MAKUBEKÈNInformashon tokante naturalesa i medio ambiente di Boneiru

Edishon Nr. 17 Mart 2011Grátis Gratis

Natuur in onze cultuurDe campagne Nos ta biba dinaturalesa is gestart in januari2006. Het is een meerjarigevoorlichtingscampagne voor endoor Bonairianen. De campag-ne wordt gevoerd door STINA-PA met een aantal partners,zoals de overheid, WWF NL,Carib Inn, Digicel, MCB, BWM,Girobank, Green label, Seli-bon, Telbo, RBTT, TCB, RSAen AdministratiekantoorBrandaris.De meesten van ons kennende campagne door radio-spotjes en krantenartikelen vanSTINAPA. Maar ook andereorganisaties zoals Selibon ende Fundashon Salba Nos Loragebruiken het motto en logovoor hun acties. Dat is precieswaar de campagnekreet Nos tabiba di naturalesa voor is be-doeld. De campagne is eenplatform voor alle communica-tie over natuur en milieu opBonaire.Tijdens het kindercarnavallanceerde Tourist CorporationBonaire de campagne ‘Ami takonsiente’ (ik ben bewust).Ook zij gebruiken Nos ta bibadi naturalesa als platform. Aldie verschillende organisatieshebben een gemeenschap-pelijk doel voor ogen: eenduurzaam Bonaire. De vele or-ganisaties en de vele onder-werpen laten zien dat de zorgvoor natuur en milieu iets iswaarbij we allemaal zijn be-trokken. We hebben er allemaaldagelijks mee te maken. Thuis,op school en op werk. Zekerop een eiland als Bonaire waarnatuurbescherming, milieu-zorg, economie, cultuur ensamenleving zo met elkaarvervlochten zijn.Natuur en milieu zijn niet wegte denken uit onze samen-leving. Dat blijkt elk jaar weertijdens ons carnavalsfeest.Altijd is het thema natuur terugte vinden in de optocht. En hetgaat niet alleen om onze natuuronder water, waarmee weBonaire op de wereldkaarthebben gezet. Behalve koralen,sponsen, zeeschildpadden,papegaaivissen, octopussen,karko’s en dolfijnen zien weook lora’s, leguanen, flamin-go’s, chuchubi’s, parkietjes,cactussen en noem maar op.Is er een beter bewijs denkbaardat wij, Bonairianen, de natuurin ons hart hebben gesloten?De redactieFotocredits: Marian Walthie

Página 2 MAKUBEKÈN Mart 2011

Den kuadro di e próksimoproyekto di ofisina di turismodi Boneiru (konhuntamente kudiferente partner) titulá “UnBoneiru duradero”, TCB aorganisá un evento riba un di edianan di mas importante di noskarnaval boneriano, “GranMarcha di Karnaval di Mucha”,djadumingu 27 di febrüari 2011,riba e sitio di parker di TCB.

Ami ta konsiente ta unkampaña informativo ku ta partidi e proyekto “Un Boneiruduradero” di TCB. Pa e kam-paña aki, TCB a konstruí unlogo, slogan i tambe un “jingle”.

E kampaña lo kubri diferenteaspekto ku bo ta wak bèk dene logo: resiklá, awa/eko-siste-ma, energia alternativa, mante-né bo medio ambiente limpi inos, e humano, komo e perso-nalidat prinsipal. Nos loorganisá diferente aktividatnanmanera tayer grátis pa ekomunidat lokal, sektor turístikoi skolnan (SGB). Mama Smileta nos bosero i e lo koperá kunos pa promové nos proyekto

“AMI TA KONSIENTE!”“Un Boneiru duradero”. Nosophetivo prinsipal ta pa ekomunidat di Boneiru bira maskonsiente di nan besindario, porehèmpel: spar energia, mante-né nos isla limpi i produsíménos sushedat posibel. Noslo kuminsá ku nos kampaña di“Kumpra ku tas”; kumpra ku etas duradero di TBL (koló bloukla/Tene Boneiru Limpi). Komoinisiativa pa nos komunidatlokal lo bai tin un “Shop andWin” programa pa 6 luna larguku lo kuminsá pronto. Bo porgana premionan fabulosomanera teket di biahe padiferente destinashon, “dinnerfor two”, “glass bottom boattour”, “weekend stay” nadiferente akomodashon i hopimas. Mas informashon lo serpubliká den lunanan benidero.

Finalmente ofisina di turis-mo kier a finalisá e komunikadoaki ku lo siguiente:

Sea Konsiente di bo MedioAmbiente – ABO TAKONSIENTE?

Washington SlagbaaiNational Park

Habrí tur dia ku eksepshon di 25di desèmber i promé di yanüari.

Iedere dag geopend behalve op25 december en 1 januari.

Página 3MAKUBEKÈNMart 2011

Ik ontmoet George “Kultura” Thode, de Chief Ranger van het WashingtonSlagbaai National Park, in zijn kantoor bij de ingang van het park. Het kantooris een kleine, open ruimte in een hoek van het gebouw waarin het museum isgevestigd. De kleine ruimte heeft drie ingangen. Of zijn het uitgangen voor dezeman, die zo graag buiten is? George zit achter zijn bureau te schrijven in eenvan de lijvige cahiers die op zijn bureau liggen. Een slanke man met eenkarakteristiek hoofd. Met zijn grijze snor en baard doet hij me denken aan deafbeeldingen van profeten van vroeger.

George kan boeiend vertellen, en hij doet het graag. In 1970 kwam hij alsjochie van 7 al in het park, dat toen net was opgericht. Edgar “Eddy” Frans wasde eerste - en een paar jaar de enige - parkwachter. George`s moeder woondevlak bij het park en George ging er dagelijks naar toe. Hij spijbelde zelfs van deschool om van Eddy te leren over de natuur, en om te helpen als vrijwilliger.

In de 4e klas van de lagere school gebeurde er iets dat zijn leven sterk zoubeïnvloeden. Met een aantal klasgenoten ging George naar een man dieaccordeon speelde om naar de muziek te luisteren. Die woonde niet ver van hetpension de Goede Hoop, het huidige Rose Inn, waar zijn moeder toen werkte.Die meneer was ongeveer 95 jaar oud en heette Moho-Toni Makaai. Over dezeontmoeting vertelt George: “Die meneer zei: Als iemand weet hoe oud die klokis, krijgt hij een cadeau. Ik heb gezegd 124 jaar. Hij kijkt me aan, jou moet ikhebben!”

