashijleraargeschiedenisenconrectoraaneenmiddelbareschoolteRotterdam.

ULO scholier Jan Buit-kamp in 1944. (foto uit: ‘Openbaar Onderwijs in Marum, zo as ’t vroeger was en nou is’)

Het voormalige klooster te Moerdijk. (ets in bezit van J. Buitkamp)

20 21

BroerdeWitteismijnoom.Ikhebhemnietgekend,omdatikeenkleinetwaalfjaarnadebevrijdinggeborenwerd.RondomkeBroerhing in mijn jeugd een immens verdrietigesfeer.Hijwasdoodgeschoten indeoorlog,maarverderwerdernietovergepraat.Enalskindvoeldeje:vraagmaarnietdoor.Jemoesthet met enkele grappige anekdotes doen,zoals‘roggebroodmetzeep’,datvaderindegevangenisteetenhadgekregen.Toenikzestienwaswerdmijnvaderernstigziek.Hijkreegangstdromenoverdeoorlog.Tweejaarlateroverleedhij,op49jarigeleeftijd.Derouwdienstgingoverdeoorlog, enhoediemijnvaderhadingehaald. Ikwasergverbaasd,omdatdeoorlogveelzwaarder bleek te zijn geweestdan hij ons als kind had latengeloven. Mijn moeder verteldeme dat Broer vermist was enmisschiennog‘ergens’leefde.Twintig jaar later wilde ik wetenhoehetzatmetomkeBroer,omdatik merkte dat de herinneringaan mijn vaders wanhoop enverdrietergzwaarvoormewas.Ookwildeikmenietneerleggenbij het feit dat iemand zomaarvermoord en weggevaagdkon worden en dat niemanddaar iets tegendeed. Ik kreeghulp vandehistorici Robert Boxem en Peter de JongvandeStichtingOorlogs-enVerzetscentrumGroningen. Alle archiefdeuren gingen voormeopenentotmijngroteverbazingvondikalsnelalleantwoorden,waarvanmijnvader(vroeger) verstoken had moeten blijven. Debovenstaande tekst isopdezeantwoordengebaseerd.Mijn vader Wiebe (17) en oom Broer (19)waren op 2 mei 1943 gearresteerd, omdatze de avond ervoor melkbussen haddengeleegd.Beidekregenzededoodstraf.HetvonnistegenBroerwerdop3meitenuitvoergebracht,mijnvaderkreeggratieindevormvan gevangenisstraf in o.a. Scheveningen.Daarwerdhijenkelekerenwreedverhoord,omdathijwellichtinformatieoverhetFrieseverzet kon prijsgeven. De familie heeftjarenlanggehooptopdeterugkeervanBroer‘uithetoosten’endedeurmochtnooitmeer

opslot.Dit verhaal was vergelijkbaar met dewanhopigeverhalenvandeandere familiesvan de nog vermiste slachtoffers. Robert,Peterenikbeslotenallesinkaarttebrengen,de families van informatie te voorzien, eenpogingtedoenomdegraflocatietevindenen een monument op de Appelbergen telatenplaatsenvooralle34slachtoffers,dieertijdensdestakingsdagen‘opeenonbekendeplaats’warenbegraven.Al in 1997 wisten we dat er in 1945 een

identificatieverwisselinghadplaatsgevonden,maar we hebben, in goed overleg met defamilieVandeRiet,onsuiterstebestgedaanom een oplossing te vinden, die voor allebetrokkenen waardig was. Het litteken vanmei1943isenblijftimmersuiterstkwetsbaar.

Bronnen:- Archief Stichting Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen, mappen 94, 95, 380, 439, 528.- Oorlogsarchief NRK, EU-dossier 69.528, dossier F.M. Loep.- Bouman, P.J. (1950). De April-Meistakingen van 1943. Den Haag: Nijhoff.- Horst, L. van der. (1993). April/Mei 1943. De stakingen als keerpunt. Amsterdam: Verzetsmuseum.- Jong, L. de. (1975). Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, VI-b. Den Haag: Nijhoff.- Nieuwsblad van het Noorden, 30 april 1943, 3 mei 1943 en 4 mei 1943.

Het oorlogsmonument in Marum.

Dromen van een ander levenJan Buitkamp werd geboren en groeide opaan de Postdijk, op Trimunt, een gehuchtenkele kilometers ten westen van Marum.Zijnouderswareneenvoudige,hardwerkendemensen, die ondanks dat zij beiden eengoed verstand hadden, al op jonge leeftijd

aanhetwerkmoesten.Doorleren,om latereen beter bestaan op te kunnen bouwen,zatervoorhennietin.Janverteltdatzowelzijn vader als zijn moeder altijd moestenwerken-slovennoemthijhetzelfs-van’smorgensvroeg tot ’savonds laatendatervaakgeldzorgenwaren.Alsjongenvaneenjaar of acht al, rees bij hem het besef, zelflaternietzo’nleventewillen.Hijzagscherpde verschillen tussen arme kinderen, zoalshijzelf en kinderen wier vader een goedeopleidinghadgevolgd,zoalszijnvriendje,dezoonvandedorpsdokter.JanBuitkampdroomdevaneenanderlevenenhieldaandezedroomonverkortvast!Nogsteedsklinktinzijnstemvastberadenheidbijhetuitsprekenvandezewoorden.

StuderenNa de lagere school gaat Jan naar deopenbareULOinMarum.Zijnoudersbrengeneen groot financieel offer om dit doorlerenmogelijktemaken,maarstaanvoorhonderdprocent achter deze keuze. Als blijkt datJanzichonderscheidtvanzijnklasgenoten,vooral omdat hij geweldig veel plezier aanhetlerenbeleeft,blijftditnietonopgemerkt.Ds. Burger, hervormd predikant te Marum,onderkentdestillewensvanJanomooknadeULOnogverdertestuderenenlaternaardeuniversiteittegaan.Denobeleensociaal

Dat heb je weer mooi gedaan jongen!Joke de Boer-Jager

Jan Buitkamp (geboren Trimunt, 1929) schreef in 2008 het boek ‘Openbaar Onderwijs in Marum, zo as ’t vroeger was en nou is’. Buitkamp heeft, naar eigen zeggen, de drang in zich om dingen van vroeger vast te leggen voor het nageslacht. Dit nieuwste boek is dan ook niet het enige dat van zijn hand verscheen. Meer dan 50 boeken publiceerde hij in de loop der jaren, over een breed scala aan onderwerpen. Aanvankelijk schreef Jan Buitkamp vooral over zijn vakgebied - hij studeerde Theologie en Semitische talen en promoveerde op een proefschrift over de Dode Zee Rollen - maar later ook over andere historische onderwerpen zoals de Tweede Wereldoorlog. Bij het klimmen der jaren echter, vindt Buitkamp zijn inspiratie om te schrijven vooral in de liefde voor en toewijding aan zijn geboortestreek waarnaar hij, na vele jaren elders, uiteindelijk ook is teruggekeerd. Zijn ouders, leraren, vrienden, buurt- en dorpsgenoten spelen in zijn laatste boeken een belangrijke rol. Zoals juffrouw Van Valen; zij was de jonge Jan Buitkamps eerste onderwijzeres op de lagere school van Marum-West en werd door hem ‘zeer bemind’. Later stuurde hij haar alle boekjes die hij schreef, waarop zij dan steevast per brief antwoordde: ‘Dat heb je weer mooi gedaan jongen’. Dit artikel gaat over het leven van deze, nu 80-jarige ‘jongen’ en over zijn boek ‘Openbaar Onderwijs in Marum, zo as ’t vroeger was en nou is’.

Dr. Jan Buitkamp in februari 2009

20 21

BroerdeWitteismijnoom.Ikhebhemnietgekend,omdatikeenkleinetwaalfjaarnadebevrijdinggeborenwerd.RondomkeBroerhing in mijn jeugd een immens verdrietigesfeer.Hijwasdoodgeschoten indeoorlog,maarverderwerdernietovergepraat.Enalskindvoeldeje:vraagmaarnietdoor.Jemoesthet met enkele grappige anekdotes doen,zoals‘roggebroodmetzeep’,datvaderindegevangenisteetenhadgekregen.Toenikzestienwaswerdmijnvaderernstigziek.Hijkreegangstdromenoverdeoorlog.Tweejaarlateroverleedhij,op49jarigeleeftijd.Derouwdienstgingoverdeoorlog, enhoediemijnvaderhadingehaald. Ikwasergverbaasd,omdatdeoorlogveelzwaarder bleek te zijn geweestdan hij ons als kind had latengeloven. Mijn moeder verteldeme dat Broer vermist was enmisschiennog‘ergens’leefde.Twintig jaar later wilde ik wetenhoehetzatmetomkeBroer,omdatik merkte dat de herinneringaan mijn vaders wanhoop enverdrietergzwaarvoormewas.Ookwildeikmenietneerleggenbij het feit dat iemand zomaarvermoord en weggevaagdkon worden en dat niemanddaar iets tegendeed. Ik kreeghulp vandehistorici Robert Boxem en Peter de JongvandeStichtingOorlogs-enVerzetscentrumGroningen. Alle archiefdeuren gingen voormeopenentotmijngroteverbazingvondikalsnelalleantwoorden,waarvanmijnvader(vroeger) verstoken had moeten blijven. Debovenstaande tekst isopdezeantwoordengebaseerd.Mijn vader Wiebe (17) en oom Broer (19)waren op 2 mei 1943 gearresteerd, omdatze de avond ervoor melkbussen haddengeleegd.Beidekregenzededoodstraf.HetvonnistegenBroerwerdop3meitenuitvoergebracht,mijnvaderkreeggratieindevormvan gevangenisstraf in o.a. Scheveningen.Daarwerdhijenkelekerenwreedverhoord,omdathijwellichtinformatieoverhetFrieseverzet kon prijsgeven. De familie heeftjarenlanggehooptopdeterugkeervanBroer‘uithetoosten’endedeurmochtnooitmeer

opslot.Dit verhaal was vergelijkbaar met dewanhopigeverhalenvandeandere familiesvan de nog vermiste slachtoffers. Robert,Peterenikbeslotenallesinkaarttebrengen,de families van informatie te voorzien, eenpogingtedoenomdegraflocatietevindenen een monument op de Appelbergen telatenplaatsenvooralle34slachtoffers,dieertijdensdestakingsdagen‘opeenonbekendeplaats’warenbegraven.Al in 1997 wisten we dat er in 1945 een

identificatieverwisselinghadplaatsgevonden,maar we hebben, in goed overleg met defamilieVandeRiet,onsuiterstebestgedaanom een oplossing te vinden, die voor allebetrokkenen waardig was. Het litteken vanmei1943isenblijftimmersuiterstkwetsbaar.

Bronnen:- Archief Stichting Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen, mappen 94, 95, 380, 439, 528.- Oorlogsarchief NRK, EU-dossier 69.528, dossier F.M. Loep.- Bouman, P.J. (1950). De April-Meistakingen van 1943. Den Haag: Nijhoff.- Horst, L. van der. (1993). April/Mei 1943. De stakingen als keerpunt. Amsterdam: Verzetsmuseum.- Jong, L. de. (1975). Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, VI-b. Den Haag: Nijhoff.- Nieuwsblad van het Noorden, 30 april 1943, 3 mei 1943 en 4 mei 1943.

Het oorlogsmonument in Marum.

Dromen van een ander levenJan Buitkamp werd geboren en groeide opaan de Postdijk, op Trimunt, een gehuchtenkele kilometers ten westen van Marum.Zijnouderswareneenvoudige,hardwerkendemensen, die ondanks dat zij beiden eengoed verstand hadden, al op jonge leeftijd

aanhetwerkmoesten.Doorleren,om latereen beter bestaan op te kunnen bouwen,zatervoorhennietin.Janverteltdatzowelzijn vader als zijn moeder altijd moestenwerken-slovennoemthijhetzelfs-van’smorgensvroeg tot ’savonds laatendatervaakgeldzorgenwaren.Alsjongenvaneenjaar of acht al, rees bij hem het besef, zelflaternietzo’nleventewillen.Hijzagscherpde verschillen tussen arme kinderen, zoalshijzelf en kinderen wier vader een goedeopleidinghadgevolgd,zoalszijnvriendje,dezoonvandedorpsdokter.JanBuitkampdroomdevaneenanderlevenenhieldaandezedroomonverkortvast!Nogsteedsklinktinzijnstemvastberadenheidbijhetuitsprekenvandezewoorden.

StuderenNa de lagere school gaat Jan naar deopenbareULOinMarum.Zijnoudersbrengeneen groot financieel offer om dit doorlerenmogelijktemaken,maarstaanvoorhonderdprocent achter deze keuze. Als blijkt datJanzichonderscheidtvanzijnklasgenoten,vooral omdat hij geweldig veel plezier aanhetlerenbeleeft,blijftditnietonopgemerkt.Ds. Burger, hervormd predikant te Marum,onderkentdestillewensvanJanomooknadeULOnogverdertestuderenenlaternaardeuniversiteittegaan.Denobeleensociaal

Dat heb je weer mooi gedaan jongen!Joke de Boer-Jager

Jan Buitkamp (geboren Trimunt, 1929) schreef in 2008 het boek ‘Openbaar Onderwijs in Marum, zo as ’t vroeger was en nou is’. Buitkamp heeft, naar eigen zeggen, de drang in zich om dingen van vroeger vast te leggen voor het nageslacht. Dit nieuwste boek is dan ook niet het enige dat van zijn hand verscheen. Meer dan 50 boeken publiceerde hij in de loop der jaren, over een breed scala aan onderwerpen. Aanvankelijk schreef Jan Buitkamp vooral over zijn vakgebied - hij studeerde Theologie en Semitische talen en promoveerde op een proefschrift over de Dode Zee Rollen - maar later ook over andere historische onderwerpen zoals de Tweede Wereldoorlog. Bij het klimmen der jaren echter, vindt Buitkamp zijn inspiratie om te schrijven vooral in de liefde voor en toewijding aan zijn geboortestreek waarnaar hij, na vele jaren elders, uiteindelijk ook is teruggekeerd. Zijn ouders, leraren, vrienden, buurt- en dorpsgenoten spelen in zijn laatste boeken een belangrijke rol. Zoals juffrouw Van Valen; zij was de jonge Jan Buitkamps eerste onderwijzeres op de lagere school van Marum-West en werd door hem ‘zeer bemind’. Later stuurde hij haar alle boekjes die hij schreef, waarop zij dan steevast per brief antwoordde: ‘Dat heb je weer mooi gedaan jongen’. Dit artikel gaat over het leven van deze, nu 80-jarige ‘jongen’ en over zijn boek ‘Openbaar Onderwijs in Marum, zo as ’t vroeger was en nou is’.

Dr. Jan Buitkamp in februari 2009

22 19

moord op Grietje Dekker hadden in hetrechtsprocescentraalgestaan.Hetlichaamvan Grietje Dekker is nog steeds nietgevonden.

De AppèlbergenMeteenvanafdeApril-MeistakingenginghetgeruchtdatdebezettersslachtoffersvandeApril-MeistakingenopdeAppèlbergennabijGlimmen hadden begraven, destijds eenmilitairoefenterrein.Hoewel ook al lange tijd bij autoriteitenbekend was dat er een massagraf in deAppèlbergen lag, werd dit graf pas op 30november 1945 geopend. Dit gebeurdenadat Gerrit van Zwol uit Leens, de vadervan het eerste standrechtelijk gefusilleerdeslachtofferuitNederland,JogchumvanZwol,aangiftehadgedaanvan‘hetvermoedelijkegraf’ van zijn zoon. Het graf werd geruimddoor de Politieke Opsporingsdienst, insamenwerkingmetdemarechausseeendegemeenteHaren.Niet Jogchum werd gevonden, maarnegentienandereslachtoffers,waaronderdezestienslachtoffersuitMarum.OokBerendTrip, waarvan bekend was dat hij tijdensde staking een grote menigte in Nieuw-BuinenhadtoegesprokenenJanPostema,die op zijn vlucht op de Grote Markt wasdoodgeschoten, werden herkend. Van denegentienslachtofferswerdenalsnelachttiengeïdentificeerd. Via krantenberichten werddebevolkingopgeroepenommededelingenaan de Politieke Opsporingsdienst teverstrekken over vermiste slachtoffers vandeApril-Meistakingen.

DezestienMarumerslachtofferswerdenop11 december 1945 waardig herbegravenbij de Romaanse Kerk te Marum. Deherbegrafenissen van Berend Trip en JanPostemavolgdenop12en13december.NadezeherbegrafenissenarriveerdenbijdePolitieke Opsporingsdienst zes uitgebreidesignalementen van vermiste slachtoffersvan de April-Meistakingen. Deze werdenvergelekenmetdebeschrijvingvanheteneovergebleven en nog niet geïdentificeerdeslachtoffer. Geen enkel signalementkwam met deze beschrijving overeen.Het slachtoffer werd op 2 januari 1946 als

‘onbekende’opdeHarenerbegraafplaatsDeEshofbegraven,inafwachtingvaneenlatereidentificatie.In 1946 en 1949 werden nog tweemassagraven in Nederland gevonden, vanslachtoffers van de April-Meistakingen, alletwee op militaire terreinen. De bezettershadden landelijk 89 slachtoffers ‘op eenonbekende plaats’ begraven, en tienslachtoffersuitNoord-HollandinVelsenlatencremeren. Hun asbussen werden in beslaggenomen. Ze zijn nooit gevonden. Van 42slachtoffers van de April-Meistakingen zijnthansdegravennognietgevonden.VijftienvanhenliggenvolgensnaoorlogseDuitseenNederlandseverklaringenopdeAppèlbergen,vlakbij het in 1945 geruimde graf. Bij dezelocatieisin2004eenmonumentgeplaatst.

