IDENTIFICATIE VAN DE WARE AARD VAN ART. 1385 BW...
Transcript of IDENTIFICATIE VAN DE WARE AARD VAN ART. 1385 BW...
Faculteit Rechtsgeleerdheid
Universiteit Gent
Academiejaar 2014-2015
IDENTIFICATIE VAN DE WARE AARD VAN ART. 1385 BW
Vermoede fout of toegewezen risico?
Masterproef van de opleiding
‘Master in de rechten’
Ingediend door
Devriendt Matthias
01001432
Promotor: Marc Kruithof
Commissaris: Stephane Vereecken
2
3
Inhoudstabel Dankwoord ............................................................................................................................................. 5
LIJST DER AFKORTINGEN ............................................................................................................... 6
HOOFDSTUK 1: INLEIDING .............................................................................................................. 7
I. Probleemstelling .......................................................................................................................... 7
III. Subonderzoeksvragen ............................................................................................................. 8
IV. Onderzoeksmethode ............................................................................................................... 8
HOOFDSTUK 2: DE INHOUD VAN ART. 1385 BW ..................................................................... 10
I. Aansprakelijkheid voor dieren: de geschiedenis ....................................................................... 10
II. Art. 1385 BW: een beperkt begrip met een zeer ruime dekking .................................................. 12
III. De algemene toepassingsvoorwaarden van art. 1385 BW .......................................................... 14
III.1. EEN DIER ................................................................................................................................ 14
III.2. DAAD VAN EEN DIER.............................................................................................................. 17
III.3. SCHADE .................................................................................................................................. 20
III.4. CAUSAAL VERBAND TUSSEN (DE GEDRAGING VAN) HET DIER EN DE SCHADE .................... 21
IV. Wie is aansprakelijk? ................................................................................................................... 22
IV.1. ALGEMEEN ............................................................................................................................ 22
IV.2. DE BEWAARDER .................................................................................................................... 23
IV.3. CONCLUSIE ............................................................................................................................ 30
V. De bevrijding van de aansprakelijkheid ........................................................................................ 31
V.1. ONTKENNEN VAN DE ALGEMENE TOEPASSINGSVOORWAARDEN ........................................ 31
V.2. DE VREEMDE OORZAAK ......................................................................................................... 31
V.3. HET SLEPENDE TWIJG-ARREST, EEN UITZONDERING OP DE EQUIVALENTIELEER? ............... 35
V.4. CONCLUSIE ............................................................................................................................. 41
HOOFDSTUK 3: DE JURIDISCHE GRONDSLAG VAN 1385 BW ............................................ 42
I. SITUERING VAN DE PROBLEMATIEK ............................................................................................... 42
I.1. INLEIDING ................................................................................................................................ 42
I.2. EEN ONWEERLEGBAAR VERMOEDEN VAN FOUT.................................................................... 42
I.3. RISICOAANSPRAKELIJKHEID ..................................................................................................... 45
I.4. DE BELGISCHE RECHTSPRAAK: EEN VERWARRING .................................................................. 47
II. DE VERSCHILLENDE GRONDSLAGEN VAN AANSPRAKELIJKHEID ................................................... 50
II.1. INLEIDING ............................................................................................................................... 50
II.2. DE SOORTEN AANSPRAKELIJKHEID......................................................................................... 50
4
HOOFDSTUK 4: DE JURIDISCHE GRONDSLAGEN TOEGEPAST OP DE ELEMENTEN
VAN ART. 1385 BW ........................................................................................................................... 62
I. INLEIDING .................................................................................................................................. 62
II. DE RISICOAANSPRAKELIJKHEID EN HET SLEPENDE TWIJG-ARREST ........................................... 62
II.1. KAN HET SLEPENDE TWIJG-ARREST BIJ EEN RISICOAANSPRAKELIJKHEID BLIJVEN BESTAAN?