Een paar dagen later ging George stiekem naar hem toe. De man liet hemeen in een doek gewikkeld dik boek zien, met een touw er omheen. Een boekwaar Makaai in had geschreven, zijn leven lang, Observaties uit de natuur, allesmet datum. George mocht het boek hebben, maar dan kreeg hij ook de taakom dit belangrijke werk over te nemen. Hij mocht er twee dagen over nadenken,maar hij mocht het niet aan zijn moeder vragen. Dus vroeg George het aanEddy. En Eddy zei: “Ga maar halen!” George ging terug en kreeg niet een,maar twee boeken. Meneer Makaai gaf ook het boek dat zijn vader hadvolgeschreven, niet alleen met observaties, maar ook met tekeningen uit denatuur.

En zo werd die meneer de belangrijkste leermeester van de man die laterKultura zou heten. George wijst op de foto‘s die aan de muur van zijn kantoorhangen en wijst de foto van zijn “teacher” aan. Gestorven in 1975 op 100 jarigeleeftijd. Ook hangt er een foto tussen van zijn indiaanse overgrootmoeder eneen van een indiaanse uit 1880, die familie is van zijn vader. Met dit drietal heeftGeorge nog regelmatig contact.

Hij schrijft nog steeds op wat hij heeft gezien in de natuur. In zijn eigen boeken in een apart boek voor STINAPA.Deel 2 volgtGeschreven door: Wietze Koopman

E enkuentro ku George “Kultura” Thode, e Chief Ranger di Parke NashonalWashington Slagbaai, ta tuma lugá den su ofisina na entrada di e parke.

Su ofisina ta un espasio chikitu i habrí den un skina di e edifisio kaminda emuseo ta. E espasio tin tres entrada. Òf kisas ta mihó pa papia di salida, paun hòmber ku gusta di ta pafó tantu asina? George ta sinta ta skirbi den un die bukinan diki ku tin riba su eskritorio. Un hòmber delegá ku un kara i kabeshopi karakterístiko. Ku su bigoti i barba koló blanku e ta pone mi kòrda riba eprofetanan di ántes.

George por konta na un manera fasinante, i e gusta konta tambe. Na 1970ya komo chabalitu di 7 aña e tabata bini den parke kaba, ku e tempu ei a kabadi a ser inougurá. Edgar “Eddy” Frans tabata e promé - i pa un par di aña eúniko – kontroladó di parke. Mama di George tabata biba serka di e parke i turdia George tabata bai einan. E tabata asta speibel di skol pa Eddy por siñ’é dinaturalesa i pa yuda komo boluntario.

Tempu ku e tabata den 4de di skol básiko, un kos a pasa ku lo a bai influenshábida di George inmensamente. Ku un par di mucha di su klas George a baiserka un hòmber ku tabata toka sinfonia pa skucha su muzik. E hòmber notabata biba leu di penshon De Goede Hoop, ku awor a bira Rose Inn, kamindasu mama tabata traha. E hòmber tabatin 95 aña di edat i tabata yama Moho-Toni Makaai. George ta konta kon e hòmber tabata puntra e muchanan: “Esunku por bisami kuantu aña e oloshi ei tin ta haña un regalu”. George a kontestá“124 aña!”. E hòmber a wak e anto el a bisa: “T’abo mi mester.”

Un par di dia despues George a bolbe bai serka e hòmber sin niun hendetabata sa. Promé e hòmber a mustr’é un buki lorá den paña ku un kabuya ròntdi dje. Un buki den kua Makaai a skirbi hinter su bida largu. Opservashon ku ela hasi den naturalesa, tur ku nan fecha. George por a haña e buki, pero tambeel a haña e tarea importante di sigui ku e trabou ei. E hòmber a dun’é dos diapa pensa riba dje, pero e no tabatin mag di puntra su mama nada. Pues el apapia e kos ku Eddy. Anto Eddy a bisé: “Bai busk’é numa!”. George a bai i ahaña no un, pero dos buki. Mener Molina tambe a dun’é e buki ku su tata askirbi, no solamente ku opservashon, pero tambe ku pintamentu di dennaturalesa.

I asina e mener ei a bira e inspirashon mas grandi di e hòmber ku despueslo a haña e nòmber “Kultura”. George ta mustra riba e muraya kaminda tinportrèt di su “teacher”, ku a muri na 1975 na edat di 100 aña. Tambe tin unportrèt di su bisawela indjan i un otro muhé indjan di 1880, ku ta famia di sutata. Ku e tres hendenan aki te ainda George tin un kontakto regular.

Ainda e ta skirbi tur kos ku e ta mira den naturalesa. Den su mes buki i unotro buki pa STINAPA.Segundo parti lo sigui despues.Skirbí pa: Wietze Koopman

E PROFETA (I) DE PROFEET (1)

Página 4 MAKUBEKÈN Mart 2011

Bonaire staat bekend omzijn onderwaterpark; nietvanwege de hagelwitte stran-den zoals Aruba. Keer op keerbevestigen wetenschappers datBonaire de rijkste en minstaangetaste koraalriffen van hetCaribische gebied heeft. Maardat is geen reden om aan tenemen dat ons niets kan ge-beuren. Want volgens diezelfdewetenschappelijke onderzoe-kers bevindt ons onderwater-park zich in de gevarenzone.Een aantal sleutelfuncties in hetecosysteem laten zien dat het

BONAIRE IS GEEN ARUBAde verkeerde kant opgaat. Ditbetekent dat het weerstands-vermogen van het rif achteruitgaat. Zo neemt de hoeveelheidmacroalgen toe en neemttegelijkertijd het begrazen vanalgen door koraalvissen af.Verder vermindert de aanwasvan jong koraal en daalt hetaantal roofvissen.

De overheid kan met eengoed beleid de gezondheid vande riffen bevorderen. STINAPAkan hetzelfde doen door hetnemen van de juiste beheers-maatregelen.