Een tragische fout, een integere oplossingIn 1995 bleek uit een bestudering vandossiers, dat de Marumer onderduikerFrits van de Riet in 1945 abusievelijkgeïdentificeerd was aan de hand van tweeverschillendesignalementen.Daardoor is eenonbekende jongenvan 1.60 lang, meteen gaaf gebit enin zijn driedeligezondagse pak, inMarum begra-venals de 1.80 langeFrits,diewerkkledingdroeg en een kunst-gebithad.Deze jongen wasBroerdeWitte.Frits en hij warenverwisseld, een tra-gischefout,maarverklaarbaar,geziendechaotischenaoor-logsetijd,dehaastenhetgebrekaanexpertiseencoördinatie.De Oorlogsgravenstichting en de gemeenteMarumbeslotendaaropom‘deonbekende’op14oktober2008thuistebrengeninMarumenBroerdeWitte,dieeralruimzestigjaaralsFritsbegraven lag,op18oktober2008eeneigensteentegeven.

Persoonlijk nawoord

Frits van de Riet

bewogen dominee bespreekt de kwestiemet vader en moeder Buitkamp, die huninstemminggevenenregelteenbescheidenstudiebeurs. Jan Buitkamp is hem ernog altijd dankbaar voor. De eenvoudigedorpsjongenuitTrimuntmaaktzijnentreeophetPraediniusGymnasiuminGroningenenvoeltzicheralseenvisinhetwater.Dankzijzijn goede verstand en enorme motivatiedoorloopthijhetgymnasium inminderdandenormaletijdendoetin1949eindexamen,meteen10voorGrieks.

Dan lonkt deuniversiteit. Janschrijftzichinvoordestudietheologieen als zijn pro-fessor hem nakortetijdaanbiedttegelijkertijd eentweede studie tegaanvolgenaandeliteraire faculteit,grijpt hij dezekans dankbaaraan. De beidestudies verlopenvoorspoedig enin 1953 studeertBuitkamp af alspredikant.Wateenmijlpaalenwateenbijzonder gevoelvan dankbaarheidentrotszalditookaan zijn oudershebben gegeven.Jan’smoederover-leed tragisch opjongeleeftijd,maargelukkig heeft zij

ditnogmogenmeemaken.Helaaswashet JanBuitkampniet vergundzijn’maidenspeech’zoalsgebruikelijkwas,inzijn‘eigen’kerkteMarum-Westtehouden.Zo’n ‘rooie’ wilde de toenmalige domineenietopdekanselhebben!

Zondagschool en PvdATijdenszijnstudiejareninGroningenverloorJanBuitkamphetcontactmetMarumniet.Hijreisdewekelijksnaarzijnoudewoonplaats

enmaaktezichverdienstelijkalsonderwijzeropdezondagschool,alsleiderbijdeVCJC,in het PvdA jeugdwerk en bracht het zelfsnog tot voorzitter van de PvdA, afdelingMarum.Geheelinlijnmetzijnafkomstwarendeze activiteiten, want, zoals hij schrijftin het boekje ‘Vertelsels over vroeger’:“Levenslessen gaven vader en moeder onsvooral door hun voorbeeld. Vader was opde eerste plaats socialist, maar een echte.Verderwashijwelreligieus,maarnietkerks.Bijmoederwasdatandersom.Diewaseerstreligieusendansocialiste”.

Dode Zee RollenNa zijn afstuderen als predikant slaatJan Buitkamp zijn vleugels verder uit. Hijkrijgt beurzen voor studiejaren in Bazel enJeruzalemenstudeertcumlaudeaf,inzoweldetheologiealsdeletteren.VoorJanisdandetijdgekomenomeenbaantezoekenenhijwordtleraaraanscholeninStadskanaalenGroningen.Daarnaastwerkthijalsassistentvanzijnoudeleermeester,professorHospers,aan de Groninger Universiteit en doceertdaarHebreeuwsenAramees.EnnogisJan’s‘studiezin’nietvoorbij.Hijschrijft,inhetDuits,een proefschrift over de Dode Zee Rollenen promoveert hierop in 1964. Kort daarnavertrekt dr. Jan Buitkamp naar Rotterdam,waarhijwordtberoepenalspredikantbijdeVrijzinnigeHervormdeGemeente;eenfunctiediehij40 jaarzouvervullen.DaarnaastwashijleraargeschiedenisenconrectoraaneenmiddelbareschoolteRotterdam.

ULO scholier Jan Buit-kamp in 1944. (foto uit: ‘Openbaar Onderwijs in Marum, zo as ’t vroeger was en nou is’)

Het voormalige klooster te Moerdijk. (ets in bezit van J. Buitkamp)

18 23

Duitseconcentratiekampen.Op15meiom18.00uurwerdhetStandrechtopgeheven. Seyss-Inquart vroeg zijnprovinciale vertegenwoordigers om verslagte doen, waarop de Groninger afgezantConring meldde dat de bevolking van zijnprovincie had willen weten hoe ver ze kongaan, en dat men nooit verwacht had datmeteenvanafhetbeginvandeactiesstrengzouwordeningegrepen.De Nederlandse bevolking had ervarenwaartoe de bezetters in staat waren. Debezetters hadden ervaren waartoe deNederlandse bevolking in staat was. Vanafde April-Meistakingen werd zowel hetoptredenvandebezettersalsvanhetverzetgrimmiger.Hetgewapendeverzetontstond.Desolidariteitonderdebevolkingwasenormgestegen. Het was duidelijk geworden wie‘goed’wasenwieniet.Destakingenhaddeneenommekeeringeluid.

MechelsMechels ging op 12 mei 1943 naarVelp, de standplaats van het 28e PolizeiRegiment Todt. Drie maanden later vertrok

het voltallige regiment naar Marseille envervolgensnaarKroatië.DaarraakteMechelsgewond. Hoewel het gerucht ontstonddat Mechels gesneuveld was, hersteldehij van zijn verwondingen en vertrok hij nazijn hospitaalverblijf naar Duitsland. Na deDuitse capitulatie werd hij gearresteerddoordegeallieerden. In februari 1946werdhij vrijgelaten, omdat hij geen lid bleek tezijn van de SS, een voor oorlogsmisdadenaangeklaagdeorganisatie.Pas begin 1947 ontdekten de Nederlandseautoriteiten dat Mechels in leven was enwerd er een uitleveringsverzoek ingediend.De naoorlogse rechtspleging bevond zichtoen echter al in een afrondende fase. Op17 juni 1948 werd Mechels gearresteerd,en op 11 januari 1949 werd hij uitgeleverdaan Nederland. Daar werd Mechels op 3oktober1949tottwintigjaargevangenisstrafveroordeeld.Naeengratieverzoekwerdhijop22december1954opvrijevoetengesteld.InDuitsland pakte hij zijn betrekking als hogepolitiefunctionarisopenoverleedin1978optachtigjarigeleeftijd.De zestienvoudige moord in Trimunt en de

Monument bij het graf in de Appèlbergen

Kloostertje MoerdijkSamen met zijn echtgenote Annet had JanBuitkamp 52 pleegkinderen. Sommige vanhenblevenmaareenmaand,maarhetkwamook voor dat kinderen wel vier jaar bij henwoonden.OmdatdeBuitkampsvoorditgrotegezinveelruimtenodighadden,kochtenzijin1976hetvoormaligekloostertjeteMoerdijk.Daar waren genoeg kamertjes om al diekinderenopeengoedemaniertehuisvesten.JanBuitkampvoeldezichthuisinzijnnieuwewoonplaatsenschreefverscheideneboekenoverhetdorpendeomgeving.Moerdijk,opde grens tussen Holland en Brabant, hadeen protestantse en een rooms-katholiekekerk. Als vrijzinnig hervormd predikanthad Buitkamp goede contacten met dekatholieken, terwijl hij naar eigen zeggenin de orthodoxe hervormde kerk ‘nog geenliedjemochtkomenzingen’.Hijwasvijftienjaar voorzitter vandeafdelingMoerdijk vandeKatholiekeBondvoorOuderenenontvingdaarvoordezilverenerespeldvandeK.B.O.;een bijzondere eer voor een protestantedominee.

Annet en Louise Buitkamp StichtingJan´s vrouw Annet Buitkamp overleed opjongeleeftijdaankanker,naeenlang,slopendziekbed.Ophaar verzoek,werddeuitvaartgeleiddooreenpateren iszijbegravenopde katholieke begraafplaats te Moerdijk.Voor de opbrengst van de collectie is eenbijzonderebestemminggevonden.Hetwerddebasisvooreenstichtingdietendoelheeft:‘deondersteuningvanbehoeftigekinderen’.Dezestichtingkeertnogelkjaargeldenuit.LaterhertrouwdeJanBuitkampmetLouise,demoedervanzijnkinderenJillesenMiranda.Tot zijn groot verdriet overleed ook Louiseaan kanker. Zij werd 50 jaar. Om Louise teeren,werddenaamvandestichting:‘AnnetenLouiseBuitkampStichting’.

Terug in MarumIn 1998 verschijnt Jan Buitkamps boek‘Vertelsels van vroeger’. Evenals ‘Zo wasdat toen op Trimunt’ en ‘Kamp Trimunt inoorlogstijd’ speelt dit boek zich af in destreekwaarhijgeborenwerdenopgroeide:hetZuidelijkWesterkwartier. Inzijnverhalengaathijterugnaarzijnjeugdjarenenschetst

desfeer vandeomgevingwaarhij opgroeit.Hijbeschrijftinzijntyperende‘Buitkamp-stijl’-invoelend,maarraakenmethumor-allerleigebeurtenissen en voorvallen die indruk ophem hebben gemaakt; het gezinsleven, deliefdevollebandmetzijnouders,zijnschooltijdinMarum,deoorlogstijdendebouwvanhetDuitsekampopTrimunt.Aan het verschijnen van ‘Vertelsels vanvroeger’ wordt aandacht besteed in deLeekster Courant. Dit krantenartikel geeftonverwacht een nieuwe wending aan hetleven van Jan Buitkamp. Dinie, het vroegerebuurmeisje van de schrijver, leest namelijkhetartikelenzoektcontact.Zijwarenelkaarvolledig uit het oog verloren, maar Jan hadeengoedereden,omzichDinienogheelgoedteherinneren.Jeeersteliefde,alsjongenvan14jaar,vergeetjeimmersnooit!ErkwameenhernieuwdcontacttotstandmetDinie;haarmanwasalin1992overleden.JanBuitkampkeerdeterugnaarMarumengenietsamenmetDinievaneenmooielevensavond.En Jan doet, wat hij zijn leven lang al heeftgedaan: hij studeert en hij schrijft…. In zijnstudeerkamerzietalweereennieuwboekhetlevenslicht!

Onderstaande boekbespreking geeft u eenglobaleindrukvanhetboek:

24 17

de namen, geboortedata, burgerlijke staat,kindertalengodsdienstvandeslachtoffers4.HijschreefdatMechelshemhadvertelddatde bevolking hem bloemen had gegeven,uit dankbaarheid voor zijn optreden. Inantwoord daarop werd vanuit Den Haagrechtstreekstelefonischcontactopgenomenmet Mechels5. Tijdens zijn naoorlogseverhorenverklaardeHaasedathijvanafdatmomentprobeerdeom‘verderebloedbaden’tevoorkomen,dooralsStandrechtbijzitterdegezinsomstandighedenvandeveroordeeldente melden in de verplichte telexberichten,in de hoop dat Rauter het vonnis niet zoubekrachtigen6.

Op een onbekende plaats begravenTerwijl Mechels in het Scholtenhuis was,werd de op de Grote Markt geparkeerde

bestelwagenmetdaarindezestienslachtoffersstrengbewaaktdoordeOrdnungspolizei.OpdeGroteMarktlagookJanPostema(44).Hij was het Scholtenhuis uitgevlucht nadatde doodstraf tegen hem was geëist, maarwerdopzijnvluchtneergeschoten.Na zijn telefoongesprek met Den Haag gafMechels de Ordnungspolizei de opdrachtalle slachtoffers te begraven. Ook hetlichaam van Jan Postema werd in debestelwagen geladen. Op de pistoolbaanvan de Rabenhauptkazerne werden nogtweeslachtoffersaandewagentoegevoegd,

BerendTrip(25),diedeavondervoortegentien uur standrechtelijk was gefusilleerd,en Broer de Witte (19), die die middag omdrieuurwasdoodgeschoten.Allenegentienslachtoffers werden ‘op een onbekendeplaats’begraven.Dagbladenmelddendevolgendedagdaterineendorpinhetnoordenvanhetlandeencommunistische kern was ontdekt en datdezedoordebezettersmetstraffehandwasgeëlimineerd.

Het einde van de April-Meistakingen, een ommekeerDe stakingen en opstanden hielden in deprovincie Groningen in de loop van 4 meiop.DeOrdnungspolizeihad indeprovincievijf burgers ‘op patrouille’ doodgeschoten.ZestienMarumerburgerseneenjongevrouw,Grietje Dekker uit Musselkanaal, waren inkoelenbloedevermoord.Vanachtterdoodveroordeelde Groninger burgers werd hetvonnis door Rauter bekrachtigd. TientallenarrestantenwerdennaarVughtovergebracht,waarna enkelen werden gedeporteerd naar

Jan Postema. Berend Trip.

Broer de Wiite.

4 Opmerkelijk was dat bijna alle ‘communis ten’ gereformeerd waren.5 Het is niet bekend wat besproken is tus sen Mechels en Rauter of Harster.6 OVCG. Map 95. Proces-verbaal contra Mechels. Verklaring Haase mei 1947.

‘Openbaar Onderwijs in Marum, zo as ’tvroegerwasennouis

WieuitvaderlandseplichtHeeftdescholenopgerichtDatwasKareltjedeGroteKareltjedeGrote!

Kent u het nog; dit versje over Karel deGrote?JanBuitkamp,historicusenemerituspredikant, vermeldt het op de eerstebladzijde van het boek dat hij schreef overhetOpenbaarOnderwijs inMarum.Zoas’tvroegerwasennouis,luidtdeondertitelenBuitkampbegintdanookbijvroeger……….

De eerste aanzet tot onderwijs voor hetvolk kwam daadwerkelijk van keizer KareldeGrote.Hijvaardigdein805hetbeveluit,dat al zijn onderdanen het Onze Vader, degeloofsbelijdenis en het doopformulier uithun hoofd moesten kunnen opzeggen. Enhetwasdekeizerernst,wantdesanctiesdiehijverbondaanzijnbevel,waren rigoureus:“Indiennuiemandditnietkent,danmoethijofgeslagenworden,of zichvanalledrank,uitgezonderd water, onthouden totdat hijhet volkomen machtig is. Allen, die zichdaartegen verzetten, zullen voor de keizergebrachtworden”.TochgenootindeMiddeleeuwenslechtseenheel klein deel van de bevolking onderwijs.Hetwasuiteindelijkpasrond1500daterinvrijwelelkeparochieeenschooltjewas,datindietijdwerdonderhoudendoorkloostersenkerken.

Onderwijs, een zaak van de kerkOokeeneeuwlater,rond1600,wasdekerknog verantwoordelijk voor het onderwijs. InGroningen en Ommelanden werd door deStatenvanStadenLandebepaald,dateriniederkerspeleenschoolmeesteraangesteldmoest zijn, die tevens koster was van dekerk, voorlezer, voorzanger of organist endoodgraver.

Hoezeerhetonderwijseenzaakwasvandekerk, blijkt ook uit het volgende citaat overde taak van de schoolmeesters: “sij sullen alle haare Discipelen de gronden van de Christelijke religie wel, en neerstiglijk leeren

en in alle godzaligheid en goede manieren onderrigten en daartoe vermaanen…. Sij sullen de kinderen in ’t Singen van de Psalmen onderwijzen en oeffenen, allermeest ’s Woensdags en Saturdags en op deesen dag insonderheid de Psalmen die den Volgenden dag in de kerken sullen gezongen worden”.

Uithetcitaatblijktdatdekerkalleswensteteregelen.Vandeschoolmeesterwerdverwachtdathijdekinderenlezenenschrijvenleerde,maarveelbelangrijkerwaseigenlijk,dathijdekinderenonderweesindeleervandekerk,datwil zeggen: de Heidelbergse Catechismus.OokinMarumbevindenzichdeoudekosterijendeschoolindedirecteomgevingvandehervormdekerk.Eenheelduidelijkbewijsdatdeschoolbijdekerkisontstaan.