....................................................................................................................................................... 62
II.2. DE FOUT VAN DE EIGENAAR/BEWAARDER? .......................................................................... 67
II.3. DE RELEVANTIE VAN DE FOUT VAN DE EIGENAAR ................................................................. 76
II.4. DE FOUT VAN HET SLACHTOFFER ........................................................................................... 81
II.5. NORMAAL EN VOORZIENBAAR GEDRAG VAN EEN DIER ........................................................ 94
II.6. DE ZOEKTOCHT NAAR DE JUISTE SCHADEVERDELING ......................................................... 109
II.7. HET ARREST VAN 18 SEPTEMBER 2013 ALS IJKPUNT VAN VERANDERING? ........................ 117
III. WIE IS DE BEWAARDER? ...................................................................................................... 121
III.1. INLEIDING ............................................................................................................................ 121
III.2. DE CHEAPEST COST AVOIDER .............................................................................................. 121
III.3. DEGENE DIE HET RISICO HET BEST KON INSCHATTEN ........................................................ 123
III.4. DEGENE BIJ WIE HET VERMOEDEN VAN FOUT HET GROOTST WAS ................................... 123
III.5. DEGENE DIE HET RISICO OP ZICH HEEFT GENOMEN ........................................................... 125
HOOFDSTUK 5: CONCLUSIES .................................................................................................... 129
BIBLIOGRAFIE ................................................................................................................................. 133
Rechtspraak ......................................................................................................................................... 133
BELGISCHE RECHTSPRAAK ................................................................................................... 133
FRANSE RECHTSPRAAK .......................................................................................................... 139
NEDERLANDSE RECHTSPRAAK ............................................................................................ 139
Rechtsleer ............................................................................................................................................ 140
BOEKEN ........................................................................................................................................ 140
BELGISCH ..................................................................................................................................... 140
NEDERLANDS ............................................................................................................................... 141
DUITS ........................................................................................................................................... 141
FRANS .......................................................................................................................................... 141
ENGELSTALIG ............................................................................................................................... 142
ARTIKELEN ................................................................................................................................... 142
KRANTENARTIKELEN ................................................................................................................ 143
5
Dankwoord
Deze masterproef was er niet gekomen, zonder de hulp van enkele mensen. Ik wil hen
hiervoor dan ook bedanken.
In de eerste plaats wens ik Prof. Kruithof te bedanken om mij de kans te geven over dit
boeiend onderwerp te schrijven.
Daarnaast wens ik ook mijn ouders te bedanken voor de mentale en financiële steun die ze
voor mij doorheen mijn rechtenstudies hebben betekend.
Ik wens ook mijn vriendin Liedewij Debrabandere te bedanken om te luisteren naar al mijn
monologen over de masterproef, het na te lezen en mij te steunen.
Tot slot bedank ik nog Bertrand Hallyn, Filip Debrabandere en Nathan Declerck voor de
steun en het nalezen van mijn masterproef.
6
LIJST DER AFKORTINGEN
Art. artikel
BW Belgisch Burgerlijk Wetboek
Bv. bijvoorbeeld
CC Code Civil van Frankrijk
NBW Nieuwe Burgerlijk Wetboek van Nederland
O.a. onder andere
O.b.v. op basis van
T.a.v. ten aanzien van
T.e.m. tot en met
7
HOOFDSTUK 1: INLEIDING
I. Probleemstelling
1. Al sinds de intrede van het Burgerlijk Wetboek, regelt art. 1385 BW de aansprakelijkheid
voor schade veroorzaakt door dieren. Ruim 200 jaar en onnoemelijk veel uitspraken over de
aansprakelijkheid voor schadegevallen bij dieren later, is er echter nog steeds geen
zekerheid over veel elementen van het artikel. Het artikel is namelijk in zeer algemene
bewoordingen opgesteld. Hierdoor bestaan er in de praktijk veel onduidelijkheden. Deze
onduidelijkheden zullen vaak moeten verholpen worden door de feitenrechters. Haast
onvermijdbaar zullen bepaalde rechters er andere meningen op nahouden dan anderen, wat
de rechtszekerheid zeker niet ten goede komt. Zo bestaan er discussies over welke dieren
onder het artikel vallen, of er een daad van het dier nodig is om het artikel in te roepen en
wie er precies als aansprakelijke moet beschouwd worden.