Koraalriffen horen tot derijkste en meest kwetsbareecosystemen ter wereld. Deriffen van Bonaire zijn extrakwetsbaar omdat ze directlangs de kust liggen. Duikersprofiteren daarvan doordat zeoveral de zee kunnen inlopenom de meest schitterendeduiken te maken. Op andereplaatsen in de wereld moetenze vaak de boot nemen om bijde riffen te komen. Maar ditvoordeel heeft ook een keer-zijde. Alles wat de mens op hetland onderneemt, kan onmid-dellijke gevolgen hebben voorde onderwaterwereld. Degrootste bedreigingen zijn:

bebouwing langs de kust,overbemesting en zand enbodemdeeltjes die in zeespoelen.

De aanwezigheid van dekoralen direct langs de kust vanBonaire wordt mede verklaarddoor de afwezigheid vanstranden. Koralen kunnenslecht tegen zand. Wanneer zeteveel zand op zich krijgen,stikken ze en gaan ze dood.Door de voortdurende invloedvan kleine beetjes zand stervenze uiteindelijk ook. Als in eenbepaald gebied geen natuurlijkstrand aanwezig is, komt ditdoordat de natuurlijke omstan-digheden daarvoor niet geschiktzijn. Het verloop van de kustlijnen het bodemprofiel zijnbelangrijke factoren. Daarnaastzijn zeestromingen, golven-patronen, windrichting enwindkracht van belang.

Het aanleggen of aanvullenvan stranden op Bonaire is zeerernstig af te raden. Vroeg of laatspoelt het zand in het onder-waterpark. Het zand komt opde koralen terecht en richt groteen onherstelbare schade aan.Dit gebeurt onder zowel nor-male klimatologische omstan-

digheden als onder bijzondereomstandigheden, zoals ‘wind-reversals’, tropische stormenen orkanen.

Op Curaçao heeft de aanlegvan stranden vernietigendeeffecten gehad op de koraal-riffen. Het belang van hetinstandhouden van de koralenop Bonaire weegt dermatezwaar dat een verbod op deaanleg van stranden gerecht-vaardigd is. In een enkel uit-zonderlijk geval kan de aanlegof het met zand aanvullen vaneen strand misschien nodigzijn.

Om het onderwaterpark tebeschermen voert Bonaire alvele jaren een terughoudendbeleid over het aanleggen of het

aanvullen van stranden. In 2010heeft het bestuurscollege ditbeleid omgezet in een wet.Daarnaast is voor het aanleg-gen van een strand eenmilieueffectrapportage verplicht.

Door zuinig te zijn op deschaarse stranden die wehebben en de kwaliteit vanonze koraalriffen in stand tehouden en te verbeteren,werken we aan een duurzameontwikkeling van ons eiland.Dat is goed voor onze natuur,onze samenleving en onzeeconomie. Zo kunnen ooktoekomstige generaties profite-ren van onze natuurli jkehulpbronnen.Geschreven door de Afdeling Mi-lieu- en Natuurbeleid van DROB.

BO TABATA SA KU BO POR YAMA STINAPANA 717 – 8444, ORA BO TIN

PREGUNTA TOKANTE NATURALESA IMEDIO AMBIENTE?

WIST JE DAT JE STINAPA KAN BELLEN OP717– 8444, WANNEER JE VRAGEN HEBT

OVER NATUUR EN/OF MILIEU?

Página 5MAKUBEKÈNMart 2011

Peligernan di áreanan nakosta mas i mas ta birandotópiko di diskushon bou disientífikonan i motibu pa miedubou di habitantenan di áreananna kosta rònt mundu. Tempu kumi a tende di Boneiru pa di promébiaha algun aña pasá, mi a siñaku e isla ta pafó di lokual tayama “Caribbean Hurricane Belt”(área kaminda horkan sa pasafrekuentemente) i ku ta pokobiaha sa eksperiensiá efektonandañino pisá di olanan. Dia ku mi

TSUNAMI NA BONEIRU?a bini akinan último biaha denyanüari di 2009, ainda por aripará bon kuantu daño orkanOmar a laga atras na òktober di2009. Spesialmente banda dibulevar Kaya J.N.E. Craane.Lenny tabata forma parti di unkantidat sorprendentementegrandi di evento asina ku a tumalugá den e último dékada. Djispensa riba Lenny na 1999, Ivanna 2004, Emily na 2005 òf Felixna 2007. Tur esakinan ta mustraklaramente riba e efektonan ku

olanan formá dor di orkan tin ribakomunidat i infrastruktura kostalna Boneiru. Pero esaki ta eúniko peliger kostal ku Boneiru (i e área kompletu di Caribe Sur)mester tene kuenta kuné?

For di fin di añanan ’90, AnjaScheffers, un geólogo ku awor-akí ta trahando na SouthernCross University di Oustralia, aestablesé ku e barankanangigantesko riba kosta na Wa-shikemba, Spelonk, Boka Oliviaòf Boka Onima posiblemente a

ser bentá einan dor di tsunami-nan den tempunan prehistóriko.Un tsunami ta un ola giganteskoi largu ku ta forma dor di unteremoto, schùifmentu di tera òferupshon di volkan bou disuperfisie di laman. E potensialpa destrukshon di un tsunami tasurpasá esun di olanan dimaltempu “normal” manera a serdemostrá dor di e teribel tsunamiden Oséano Indio na 2004. Itambe na Hapon resientemente.

Posibel komprobante pa eteoria di tsunami na Boneiru taku tur e mekanismonan ku takondusí na un tsunami ta eksistíden Karibe. Asta un tsunami kua originá den Oséano Atlántikopor yega e islanan ABC. Relato-nan históriko di rònt Karibe tamonta na 53 tsunami den eúltimo 50 aña. E otro echo ta kuta masha poko biaha a konstatáku barankanan di tamaño diesnan na Spelonk por a move kuolanan kousá pa orkan.

Di otro banda tin kontrinkantedi e hipótesis di tsunami. Pamotibu di e diskushonnan aki,Anja i su koleganan di Universi-dat di Kolonia (Alemania) a inisiáun proyekto di estudio nobo na2008, ku tambe ta enseráestudio di posibel materialdepositá dor di tsunami den ebokanan di Boneiru. Tsunami tatransportá tambe santu, sobrá dikoral i kaska di kokolishi den esaliñanan. Ora lodo, ku ta pre-sente normalmente den esaliñanan, ta tapa lokual a serdepositá despues di un eventoasina, e pruebanan ta kedapreservá. Asta despues di mílesdi aña, por detektá un eventoasina i por rekonstruí su edatusando téknikanan avansá dimidimentu radiométriko.