En zo begint Buitkamp zijn verhaal overhet ‘openbaar’ onderwijs. Openbaar, maareeuwen lang gefinancierd en gedomineerddoordekerk.

RaadsnotulenPas aan het begin van de 19e eeuw, inde Franse tijd, werden de gemeentenverantwoordelijk voor het onderwijs en debekostiginghiervan.Deraadsnotulenvandegemeente Marum vormden voor Buitkampduseenbetrouwbarebronvaninformatie.Veleurenbrachthijdoor inhetgemeentearchief,waar hij alle notulen vanaf 1811 tot hedenbestudeerdeendeelsvastlegdeinzijnboek.Eengigantischeklus.

Uit het materiaal dat Buitkamp verzameldeblijkt dat het gemeentebestuur in debeginjarennogwelwatmoeitehadmethaarnieuwe taak. Er werd vergaderd over vanalles en nog wat, maar nauwelijks over hetonderwijsenbovendienwaserdikwijlsgeengeldvoorditdoelbeschikbaar.Hieronder volgt een kleine greep uit deraadsnotulenvanMarum:

1810 De schoolmeester overlijdt, maar de gemeente maakt geen haast met het benoemen van een opvolger. Dus…. geen school voor de Marumer kinderen. Pas twee jaar later, na tussenkomst van vrede-rechter Baron Haro Casper von Inn- en

16 25

de Haarsterweg tussen Marum en Trimunt.Enkelen van hen stonden op hun erf metelkaar te praten, anderen werden uit huisgehaaldofonderwegstaandegehouden.Zehadden niets met de wegversperringen temaken.DemilitairendrevendezestienonschuldigeburgersvoorzichuitnaardeFliegerstellung,waarzerond11.30uurwerdenopgesloten.Hunnamenwerdengenoteerden, zoalsdeordersvoorschreven,telefonischdoorgegevenaandechefvanhetScholtenhuis.Haase was op dat moment even afwezig.Daarom nam zijn ondergeschikte RobertLehnhoffzijntelefoonop.Hijnamhetberichtvanuit Trimunt in ontvangst en noteerdede namen. Toen Mechels even later op hetScholtenhuis arriveerde, meldde Lehnhoffdat communisten die ochtend in Marumbarricadestegendebezettendemachthaddenopgeworpen.Dedaderswarenopheterdaadbetraptenonmiddellijkgearresteerd.AchterzijnbureauindeHerensociëteittrofMechelsOberleutnant LangvandeOrdnungspolizei.LangverteldehemdateronmiddellijkzestienstandrechtelijkveroordeeldeburgersmoestenwordengefusilleerdinMarum.Hijhadaleenbestelwagen geregeld om de slachtoffersnaar een ‘onbekende begraafplaats’ tevervoeren,zoalsRauterhadgeëist2

Zeventien slachtoffersMechels vertrok meteen met enkele ledenvan de Ordnungspolizei naar Marum.Aangekomeninhetdorp,zaghijvijfmannenmet elkaar staan praten. Terwijl de auto’sverder reden,gafMechelshetbevelomopde‘samenscholing’teschieten.Eenvandemannen,AndriesSikkinga(29),werddaarbijgedood.Rond 13.00 uur arriveerden Mechels en deOrdnungspolizei bij de Trimunter stelling.Brandau probeerde Mechels ervan teovertuigen dat de arrestaties willekeurigwarenenslechtsalswaarschuwingvoordebevolking waren bedoeld. De onschuldigemannen en jongens zouden vroeg of laatweer worden vrijgelaten. Mechels liet zichechternietvanzijnplannenafbrengen,engaf

hetbeveldeburgersnaarbuitentebrengen.Daarwerdenzeopzijnbevelgefusilleerd.Na de executies ging Mechels met decommandant en enkele medewerkers naarde kantine van de stelling, om er te eten.De Ordnungspolizei laadde ondertussen deslachtoffersindemeegebrachtebestelwagen,waarnazedestellingrond14.30uursamenmet Mechels verlieten. Op het Marumergemeentehuiswerdaandeplaatsvervangendburgemeester, hoofdcommies Eringa,meegedeeld dat zestien Marumer burgerswegenssabotagewarendoodgeschoten.Onderweg naar Groningen deed Mechelsverschillendedorpenaan,omtekijkenofheter rustig was. Zo ook Midwolde. Daar trofhijeenvrouw,diebezigwasseringentakkenaf tesnijden.Mechelsvroeghaaromenigetakken, en die kreeg hij. Rond 16.30 uurarriveerde Mechels bij het Scholtenhuis.Daardeedhij verslagvanzijnkrachtdadigeoptreden3.Haase schrok van het hoge aantalslachtoffers. Ook twijfelde hij aan derechtsgeldigheid van de actie. Hij stuurdeonmiddellijk een telexbericht naar HarsterinDenHaag.Hijmelddedaarinwathij juistvan Mechels had gehoord, gevolgd door

Andries Sikkinga.

2 OVCG. Map 95. Proces-verbaal contra Mechels. Verklaringen Haase, mei 1947 en Lehnhoff, augustus 1947.

3 OVCG. Map 95. Proces-verbaal contra Mechels. Diverse verklaringen.

Knipphausen, heer van Nienoord, komt er een nieuwe schoolmeester.1813 De gemeenteraad draagt de betaling van de Marumer onderwijzers over aan ‘Mijnheer de Prefect’, aangezien zijzelf ‘geene plaats voor de schoolmeester op het budget kunnen vinden’. 1841 De onderwijzer Jan Smit is blind en verlamd en krijgt een pensioen van 50 gulden per jaar.1847 Er wordt een nieuwe school gebouwd. Klaarblijkelijk een eenvoudig onderkomen.1864 De lagere school in Marum krijgt een tussenschot in het lokaal, zodat de hoofd-meester en de ondermeester niet meer tegen elkaar in hoeven te schreeuwen om zich verstaanbaar te maken.1883 De school uit 1847 wordt al weer vervangen door een nieuw gebouw. Er zijn nieuwe regels van kracht die ondermeer verbieden dat er meer dan 100 kinderen in één klaslokaal les krijgen. Dit leidt tot een ware bouwgolf van scholen in de laatste twee decennia van de 19e eeuw. De

gemeente Marum laat eveneens nieuwe scholen bouwen in Noordwijk, Niebert, De Wilp en Nuis.1894 Het hoofd der school, Jan Martens ten Hoor, komt herhaaldelijk in opspraak omdat hij zich te buiten gaat aan sterke drank. Hij misdraagt zich ook tijdens het ‘kinderfeest bij Walvius’. Aangezien Ten Hoor algemeen als een dronkaard bekend staat, wordt hij ontslagen. Hij wordt opgevolgd door een man van een heel wat beter kaliber: meester Anne Westerhof.

SchoolmeestersrapportenIn 1828 verzocht de onderwijsinspecteuraan alle hoofdonderwijzers in de provincieGroningen om de omgeving van hunschool te beschrijven, aan de hand vaneen aantal vragen. Deze geschriften, dezogenaamde schoolmeestersrapporten,zijn bewaard gebleven en bieden onsinteressante informatie over de situatie opsociaal, cultureel en economisch gebiedaan het begin van de 19e eeuw. Hetschoolmeesterrapport van Marum is van

Details uit een klassenfoto die werd gemaakt in 1935. Jan Buitkamp als 6-jarig jongetje en zijn juffrouw Van Valen. (foto uit: ‘Openbaar Onderwijs in Marum, zo as ’t vroeger was en nou is’)

26 15

HetStandrechtwerdop30aprilingesteldinOverijssel, Gelderland, Limburg en Noord-Holland. Een dag later, toen de stakingenzich inmiddels over het hele land haddenverspreid, gold het Standrecht ook voorde overige provincies. Via donkerrozeaanplakbiljetten en krantenberichten werdde bevolking op de hoogte gebracht vande bepalingen en straffen. Ieder diendezichteonthoudenvanelkeberoeringdiedeopenbare orde en veiligheid kon verstoren.Openbare samenscholing, werkweigeringen het bieden van weerstand tegen deopenbare macht konden op ‘de scherpstemaatregelen’rekenen.Rauter benoemde onmiddellijk na hetuitbreken van de stakingen enkeleBereichskommandeure, in de regelofficierenvandeOrdnungspolizei.Zijkregende opdracht om de stakingen met allemiddelentebreken.Voordedrienoordelijkeprovincies werd de Duitse majoor Mechelscommandant van het derde bataljon vanhet 28e (Ordnungs) Polizei Regiment Todt.Dit regiment was eind maart 1943 zwaaraangeslagen uit het Russische Poltawa inhet rustige Nederland gearriveerd, om opkrachten te komen en nieuwe rekruten tetrainen.Dehelftvandemanschappenwasaanhetoostfrontgesneuveld.Mechels kreeg een kantoor in deHerensociëteit, die aan het Scholtenhuisgrensde. In hetzelfde Scholtenhuis werdhet Standrecht gevestigd. Rechter HansWendt van het Polizeigericht te Hamburg,werd voorzitter. Hij kreeg enkele bijzitters,onder andere Haase, de chef van hetScholtenhuis.Alsvonniswerdmeestaldedoodstrafofeenzwaretuchthuisstrafuitgesproken.Rauter schreef voor dat na iedererechtszittingpertelexverslagaanhemmoestwordengedaan.Alleenhijkondevonnissenbekrachtigen en het bevel tot executiegeven.NazijnfiatwerdendeveroordeeldenoverdragenaandeOrdnungspolizei,diehen‘opeengeheimeplaats’moestenfusillerenenbegraven.Rauterwildedaarmeeverhinderendat begrafenissen in protestbijeenkomstenzouden ontaarden en dat executie- engraflocatie bedevaartsplaatsen werden.Ook verbood hij rouwadvertenties, om te

voorkomen dat slachtoffers als martelaarszoudenwordengeëerd,inwiernaamwraakgenomenkonworden.De bezetters gebruikten de tactiek vanverdeel en heers, waarbij verraad werdafgedwongen. Burgemeesters werdenpersoonlijkverantwoordelijkgesteldvoorderustinhungemeenten.Zewerdenverplichtom ongeregeldheden aan de bezetters temelden. Ook fabrieksdirecteuren moestener persoonlijk voor zorgen dat er in hunbedrijven werd gewerkt. Ze moesten aande bezetters doorgeven wie er niet op hetwerk verscheen. Politie- en marechausseeautoriteitenkregendeorderomonlustentemelden, en alle Noord-Nederlandse politie-en marechausseemanschappen kwamenonderhetbevelvanMechelstestaan.In de praktijk werden burgers willekeuriggearresteerd, en vonnissen willekeuriggeveld.Hetontbrakaanlijnenlogica,hoewelhetStandrechtalseensoliderechtssysteemwerd gepresenteerd. Rauter verklaardelater: ‘Het was niet belangrijk dat de juistemanwerdgestraft,maardaterophetjuistemomentdodenvielen.’

Een telefoontje uit TrimuntInMarumwerdenindenachtvanzondag2opmaandag3mei1943enkelemelkwagensen melkboten onklaar gemaakt. Diemaandagochtend werd er geen melkafgeleverd bij de Marumer zuivelfabriek,terwijl het personeel wel naar de fabriekwas gekomen. De melkrijders bleken opwegversperringen te zijn gestuit, waardoorzegehinderdwareninhetvervoerenvandemelkbussen.Vlakbij Marum bevond zich een Duitsemilitaireradarstelling,deFliegerstellungLöweinTrimunt.Diestellingzouwordenuitgebreiden er werd een vracht bouwmateriaalverwacht.Toendezenietarriveerde,beslootcommandant Brandau tegen 11.00 uur debuurtteverkennenomtekijkenwateraande hand was. Men stuitte al snel op eenboomstam, die kort daarvoor in opdrachtdoor de Provincie Groningen gerooid wasdoor wegarbeiders. De militairen legdende stam opzij, maar enige tijd later lag eropnieuweenboomstam.Brandaulietdaaropzestien willekeurige burgers arresteren op

dehandvanhoofdonderwijzerJanBerendsSmit. Buitkamp wijdt in zijn boek meerderebladzijden aan dit lezenswaardige en vaakamusantegeschrift.Eenkleineselectiewilikuhiernietonthouden:

OverdetaalrapporteertmeesterSmit:“Sommige woorden en volzinnen zuiver Nederduitsch, doch algemeen Groningers met de Vriesche landtaal gemengd, zie hier enige bijzonderheden: in woorden waar de ee vereischt wordt, gebruikt men hier de tweeklank ie als bienen, stienen..… over het algemeen is de taal die hier gesproken wordt wel zoo aannemelijk en niet zoo plomp dan wel in sommige streken dezer Provincie”

De mensen in Marum waren volgens demeester:“Needrig, zuinig, naarstig, arbeidzaam…..des zomers staat men op: die in het Veen moesten werken des nachts om 1 uur; landbouwers

om 4 uur”.Overhetvermaakmeldthetrapport:“De vaste vermaken en uitspanningen (bijzonder onder de jonge lieden) zijn: Nieuwjaarsavond en dag, St. Pietersavond en St. Sephanusavond. Deze avonden werden in eene gulle vrolijkheid doorgebragt: dan haalt ieder jongeling zijne beminde uit om haar bij den eenen of anderen kastelein op een glaasje brandewijn of ook wel wijn te onthalen”Enzovoorts!

Meester Van Valen en meester WesterhofAan de schoolmeesters Anne Westerhofen Johannes van Valen besteedt Buitkampbijzondere aandacht, omdat zij beiden heelveel voor Marum hebben betekend. VanValenwerdin1883benoemdtotonderwijzeraan de nieuw gebouwde school in Marum-Westenbleefaandeschoolverbonden tot1928; 45 jaar lang. Daarnaast was hij van1917 tot1946kassier vandeCoöperatieve

14 27

metgrote interessehetwelenweevanzijntweekinderendie,evenalshunvader,docentwerden.‘Openbaar Onderwijs in Marum, zo as ’tvroegerwasennouis’,iseenboek,datnietalleen ontzettend veel informatie en feitenoverhetopenbaaronderwijsinMarumbiedt,maar ook veel humoristische verhalen ensmakelijkedetails.JanBuitkampisbeslisteenbegenadigd verteller. De betrokkenheid vandeoudeleraarBuitkampuitzichechterookinbezorgdheid,alshijdevergelijkingmaakttussen het onderwijs, vroeger en nu. Zijnwaarderingvoorhet ‘ouderwetse’onderwijsmaakt hij op originele wijze duidelijk, doorde MULO eindexamenopgaven uit 1940inhetboekaf tedrukkenende lezeruit tenodigen deze eens te proberen. Bijdragenvan Sieb Hazenberg en Kees Tuinstrabelichtende50-erjarenvandevorigeeeuwen de nieuwste tijd wordt geïllustreerd aandehandvanweekjournaalsvandeOpenbareBasisschooldeSpringplank,zoalsdeschooltegenwoordigheet.

aanleiding.Al in de eerste maanden van 1943 nam despanning, waaronder het Nederlandse volkleefde, toe.Debezetterskregentegenslagenteverwerken,zoalsdenederlaaginStalingraden de bombardementen op Berlijn. InDuitsland groeide het nijpende tekort aanarbeidskrachten en daarom werden bezettegebieden afgespeurd om zoveel mogelijkwerknemers te verzamelen. Razzia’s werdendaarbijnietgeschuwd.Regelswerdenstrenger.Ontslagenwerden in toenemendematedoordebezettersgecontroleerd.StudentenwerdenverplichtomnahunstudieeenjaarinDuitslandtewerken.Degeallieerdenwonnen terrein inNoord-Afrika,endeRussenmaaktenaanhetOostfrontvorderingen.DeeconomischedrukophetNederlandsevolknamgaandewegtoe.De levensstandaard daalde en steeds meermannenwerdengedwongenom inDuitslandte gaan werken. Kortom, de ontevredenheidnam toe, evenals de hoop op een snelleoverwinningdoordegeallieerden.

De proclamatie van ChristiansenAlvanafnovember1942dachtendebezettersaan het terugroepen van alle in 1940 met‘groot verlof’ gestuurde Nederlandsekrijgsgevangenen.Indeeersteplaatsvondenze dat het tijd was om strafmaatregelen tenemen tegen de groeiende onrust onder debevolking. Daarnaast hielden ze rekeningmet een snelle geallieerde inval. Het leekhen daarom raadzaam om de sterke, militairgetrainde mannen zo gauw mogelijk uit desamenlevingteverwijderen,voordatdezezichbij een inval achter de geallieerden zoudenscharen.Indederdeplaatszouhetprobleemvan het arbeidstekort met de inzet van ruim260.000 voormalige krijgsgevangenenvoorlopigopgelostzijn.Debezettersbeslotendemannenopteroepenmiddels een proclamatie, ondertekend doorgeneraal Friedrich Christiansen, de hoogsteDuitse militaire bevelhebber in het bezetteNederland.Detekstwerdviaaanplakbiljettenen dagbladen verspreid, en ‘(...) Wie aan deoproep geen gevolg geeft of tracht zich opandere wijze aan de krijgsgevangenschap teonttrekken,moetopdestrengstemaatregelenrekenen.(...)’Wat die maatregelen inhielden, werd

aanvankelijk niet vermeld. Ook werdgesuggereerd dat het om ‘alle’ oud-krijgsgevangenenging,die‘terstond’zoudenworden weggevoerd. Dit beïnvloedde destemmingonderdebevolkingenorm.