2. Een andere vraag, die al lang bediscussieerd wordt, zowel in de rechtspraak als in de
rechtsleer, is wat nu precies de juridische grondslag is van art. 1385 BW. Zo valt uit de
arresten van het Hof van Cassatie letterlijk te lezen, dat art. 1385 BW een
foutaansprakelijkheid is,1 terwijl andere rechtspraak en de aansluitende rechtsleer dan weer
beweren dat art. 1385 BW in feite een risicoaansprakelijkheid zou betreffen.2 Deze
rechtspraak en rechtsleer worden hierna uitvoerig behandeld. Meerdere problemen worden
gevonden bij de zoektocht naar de juiste juridische grondslag. Deze zullen blijken uit de
analyse van art. 1385 BW.
De onduidelijkheden dat art. 1385 BW nog steeds bevat, leiden ertoe dat de burger moeilijk
zal kunnen inschatten wat er hem te wachten staat, bij een schadegeval veroorzaakt door
een dier. Veel zal namelijk afhangen van de concrete beoordeling van de feitenrechter.
Omdat de bepaling van de juridische grondslag van art. 1385 BW ook van invloed kan zijn op
de andere (discussie)punten van het artikel, zal deze masterproef dan ook worden gewijd
aan het zoeken naar deze juridische grondslag.
1 Cass. 23 juni 1932, Pas. 1932, 200; Cass. 12 oktober 1984, RW 1984-85, 2278, noot.
2 Zie infra hoofdstuk 2, 3 en 4.
8
II. Centrale onderzoeksvraag
3. Wat is de juridische grondslag van art. 1385 BW? Ligt er een foutaansprakelijkheid aan de
grondslag, of een risicoaansprakelijkheid?
III. Subonderzoeksvragen
4. Op welke grondslag wijzen de andere aspecten van art. 1385 BW en hoe heeft de
juridische grondslag invloed op deze aspecten? Heeft een verschillende juridische grondslag
invloed op het aanduiden van de aansprakelijke bewaarder, de gedraging van het dier, de
fout van het slachtoffer of de schadeverdeling?
IV. Onderzoeksmethode
5. Er zal gebruik gemaakt worden van een klassieke bronnenstudie. De bestaande
rechtspraak over het artikel wordt onderling en met de rechtsleer vergeleken. Weliswaar
wordt dit beperkt tot de vonnissen en arresten die consulteerbaar zijn. Ook in analoge
wetgeving wordt naar indicaties gezocht. Bepaalde wetgeving, zoals art. 1384, eerste lid BW
vertoont een sterke analogie met art. 1385 BW. Wat de rechtsleer betreft, kan inspiratie
geput worden uit de algemene handboeken over buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht.
Zij bepalen namelijk de nadere regels van fout- en risicoaansprakelijkheid. Artikelen uit
tijdschriften die het specifiek over art. 1385 BW en haar grondslag hebben, zullen ook als
belangrijke informatiebron dienen. De focus van deze masterproef zal echter vooral liggen op
rechtspraak, meer specifiek Belgische rechtspraak. Uit de relevante vonnissen en arresten
zullen indicaties gezocht worden die wijzen op de juiste grondslag. Pas op deze manier kan
worden achterhaald hoe art. 1385 BW in de praktijk wordt geïnterpreteerd. Nu en dan dringt
een rechtsvergelijkend onderzoek met onze buurlanden zich op, meer specifiek Frankrijk,
Duitsland en Nederland. Zij hebben namelijk elk een andere aanpak gehanteerd bij
aansprakelijkheid voor dieren. Dit kan als inspiratie dienen. Toch blijft de Belgische
rechtspraak centraal staan gedurende de volledige masterproef.