Komo e studiante PhD dentrodi e proyekto aki, mi ta kondusíboramentu pa eksplorá e lagnandi material ku a ser depositáatraves di siglonan den esaliñanan. Tur esaki en buska disantu i kokolishi ku un tsunamipor a laga atras. Te ku aworakínos a enkontrá material ku tapotensialmente di lokual un tsu-nami a laga atras na un profun-didat di diferente meter hopipaden na Lagun, Playa Grandi,Boka Bartol, Wayaka, PlayaFunchi, Saliña Tam i KleinBonaire. Esaki ta duna sostenna e hipótesis inisial di Anja. Elagnan di sedimentu parse tarepresentá tres tsunami sup-stansial komo 3300, 2000 i 600(?) aña pasá.

Te ku aworakí nos estu-dionan ta indiká ku tsunaminanta un riesgo potensial paBoneiru. I aunke no tin relatohistóriko di un insidente di tsu-nami na Boneiru, tòg nos a hañaindikashon di tsunami ku ta masbieu ku tur dato históriko den ture areal di Amérika (tantu sùitkomo nort).

E estudionan por tuma lugádanki na fondonan di DeutscheForschungsgemeinschaft(DFG). Tambe nos ta yama dankina e sosten ku nos a haña diSTINAPA i DROB durante eúltimo tres añanan.Skirbí pa Max Engel

KON TSUMANI TA ORIGINÁ?

Página 6 MAKUBEKÈN Mart 2011 Página 7MAKUBEKÈNMart 2011

E fotonan ta ilustrá e aktividat di limpiesa ku STINAPA aorganisá riba dia 18 i 19 di mart, nort di Willemstoren. Eaktividat aki tabata riba inisiativa di Plataforma NGO ku aorganisá e promé evento di BonDoet na Boneiru. OranjeFonds a pone e fondonan disponibel pa por a hasi eaktividatnan. (Fotocredits: Marian Walthie i Karen van Dijk)

Página 8 MAKUBEKÈN Mart 2011

Het jaar 2010 is achter derug. Tijd om terug te blikken opde vorderingen die het dieren-asiel Bonaire heeft geboekt opgebied van het dierenwelzijn ophet eiland en de plannen die het

RECORD AANTAL ADOPTIES BIJ DIERENASIEL IN DEJONGSTE GEMEENTE VAN NEDERLAND, BONAIRE

asiel op de nieuwste gemeentevan Nederland heeft. Het bestenieuws uit 2010 is dat er in datjaar nog nooit zoveel dieren zijngeadopteerd. Het zijn er 217 omprecies te zijn. Een absoluut

record voor het asiel in dejongste gemeente in Nederland!

De aantallenIn 2010 zijn maar liefst 217

dieren geadopteerd. Via hetasiel op Bonaire hebben nognooit zoveel honden en katteneen baasje gevonden. Ookhebben meer dan 40 vermistedieren via het asiel hun eigenaarweer gevonden. Daarnaast ishet aantal dieren dat bij hetasiel is binnengekomen, enormafgenomen. In 2009 kreeg hetasiel zo’n 100 dieren per maandbinnen en in 2010 nam dit aftot 75 per maand. Het dieren-asiel verklaart het grote aantaladopties uit het feit dat hetdierenasiel steeds bekenderwordt op het eiland en mensendie op zoek zijn naar eenhuisdier, eerst naar het asielgaan.

Minder goed nieuws is dathet aantal honden en katten dathet asiel moest laten inslapenin 2010 nog steeds enorm hoogis. Een kleine 500 dieren werdgeëuthaniseerd. Dat is welis-waar ‘slechts’ de helft van hetaantal dieren dat in 2009ingeslapen werd, maar het isnatuurlijk nog steeds veel teveel.

Het lagere aantal dieren datin 2010 is afgestaan aan hetdierenasiel, komt volgens hetdierenasiel door het succes vanhet gratis sterilisatieproject‘Bonny the Superdog’, waar-mee de inwoners van Bonairein de gelegenheid werdengesteld hun huisdier gratis telaten steriliseren. Daar is doorvele honderden huisdiereige-naren gebruik van gemaakt.

Het resultaat was dat er veelminder puppies en kittens zijngeboren en dat er ook veelminder dieren bij het asielterechtkwamen. Ook het feitdat mensen steeds verantwoor-delijker met hun dier omgaan,speelt volgens het asiel eenbelangrijke rol. Mensen denkenmeer na over de aanschaf vaneen hond of kat en ‘dumpen’ nietzo gemakkelijk meer hunhuisdier bij het asiel.

Afstandshok bewijst zijn nutBegin 2010 heeft het asiel

buiten de poort een afstands-hok geplaatst, waarin buitenopeningstijden waarin een hondof kat geplaatst kan worden.Mensen kunnen op deze ma-nier anoniem afstand doen vanhun dier. Dit afstandshok bleekvan groot nut. Maar liefst 80dieren werden er in geplaatst.Er werden geen dieren meervastgebonden aan de poort, erzijn geen kartonnen dozen volmet puppies en kittens voor depoort in de volle zon aange-troffen, over het hek gegeooidof op andere dieronvriendelijkewijze bij het asiel ’gedumpt’.Goed nieuws is dat hetovergrote deel van de dieren uitdit afstandshok geadopteerd ofherenigd is met hun eigenaar.

Chippen en hondenziekteHet asiel is in 2010 begon-

nen om de dieren te chippen.Met behulp van een microchipkan de eigenaar van vermistedieren weer eenvoudig wordenopgespoord. Alle dieren bij hetasiel op het eiland, die eennieuw baasje krijgen, krijgendan ook zo’n microchipgeïmplanteerd.

Vorig jaar werden de hondenvan Bonaire geteisterd doorhondenziekte (distemper). Ditis een dodelijke ziekte waarvooral pups en oude hondenaan overlijden. Op Bonaire is hetover het algemeen niet degewoonte om honden tevaccineren en daardoor kon deziekte behoorlijk om zich heengrijpen. In 2010 zijn velehonderden honden aan dezeziekte overleden en veel vandeze doodzieke dieren werdenaan het asiel afgestaan.Overigens worden de dieren bijhet asiel wel allemaal ingeënttegen de meest voorkomendeziekten.