Het uitbreken van de April-MeistakingenDrukkerij Smit te Hengelo (Ov) hing opdonderdag29aprilom13.30uurdejuistpertelexontvangenproclamatievoorhetraam.Op dat moment kwamen de werknemersvan de nabij gelegen machinefabriek Storkterugvanhunmiddagpauze.Hetberichttrokhun aandacht, en op dat moment beslotenze spontaan hun werk neer te leggen. Ditbesluit werd in snel tempo overgenomendoor andere bedrijven in Twente, en op 30april, toen de proclamatie in de dagbladenverscheen,doorderestvanNederland.Er ontstond een gevoel van bevrijding envreugde onder de bevolking. Alle gestaagopgebouwdefrustratievondeenuitweg.Nietalleen werd werk geweigerd, ook vondensabotageacties, protestbijeenkomsten enbrandstichtingenplaats.RadioOranjeriepop20aprilvanuitLondenopomdeproclamatieniettegehoorzamen,endesnoodsonderteduiken.HetParoolschreefdatdemaatregelenloze woorden betroffen, en dat er volgensartikel 54 van de Conventie van Genèvemaximaaldertigdagentuchthuisstrafmochtworden opgelegd als aan Christiansensoproep geen gehoor werd gegeven. Destakingen waren wild en ongeorganiseerd.Er waren geen vooraf opgezette plannen.Overalnamenmensenspontaande leiding,ofriepenzespontaanoptotstaking.

StandrechtDebezettersschrokkenvande felle reactievandeNederlandsebevolking.Rauterliet,naeensnellegoedkeuringdoorSeyss-Inquart,onmiddellijk een Standrecht instellen. Hijformuleerde beperkende bepalingen, opgrond waarvan overtreders gearresteerd enhaastig berecht konden worden. Door devonnissenzovlugmogelijkopgroteschaalbekend te maken, hoopte hij de onlustenrigoureusdekopintedrukken.Enditmoestsnel en hardhandig gebeuren, voordatde stakingen oversloegen naar België enFrankrijk.

BoerenleenbankMarum.MeesterWesterhofwashoofdvandeopenbarelagereschoolinMarumvan1894tot1927.Hijheeftontzaglijkveel bijgedragen aan de vooruitgang vanhetZuidelijkWesterkwartier.Vooral zettehijzichmetsuccesinvoorverbeteringenindelandbouwenveeteelt.

Betrokken en bezorgdEnkele hoofdstukken in het boek biedenplaats aan de persoonlijke herinneringenvan Jan Buitkamp aan zijn schooltijd. Aande lagere school in Marum West, waarhij in de klas zat bij juffrouw Van Valen,meester Scholma en meester Koetse. Ookvertelt hij over zijn ULO-jaren, tijdens de2e Wereldoorlog, toen hij les kreeg van demeestersWinter,BellaartenBannink.Jan Buitkamp is zijn leven lang betrokkengeweest bij onderwijs, zo schrijft hij. Alsleerling van de lagere school en de ULOin Marum, als student in Groningen en inRotterdam als leraar, conrector, bestuursliden curator. Ook tegenwoordig volgt hij nog

Jan Buitkamp werkte hard om zijn droom - een ander leven dan zijn ouders hadden - waar te maken, maar verloochende nooit zijn eenvoudige afkomst. Dit gedichtje hangt boven zijn bureau.

28 13

Op een zomer avond in 1847 ging een groeparbeiderseropuitomvoedselengeldteeisenbij meer welvarende lieden. Evert LammertsKouwenberg was de aanstichter. Hij riep eenflink aantal mannen op om mee te doen aande nachtelijke strooptocht en schuwde geendreigementen om twijfelaars over de streep tetrekken.De‘buit’zougelijkelijkwordenverdeeld;wie iets in eigen zak stak zou met de doodwordenbestraft!

Die avond verzamelden zich bij het Akkermanvallaat: De 47-jarige Kouwenberg, gewapendmet een geweer, Hendrik Harms Elieveld, 23jaar, Gouke Gurbes Jager, 34 jaar, Ype SikkesPompstra,18jaar,RenseGurbesJager,41jaar,Mindert Sytses de Hoop, 52 jaar, Pieter RoelfsTeenstra,17jaar,HeineHeinesRosema,40jaar.Allen woonden in De Wilp en waren arbeidervanberoep.Devolgendedagal,werddoorderechtbank de gevangenneming der verdachtenbevolen!

Wat de nachtelijke expeditie opleverde blijktuit de getuigenissen in het proces dat volgde:Hendrik Derks Menkema, landbouwer, 41 jaar,gafnaastbroodenspekooknogtwaalf25-centsstukken.EgbertJansHeuker,landbouwer,37jaar,gaf brood en enig geld. Harm Egberts Holtrop,landbouwer,72 jaar,gooideheneenbroodtoe.WietskeElsesSiccoma,47jaar,wasalsweerlozeweduwe erg geschrokken en gaf drie worsten,spek, brood en geld. Pieter Boudewijn, bakkerin Marum, 32 jaar, was geheel alleen thuis enheeftheniedereenachtpondsbroodgegevenenspek. FoukeKlatter-Nieweg, zonderberoep, 21jaar,wachttesamenmethaarbeidebroersendemeidopdeterugkomstvanvader.Zijgaveneersteen achtponds brood, spek en 75 cent, maardat was niet genoeg. Uiteindelijk gaven ze driebroden en twee stukken spek. Wiebe WietzesDijk, landbouwer, 55 jaar, verklaart: “Ze zeidendatze twaalfmansterkwarenennogvijftigopdeweg.Zevroegenbroodenspekenzeidendatzeflauwwarenvandehonger.Zewildenookgeldenriepen:dandebakmaarin”.Dijklietdoorzijnknechthooivorkenophalenenbezweeknietvoordedreigementen.Degroephieldzichdriekwartier

bijzijnwoningop.JanWietzesDijk,landbouwer,34 jaar, gaf zes pond brood en twee stukkenvlees,maarverkoosgeengeldtegeven.

Joldert Jans van Dijk, 27 jaar, Sjouke JansGeertsema,42 jaarenBonneDouwesVenema,25jaar,verklaardeneveneensdoorKouwenberg-onderdreigementen-tezijnaangezegdomaandestrooptochtmeetedoen.Zijzijnechterthuisgebleven.

Op28oktober1847werdendedeelnemersdoordearrondissementsrechtbankveroordeeld.Detenlasteleggingluidde:“Beklaagden hebben op de nacht van 1 op 2 juli 1847 gezamenlijk, terwijl de eerste beklaagde (Kouwenberg) met een geweer was gewapend, bij onderscheidene ingezetenen der gemeente Marum en zelfs bij enigen hunner met gebruikmaking van dreigementen, voornamelijk geuit door de eerste en achtste beklaagde (Rosema) gevraagd of geëist levensmiddelen en geld en beide bekomen”.

Allen bekenden en werden veroordeeld.Kouwenberg kreeg de hoogste straf, twee jaargevangenis. Heine Heines Rosema kreeg éénjaar en de anderen kwamen er vanaf met zesmaanden. Bovendien werden allen veroordeeldtot opzending naar een bedelaarsgesticht naafloop van de straftijd. Ten aanzien van dezeopzending kwam uiteindelijk de minister vanJustitietussenbeideenwerdvrijstellingverleendvoorMindertSytsesdeHoop,GoukeenRenseJagerenHarmHeinesRosema.

(Klaarblijkelijk was deze verstoring der Openbare Orde destijds een zwaar vergrijp. De daders werden als criminelen bestraft. Vanuit onze tijd terugblikkend naar de slechte en armoedige omstandigheden waarin men toen leefde, kijken velen daar nu toch wat anders tegenaan en bestaat er zeker ook enig begrip voor deze ‘wanhoopsdaad’. Red.)

Dit is een ingekorte versie van het artikelvan de heren Boerema. Wie belangstellingheeftvoordevolledigetekst,kandezeviaderedactieterinzagekrijgen.

Sechtzehn Streikende, überwiegend Kommunisten... mei 1943 in MarumTruus de Witte

‘De Kommandeur van het Sicherungsbereich meldde mij om 16.00 uur, dat op 3 mei 1943 tegen 14.00 uur zestien stakenden, overwegend communisten, die op de openbare weg bij Marum, 27 kilometer ten zuidwesten van Groningen, met boomstammen en stenen een barricade hadden opgeworpen, op heterdaad waren betrapt en doodgeschoten. Twee betrokkenen raakten gewond bij een beschieting, maar zij ontkwamen aan hun arrestatie door te vluchten.’

DitmelddeBernhardGeorgHaaseop3mei19431aanzijnsuperieurWilhelmHarster inDen Haag, nadat majoor Johann GerhardMechels in Groningen arriveerde met eenbestelwagen met daarin de lichamen vanzestien geëxecuteerde slachtoffers uit DeHaar, een buurtschap nabij Marum. SS-SturmbahnführerHaasewasdeleidervandeAussenstelle teGroningen,éénvandeachtregionale kantoren van de Sicherheitsdiensten de Sicherheitspolizei. Deze Aussenstellewas gevestigd in het Scholtenhuis aan deGroninger Grote Markt. Harster was delandelijke bevelhebber van deze diensten.Mechels was Kommandeur van de tijdelijkingezetteOrdnungspolizei.

DezestienslachtofferswarengevallentijdensdeApril-Meistakingen.Waarombrakendezestakingenuit?Hoe reageerdendebezettersopdestakingen?WelkeplaatsnamMarumin? Welke slachtoffers vielen er en waaromjuist deze slachtoffers? En waarom werdenze aanvankelijk ‘op een onbekende plaats’begraven?

De April-Meistakingen van 1943In de Tweede Wereldoorlog vonden, naastenkele kleinschalige stakingen, drie grotestakingen plaats: de Februaristaking van1941, de April-Meistakingen van 1943en de Spoorwegstaking van 1944. Na deFebruaristaking kondigde Hanns AlbinRauter,dehoogsteDuitsepolitieautoriteit inhet bezette Nederland, ‘harde maatregelen’aanbijherhalingvanonlusten.De April-Meistakingen vormden de tweede

grotestaking,endeenigelandelijke,doordebevolking zelf ontketende massale stakingin de Tweede Wereldoorlog. Deze brakenvolslagenonverwacht uit,maar niet zonder

Illegale ansichtkaart met foto’s van de 16 slachtoffers. Van linksboven naar rechtsonder: Andries Hartholt, zijn drie zoons Dirk, Albert en Hendrik, zijn aanstaande schoonzoon Berend Assies uit Een, de broers Uitze, Jelle en Steven van der Wier (13), Eeuwe de Jong, Gerrit van der Vaart, onderduiker Johannes Glas uit Dokkum, Karst Doornbosch en zijn boer Jan Doornbosch, onderduiker Frits van de Riet uit Hilversum, Sibbele de Wal en Geert Jan Diertens.

1 OVCG: Map 439: Telexbericht 1003, 17.15 uur.

Armoede en verstoring van de Openbare Orde in 1847H.J. Boerema (1920-2001) en J. Boerema

In de jaren rond 1846 ontstond er in Nederland, als gevolg van mislukte aardappeloogsten, in de arbeidersklasse een enorme armoede en hongersnood. Dit leidde op veel plaatsen tot escalaties. Ook in de gemeente Marum ontstond oproer.

12 29

Rond 1800 vond de bevolking vrijweluitsluitend werk in de landbouw en in devervening. ’s Zomers was er voor iedereenwel werk en inkomen, maar ‘s winters was

diteenstukmoeilijker.Wieomwelkeredenook,niet instaatwas tewerkenkon indietijdnietterugvallenopsocialevoorzieningenen verviel dikwijls tot armoede. De enige

Een wapen en een vlag voor Boerakker-LucaswoldeIr. A. Daae1

Door de steeds toenemende gemeentelijke schaalvergroting schijnt de wens te ontstaan bij sommige kleine kernen, om zich als gemeenschap te manifesteren: zo ook bij de Vereniging voor Dorpsbelangen Boerakker-Lucaswolde. Beide kernen behoren tot de gemeente Marum in de provincie Groningen.

De Vereniging Boerakker-Lucaswoldewenste zijn identiteit zichtbaar te makendoor middel van een wapen en een vlag.HetConsulentschapvoordeHeraldiekindeProvincieGroningenvoldeedaanhetverzoekvandevoorzittervandevereniging,deheerJ. Drenth, en verzorgde een wapen en eenvlag op basis van historisch-/ geografischebronnen.Hetwapen2wordtalsvolgtomschreven:In goud een gaande gevleugelde stiervan keel met een aureoollijn van keel, eenschildvoetvansabelmeteenlelievangoudmetaanweerszijdeneenboekweitbloemvanzilvergeknoptvankeel.Devlagwordtalsvolgtomschreven:In geel een rode gaande gevleugelde stiermet rode aureoollijn, een zwarte broekingeen gele lelie boven en onder een witteboekweitbloemmetrodeknop.

De gevleugelde stier is het zinnebeeld vandeH.LucasdiedenaamgeverwasvaneenmonnikLucasvanhetKuzemerklooster.HijontgonmetzijnmedebroederslandindezestreekenzijnnaamisweerterugtevoerenopdeEvangelist.Dekleurengoudenkeel(rood)zijn terug te voeren op het wapen van de

familievanEwsum,deherenvanVredewoldteNienoord,eengeslachtdateenbelangrijkerolgespeeldheeftinhetWesterkwartierendeOmmelanden.Zijhebbendestootgegeventotdeturfwinninginditgebiedin1508.HetDwarsdiepisdebelangrijksteafwateringvandit drassige gebied, waar het zeewater vrijspel had tussen de zandruggen. Derhalveis gekozen voor een golvende schildvoetwaarvandekleursabel(zwart)verwijstnaardeturfwinning.DegoudenlelieverwijstnaarhetKuzemer kloosterMariapoort, terwijl debloempjesduidenopdeboekweitteelt.Dezebloempjeshebbeneenwit-rodebloeiwijze.

Boerakker is ontstaan aan een oudezandweg:‘BoerenakkersoflaterBuirenacker’Deze zandweg liep van het nonnenkloosterMariapoort (1204) bij Kuzemer in zuidelijkerichting tussen de weilanden, moerassenen het met riet bedekte laagland enzout veen, dat werd doorsneden doorkreken. Het Dwarsdiep is de belangrijksteafwateringskreek. De verdere omgevingbestond uit heidevelden en woeste grond.VóórdevalvanGroningenin1594warenhetdekloosterlingendieboekweitverbouwdenopdezgn.boekweitakkers.Nadereformatie

kwamendezeakkersinhandenvanhetdorpNiebertenwerdentoen ‘Buirenakkers’ genoemd.Lucaswolde wordt voor heteerst genoemd in 1385 toenpastoor Luppold namens deboerenuitdeomgevingeenstuktekendeoverdeafsprakenoverdewaterafvoerinhetlandschapVredewoldwaarinbeidedorpenlagen.

1 Ir. Daae is heraldicus en is voorzitter van het Consulentschap voor de Heraldiek in de Provincie Groningen2 Zowel het wapen als de vlag zijn getekend door C.Q. Walschots te Rijswijk ZH

vlag Boerakker-Lucaswolde wapen Boerakker-Lucaswolde

Vereeniging tot Hulp voor Vlijtige Armen1 te De WilpS. de Groot-Jager en J. de Boer-JagerDeze aansprekende naam moet wel een verhaal opleveren. Dat was ook de mening van Theo Kiewiet, secretaris van de in 1847 opgerichte vereniging, die tegenwoordig in de volksmond kortweg ‘De Vlijt’ wordt genoemd. De heer Kiewiet gaf diverse oude documenten ter inzage aan de redactie en zorgde voor de benodigde aanvullende informatie. Zijn bijdrage, aangevuld met eigen onderzoek2, heeft inderdaad geleid tot een verhaal over een heel bijzondere vereniging die al meer dan 160 jaar bestaat.Het lot van de behoeftige

Deze foto, die werd gemaakt voor 1903 toont De Wilp vanaf de kant van het huidige Plantsoen in de richting van Siegerswoude. Links een klein bruggetje over de Jan Gosseswijk, en rechts de Oude Molenweg. Ongeveer op de plaats van de witte houten brug, staat tegenwoordig de bekende blauwe ‘kunstbrug’. Een heel gezelschap - 17 mannen, vrouwen en kinderen - poseert in het midden. Wellicht de bewoners van de afgebeelde huizen. Aan de oever van de vaart, zitten nog 2 mannen, voor de bult zand, waarmee de wegen zo te zien worden verbeterd. (Foto: collectie Jan en Anneke Bosch)

1 De vereniging die in 1847 te Marum werd opgericht droeg de naam: Hulp voor Vlijtige Armoede. Na de splitsing, blijkt dat in De Wilp afwisselend de namen Hulp voor Vlijtige Armoede en Hulp voor Vlijtige Armen worden gebruikt; ook in officiële documenten. Wij hebben steeds de naam aangehouden die in het desbetreffende brondocument werd gebruikt.2 Het boek Vlijtige Armoede en Tonnen Gouds, van J. en H.J. Boerema, geeft veel informatie over dit onderwerp.