9
6. Aangezien het doel van deze masterproef net is om vanuit een objectieve basis te zoeken
naar de meest passende juridische grondslag van het artikel, wordt daarom eerst in
hoofdstuk 2 de huidige stand van zaken in de bestaande rechtspraak en rechtsleer bekeken
over de meest belangrijke aspecten van art. 1385 BW. Zowel rechtspraak als rechtsleer zijn
onlosmakelijk verbonden met elkaar, aangezien zij vaak naar elkaar verwijzen bij hun
theorievorming en geschiloplossing. Op deze manier zullen de tegenstrijdige meningen en
discussies over het artikel naar boven komen. Pas daarna worden deze discussiepunten
vanaf hoofdstuk 3 uitgelicht in het kader van de grondslag van het artikel. Feitelijke
uitkomsten van vonnissen en arresten worden in hoofdstuk 4 vergeleken met de theorieën
die de rechtspraak en rechtsleer aanhalen. Hier wordt onderzocht welke grondslag, niet
enkel in theorie, maar vooral in de praktijk het meest past in de huidige Belgische
rechtspraak.
10
HOOFDSTUK 2: DE INHOUD VAN ART. 1385 BW
I. Aansprakelijkheid voor dieren: de geschiedenis
7. Om de problematiek rond art. 1385 BW ten volle te kunnen begrijpen, is het van belang de
ontstaansreden en geschiedenis van 1385 BW te doorgronden.
Al sinds het prille begin van zijn geschiedenis heeft de mensheid een sterke verbintenis met
dieren. De relatie tussen mens en dier wordt hybride genoemd. In de oertijd werden dieren
bejaagd en bestreden, enerzijds om de eigen veiligheid te garanderen, anderzijds dienden
ze als gebruiksgoederen: een bron van voedsel en warmte door de leer- en pelswaren, een
drijfkracht en een transportmiddel. Doorheen de jaren kregen dieren ook een heel andere
functie. In tribale stammen werden vogels al gevangen gehouden puur om als gezelschap te
dienen. Op die manier werd de band tussen mens en dier steeds hechter. Door kolonisatie
werden exotische dieren gevangen genomen en naar het westen verscheept. Wilde honden
werden gedomesticeerd en gefokt tot de huisdieren die ze nu zijn geworden. Deze evolutie
blijft verdergaan. Zo wordt de vos steeds tammer omdat mensen hem voederen. De kans is
groot dat in een relatief korte tijdspanne de vos een huisdier wordt, evenwaardig aan de
hond.3
Wat echter nooit zal veranderen, in welke mate dan ook dieren beheerst worden door de
mens, is dat zij onberekenbaar zijn. In plaats van zoals de mens iedere keuze op basis van
rationeel overwogen beslissingen te maken, gaan dieren af op hun instinct. Zij zullen op een
bepaalde manier handelen, die onbewust, maar doeltreffend is, ingegeven door een
aangeboren drang tot levensonderhoud, territorialiteit of overleven.
8. Vanzelfsprekend zijn sommige dieren meer temperamentvol en van nature uit gevaarlijker
dan andere. Enkele soorten, zoals honden, katten en stieren, zijn in hun evolutieproces nog
niet hun drang naar territorialiteit verloren. Wie op het erf van een hond of op de wei van een
stier komt, kan dus maar beter oppassen. Deze dieren hebben vaak nog hun oude
verweermiddelen niet verloren, zoals scherpe tanden, nagels of hoorns. Toch komen veel
mensen iedere dag in nauw contact met deze dieren. Logischerwijze volgen hieruit veel
schadegevallen. Ook met de hogere graad van verkeer, ontstaan meer schadegevallen. Zo
gebeuren veel ongevallen door botsingen met loslopende honden, uitgebroken vee of
3 X, “Man traint wilde vossen om op achterste poten te staan”,
http://www.hln.be/hln/nl/959/Bizar/article/detail/821728/2009/04/17/Man-traint-wilde-vossen-om-op-achterste-poten-te-staan.dhtml en H. REDHEAD, “This fox thinks he’s a dog”, http://metro.co.uk/2015/03/18/this-fox-thinks-hes-a-dog-5109145/
11
panikerende paarden die worden bereden op de openbare weg. Voor al deze
schadegevallen was er een juridische oplossing nodig.