Plannen voor 2011Voor dit jaar staan er weer

heel wat activiteiten gepland. Zois er inmiddels gestart met eengrote opknapbeurt van dedierenverblijven. Ook zal hetgratis sterilisatieproject vanhonden en katten wordenvoortgezet om de honden- enkattenpopulatie op het eilandenigszins in toom te houden enop termijn het zwerfdierenprobleem het hoofd te bieden.

Daarnaast zal het dieren-asiel zich dit jaar sterk makenom het dierenwelzijn teverbeteren door de bevolkingbewust te maken hoe je op eenverantwoorde wijze met eenhuisdier omgaat. Op dezemanier hoopt het asiel het groteaantal dieren dat wordt afge-staan, te verminderen en hethoge euthanasiepercentage teverminderen. Hiertoe zal onder-meer een serie van informatievevideospots worden gemaakt enwil het asiel een aantal educa-tieve projecten voor scholierenopstarten.

Echter voor al deze activi-teiten heeft het dierenasiel geldnodig. Daarom zal het asiel in2011 veel tijd en energie stekenin het werven van sponsors enfondsen.

Meer informatieHet dierenasiel Bonaire is

het enige asiel op het eiland.Er werken drie vaste krachtenen circa 30 vrijwilligers. Hetasiel krijgt maandelijks eensubsidie van het openbaarlichaam Bonaire en is voor hetovergrote deel financieel af-hankelijk van giften en spon-sorbijdragen.

W e b s i t e :www.animalshelterbonaire.com

Contactpersoon: MarliesTiepel, manager dierenasielBonaire.

BO TABATA SA KU STINAPA TA EFUNDASHON, KU TA MANEHA E PARKENAN

NASHONAL PA GOBIERNU?

WIST JE DAT STINAPA DE STICHTING ISDIE DE NATIONALE NATUURPARKEN

BEHEERTVOOR HET GOUVERNEMENT?

Página 9MAKUBEKÈNMart 2011

In zijn kantoor bij de ingang van het park vertelt Kultura verder. “10 jaar wasik vrijwilliger, en ik schreef alles op.” George laat me meekijken in het boek.Ingevulde tabellen en tekeningen van wolkenformaties, planten, maan en sterren.“Zonsopgang, wind, zee ruw, groen, wolken, onweer, regen. En tekens, wat jeziet in de lucht. We meten alles en zetten het op papier, tot vandaag.”

“In de begintijd was het heel rustig in het park” vertelt George verder. “Erkwam vaak maar 1 auto per dag. De gebouwen waren in slechte staat, het daken alles was kapot, de vleermuizen woonden er in. Om de entree te heffenstond een Volkswagenbus bij de ingang.”

Na het afronden van de schooltijd begon voor George in 1980 de proeftijd alsranger in dienst van STINAPA N.A. dat - toen nog op Curaçao - voor alleNederlandse Antillen bezig was. In 1981 trad hij in vaste dienst. Hij had inmiddelsdirecteur Cristensen van STINAPA leren kennen aan wie geld was gevraagd omde gebouwen op te knappen. “Ik zeg tegen Cristensen: ik heb genoeg ideeën.Dus ben ik samen met Eddy begonnen met tekenen. Dat kleine gebouw wordtmijn huis, en dat daar wordt het museum en dit wordt het informatiecentrum.We hoorden een tijd niets en daarna hoorden we van de fraters en van L.D.Gerhards dat er 500.000 gulden komt.”

Zo ging het park vooruit, maar niet zonder problemen. Kultura vertelt: “In hetbegin was het niet makkelijk. Het park was plantage geweest en de lokalebevolking was gewend om er leguanen, geiten, papagaaien te vangen. Dat mochtplotseling niet meer en Eddie was heel streng daarop. Dat veroorzaakte veelruzie.”

Kultura probeerde het op een andere manier. “Ik zeg tegen Eddy, ik zorg datmensen mijn hoofd zien, overal waar ze binnenkomen. Het eerste probleemwas met eigen familie. Ik heb heel veel familie in Rincon hoor, en tot op de dagvan vandaag zijn er wel eens problemen. Maar ik blijf daarover praten om hetdorp te motiveren. Ik zeg hen dat het hun natuurpark is en niet van deNederlanders, wat de meesten wel dachten.”

Er kwam een koelkast op gas, geschonken door Amstel. Ze verkochten erlimonade en bier. Er kwamen steeds meer bezoekers in het park. In 1979 almeer dan 1000 per jaar, en tegenwoordig zelfs meer dan 16.000. Ook hetpersoneel is uitgebreid. George vertelt daarover:

“Voor mij is 30 jaar dienst bij STINAPA excellent. Ik begin om 4 uur en ga indonker naar huis. Het park is mijn thuis. Ik moet als Chief Ranger zelf het werkvoorbereiden voor al die rangers, en ik ga zelf ook helpen. Ik laat niemand alleengaan om het werk te doen. En alles wordt geregistreerd, gemeten enopgeschreven. Er zijn in die tijd veel mooie ideeën voor STINAPA op papiergekomen en het is gelukt, alles is gelukt. De jongens leren allemaal, ze hebbenallemaal cursus gedaan, we zitten op de goede weg voor de jaren die komen.”Deel 3 volgtGeschreven door: Wietze Koopman

Den su kantor na entrada di parke Kultura ta sigui konta: “10 aña largu mitabata boluntario i mi tabata skirbi tur kos.” George ta laga mi wak huntu kunéden e buki. Hopi tabèl ku informashon i pintura di formashonnan di nubia, mata,luna i strea. “Subida di solo, bientu, laman brutu, bèrdè, nubia, mal tempu,áwaseru i markanan ku bo ta wak den shelu. Nos ta midi tur kos i nos ta ponenan riba papel, te ku dia di awe.”

“Den promé temporada di su eksistensha e parke tabata hopi trankil.”George ta sigui konta. “Hopi dia ta un outo so tabata drenta. E edifisionantabata den mal kondishon, e dak i tur otro kos tabata kibrá. Ta raton dj’anochitabata biba eiden. Un bùs di marka Volkswagen tabata fungi komo ofisina pakobra entrada.