30 11

instantiediezichmethetlotvandebehoeftigebezighieldwasdekerkelijkediaconie.Maarde diaconie van de kerkelijke gemeenteMarum,waaronderookDeWilpviel,zatzelfmetgrotetekorten,waardoorzijonvoldoendein staat was de schrijnende problemen enarmoedeoptelossen.De eerste Nederlandse grondwet van 1814‘beveeltdearmenzorgalseenzaakvanhoogbelangindeaanhoudendezorgderregeringaan’, maar desondanks steeg het aantalbedeelden.Bedelarijkwamheelveelvoor.Desituatiewerdnogernstigertoenin1845deaardappel- en boekweitoogsten mislukten.Door de misoogst was van de 117 haaardappelenindegemeenteMarumslechts29 ha behouden gebleven. Steeds meermensen zaten zonder wintervoorraad. Toenook in 1846 aardappel- en roggeoogstenmislukten, ontstond er grote onrust onderde bevolking, Het gemeentebestuur moestwel met geld over de brug komen om dediaconieënteondersteunen.DeGouverneur(nu zouden we hem Commissaris van deKoningin noemen) riep de gemeente opmaatregelentenemen.Om de kerkelijke diaconie te ondersteunen

heelweinigziekisgeweest,kwameeneinde.Het afscheid van de klanten werd overalfeestelijkgevierd.Nu - in 2009 - circa 26 jaar later, genietenBake Ipema (84 jaar) en zijn vrouw RuurtjeIpema-de Vries (82) samen nog van deherinneringen aan de melkzaak aan deLindsterlaan. Met hun drie kinderen en hunkleinkinderen in de nabijheid is het leven

goed. Maar zoals eerder al vermeld, heefthetlichaamvanBake’svrouwzoerggeledenonderhettillenvandezwarekratten,dathethaarnogdagelijkspartenspeelt.Hunoudedagbrengenzedoor ineen luxeappartementinMarum,metalsbovenburende broer van Bake, de eerder genoemdeOedseenzijnvrouw.

benoemde de gemeenteraad in alle dorpenspecialecommissies.Erwerdvooralnadrukgelegd op hulp aan de bevolking door hetcreëren van werkgelegenheid, zoals hetaanleggenvanvoet-enfietspaden,hetmetdehanduitbaggerenvanvaartenenkanalen,het verbrijzelen van keien, enz. In De Wilpbemoeide zelfs de schoolopziener zich ermee. Hij bepleitte het aanleggen van eenbehoorlijke rijwegvanDeWilpnaarMarum.Er werd inderdaad een weg aangelegd vanMarumoverBareveldnaarDeWilp.Toch komt er niet veel verbetering in desituatievandearmen,toterin1847kennelijklicht aan de horizon gloort en de gemeenterapporteertaandeGouverneur:‘Ter voldoening aan het laatste van Uwe Ed. bovengenoemde circulaire kunnen wij Uwe Ed. mededeelen dat de armoede in deze gemeente zeer is toegenomen, waardoor de subsidiën aan de diaconieën jaarlijks groter moeten worden en de bedelarij schrikbarend was toegenomen. Om hieraan paal en perk te stellen is door de bemoeiing van het plaatselijk bestuur een vereeniging tot stand gebragt, om door vrijwillige weekelijksche bijdragen, de behoeftigen in de zes wintermaanden

Dag van afscheid in 1983. (foto: bezit familie Ipema)Deze kaart uit 1854 toont dat ook in die tijd het Linster Veen nog erg leeg is. Wel zijn dan de Jonkersvaart en de Keuningswijk gegraven

10 31

werk te verschaffen. Deze maatregel heeft reeds volkomen aan het doel beantwoord. Niettegenstaande de winter zich met alle gestrengheid doet gevoelen, is de bedelarij hier geheel opgehouden daar allen die werken, in hunnen behoefte kunnen voorzien, terwijl de diaconieën tevens opmerkelijk verligt worden, daar zij allen die zich voor ondersteuning aanmelden en werken kunnen, naar de commissie verwijzen, waarbij zij meer zouden kunnen verdienen dan zij zouden kunnen bedelen’.

De‘vereeniging’waarhethieromgaatisdeVereeniging tot Hulp voor Vlijtige Armoede,met afdelingen in de kerkdorpen Niebert,Nuis,MarumenNoordwijk.InDeWilpiswelvanaf het begin een plaatselijke afdeling,maardezevaltbestuurlijkonderMarum.

Joan Francois Obbes Dedoelstellingenwerkwijzevandeverenigingzijn vermoedelijk bedacht, door J.F. Obbes,burgemeestervanMarum,dieookdeeerstevoorzitter werd. Hij bepleitte dat een iederdie anders aalmoezen gaf aan bedelaars,ditgeldzoubestedenaanhetlidmaatschapvan de vereniging. De bijdragen werdenin plaatselijke kassen gestort en ook in deeigenplaatsaanminvermogendenverstrekt.Bedelaarskondenwordendoorverwezennaardevereniging,diegeenaalmoezenuitkeerdemaarvoorbetaaldwerkzorgde.Ledigheidenlandloperij werden zo eveneens bestreden.De vereniging stond los van zowel kerk alsgemeente, maar was van de toegetredeningezetenenzelf.Opfinanciëlesteunvandeoverheid werd nimmer een beroep gedaan.

Doordecontributiesvandeledenenmethetincultuurbrengenvanheidegrondwasmenzelfvoorzienendenonafhankelijk.Hoewel de optimistische woorden inbovenstaandebriefandersdoenvermoedenheeft de Vereeniging tot Hulp voorVlijtige Armoede niet de ideale oplossinggebracht voor het probleem van deseizoenswerkloosheid. Wel heeft zij in delange jaren van haar bestaan, op sociaal-economischenmaatschappelijkgebiedveelvoorDeWilpbetekend.

De notulen van de afdeling De Wilp gaanterugtot1907.Dehuidigesecretarissteldehet originele notulenboek uit die tijd, oudenotariële akten en contracten beschikbaarvoorbestudering.Dezedocumentenhebbeninteressantefeitenaanhetlichtgebrachtenbiedenookenigzichtopdegangvanzakenindebeginperiode.Erblijvenechternogvelehiaten.

Het Linster VeenWe gaan terug naar de eerste helft van de19e eeuw. Uit de kadastrale gegevens van1832 blijkt dat destijds de gehele zuidpuntvan de gemeente Marum in het bezit wasvan één eigenaar, te weten notaris FeddeTjeerts Posthumus uit Beetsterzwaag c.s.Vierhonderd hectare heidegrond en water-globaal liggendtenzuidenvanCorpusdeLindeen tenoosten vanDeWilp - dat hetLintserVeenwerdgenoemd,waseigendomvan deze grootgrondbezitter. Het was ervooralleeg,nietsdanwoeste,onontgonnengrond.DeJonkersvaart,diehetgebiedlaterzou doorsnijden was er nog niet. Wel wasdeWilpstervaartalgegraven,dietenwestenvanhetterreinlag.

Met ingang van 1 november 1848 doennotaris Posthumus c.s. een deel van hetgebied van de hand aan: Joan FrancoisObbes,burgemeesterdergemeenteMarum,Lubbe Ebbels Renkema, landbouwer teMarum en Albert Hendriks Oost, veenbaasteDeWilp,directieledenvandeCommissievoor Vlijtige Armoede te Marum. In eersteinstantie is er sprake van erfpacht, maarafgesproken wordt dat de pachters tegenbetaling van f 1149,60 eigenaar kunnenworden. Zo verkrijgt de piepjonge ‘Vlijt’ in

ruimtevoordeopslag.Na drie jaar al, werd de bedrijfsauto metdaarop de melktank, ontmanteld, omdat delosse melk verdween en werd vervangendoorflessenmelk.Het prachtige hevelpompje, inclusief dekijkglaasjes,staatnunoginmuseum’tRieuw,indeCoendersborgteNuis.Degrotetankdieopdebestelwagenzat,verkochtBakeaandeeigenaarvaneenplezierjacht:dieheeftereenwatertankvangemaakt,opz’njacht.

Nahetverdwijnenvandelossemelkkwamener de stalen kratten met melkflessen vanFrico,latervanDomo.HetwerdzwaarwerkvoorzowelBakealszijnvrouw,wantookzijwerktehardmee inhetbedrijf.Zeverkochtmelk en andere producten vanuit hun huis.In de ijzeren kratten zaten 16 flessen melk.Deemballagewaszwaarderdande inhoudvolgens Bake en het ijzer was scherp, dushaddenzevaakdehandenkapot.Hetzwaretillenheeftderugvanzijnvrouwvernield.Bij het uitventen van de melkproductenwerden ‘s morgens vroeg en op zaterdaghand-enspandienstenverrichtdoorOedseIpema, een broer van Bake. Later werdhet werk weer een beetje lichter, omdat erkunststof kratten kwamen en kartonnenverpakkingenvoordemelk.Hetassortimentbreiddezichflinkuit,metbijvoorbeeldflesjeskoffiemelk en frisdrank. Drie flessen vooréén gulden weet Bake nog. Ook herinnerthijzichuitdietijdde‘MelkbrigadieractievanJorisDriepinter’,omhetmelkdrinkenonderkinderen te promoten en de reclame-actiesvanZoetermeersRoem,eenmargarinemerkdat erg aan de weg timmerde, met ondermeerhetzegeltjessparen.Gelukkig was er ook tijd voor ontspanning.Zo werd eens een reisje speciaal voormelkboerengeorganiseerd,naarEmmeloord.Daar stond hen een optreden te wachtenvan een keur van bekende artiesten, zoalsRonnieTober,SjakieSchram,ImkaMarinauitHoogezandenveleanderen.SjakieSchramwerdnogboosomdathijdemelkboerenniet‘los’ kon krijgen…er werd na zijn verzoekniet meegezongen. Ze werden door hemuitgemaaktvoor‘dommeboeren’.

Collega Hendrik MarinusHendrik Marinus vestigde zich in 1956 alsmelkboer in Marum. Samen namen Ipemaen Marinus de fabriekswijk over van RoelfHuisman. De beide Marumer melkventersmaakten duidelijke afspraken over hetgebied waar ze zouden venten. Marinushadeenwinkel indeRaadhuisstraatenvandaaruit ventte hij zijn zuivelwaar uit, ook inzijneigenstraat.Datwaseenuitzonderring,want de afgesproken grens was bij demolenromp van de familie Benedictus.Alles wat ten oosten lag (Marum en Nuis)washetgebiedvanMarinusen tenwestendaarvan was van Ipema. Het heeft nooitproblemengegeven.Ookdestratenvandedorpsuitbreidingen werden weer verdeeld.Deaardvanhetwerkveranderdewel indeloop der tijd; het persoonlijke tintje ging erwataf.Bijdebuitenshuiswerkendevrouwenkon de melboer overdag niet meer terecht.Enkele collega’s van Bake elders in denlandemaakten‘savondsnogeenritomdiegezinnentegemoettekomen.Eenmaal had Bake Ipema bijna een ernstigongelukmetdeDrachtstertram.InNuisreedhijeenzandpadinomeenaantalklantentebezoeken. Na gedane zaken reed hij terugmetzijnmelkauto.Erwasgeengoeduitzichtomdat het huis van Willem Boerema nogaldichtaandewegstondenBakewasalmetz’nautoopderails,toenhijzagdatdetramer met een behoorlijke snelheid aan kwamrijden.Deschriksloeghemomhethart.Hijzettedeautoindevrijloopendeautoroldeterug, omdat de rails hoger lagen dan hetzandpad.Hetwasnetoptijd,detramvloograkelingslangszijnauto.

TenslotteOok de derde generatie Ipema heeft nogmeegewerkt in het bedrijf. Met name voorde feestdagen was zoon Jan een zeergewaardeerdekracht.Toch werd het in 1983 allemaal een beetjete druk voor Bake, temeer omdat HendrikMarinusophieldmetdemelkloopensamenmet zijn zoons een supermarkt begon. Indat jaar kreegBakedekansomgebruik temakenvanderegeling‘VervroegdUittredenvoor Zelfstandigen’. Aan zijn 40-jarigeloopbaan als kleine zelfstandige, waarin hij

Ets door Rembrandt van Rijn, getiteld: Bedelaars aan de deur.

32 9

gewerkt’;erzatenéénhuiseneenpadtussenhun‘nieuwehuisenBake’sbedrijfsruimte.

Einde van het tijdperk ‘paard en wagen’Indevaartdervolkerenpastengeen‘paardenwagen’meerenmidden50-erjarenwerddit oude en vertrouwde transportmiddelafgestoten.NadiepnadenkenvolgteruitdemondvanBake nog een anekdote. Het paard kendeallebijzondere,maarvoordehandliggendegeluiden; de herrie van het verplaatsen enrammelenvandemelkbussen,vrachtwagensdiedoorhetdorp redenenniet tevergetende met stoom aangedreven Drachtstertrammet z’n stoomfluit. Maar op een gegevenogenblik-zorond1940–maaktenvaderJanIpemaenz’nongeveer14-jarigezoonBakeweer hun dagelijkse ronde en kwamen ooklangs de fietsenmakerij van Ties Hiemstra.Fietsenmaker Hiemstra was toen noggevestigdineenpand(laterbreierijHofman)tegenover de grote boerderij van de familieHulshoff, met ervoor een brede gracht. Nustaat op de plek van Hulshoff’s boerderijbasisschool‘DeBron’.Juistophetmomentdat ze daar reden klapte er spontaan een

fietsband,wateenenormeknalgaf.HetpaardsloegopholenraaktemetdemelkkarenalindetegenovergelegengrachtvanHulshoff.Metallegevolgenvandien.Voor het paard in de plaats kwam eenbestelauto,metdaaropeengrotemelktank,wanterwerdnogsteedslossemelkverkocht.Maar het aftappen van de melk werd eenstuk gemakkelijker. Op de achterkant vandebestelwagen,dusaandiegrotetank,zateen hevel en er kon telkens per halve literovergeheveld worden, totdat de klant hetgevraagdeaantal liters indepanhad. Indewintertijdbevrorendekranenweleens,maarze werden weer ontdooid met wat warmwatervandeklanten.Inruildaarvoorkregendieeenbeetjeextramelk.Demelkbevroornietindebussenoftank,omdathetconstantinbewegingwas.De kleine bedrijfsruimte op het grotebouwterreinaandeLindsterlaandeeddiensttot begin 1958, want toen verkochten zehet bouwterrein inclusief de bebouwingaanWillemdeKleineuitOpende. Inmiddelshadden Bake en Ruurtje bij hun huis eenbedrijfsruimtegebouwd indevormvaneengrotegarage,metdaarineengrotekoelcelen

haar bezit, een perceel ondergrond van 19 bunder, 99 roeden en 38 ellen, gelegen te De Wilp, grenzend ten zuiden en oosten aan de wijkswallen, ten westen aan Marten Ritsma en ten noorden aan Jan de Grijs.HetlijkterdusopdatdegrondaandeCommissieweg,dienunogsteedsinhetbezitisvandeverenigingalin1848werdverkregen.De vereniging beschikte nu over een flinkperceel woeste grond, dat zij in het kadervan haar doelstelling kon gaan exploiteren.Werkloze,behoeftigearbeidersdieeenberoepop hulp deden, konden worden ingezet bijdeontginningenzoeendagloonverdienen.

Exacteinformatieoverdegangvanzakenbijdezetewerkstellingontbreekt,maareenpaardecennialaterzienwedaterkennelijkalheel

watgrondincultuurisgebracht.Deverenigingverkooptdannamelijkhet‘beklemrecht‘vanenkeleontgonnenpercelenveldgrond.Beklemde meiersDe percelen grond worden dus nietverkocht, verhuurd of verpacht, maar naaroud Gronings Recht, in ‘beklemming’uitgegeven. Dit wil zeggen: de vereniging verkoopt het eeuwigdurende, ondeelbare zakelijk recht van gebruik van haar grond, met de bevoegdheid er een huis, schuur en beplantingen op te hebben, die eigendom zijn van de gerechtigde, die beklemde meier

wordt genoemd. Deze beklemde meier moet alle lasten betalen en jaarlijks een onveranderlijke som, zijnde de ‘vaste huur’.

Bake en broer Oedse bij de melkauto in 1958. De dames bij de wagen zijn Martje Hulshoff en Joukje van der Veen-Stinne. Links het voorhuis van de boerdeirj van Hulshoff met daarvoor de gracht. (foto: bezit familie Ipema)

Deel van een Beklembrief uit 1888, waaruit blijkt dat Geert Oost een vaste en altoos durende beklemming koopt van Arend Hindriks Bron, Ynze de Vries en Markus Ates van der Vliet, bestuursleden der Hulp voor Vlijtige Armoede te De Wilp. De splitsing tussen De Wilp en Marum is in 1888 dus al een feit.