9. Toen de talio-wet nog gold, werd het dier als een rechtssubject gezien. De stier die een
boer aanviel en op die manier doodde, werd als een persoon berecht en kreeg hiervoor de
doodstraf.4 Hammoerabi, koning van Babylonië (1728-1686 v.C.) bepaalde reeds in het
oudst gekende wetboek, de codex Hammoerabi, de prijs van door dieren veroorzaakte
schade. Ook in de Mozaïsche wet stond reeds: “Als een os een os doodt, wordt de levende
os verkocht, de opbrengst verdeeld, de dode os eveneens verdeeld.”5
In het Romeinse recht werd voor de eerste maal de burgerlijke aansprakelijkheid voor dieren
geregeld. De benadeelde had twee mogelijke vorderingen tegenover de eigenaar van het
dier: de eerste verplichtte de eigenaar om het slachtoffer te vergoeden, de tweede verplichtte
de eigenaar om zich te ontdoen van het dier en aan hem af te staan, ofwel de waarde van
het dier te betalen.6 Dit stond los van enige fout van de eigenaar.
In de vroege middeleeuwen werden er onder invloed van de Katholieke kerk processen
tegen de dieren zelf gevoerd. Men geloofde dat het dier door een boosaardige geest werd
gedwongen de schade aan te richten. De dieren werden dan ook op plechtige wijze gestraft,
zoals verbranding of opknoping. Deze voorhistorische gebruiken hadden geen enkele band
met een mogelijke burgerlijke aansprakelijkheid van de meester/eigenaar van het dier. Het
hoofddoel van deze processen was de nood aan vergelding en niet het vergoeden van het
slachtoffer.7
In de late middeleeuwen kon de eigenaar van het dier zich ook ontdoen van het dier om zo
elke aansprakelijkheid te ontlopen. Langzaamaan zag de rechtsleer in schadegevallen
veroorzaakt door dieren wel een toepassing van de persoonlijke aansprakelijkheid van
degene die bewaking had over het dier. Dit vereiste een fout in de bewaking.8
10. Daar waar vroeger het dier juridisch gelijkgesteld werd met een persoon en als
rechtssubject werd beschouwd, volgde de wetgever van 1804 toch eerder de klassieke
opvattingen van onder andere Aristoteles en Descartes, die als grondleggers van het
burgerlijk recht worden beschouwd. Volgens hen hebben dieren geen rechten. Zij zijn
rechtsobjecten.
4 M.DAVID, Een Nieuw- Ontdekte Babylonische Wet Uit Tijd Voor Hammurabi, Brill archive, 25.
5 R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2305.
6 Ibid; R. PIRSON, A. DE VILLE, traité de la responsabilité civile extracontractuelle, I,Brussel,
Bruynant, 1935, nr 141. 7 R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2306.