Despues di kaba ku skol George na 1980 a haña chèns komo ranger ku untempu di prueba. STINAPA N.A. tabata kubri tur islanan di Antia i tabataestablesé na Kòrsou. Na 1981 el a drenta servisio fiho. Den e temporada ei ela sera konosí ku direktor Christensen di STINAPA N.A., kende el a pidí paplaka pa drecha e edifisionan di Boneiru. “Mi di ku Christensen: Mi tin hopi ideapa drecha e situashon aki. Huntu ku Eddy mi a kuminsá pinta mapa i papia.Nos a planeá un kas chikitu pa mi mes, un tiki mas leu, nos di, ta bin e museoi esaki lo bira e sentro di informashon. Pa basta tempu nos no a tende nada,pero diripiente fraternan i L.D.Gerharts a bin bisa nos ku tabatin 500.000 florinrumbo pa Boneiru pa realisá nos plannan.”

Asina pokopoko e parke tabata bai dilanti pero sigur no sin problema. Kulturata konta: “Den kuminsamentu no tabata fásil. E parke tabata un plantashi denpasado i e pueblo di eibanda tabata kustumbrá di kue yuana, kabritu i loraeiden. Diripiente esei tabata prohibí i Eddy tabata hopi strèn riba esei. Ta hopipleitu tabatin.”

Kultura kier a purba na un otro manera. “Mi di ku Eddy, mi ta wak pa hendewak mi kara unda ku nan bai. E promé opstákulo tabata su propio famia. Mi tinhopi famia na Rincon, i te dia di awe sa tin problema, pero mi ta keda papia kunan pa motivá nan. Mi tabata keda bisa nan ku ta nan parke e ta i no di ehulandesnan manera hopi tabata pensa.”

A bin sosodé ku nan a haña un frishidèl ku ta traha riba gas, ku Amstel aregalá. E ora ei nos a haña chèns di bende limonada ku serbes friu. I pokopokoe kantidat di bishitante tabata bira mas grandi. Na 1979 ya kaba tabatin masku 1000 pa aña i awor hasta mas ku 16.000. A bin mas empleado tambe.Tokante esei George sa lo siguiente. “Pa mi, 30 aña di servisio na STINAPA taekselente. Mi ta kuminsá 4or i mi ta bai kas den skuridat. E parke ta mi kas.Komo Chief Ranger mi mester prepará tur tarea di e otro rangernan, i mi sayuda nan tambe. Mi no ta laga niun hende bai traha su so. I tur kos mesterwòrdu registrá, midí i notá. Durante tur e añanan ei hopi idea bunita pa STINAPAa nase, i nos a logra. Nos a logra tur kos. E muchanan tur ta siña i sigui kurso.Nos ta riba e kaminda drechi pa e añanan ku ta bini.”Terser parti lo sigui despues.Skirbí pa: Wietze Koopman

DE PROFEET II E PROFETA II

Página 10 MAKUBEKÈN Mart 2011

Tur aña e departamentu diedukashon di STINAPA ta invitámuchanan di skolnan básiko papartisipá na e programa di‘Turtuganan di Boneiru’. Aki nosta sera e muchanan konosí kue deporte di snòrkel.

Esaki ta un programa ku tadura 5 siman. E ta un programapa muchanan di klas 5.

Durante e simannan aki emuchanan ta haña lèsnan teo-

rétiko i tambe práktiko.Nan ta siña di e reglanan i

un tiki di e leinan di nos ParkeMarino i tambe di tur e diferentebidanan ku tin bou di awa.Tambe nan ta siña e parti diseguridat pa ku e deporte aki.

Durante e programa aki nosta pone énfasis riba e bes-tianan di laman ku ta protehápa leinan internashonal.

Tur aña un kantidat di alre-

dedor di 120 mucha ta partisipáden e programa aki.

Algun siman pasá e mu-chanan di Kolegio Kristu BonWardador a risibí nan serti-fikado di partisipashon. Prók-simo skol ku lo partisipá taKolegio San Luis Beltran.

Danki na e kordinadónan kua koperá pa organisá etransporte poniendo ku tur lèsa bai na tempu.

Het belang van de saliña’s(zoutpannen) van het eiland isbij veel lezers van deze krant albekend. Er zijn hierover al eenaantal artikelen verschenen.Men weet dat saliña’s voor onzeprachtige watervogels dienenals voedings-, voortplantings-en nestgebieden. Veel mensenweten ook dat de saliña’s

fungeren als filterbassins, dievoorkomen dat modderig regen-water rechtstreeks naar ons rifstroomt en daar de poliepen vanhet koraal verstikt. Er zijn echterveel meer soorten flora en faunadie profiteren van deze eco-systemen en diverse aspectenvan hun leefmilieu zijn voor onsallemaal nog onbekend.

Gezien het grote belang vandeze ecosystemen heeftSTINAPA Bonaire in de afge-lopen jaren veel moeite gedaanom ecologische basiskennisover de complexe leefgebiedenvan de saliña’s te verkrijgen.Ecologie is de wetenschap diede relaties tussen organismenen hun leefomgeving bestu-

deert. De saliñas zijn als eenecologische puzzel die welangzaam maar zeker oplossen.Maar door gebrek aan midde-len, kunnen we pas weer eennieuw stuk van deze puzzeloplossen wanneer de financiëlesituatie dat toelaat.

Het belang van de stukjesvan de puzzel die we al op hunplaats hebben, werd vorig jaarafschuwelijk duidelijk, toen debrand bij de BOPEC uitbrak. Desaliña’s in het noorden van heteiland werden zwaar getroffen.STINAPA wil weten hoe ernstigde schade is. Gelukkig hebbenwe de nodige informatie ver-kregen uit eerdere beschrij-vingen van de beginsituatie(baseline studies), die STINAPAheeft uitgevoerd met mede-werking van wetenschappersuit het buitenland. Dankzij dezestudies zullen we meer inzichtin deze kwestie kunnenkrijgen.