8 33

Bakekontoendankbaargebruikmakenvanhetkoelehelderegrondwaterdatopgepomptwerd.ToenBakeIpemaenzijnaanstaandevrouwRuurtjedeVriesenigetijdlatertrouwplannenhadden en een huis bij de bedrijfsruimtewilden laten bouwen, stuitte dat opproblemen.Andere Indië-gangers hadden wèl hunplannen gerealiseerd, maar inmidels waser een bouwstop afgekondigd, dus mochtBake,zelfsopzijneigenterreinwaaraleenbedrijfsruimtewas,nietbouwen!Tochmoester iets gebeuren want er werd dagelijkseen paar honderd liter melk uitgevent, ookkarnemelken‘soepenbrij’.

Van1951-1952woondehetpasgetrouwdeechtpaar Bake Ipema en Ruurtje de Vriesin het kleine huisje van - en naast - deaannemer Knoop (later Knoop en Wijkstra)aandeWendtsteinweg79.Hetnieuwehuis,dat gebouwd zou worden door Knoop, iser uiteindelijk nooit gekomen, maar hij hadweleentijdelijkonderkomenvoorhetjongepaar.

Het schuurtje bleef de bedrijfsruimte voorBake.Paardenwagenwerdenondergebrachtopdeboerderijvanzijnouders.VoorzesuurgingBakealnaarzijnouderlijkhuisomhetpaardmetdewagentehalen. Indewinter,bijsneeuwen ijs,moesthetpaardalvroegop scherp gezet worden om glijpartijen tevoorkomen.‘Opscherp’betekentdatonderde hoefijzers, tijdelijke schroeven gezetwordenmetuitstekendescherpepunten.Hetwaszaakjeindekoudewintergoedwarmte kleden, maar toch moesten de moffen2

vaak even uit om het fijnere werk te doen.Meestalstondereenpannaasthethuis,meteenbriefjeerin.Laterzettenouderemenseneenflessenrekjeklaarachterhethuis,metdebeurserbij;hetkonallemaal!Uiteindelijk kwam er een huis vrij aan deLindsterlaan,nummer17,doorhetoverlijdenvanFrederikPera.BakeIpemaenzijnvrouwkochten dat huis en zagen definitief af vaneeneventuelenieuwbouwbijhetspoellokaal.Het huis dat ze kochten was dichtbij hetbedrijf enerkondus ‘economisch’worden

Dit huis aan de Lindsterlaan 17 te Marum werd gebouwd in 1941 en door het gezin van Bake en Ruurtje Ipema betrokken op 11 juni 1952. Van hieruit werd de melk uitgevent. Deze foto is zeer recent, maar in grote lijnen is het oorspronkelijke huis nog goed herkenbaar. (foto: Geert Braam)

In geval van vererving, huwelijk of overdracht van het recht, moet de beklemde meier een bedrag, meestal ter hoogte van de vaste huur, als zogenaamd geschenk aan de eigenaar betalen3.

In het archief van ’DeVlijt’ zijn uit 1875en1888drieBeklembrievenbewaardgebleven,maarermoetenzekermeerzijngeweest.Indeze beklembrieven wordt de verkoop vanhet beklemrecht geregeld aan: Jan SikkesPompstra,HendrikReinsdeVriesenGeertOost, alle drie arbeiders uit De Wilp, diezich voortaan dus beklemde meier mogennoemen.Debetreffendepercelengrondzijnruimeenhagrootenliggen,voorzoveropditmomentisnagegaan,aandenoordzijdevandeWilpstervaart,terplaatsevandehuidigeCommissieweg,waar‘DeVlijt’totopdedagvan vandaag nog landerijen in haar bezitheeft.

De reden waarom het bestuur van devereniging juist voor de verkoop vanbeklemmingenheeftgekozenisnietbekend.Wellicht vanuit een sociaal oogmerk. Dekoopsom van zo’n beklemming was laag,ongeveer 6 gulden en een ongeveer evengrootbedragmoestjaarlijksop1novemberalshuursomwordenbetaald.Doordezewijzevan‘financieren’washetverkrijgenvaneeneigenbedoeninkjevooreenarbeidereerderhaalbaar,danwanneerdevolledigekoopsomineensmoestwordenopgebracht.

Akte van ScheidingHetbestuurvandeVeerenigingtotHulpvoorVlijtigeArmoedeafdelingMarumenDeWilpbestaat in1875uit Jhr.Hector vanSminia,president, S.H.Coldeweij, secretaris TjebbeJilts Akkerman, Arent Fokkes Eringa, YnzedeVriesenArentHendriksBron.DeeerstedriewonendeteMarum,delaatstedrie te De Wilp, zodat naar het schijnt debeide plaatsen evenveel invloed hadden.Tochmoetener redenenzijngeweestdezegezamenlijke organisatie op te splitsen,

want in 1881 besloten Marum en De Wilpafzonderlijkvanelkaarverdertegaan.Vreemdgenoeg werd deze splitsing pas in 1910officieel in een scheidingsakte vastgelegd,29 jaar later! In deze scheidingsakte staatondermeer: In november 1881 werd door genoemde verenigingen overgegaan tot de scheiding en verdeling van bovengenoemde onroerende goederen. Daarvan werd tot heden geen akte opgemaakt.DescheidingsaktewordtnamensdeafdelingMarum ondertekend door Wijtse Jurjensvan der Meer, landeigenaar, Boke Bosma,landbouwerenGeertdeVries,koopmanennamensDeWilpdoorEelkeNieman,bakker,Rein Middel, landgebruiker en Jacob deVries,landgebruiker.Debezittingenvandevereniging,tergroottevan bijna 15 ha en ter waarde van f 4500wordengelijkelijkverdeeld.HetisopmerkelijkdatalditonroerendgoedligtinDeWilp.Inde scheidingsakte wordt geregeld dat debeidenieuweafdelingenelk5percelen, tergroottevan1à2hatoegedeeldkrijgen.

Notulenboek De eerste vergadering in het NotulenboekvandenieuweVerenigingtotHulpvanVlijtigeArmenteDeWilpisdealgemenevergaderingop dinsdag 19 maart 1907 in gebouw‘Ontwikkeling’, waar 14 leden aanwezigzijn. Tot bestuurslid worden verkozen deherenNieman,MiddelenDeBaanenuitde‘begroting’blijktdathetbestuurin1908vooraankoopvangoederenzalmogenbestedenf400,voorkredietenf200envoorsubsidiesf 25.Men vergadert jaarlijks 1 à 2 keer en denotulen geven de indruk dat de verengingkeurig werd bestuurd. Er wordt telkensuitgebreid melding gemaakt van hetvoorlezendernotulen,definanciëlesituatieen de controle der boeken. Ook de, somsmoeizame,gangvanzakenbijhetkiezenvan

2 moffen = soort handschoenen

3 In het oude Burgerlijk Wetboek stond nog een bepaling over het beklemrecht (art. 1654), maar dat is uit het Nieuwe Burgerlijk Wetboek verdwenen. Het kan dus niet meer worden gevestigd.

34 7

onderuitdoorinplaatsvandie1000kilohooi,éénpondspekinteleverenbijditfamilielid.Natuurlijk ging dat ook in het geniep, maarerstondweloppapierdathijhetbenodigdehooigeleverdhad.In de oorlog en vlak daarna was allesop de bon. Er waren melk-, gortepap-en karnemelksepapbonnen. Dit gaf eenbehoorlijke administratieve rompslomp.De ontvangen bonnen moesten door Bakeof zijn vader worden ingeleverd op hetdistributiekantoor. In ruil daarvoor kregenze een voorraadbon en op vertoon van dievoorraadbonnen kon er weer melk van hetmelkfabriekgehaaldworden.

Naoorlogse jarenNa de oorlog begint Bake Ipema alszelfstandigondernemerenventdemelkuit,vanuithethuisvanzijnouders.Dezesituatiewerdeentijdjegedoogd,maarwasnietideaal,vanwege de hygiënische omstandighedenop een boerderij. Na zijn diensttijd zou erveranderingindesituatiekomen.Bake was in 1946 dienstplichtig en werd

tijdenszijnopleidinginAssenklaargestoomdvoorNederlandsIndië.Van1946tot1949washij uitgezonden naar de verre Nederlandsekolonie.KeesTurksmauitDeWilpnamzolangdemelkloopwaarenhielddezaakheelgoeddraaiende.ToenBakeeind1949terugkwamkon hij zo weer in de bloeiende melkroutestappen.IndefamilieIpemaiszelfseenfotouitdietijdbewaardgebleven.

ErwerdgezegddatdejongensdieuitIndiëterug kwamen voorrang zouden krijgen bijhetbouwenenBakehadbehoefteaaneenander bedrijfspand met een steriele ruimte.Rond1950kochthijeenbouwkavelaandeLindsterlaan en bouwde daarop eerst eenklein schuurtje, dat diende als spoelruimte,met de bedoeling om er later een huis bijte bouwen. Aannemer Knoop en Wijkstrabouwde deze spoelruimte, zoals op debouwvergunningvan6februari1950vermeldstaat. Volgens de bouwtekening (aanwezigop het gemeentehuis) is de spoelruimtebuitenwerks drie bij vier meter groot, dushet vloeroppervlak was minder dan twaalfvierkantemeter.Er was destijds nog geen waterleiding opde Lindsterlaan en ook niet in de rest vanMarum,maarermoestwelgespoeldworden.De melkbussen moesten weer schoon enhet schuurtje diende dagelijks te worden‘uitgespoeld’.Gjaltemavanhettimmerfabriek‘DeVolharding’hadereenbetonbouwbijenheeftbetonringen indegrond latenzakken.

hetbestuurendecommissievanbijstand,wordtsteedsuitgebreidbeschreven.Develestemmingenenherstemmingenleidenertoedatvergaderingenweleenstotmiddernachtuitlopen.

Op 2 april1908 wordt vergaderd over eenaanvraagvanAlbertdeHaanomeenkrediet

van hoogstens30 gulden tot aankoopvaneenschaap.Beslotenwordtditkrediet toetestaanopvoorwaarde:1 dat het schaap in het fonds wordt

gedaan2 dat het niet verkocht mag worden vóór

hetafbetaaldis;3 dat,alshetverkochtmoetwordenomde

eenofanderereden,hetbestuurhiervankenniszalgegevenworden;

4 dat bij de aankoop de ‘Vereeniging’vertegenwoordigdzalzijn;

5 dateenborgzalwordengesteld.Hetschaapkanwordenaangeschaft

SubsidieaanvragenvandeVerenigingde vooruitgang in verband met verfraaiingvan het kerkhof en van de ‘Commissie totaanleg van een fietspad’ worden echterafgewezen, aangezien zij niet ten doel

hebben de verstandelijke of zedelijkeverheffingvanhetvolk.Datdeverenigingzorgvuldigtewerkgaatengoedopdecentjespastblijktbijvoorbeelduit de aanvraag van de weduwe Pijpstraom een krediet van f 18. ‘Zij heeft een schaap om ’t half gewin. De eigenaar wil dit verkoopen. Om het te behouden heeft zij tot aankoop genoemde som noodig’. Menheeftgeenbezwaar,maarvraagtzichaf of het schaap wel deugdelijk is. Als hetsoms teoud is,warehetbeterdat zij eenkrediet kreeg voor een nieuw schaap. Eenpaarledenzullennaaraanvraagstergaanenhetschaapbezien.Alsallesinordeis,dankan het krediet worden toegestaan op degewone voorwaarden. Is iets mogelijk nietinorde,danzalkredietwordentoegestaanvooreenanderschaaptoteenbedragvan20à25gulden.Zo wordt ook een vergadering belegd omkredietaanvraagvanAllevanDijkvanf40tothet aankopen van een koe te behandelen.‘Daar deze aanvraag voor het bestuur wat te hoog bleek te zijn, werd beslooten een algemene vergade-ring te beleggen, waar 14 leden aanwezig waren. Doordat de leden hunne meening te kennen gaven werdt beslooten dit in stemming te brengen’. Het voorstel werdaangenomen.

Ondertekening scheidingsakteOp 7 december 1910 ondertekent hetvoltallige bestuur van de afdeling De Wilpbij notaris Kingma te Leek de officiëlescheidingsakte. Indenotulenvan1910en1911 is van deze, voor de vereniging tochbelangrijke gebeurtenis, vreemd genoeghelemaalnietsterugtevinden.Wel vermelden de notulen van 27 februari1912, heel summier, dat 4 ha heideveld isaangekochtom teontginnen.Ookdeaktewaaruit deze aankoop blijkt is bewaarden deze geeft meer informatie. Op eenpubliekeveilingbijcaféWalvius teMarum,werdnamenshetbestuurvandeVerenigingHulpvoorVlijtigeArmoedetedeWilp,doorRein Middel geboden op enkele percelenveldgrond en dennebos, gelegen aan deJonkersvaart, bij de zogenaamde SmerigeWijk. De verkopers waren T. Fleerkamp,

Bake Ipema op de melkwagen op de Kruisweg, voor de voormalige lagere school, in 1949. Op de achtergrond het oude gemeentehuis. (foto: bezit familie Ipema)

Kees Turksma, die Bake Ipema verving in de periode 1946-1949, bij de melkkar achter de boerderij aan de Lindsterlaan. (foto: bezit familie Ipema)

Uit artikel 3 punt 2 en 3 van de statuten blijkt dat de doelstelling van de afdeling De Wilp enigszins afwijkt van die der andere dorpen. De Wilpsters hielden zich eveneens bezig met het verstrekken van kleine kredieten, bijvoorbeeld voor de aankoop van een schaap en het toekennen van kleine subsidies aan plaatselijke verenigingen, die de zedelijke en verstandelijke verheffing van het volk beoogden.

6 35

Bakegingnade lagereschoolperiode ruim4 jaar lang, 2 of 3 dagen in de week naarde landbouwschool aan de Noorderweg inMarum.Deresterendedagenhielphijthuis,inhetbedrijf.Hij zouookhetboerenvak ingaan, maar in welke vorm was nog nietbekend. Hij haalde op de landbouwschoolzijn vakdiploma’ s en heeft daar later veelprofijtvangehad.

Melkventers, melkslijters, melkboeren en melkrijdersOp mijn vraag of er meer melkventersen melkslijters waren volgt een heleopsomming:De Coöperatieve Melkproductenfabriek‘ZuidelijkWesterkwartier’ inMarumhadzijneigen melkventer, dat was Harke van derWier.LaternamHenkvanderVliethetvanhemoverenweerlaternamKarstvanDellendie loop over. Deze had al een prachtigemotorkar, die hij had overgenomen van degemeente Groningen. Eens was die mooiekargebruiktalsvuilniskar!Jozef vanKammenhadnetalsde Ipema’seeneigenmelkloop,duslosvandefabriek,waarlaterenePopkemaopkwam.OokwasRoelof Huisman vanaf 1949 melkboer inMarum.InDeWilpwarenerzoinenronddeoorlogtwee melkboeren, te weten Poppe van derWalenRiekelVenema.In Noordwijk ventte Van der Veen uitKornhornenJannesMarinus,(devadervanHendrik Marinus, die later ook melkboerwerdinMarum)ventteinenrondBoerakker.HijkwamtotheteindvandeNoorderwegenhetbeginvandeKruiswegengingdanweerterugnaardeLeidijk,waarhijwoonde.Laternam zijn zoon, een broer dus van HendrikMarinus,hetoverinBoerakker.Anderen die zich bezig hielden met hettransportvanmelkwarendemelkrijders.Zijhaaldendevollemelkbussenopbijdeboerenen brachten die naar de zuivelfabrieken inMarum,NoordwijkenDeWilp.Erwarenervelen,waarvanwehierenkelennoemen:JanRenkema uit Frieschepalen, Luut ZeemanuitMarum,JanHeukeruitdeHoutwal,JanGeertNeef vandeHamrik enKaiDrentuithetBoereveld.