8 Ibid.
12
De wetgever kwalificeerde de dieren op dezelfde manier in het Burgerlijk Wetboek en ging
dan ook niet meer de dieren bestraffen, maar iemand anders laten instaan voor de schade.9
11. Schade die wordt veroorzaakt door dieren, kan sinds de intrede van het Burgerlijk
Wetboek door middel van verschillende rechtsgronden aangevochten worden. Zo kan de
eigenaar van een hond via art. 1382 BW worden aangesproken, indien hij bijvoorbeeld de
hond heeft aangespoord om een persoon aan te vallen. Eigenaars van dieren die zorgen
voor burenhinder, kunnen ook aangesproken worden via art. 544 BW. Luid blaffende honden
kunnen namelijk voor buren een overlast betekenen.10 Evenwel vond de wetgever dat de
gewone aansprakelijkheidsregels van art. 1382 BW ontoereikend waren om schade
aangericht door dieren te laten vergoeden. Niet alleen hadden dieren een belangrijke
economische rol in de negentiende eeuw, maar zij waren ook vaak de oorzaak van
schadegevallen. Daarnaast gold de algemene regel dat men niet alleen instond voor schade
door het eigen gedrag veroorzaakt, maar ook door zaken die men onder zich had. Daarom
koos de wetgever meteen voor een specifiek artikel in het Burgerlijk Wetboek die de schade
veroorzaakt door dieren moest regelen: art. 1385 BW.11
II. Art. 1385 BW: een beperkt begrip met een zeer
ruime dekking
12. Art. 1385 BW luidt:
“De eigenaar van een dier, of, terwijl hij het in gebruik heeft, degene die zich ervan
bedient, is aansprakelijk voor de schade die door het dier is veroorzaakt, hetzij het
onder zijn bewaring stond, dan wel verdwaald of ontsnapt was.”
In feite is dit artikel een verwoording van de gewoontes die reeds voor de Franse Revolutie
waren ingeburgerd.12 Het is sterk gelijkaardig aan art. 1404 van het (oud) Nederlands
Burgerlijk Wetboek, dat in Nederland de schade veroorzaakt door dieren regelt:
9 G. ADANT, “de wetgeving op de bescherming en het welzijn van dieren”, in; G. CAZEAUX, Mensen
en andere dieren – hun onderlinge relaties meervoudig bekeken, Leuven, Garant, 2001, 131. 10
H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2014, 177. 11
T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 553. 12
R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2306.
13
“De eigenaar van een dier, of degene die zich van hetzelve bedient, is zo lang
hetzelve tot zijn gebruik verstrekt aansprakelijk wegens de schade welke het dier
heeft veroorzaakt, hetzij hetzelve onder zijn toezicht en bewaring dan wel verdwaald
of ontsnapt zij.”13
13. Over de juridische grondslag van het artikel heeft de Belgische wetgever, net zoals de
Franse wetgever, zich niet uitgesproken.14 Hoewel er geen absolute consensus bestond,
besloten rond de 19e eeuw de meeste hoven en rechtbanken dat art. 1385 BW gesteund was
op een vermoeden van fout ten laste van de eigenaar/bewaarder van het dier.15 Het
vermoeden zou volgens de klassieke doctrine dan slaan op de veronderstelling dat de
eigenaar/bewaker tekortgeschoten is in de goede bewaking van het dier, waardoor het
schade kan aanrichten.16 Deze ‘fout’ werd juris tantum vermoed. De bewaarder kon zich
bevrijden van zijn aansprakelijkheid door aan te tonen dat hij geen enkele fout in de
bewaking had begaan. De bewijslast werd omgekeerd in het voordeel van het slachtoffer.17
Een grote wending kwam er toen het Hof van Cassatie met een arrest van 23 juni 1932
besloot dat het vermoeden van fout onweerlegbaar is. De bewaarder wordt sindsdien juris et
de jure vermoed een fout te hebben begaan,18 tenzij deze het bestaan van een vreemde
oorzaak kan bewijzen.19 De reden waarom het Hof het vermoeden onweerlegbaar heeft
gemaakt, is hoogstwaarschijnlijk omwille van het steeds groeiende aantal schadegevallen
met dieren,20 hoewel de echte reden niet lijkt vast te staan. Het slachtoffer hoeft namelijk bij
het schadegeval door een dier enkel te bewijzen dat hij schade heeft geleden door het dier
waarover de eigenaar/bewaker de bewaking heeft, om een schadevergoeding te verkrijgen.
Hiermee bezorgde het Hof de slachtoffers ook een gunstmaatregel: zij hadden grotere kans
om hun schade vergoed te zien en zo werd hen een ruimere bescherming geboden.21 Een
fout in de bewaking hoeft niet te worden bewezen en de bewaarder kan niet meer ontkomen.