Een baseline studie heeftals doel om de werkelijkesituatie van een of meerdereonderdelen van een eco-systeem in beeld te krijgen. Diekan vervolgens worden verge-leken met de resultaten vantoekomstige studies. Wehebben tot nog toe al heel wat:

Natuur- en scheikundeSTINAPA Bonaire haalde

een team van 6 Venezolaansewetenschappers van FLASA (LaSalle Stichting voor Natuur-wetenschappen) hierheen. Zebrachten drie bezoeken aan heteiland om monsters te verza-melen en observaties te doenvan de jaarcyclus in de saliña’s.Zij bestudeerden het regen-seizoen en het droge seizoen,maar ook het verschil tussen degetijden in de verschillendeperiodes van het jaar. Voor elkesaliña werden bij elk bezoek 24uur-cycli onderzocht. Elke 6 uurwerden watermonsters verza-meld. Zoutgehalte, opgelostezuurstof, temperatuur, niveauvan nitraten en ammoniakwerden gemeten en geanaly-seerd. Het werken met GIS(Geografisch Informatie Sys-teem) was ook een onderdeelvan deze studie en zo zijn deneerslaggebieden voor elkesaliña vastgelegd. Het bepalenvan het neerslaggebied is heelbelangrijk voor de conservering.Het heeft geen zin een saliñate beschermen als we haarstroomgebied niet bescher-men, aangezien alles wat in hetneerslaggebied terecht komt,uiteindelijk toch met hetregenwater de saliña in zal

spoelen.

VogelsSinds 2008 heeft STINAPA

Bonaire met steun van DCNAen de Vogelbescherming inNederland een studiepro-gramma naar watervogelsuitgevoerd. Dit was om basis-informatie te verzamelen over devogels van de saliña’s in hetnoorden van het eiland. Het pro-gramma bestudeert onderandere de relatieve overvloedvan bepaalde soorten en devogeldichtheid. Elk jaar wordenvier metingen uitgevoerd doorpersoneel van STINAPA engetrainde vrijwilligers. Meer dan40 soorten watervogels zijngeregistreerd. Iets meer dan dehelft van het totaal aantalwatervogels bestaat uit flamin-go’s, gevolgd door de kleinegeelpootruiters, de steltklutenen verschillende soortenzilverreigers en reigers.

Benthische levenHet benthische leven bevat

alle organismen die leven in demodder of in het sediment opde bodem van een water-lichaam. In deze modderigeomgeving zal het merendeel vande verontreinigingen terecht-komen die door de brand zijnveroorzaakt. Vlak na deBOPEC brand, is er een studievan het benthische levenuitgevoerd door 2 wetenschap-pers die werken voor Hidroló-gica, een Braziliaans onder-zoeksbureau. De resultaten vandit onderzoek zullen ook eenbasis (baseline) zijn waarmeede resultaten van toekomstigestudies kunnen worden verge-leken. Dus zal de vergelijkingvan de gegevens over dezeorganismen ons over paar jaareen goede indicatie geven vande omvang van de ecologischeramp.

De onderwatergemeenschap

Dit is het enige hoekstuk datnog ontbreekt in de puzzel. Hetomvat alle organismen die dewaterkolom bewonen, bijvoor-beeld de verschillende soortenvis. Wegens gebrek aanmiddelen ligt dit project al driejaar stil. We hopen dat demiddelen eindelijk beschikbaarkomen zodat we dit vóór heteinde van dit jaar gedaankunnen hebben.

Alle rapporten over dezestudies kunnen wordengedownload van de website vanSTINAPA: www.stinapa.org.

DE SALIÑAS VAN BONAIRE, EENECOLOGISCHE PUZZEL

MUCHANAN DI KOLEGIO KRISTU BON WARDADOR AFINALISÁ PROGRAMA “TURTUGANAN DI BONEIRU”

Fotocredits:Gijs Hoogerkamp

Página 11MAKUBEKÈNMart 2011

E Lora boneriano mester taliber den naturalesa. E ta unbestia ku ta biba bou di me-nasa. P’esei e Lora ta protehápa lei.

Solamente e Loranan kugobièrnu a registrá na aña 2002i ku a pone renchi pa nan, porfungi komo bestia di kas.

Si bo tin un Lora asina nakas, ta importante pa bo kuid’ébon. Asina bo Lora ta keda salúi bo por disfrutá di dje pa hopiaña.

Fundashon Salba Nos Loraa pone algun idea balioso pa

kuminda salú pa bo Lora ribaun rei.

Alimentashon saludabelAlimentashon adekuá ta e

kos mas importante pa un Lorasaludabel.

·Mitar di e alimentashonmester konsistí di un meskladi bèrdura i fruta hinté.

·Bèrdura koló skur ta masmihó ku bèrdura koló kla. Puesuza preferibel wòrtel en bes diblumkol i promentòn bèrdè enbes di kròpsla.

·Otro bèrduranan adekuá ta:

kalalú, kònkòmber chikí,pampuna i simia di pampuna,blachi di pal’i tamarein, bròkoli,bonchi wandu, bonch’i kunuku,sneibonchi i kousebant.

·Frutanan adekuá ta: tama-rein, apelsina, kenepa, kashusürnam, shimaruku, mango,noni, apeldam, apel (= klok-huis), mespel, wendrùif,amandel, koko liplap, manda-rein, bakoba, kalbas i maka-preim.

·Un kuart di e kumindamester ta konsistí di simia. Unotro kuart di e alimentashon takonsistí di webu duru herebé,pida keshi, bonchi, nechi,aros, spaguèti òf makaroni sinsous, batata, pan brùin, galiñaherebé òf otro karni ku ta digerífásil, bròkel pa kachó òf pushi.

Pues bon alimentashon pae Lora ta kuminda mesklá, naunda ta pone énfasis ribabèrdura i fruta. E mihó kumindata bròkel spesialmente papapagai pero lástimamente nanno ta fásil pa haña na Boneiru.

Kome insaludabelSi bo Lora kome simia so,

e no ta haña tur e vitaminanan imineralnan nesesario.

·Pipitanan di zòneblum ipinda ta hopi vèt. No duna boLora pinda, maske kuantu nangust’é.

·Un Lora tin mag di komemaksimal un telep di pipita di

zòneblum pa dia.·E kantidat di simianan ku

un Lora ta haña pa kome, notin mag di ta mas tantu ku unkuart di su alimentashon total.

·Nunka duna bo Loraawakati, siboyo kurú, chukulatii guakamole. Esakinan taokashoná malesa.