De oorlogsperiode 1940-1945.De dagelijkse verspreiding van volle,rauwe melk ging door tot de oorlog. Toenmochtergeenversevollemelk,doorBakeIpema rauwe melk genoemd, meer wordenverkocht. Plannen in die richting waren ereigenlijkalvoordeoorlog,maardeDuitsersvoerdenindatdemelkeerstgepasteuriseerden gestandaardiseerd moest worden. EenalternatiefwasommelkvanhetzuivelfabriekteMarumtebetrekkenendatgingdanookgebeuren.Voorenindeoorlogal,hielpBakezijnvaderom de melk uit te venten. Ze deden hetsamenenwarenomdebeurtbijdestreek.Ookdemelkstakingvan1944isnietaandeIpema’svoorbijgegaan.BijhetfabriekwerdeenmelkrijderaandetandgevoelddooreenDuitser. Hij moest zeggen wie bussen leeggegooid hadden, maar ‘natuurlijk’ kendedie melkrijder de verdachte personen niet.Enige dagen was er geen melk, maar erwerd wel illegaal rechtstreeks van de boergekocht. Een ander voorval in oorlogstijdhoudtverbandmethetvorderenvanpaardendoordeDuitsers.OokBakemoesthetpaard(een prachtige bruine vos met vier wittebenen en een bles) inleveren. Het dier koneigenlijkhelemaalnietgemistworden,maarhet moest. Omdat zijn vader ziek in bedlag moest Bake er mee heen. Onderweg–ongeveeropdehelft-kwamhijbuurmanZuiderveldtegen,diez’npaardnogbijzichhad.Zuiderveldverteldede jongeBakedater op een simpele wijze onderuit te komenwas.Hij zei: “Welmeldenmethetpaard inMarum-West, een handtekening plaatsenoppapierenvervolgensgewoonmetpaarden al weer vertrekken naar huis”. En zogeschiede.Vader IpemakeekverschriktoptoenBakeweermetpaardenalthuiskwam:“Wollen zehetpeerdniet hemmen?” vroegzijnvader.Bakezei“nee”,maardurfdeniettezeggendathijhetzelfzogeregeldhad.Zehebbener verder nietsmeerover gehoord.Eenmooivoorbeeldvan‘kleinverzet’tegendebezetter.OokwerderhooigevorderdvoordepaardenvanhetDuitseleger.Ditwerdgeregelddooriemanddieookvoordeoorlogalaanhooi-enstrotransportendeedvoorzijnbaas,eenfamilielid van de Ipema’s. Ze kwamen er

H.G.IndenendeervenM.J.Boelens,diehetverkochte sinds1884 in eigendomhadden.Bijdeaankoophoordentevensrechtenvanvrijedoorvaartindewijkenenrechtvanweg4overaangrenzendepercelen.

Uit het verslag van 1915 blijkt dat tervergadering heftig wordt gediscussieerdoverdeuittebetalenwerklonen.Menwilhetuurloonwelmet1centverhogentot12cent,maar zou aan de andere kant ‘de minstewerkkrachten krijgen en die niet kunnenweren’. De kwestie loopt zo hoog op, datde penningmeester zich beledigd voelt en

bedanktalsbestuurslidAls in 1931 blijkt dat er veel te veel ledenzijn,dienietopdevergaderingkomen,wordthet voorstel aangenomen om diegenendie zonder kennisgeving drie keer niet zijngeweest,te‘schrabben’.Eindjarendertigheeftdeverenigingblijkbaareigen kruiwagens, die tevens wordenverhuurd. De kruiwagens komen in diversevergaderingenaandeorde.Dehuurwordtnietbetaald en afspraken worden geschonden.Menbesluitgeenmateriaalweerteverhurenaanniet-leden:‘erkomtalleenmaarellendevan’.Er wordt nog een stuk bos aangekocht,zodat er weer enkele werklozen aan het

werkkunnen.Hetwerkdatwordtverschaft,bestaatnaasttakkenbindenuitbonestokkenendraadpalenmakenendezeaandemanbrengen.

De Vlijt in de nieuwe tijdOpvallend is dat in de notulen nergensook maar een woord wordt gerept over deoorlogstijd.Menvergaderdeonverstoorbaardoor over de normale gangbare zaken.Wel blijkt dat in de loop der jaren dewerkwijze van de vereniging drastisch isgewijzigd. Onder invloed van verbeterdesociale omstandigheden maakt het aspect

van werkverschaffing, gefinancierd uit decontributievan leden langzamerhandplaatsvoor de verhuur van perceeltjes land aanleden.In de jaren ’50 wordt uitgebreid vergaderdover het idee van enkele Wilpsters om deeigendommen van ‘De Vlijt’ te verkopen,teneinde met de opbrengst huisjes voorouden van dagen te bouwen. Uiteindelijkkeurendeledenhetvoorstelaf!Alzobesloten:‘DeVlijt’gaatgewoondoor.Ookdeorganisatievaneenjaarlijksbusreisjevoorde ledenenhunvrouwenkrijgtopdevergaderingen veel aandacht. Meer dan dezaken die betrekking hebben op het land,lijkthetwel.Dereisjeszijndanookeengrootsucces.Eenvoorstelomterafwisselingookeens een gezellige avond te houden waareen ‘hummarist’ zaloptredenhaalthetdanookniet.Serieuzezakenwaarinde60-eren70-erjarenoverwordtvergaderdzijn:subsidieaanvragenvan muziekkorpsen, ouden van dagen en

In 1928 wordt op voorstel van J.V. Visser besloten om nog een stuk heideveld te kopen. Een half jaar later is het zover en wordt 5,5 ha heideveld en land, gelegen onder Zevenhuizen, aangekocht. De vereniging moet wel voor f 5000,- hypotheek nemen op andere bezittingen, maar krijgt hiervoor machtiging van de ledenvergadering.

4 Recht van weg: deze formulering wordt in de koopakte gehanteerd. Het bedoelde recht wordt tegenwoordig aangeduid als recht van overpad en houdt in dat bepaalde belanghebbenden, bijvoorbeeld buren, een deel van elkaars grondbezit mogen betreden om hun eigen bezit te kunnen bereiken.

36 5

Wilpdonatiesverstrekt.Ookindetoekomstzullen, zoals secretaris Theo Kiewietverwoordt,deledenvan‘DeVlijt’zichblijveninzettenvoorditstukjeerfgoedinhetdorp.

maatschappelijk werk. Verder moet hetbestuur, net als vroeger, regelmatig bij deleden aandringen op goed onderhoud vangreppelsensloten.Uiteraard zijn ook de financiën eendoorlopendpuntvanaandacht.Eriswelietsveranderdsinds1907.In1974bedragendeinkomstenf1.895endeuitgavenf 1.888. In kas is f 7,68 en op despaarbankboekjesstaatf1.316.

In80-eren90-erjarenwordendelanderijenvan de vereniging opnieuw ingedeeld inpercelenvan25areenwordterbij23ledeneen ledenstop ingevoerd. De percelen,werden namelijk zo klein dat er niet eensgedraaidkonwordenmeteentractor.In2008heeftdeverenigingnog16ledendie,zoalshetreglementvoorschrijft,alleninDeWilpwonen.Wieverhuistraakthetgehuurdeland en het lidmaatschap kwijt. Men bezitmomenteel twee grote blokken grasland,datingebruikisbijdeleden;hobbyboerenmetschapen,koeienofpaarden.NogsteedswordenaanverenigingeninDe

wasvaderJanIpemaeerstlandbouwer,maarhìjwerdookdegrondleggervanhetbedrijfvanBakeIpemaaandeLindsterlaan.

Jan Ipema was in Noordwijk rond 1930 aleentijdjemelkboervoorhetmelkfabriekvanMarum,maardatwasvankorteduur,omdathijvan9guldenindeweek,teruggezetwerdnaar7guldenenervoordatgeldzelfooknogeen paard op na moest houden. Hij stopteermeeenzijnmelkloopwerdovergenomen

door Harke van der Wier uit Marum. JanIpemahandeldeookineieren,hijkochtzeopbijboerenenverkochtzeopdeeiermarktinLeek.Rond 1933 werd de boerderij in Noordwijkverkochtendefamilieliethetoogvallenopeen huurboerderij in Marum. Het gezin JanIpemavestigdezichindezeboerderijaandeLindsterlaan. In 1934 overleed de weduweMaaikeIpema-Meinema.

LindsterlaanDe Lindsterlaan was nog een onverhardwagenpad, dat bij slecht weer veranderdein een enorme modderpoel. In de jaren1933/1934werddeLindsterlaanverhardmetklinkers. Er was voordien, begrijpelijkerwijs,nogweinigbebouwingaandatpad,hooguiteenpaarboerenbedrijfjes.VaderJanIpemaventtedagelijksdeproductieuitvanzijneigenboerenbedrijfje,bestaande

uit ongeveer 12 koeien. Hij ging met paarden wagen en melkbussen gevuld met volle-rauwe,dusonbewerkte-melkoppad.Zijnklantenkring bestond hoofdzakelijk uit deaanwonendenvandeoudeprovincialeweginMarum,NuiseneengedeeltevanNiebert.Op de onverharde zijpaden kwam hij toennogniet.Op de zaterdagen moest Jan Ipema zelfstwee keer langs zijn klanten. Koelkastenwaren er nog niet en hoewel veel mensenwel een kelder hadden, kozen z’n klantentochvoorversemelkopdezaterdagavond.Deproductievanzijneigenkoeienwasvoordezaterdagnietgenoegenhettekortwerdaangevuld met verse melk van veehouderBerend Straat, achter op de Lindsterlaan;op nummer 45. Hij woonde daar met zijngezin in de periode van 1920 tot 1951 endaarna kwam Jan Meijer op die prachtigeboerenplaats(tot1977).De latere bijproducten, zoals pap enkarnemelk, kwamen van de toenmaligezuivelfabriek uit Noordwijk, waar Bake alsjonge jongen op z’n fiets ook al roomboterhaalde.

Recente foto van de boerderij aan de Lindsterweg 46 te Marum, gebouwd in 1927. Deze boerderij werd door de Ipema’s gehuurd van de familie Van der Meulen uit Drachten. De huidige locatie is na de rotonde, het eerste huis links van de weg. Ook de boerderij ernaast, aan de zuidkant, was - en is nog steeds – eigendom van de familie Van der Meulen. (foto: Geert Braam)

Op deze luchtfoto zijn de landerijen van De Vlijt aan de Commissieweg en aan De Vlijt met een rode lijn gemarkeerd. Het dorp De Wilp is linksonder nog juist zichtbaar.

De benaming ‘Vlijt’ zien we tegenwoordig nog terug in landerijen en in een onverhard weggetje - dat in deze streek een reed wordt genoemd – met die naam. Deze reed is opgesplitst in twee doodlopende delen. Het ene deel loopt vanaf de Jonkersvaart in zuidelijke richting het veld in en het andere deel vanaf de Keuningsweg in oostelijke richting.

Het boerderijtje aan de Noorderweg 9 te Noordwijk, gebouwd in 1912. Tot 1933 bewoond door Maaike Ipema-Meinema en het gezin Jan Ipema. In verband met de herkenbaarheid is bewust gekozen voor een foto uit deze tijd. (foto: Geert Braam)

4 37

Bake Ipema, van melkventer tot melkboer in Marum.Geert Braam

In aansluiting op de ingeslagen weg om bepaalde bedrijfstakken onder de loep te nemen, volgt er nu een artikel over de melkboer Bake Ipema (geboren in 1925 te Groningen) en een aantal van zijn collega ‘s in de gemeente Marum. Bake Ipema is de rode draad in dit verhaal. Met hem heb ik een vraaggesprek gevoerd en dat gaf een schat aan informatie, die ik heb gebruikt als kapstok en heb aangevuld met eigen herinneringen. Ook kreeg ik gegevens uit andere monden en verder informatie uit het gemeentearchief van Marum en uit het Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven. Hoe ging het verkopen van melk en andere zuivelproducten vroeger in zijn werk? Verpakte melk was er in de beginperiode nog niet. Het is nu allemaal zo vanzelfsprekend dat we pakken melk uit de koelvitrines van de supermarkten halen, maar dat ging in het verleden wel een beetje anders. Sommige boeren ventten hun eigen volle melkproductie uit, maar anderen werden ingehuurd door het1 plaatselijke melkfabriek. Bake Ipema, in de volksmond Bakie Iepmoa, was en is nog steeds een bekende verschijning in Marum. Vele jaren zwierf hij dagelijks met zijn melkproducten door Marum en wijde omgeving. Zijn verhaal en geschiedenis komen overeen met de ervaringen van zijn collega-melkventers.

1853enMaaikeMeinemageboren in1861,beideteNiebert,vestigdenzich-opnieuw-indegemeentein1903nadatzeeerstinNiebert,

BakkeveenenRodenwoonden. Zij gingenboeren op een vande grote boerderijenop Trimunt. Toengrootvader Bake in1912overleed,kochtzijn grootmoederMaaike weer ietsnieuws in Noordwijkenboerdedaareerstalleen.Zij staat te boek -zoals dat zo mooiomschreven staat -als landbouwerscheenweduwevanBakeIpema.Laterwoondezedaarsamenondereen dak met haarzoonenz’ngezin.De vader vanBake, Jan Ipema,

geboren in 1895 teLeutingewolde, werd

ookalsnelmelkventerinMarum.Hijtrouwdein1921teMarummetAntjevanDijk,geboortigenwonendeteZevenhuizen.Nazijntrouwen

Hoe kwamen de Ipema’s in Marum terecht?Bake‘sgrootouders,BakeIpemageborenin

SiebengaIn april 2009 werden in Smallingerlandactiviteiten ontplooid over de huisarts-archeoloog Johannes Siebenga. Men heeftmij verzocht om hier aan mee te werken.Siebenga is geboren op De Haar, als zoonvanRoelfSiebengaen JoukjeReindersma.Tijdensmijnonderzoekstuitteikopeenartikelin de Leeuwarder Courant van 5 augustus1932,waarindedriegrafheuvelsopDeHaarendebevindingenbijdeopgravinguitvoerigwordenbeschreven.Onderstaandeenkorteweergavevanhetkrantenartikel.

Grafheuvels uit de Late Steentijd“In de middelste, de grootste, grafheuvelwerdeneengrafenwatschervengevonden.De tweede, de meest oostelijke heuvel,leverdeinteressanteresultatenop.Deheuvelwas van plaggen opgebouwd, terwijl ersporen van houtbouw werden gevonden.Ook werden er drie boomkist graven,een klokbeker en drie barnstenen kralengevonden.Intweekistenvondmeneenmaneneenvrouw.Ophetbeenbotvandemanvondmennogeenstukjewollenweefsel.Indederdekistlagenderestenvanverbrandebeenderen, dit graf moet lange tijd na hetopwerpenvandeheuvelzijntoegevoegd.De derde heuvel was aan de bovenkantergomgewoeld,zeker isdatdezeookwasopgebouwdvanplaggen.Helemaalonderinvondmeneengrafmetdaarindeaftekeningvan een lichaam, dat met opgetrokkenknieënopdezijlag.Voorhethoofdlageenklokbeker, achter de knieholten lag eenbijltje.Menkonafleidendatdepersoonhetbijltjeinzijnhandheeftgehad.Hetwerddusmet voedsel en een wapen begraven”. Deheuvels stammen vermoedelijk uit de LateSteentijd(2400-1850v.Chr.).

Grafheuvels uit het BronstijdperkMaardatwarennietdeenigegrafheuvelsopDeHaar.InhetveldtussendeHaarsterwegen de weg van de puntpaal naar Trimuntwaren nog vier grafheuvels. In 1932 zijndeze grafheuvels onderzocht. Men vondbekertjes, kraaltjes van barnsteen, eenbeitel en scherven van potten en een paarboomgrafkisten.Menkonnogzienwaardelijkengelegenhadden.Deze graven stammen vermoedelijk uit hetBronstijdperk (1850-750v.Chr.) enzijndusjongerdandedriediehierbovenbeschrevenzijn.

Belangstellenden kunnen via mijn e-mail (douwe.degraaf@home.nl) een digitale kopie van het artikel aanvragen.

1 Lezing door Koos Vos, in november 2008, naar aanleiding van zijn onderzoek naar ‘de Bult van Marum’. In ’t Olde Guet van juli 2008 schreef Koos Vos een artikel over dit onderwerp.

Foto uit ca.1933. Vader Jan Ipema tijdens de melkvent route voor de melkfabriek van Noordwijk. (foto: bezit familie Ipema)

Grafheuvels op De HaarDouwedeGraaf

Bij de interessante lezing over de Bult van Marum1 kwam ook ter sprake dat er drie grafheuvels op de Haar zijn geweest. Mijn schoonmoeder, mevr. Hendrikje de Jong-Tellinga vertelde dat ze als kind op die heuvels speelde. Ze vermeldde ook dat er vlakbij een heideveldje was. Ze is nu 90 jaar, het moet dus 1925-1930 zijn geweest toen ze daar speelde.

Deze standvoetbeker met visgraatversiering en groeflijnen, afkomstig uit een der grafheuvels op De Haar, wordt bewaard in het Noordelijk Archeologisch Depot te Nuis. (foto: website NAD Nuis)

1 in Noord Nederland werd veelal gesproken van ‘het melkfabriek’ in plaats van ‘de melkfabriek’.

38 3

Van de redactie

Uleestnuinhet10enummervan’tOldeGuet!Wijhebbendaargeenspecialeaandachtaanbesteed,maarhetistochweleenmijlpaalendaaromnoemikhethiereven.Inoktober2004begonnenwevoorzichtig,maarhetbladgroeitenbloeit.Diegroeiisletterlijk:wezijneenstukdikkergewordenenookdeoplagestijgt.Met‘bloei’doelenweopheteffectdathetbladheeftendereactiesdiehetoproept.Steedsvakerontvangenwijresponsvanlezersensteedsvakerookkrijgenwijartikelenterpublicatieaangebodendoorderden.Daarzijnweontzettendblijmeeenwewillenugraagindezevreugdelatendelen!

Ommetheteerstetebeginnen:Indezomervan2008kwamenweviademailincontactmetmevrouwKlazema-deGroot,dieinhetjulinummervoorheteersteenfotozagvanhaaroudtanteGrietjePraamstra-deGroot(Grietmuoi)enhiervangraageenafdrukwildehebbenvoorhaarboekmetfamilieverhalen.Als‘wederdienst’werdzijlidvandeverenigingenvoorzagzijderedactiealeenpaarkeervanenthousiastemailtjeseninteressanteinformatie.OokontvingenweeenaardigebriefvandeheerP.Noord,dievan1946tot1953ophetoudegemeentehuisaandeKruiswegwerkte.HijstuurdeookeenfotovanhetvoormaligetolhuisjeinNiebert.Zijnvader,FokkoNoord,bouwdeopdezepleklatereenkruidenierswinkel.Ernaaststond de boerderij van zijn grootvader Geert Hendriks. Nog veel meer wetenswaardighedenvermeldt de heer Noord in zijn brief; wij zullen deze op de website van de Heemkundekringplaatsen.Ditgeldtookvoordeuitgebreidereactieopnummer9,diedeheerMennoStrikwerdateDrachtenonsstuurde.DeheerStrikwerda is88 jaaren isgeboren inMarum-West.Hij “werddoordeinhoudvanhetbladzeergetroffen”,schrijfthij“erstondzoveelinvanzijneigengeschiedenisinMarum”.Woordendie,ophunbeurt,onsweerhebbengetroffen.BijbijnaiederefotohaddeheerStrikwerdawelaanvullendeinformatie;wijbeperkenonshiertotzijnoplossingvanhet‘vraagstuk’opblz.30:“deachtersteman,inhethek,isAbelIwema-Bakker,degemeente-secretarisvantoen...DemanlinksiseneGanzevoort(mijonbekend)ennaasthemstaatFokkeEringa (zeerbekendgeweest inMarum).Rechtsnaast Iwema-BakkereneHulshof(mijverderonbekend)enweernaasthemFeddeBreeuwsma,delateregemeente-ontvanger”.

Detweedecategorievanreacties,dieonzebloeikenmerkenenstimuleren,kanueigenlijknietontgaan.Alsuditbladdoorbladert,zultuziendathetmerendeelderartikelentotstandkwamopinitiatief-ofdoorinbreng-vanledenengastschrijvers.Inwillekeurigevolgordebedankenwij:JanBoerema,GeertBraam,L.Buma,JacquesDrenth,DouwedeGraaf,TheoKiewiet,SietseKlaassensenTruusdeWitte.

Dooreendergelijkesamenwerkingkan’tOldeGuetzijnwathet is:eenbladvoorèndoordeledenvandeHeemkundekring,hetgeenonsdannogopeen laatsteaandachtspuntjebrengt.Hebtuditbladvaniemandgeleendofeenlosnummerindewinkelgekochtenbevalthetu?UbentvanhartewelkomalsnieuwlidvandeHeemkundekringVredewold-West.Voor€15,=perjaarsteuntuonzeactiviteitenenontvangtu’tOldeGuettweekeerperjaar.Vanalleeerderverschenennummersisnogeenbeperktaantalbeschikbaar,diewijspeciaalhebbengereserveerdvoornieuweleden.

Namensderedactie,JokedeBoer

Naar aanleiding van een artikel in ‘t Olde Guet, nummer 7, neem ik de vrijheid tereageren op het geschrevene op blz. 31,onderdekop‘Oorlogstijd’.Inditartikelstaanenkele onjuistheden vermeld, die ik gaarnewilcorrigeren.

In het stukje wordt geschreven over hetneergestorte vliegtuig in Opende en wordtverteld dat het vliegtuig door het geschutvanafdewatertorenvandemelkfabriekwerdneergeschoten1.

Door mensen van de BB (BeschermingBevolking), is mij verteld dat het vliegtuig,brandend,uitoostelijke richtingwaskomenaanvliegen.TotgroteopluchtingvandezeBB-ers, leekhetvliegtuighunbewakingsgebiedinwestelijkerichtingtegaanverlaten.Grootwashunverbazingechter,toenhetvliegtuig,datinmiddelssteedslagergingvliegen,eengrote boog maakte en in hun richting terugkwam. Ab Jansen uit Appingedam, heeftonderzoekgedaannaarhetneerstortenvanvliegtuigen in de Tweede Wereldoorlog. Hijschrijft,dathetvliegtuigdatindelateavondvan 15 februari 1944 omstreeks 23.00 uurin Opende neerstortte, bij een luchtgevechtbovenoostGroningenofwestDuitslandwerdgetroffen en brandend in westelijke richtingdoorvloog.

Degehelebemanningwasophetmomentvanneerstortennoginhetvliegtuigaanwezig.Deredenhiervanis,ookvoordeskundigen,nogsteedseenraadseldatwaarschijnlijknooitzalwordenopgelost.Mogelijkwashetvliegtuigzodanig beschadigd, dat de bemanning er

op gerekend heeft dat een noodlandingkonwordengemaakt.Hetlijkteropdatmeninderdaadheeftgetrachtdenoodlandinguittevoeren.Debeoogdelandingsplaatswaseengroenveld,datweleengoedemogelijkheidbood. Echter, een slootje dat dwars op devliegrichtinglag,heeftmenvermoedelijknietkunnen waarnemen. Gezien de afdrukkenindeslootkant,wordtaangenomendatdewielen van het vliegtuig in de sloot terechtzijngekomen,waardoorhetoverdekop isgeslagen.Vervolgensishetbrandendineensmal perceel weiland, van ongeveer 300meter lang, terechtgekomen.Ditmoetmeteenenormekracht zijngebeurd,aangezienhetvliegtuigvolledigvernieldwas.Zelfsdegrootste brokstukken, op de wielen en demotorenna,pastenwelindekofferbakvaneentegenwoordigepersonenauto.

Een groot gedeelte van de bommenlastwas nog in het vliegtuig aanwezig, ookbrisantbommen zo werd beweerd. Geziendeschadeaandeomgevingechtervaltdattebetwijfelen.Brandbommenwarenernogwelvelenaanboord.Tweekwamenterechtophetplattedakvande boerderijdienaastdevuurzee lag.Dezeontbranddengelukkigniet en de boerderij staat er nog. Het strowaarmee de bietenbult was afgedekt, opeen afstand van ongeveer 10 meter vande boerderij, stond wel in brand door eenbrandbom.

De bemanningsleden van het neergestortevliegtuig werden op het kerkhof vanOpende begraven, naast drie Amerikaansevliegeniers, wier vliegtuig al eerder in debuurtvanSurhuisterveenwasneergekomen.Deze Amerikaanse vliegeniers werden laternaareenAmerikaansereveldovergebracht.

NadeoorlogheeftdebevolkingvanOpende,voor deze zeven mannen die vochten voor

Oorlogstijd: vliegtuig neergestort in OpendeIngezonden door de heer L. Buma

De heer L. Buma woonde als 18-jarige jongen in Opende, in de boerderij gelegen nabij de plek aan de Openderweg, waar in de Tweede Wereldoorlog, op 15 februari 1944 om 23.00 uur, een Halifax van de RAF crashte en in brand vloog, waarbij alle zeven bemanningsleden omkwamen. De redactie ontving zijn verslag, via de heer S. Klaassens, die zich de vuurgloed aan de nachtelijke hemel ook nog goed kan herinneren. Het relaas van de heer Buma:

1 Gerectificeerd in 't Olde Guet nummer 8. Het afweergeschut op de zuivelfabriek in Marum stond niet op de watertoren maar op een van de gebouwen in het midden van het terrein.

2 39

onzevrijheidendievervanhuissneuvelden,eenmonumentopgericht.Iederjaarop4meiwordtbijditmonumentdedodenherdenkinggehouden. Door de oorlogsgravenstichtingzijnnaderhanddegrafzuilengeplaatst.

Ik meen hiermede mijn verhaal, zoals hetin werkelijheid is gebeurd te hebben weer-gegeven,ditinafwijkingvanhetverhaalin‘tOldeGuetnummer7.

Voorwoord

Het beekdal van het Dwarsdiep, (in de volksmond ook het ‘Oude Diep’ genoemd), dat deeluitmaakt van de ecologische hoofdstructuur, zal in de komende jaren worden ingericht alskleinschaligewaterberging,metnatuurvriendelijkeoevers.Insamenhanghiermeewordenook‘dorpsplannen’ontwikkeldvoorBoerakkerenNuis-Niebert.NaarmijnoordeelbiedendezeontwikkelingeneenuitgelezenkansomookhetgebiedTrimuntende– restantender–bunkersuitdeTweedeWereldoorlogaldaar,bijdezeplanvorming tebetrekken. De bunkers kunnen dan definitief een plaats krijgen in het landschap en er aanbijdragen,datdeherinneringaandeTweedeWereldoorlogvoorhetnageslachtbehoudenblijft.Bijhetontwikkelenvanprojecten,wordtdehistorischecontextvoordeplannenmakerssteedsbelangrijker.OokvoorhetWesterkwartierzijnfinanciëlemiddelenbeschikbaar,dankzijsubsidiesvanLeader,eenEuropeesprogrammametalsdoel,hetversterkenenverderontwikkelenvanhetplatteland.DeprovincieGroningenheeftdaarvoor‘plattelandshuizen’ingesteld;voorhetWesterkwartierinGrootegast.

Bij het ontwikkelen van ‘dorpsplannen’ wordt nadrukkelijk de inbreng van de historischeverenigingengevraagd.HetdorpsplanvanBoerakkerisinontwikkelingenNuis-Niebertziteraantekomen,dushetiszinvoldatwijonsberadenoverhistorischeobjecten,diehierineenplaatszoudenmoetenkrijgen.Eenvoorbeeldvanzo’nobject,ishetklinkerweggetjetussende‘Vrijborg’enhet‘NoordelijkArcheologischDepot’inNuis,dateenrolheeftgespeeldindegeschiedenisvanNuistussen1940en1960.Eenplekwaaraanmengoedeofslechteherinneringenkanhebben,maardie–hoejehetookwendtofkeert-inhetverledenvanNuis,vanbelangisgeweest.DeMoluksegemeenschap inMarumheeft ereveneenseenhistorischebandmeeen ikkanmijvoorstellen,daterookvoorhenopdezeplekeenherinneringsplaatswordtgecreëerd.Wellichtheeftooku, lezer, ideeënoverbepaalde,historisch interessante, locatiesdie indezeplannenkunnenwordeningebracht.Wijhorenhetgraag!Numoetunietdenken:“Ach,aldiemoeite levert toch niets op”. Soms duurt het inderdaad lang voordat een goed plan wordtuitgevoerdmaarandere ideeëndaarentegen,wordensomsheelsnelopgepakt. Inhetvorigenummervan‘tOldeGuetschreefikoverdevisvijverachterdepastorieinNuis.Hetresultaatis,datditideenùreedsdoorhetGroningerLandschapismeegenomenindeplanvormingronddeCoendersborch.Wij hebben beslist meer van dergelijke voorbeelden nodig in de gemeente Marum. OpWesterkwartier-niveau is een stuurgroep ingesteld, die ten doel heeft de ‘Canon van degeschiedenis van het Westerkwartier’ op te stellen en vorm te geven, zowel schriftelijk, alszichtbaarinhetlandschap.Deintentiehiervanis,omopeenlaagdrempeligewijzedemensentebetrekkenbijdehistorievanhetWesterkwartier.VoordeHeemkundekringVredewold-WestbiedtditeenuitgelezenkansomhethistorischbesefvandeinwonersvandegemeenteMarumteprikkelen.

BerendKingma.

Een bommenwerper van het type Halifax was opgestegen met nog negentien andere vliegtuigen om doelen in Berlijn te bombarderen. Van de negentien vliegtuigen keerden drie vroegtijdig terug, met motorstoring. Van de andere zestien keerden er twee niet terug op hun thuishaven Leconfield in Yorkshire. Eén daarvan kwam neer in een weiland aan de Openderweg. Nadat ze de bombardementen hadden uitgevoerd, werden ze nog boven Duitsland aangevallen door Duitse jagers. Hoewel ze niet werden achtervolgd, raakte het vliegtuig boven Opende in moeilijkheden. Waarschijnlijk was de machine aangeschoten en waren er gewonden aan boord. De piloot heft geprobeerd een noodlanding te maken. De bemanningsleden waren: Jack Dudley Wormald, captain, 21 jaar, Thomas Frederick Eastcott, staartschutter,19 jaar, Francis Kevin Williams, navigator, 25 jaar, Rex John Newell, rugkoepelschutter, 21 jaar, Hubert Cecil Lloyd Thomas, radiotelegrafist, 22 jaar, Colin Sheldon, bommenrichter, 22 jaar en John Thomas Darwood, boordwerktuigkundige, leeftijd onbekend. Allen waren Australiër, behalve Darwood, hij kwam uit Engeland. (Citaat en afbeelding: Ab A. Jansen)

40 1

Inhoudsopgave blz.

Inhoud 1

Voorwoord 2

Vanderedactie 3

BakeIpema,vanmelkventertotmelkboerinMarum 4

EenwapeneneenvlagvoorBoerakker-Lucaswolde 12

SechtzehnStreikende,überwiegendKommunisten 13

Dathebjeweermooigedaanjongen 21

ArmoedeenverstoringvandeOpenbareOrdein1847 28

VereenigingtotHulpvoorVlijtigeArmenteDeWilp 29

GrafheuvelsopDeHaar 37

Oorlogstijd:vliegtuigneergestortinOpende 38

Colofon 40

HetlogovanHeemkundekringVredewold-West,naarontwerpvanH.Dullink,heeftbetrek-king op het gebied waarin onze dorpen liggen. De gegolfde lijnen onderin geven de velewatertjesaandieinditgebiedstromenengestroomdhebben.OokhebbenzebetrekkingopMar-heim,gemeentegrenzendaanwater.DegebogenlijniseenTyphalatifoliaofteweleenGroteLisdodde,indevolksmondookweltoureboutofrietsigaargenoemd.Dezeplantkomtinonsgebiedveelvooren iskenmerkend.Hetwoord“riet”van rietsigaarslaatop“OudeRiet”en“ZwarteRiet”,tweegrensriviertjesvanonsgebied.

Colofon

’t Olde Guet is een uitgave van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West in Marum.

’t Olde Guet betekentletterlijk:oudelandoflanderij.Inhetjaar1470heefthetkloosterTrimunthaargrondbezitinhetkerspelMarumuitgebreid,doordeverwervingvan‘TyarsemaOldeGuet’gelegentussendeAeendeHaar.

‘t Olde Guetverschijntminimaal2xperjaar.Deverkoopprijsvooreenlosnummerbedraagt€5,00.

Bij de omslagDe afbeelding op de omslag is het schilderij dat de Marumse kunstenaar Tony Simon heeftgemaaktvoorderaadzaalvanhetgemeentehuisvanMarum.Deachtpersonenopdevoorgrondstellen de geschiedenis en de toekomst voor; daarnaast ook de integratie van de MoluksegemeenschapinMarum.Degebouwenopdeachtergrondstaanvoordeachtdorpendiesamendegemeentevormen,v.l.n.r.Lucaswolde,Jonkersvaart,NoordwijkenBoerakker,Nuis,DeWilp,NiebertenMarum.

Doel van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West:DevereniginghoudtzichactiefbezigmetheterfgoedvanheteigenheemomhetwaardevolleuitdegeschiedenisvandegemeenteMarumtebehoudenendebelangstellingvoorenkennisvanonzeleefgemeenschapinhedenenverledentevergroten.

Bestuursleden vandeverenigingHeemkundekring Vredewold-West:-DeheerB.(Berend)Kingma,voorzitterMalijksepad19;9363ATMarum.Tel.0594641976.-MevrouwJ.(Cobi)Vos-Olijve,secretarisWillemstad5;9363XEMarum.Tel.0594643543.-MevrouwG.J.(Grietje)Hijmersma-Hofkamp,penningmeesterMolenweg79;9365PCNiebert-MevrouwA.(Aaltje)Woldman-Tienstra,lidVijverstraat14;9367PTDeWilp-DeheerJ.A.(Jan)vanderVeen,lidMellemaweg2A;9364PVNuis.Tel.0594513684

Redactie: -MevrouwJ.(Joke)deBoer-JagerKamperfoelielaan6;9363EVMarum.Tel.0594528502.-MevrouwS.(Sineke)deGroot-JagerDeJutte25;9367RNDeWilp.Tel.0594510058-MevrouwJ.(Cobi)Vos-OlijveWillemstad5;9363XEMarum.Tel.0594-643543

Redactiesecretariaat:Kamperfoelielaan6;9363EVMarum.Tel.0594528502;fax0594646220;e-mail:redactie@historischeverenigingmarum.nl

Bankrekeningpostbanknummer9557208tn.v.HeemkundekringVredewold-West

ISSNnummer:1877-8968

Druk;DrukkerijMarwoMarum