Kambio di alimentashonSi semper bo Lora a kome

hopi simia i awor bo ta bai dun’éun alimentashon ku masbèrdura i fruta, probablementee lo kome solamente e simia-nan den kuminsamentu. P’eseilaga bo Lora kustumbrá gra-

dualmente ku e kambio. Bahae kantidat di meskla di simiakada biaha un tiki mas. Bo Loralo kome tur e simianan peroainda keda ku hamber. Dadomomentu e para lo bai kome ebèrdura i frutanan tambe.

Konstelashon di ealimentashon di LoraInformá serka Fundashon

Salba Nos Lora pa un foyetográtis tokante e mihó manera pakuida bo Lora. Manda un emailpa salbanoslora@gmail.com kumenshon “Foyeto Lora” i bodirekshon.

ALIMENTASHON SALÚ PA MI LORA

BO TABATA SA KU STINAPA TIN UNWEBSITE , WWW.STINAPA .ORG, I ESAKI TA

YEN, YEN DI INFORMASHON HOPIINTERESANTE, MANERA REPORTE ANUAL,

NOTISIA I KOMUNIKADO DI PRENSA?

WIST JE DAT DE WEBSITE VAN STINAPA,WWW.STINAPA .ORG, BORDEVOL

INTRESSANTE INFORMATIE, ZOALS DEJAARVERSLAGEN, NIEUWTJES EN

PERSBERICHTEN STAAT?

E korant aki a bira posibel danki na:Deze krant werd mede mogelijk gemaakt door:

STINAPA Bonaire

WWF NL

Carib Inn

SelibonTelbo NV

RBTT BankTCBRSA

Administratiekantoor Brandaris B.V.

Redactie: Elsmarie Beukenboom & Karen van DijkVormgeving: Bonaire Communication Services N.V.

Drukwerk: DeStad Drukkerij, CuraçaoDistributie: Post NV

Redakshon: Elsmarie Beukenboom i Karen van DijkKompaginashon: Bonaire Communication Services N.V.

Imprenta: DeStad Drukkerij, CuraçaoAgensia distribuidor: Post NV

STINAPA Bonaire, telefoon: 717 - 8444, fax: 717 – 7318,email: info@stinapa.org, website: www.stinapa.org, adres:

Barcadera z/n, Bonaire

Gouvernement Bonaire

MCB

Digicel

Página 12 MAKUBEKÈN Mart 2011

DAE a entregá e pasashi idai buèlta pa Panamá na PaolaValerio, e promé ganadó diSTINAPA su kampaña dibùmper steker komo parti di ekampaña di konsientisashon dikarkó: Laga nan na pas, pamañan nos tin mas. Kedapendiente pasobra na fin di

STINAPA ta preparando pasu kampaña di “bùmper steker”komo parti di e kampaña dikonsientisashon: Laga nan napas, pa mayan nos tin mas.Komo parti di e proyekto direstorashon di karkó den Lac,STINAPA a laga traha bùmpersteker pa plak riba outo. Pa

E PROMÉ GANADÓ DI E KAMPAÑA DI BÙMPER STEKERDI STINAPA TA RISIBÍ SU PASASHI PA PANAMÁ

mart lo bai saka mas premiopa esnan ku pega e steker akiriba nan outo.

Sra. Irene Figaroa, repre-sentante di DAE ta entregá naPaola Valerio su pasashi ida ibuèlta pa Panamá. Paolo akeda sumamente kontentu kusu regalo i a bisa nos ku ta e

huntu ku su mama lo baiPanamá. Paola tin su teketsigurá kaba.

STINAPA ta yama un dankidi kurason na DAE i Sra.Sharifa Maduro ku a kontribuíen grande ku e kampaña dibùmper steker di STINAPA.

Pa esnan ku suèrte no a

toka nan e bia aki, pa fin di martnos lo bolbe saka un ganadó.E próksimo premio lo ta unBlackberry di DIGICEL. Pa unaña largu kada dos simanSTINAPA su hende nan lo pagatinu riba outo nan riba kaya kutin e steker pegá i saka potrètdi nan plachi di number i publikáesaki den korant ku e premioku ta korespondé na dje.

STINAPA ta hasi un yamadana tur outomobilista pa nanplak e steker riba outo pa nanpor kai den e premionan fabu-loso ku lo keda repartí. Esunku no tin nan steker ainda porpasa tum’é na ofisina diSTINAPA na Barcadera, MCBPlaya i Hato, na entrada diWashington Park, of serka undi e rangernan di STINAPA .

Sra. Irene Figaroa, representante di DAE ta entrega na Paola Valerio su ticket

STINAPA TA KUMINSÁ KU KAMPAÑA DI“BÙMPER STEKER” RIBA OUTO

stimulá outomobilistanan plake steker riba nan outo STINAPAa aserka vários komersianteriba nos isla pa kontribuí kuregalonan fabuloso.

Pa un aña largu kada dossiman STINAPA su hende nanlo paga tinu riba outo nan ribakaya ku tin e steker di plak i

saka potrèt di nan plachi di num-ber i publiká esaki den korantku e premio ku ta korespondéna dje.

Lo parti e stekernan durantedi karnaval di mucha den playadjadumingu awó, tambe denPlaya durante di e karnaval diskolnan i na Rincon durante di

karnaval di hende grandi.Dia 15 mart a saka e promé

premio ku ta un teket ku DAEpa Panamá. Ganadó tabataPaola Valerio. Dia 30 di martnos a saka e dos premio di ekampaña ku ta un ‘Blackberry’di DIGICEL. Na tur, pa un añalargu lo bai repartí 24 premionan

fabuloso di diferente kompaniaku a koperá en grande kuSTINAPA

STINAPA ta manda un ya-mamentu na tur outomobi-listanan pa nan plak nan stekerriba outo pa nan por kai den epremionan fabuloso ku lo kedarepartí.

BO TABATA SA KU E SENTRO DIBISHITANTE NA WASHINGTON PARK, TINSU PROPIO BIBLIOTEKA KU MAS KU 260

BUKI DEN KUATER IDIOMA?

WIST JE DAT HET BEZOEKERS CENTRUMVAN HET WASHINGTON PARK, ZIJN EIGENBIBLIOTHEEK HEEFT MET MEER DAN 260

BOEKEN IN WEL 4 TALEN?