13
Het NBW regelt dit in art. 6:179-184 NBW. 14
S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 434-443 en H., VANDENBERGHE, “Aansprakelijkheid voor dieren” TPR 2011, afl. 2, 434-443. 15
L., BECKERS. “Aansprakelijkheid voor dieren: een juridische zoektocht die ons leidt van een ordinaire hondenbeet tot de ziekenhuisbacterie”, Jura Falc. 2007-08,; T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 2210, noot; H. DE PAGE, Traité, II, nr. 1016; R. ULRIX, . “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2306. 16
Cass. 7 mei 1923, Pas. 1923, I, 300. 17
H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, en L. WYNANT, “Overzicht van rechtspraak. Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1994-1999)”, TPR 2000, 1759, nrs. 73-88. 18
H. De Page, Traité, II nr. 936: “l’homme a l’obligation légale de conserver un contrôle, un empire absolus sur les animaux ou les dont il a la garde. Zie infra nr. 164. 19
Zie infra V.2. 20
R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2305. 21
H. DE PAGE, II, nr. 912: “la situation de la victime est alors améliorée de la manière la plus large…”.
14
Het vroegere vermoeden juris tantum betekende namelijk in feite niks meer dan een
omkering van de bewijslast van het slachtoffer naar de eigenaar/bewaarder.22 Het
tegenbewijs van vermoeden van fout werd nu volstrekt irrelevant. Daarom kan de
eigenaar/bewaarder zijn aansprakelijkheid enkel ontlopen door de toepassingsvoorwaarden
van het artikel te ontkennen of door een vreemde oorzaak in te roepen.
14. Om deze reden hoeft de benadeelde geen fout meer aan te tonen van deze laatste. Hij
moet weliswaar nog steeds aantonen dat het schadegeval valt onder het artikel en dat hij
recht heeft op vergoeding van de schade. Wat de benadeelde wel nog hoeft aan te tonen,
valt deels uit het artikel zelf af te leiden (het moet bijvoorbeeld een dier zijn) en aan de
andere kant moet de benadeelde de algemene regels om iemand te kunnen aanspreken
respecteren. Zo moet hij nog steeds zijn schade aantonen en het causaal verband met de
aansprakelijkheidsfactor. De rechtsleer en rechtspraak hebben geprobeerd de
toepassingsvoorwaarden van het artikel te verduidelijken. Deze worden hieronder
besproken.
Over de juridische grondslag van het artikel, wordt later uitvoerig op verdergegaan.
III. De algemene toepassingsvoorwaarden van art.
1385 BW III.1. EEN DIER
15. De wetgever laat na om nader te definiëren welke dieren er wel of niet vallen onder het
begrip “dier”. Vallen hieronder enkel getemde/gedomesticeerde dieren die in (hybride) relatie
met het dier staan (zoals vee op de boerderij, honden en katten als gezelschapsdier,
paarden als vervoermiddel), of ook niet-gedomesticeerde wilde dieren, die in principe geen
rechtstreekse relatie hebben met de mens, zoals de bosduif, het hert of het everzwijn?
16. Meerdere arresten tonen aan dat ongetemde wilde dieren, zoals tijgers23, lama’s24,
apen25 en beren ook vallen onder het artikel. In principe vallen dus alle soorten dieren onder
het artikel. Een ander punt is echter dat het dier een eigenaar of bewaarder moet hebben,
alvorens art. 1385 BW kan worden ingeroepen.
Hierdoor zal vaak bij schadegevallen met wilde herten, konijnen en bosduiven het artikel niet
kunnen worden ingeroepen. Zij behoren aan niemand toe.
22
Ibid, rn 912: “La situation de la victime n’est, alors, améliorée qua dans une certaine mesure”. 23
Antwerpen (2e k.) nr. 2006/AR/619, 11 april 2007, TBBR 2010, afl. 2, 98. 24
Vred. Louveigne 3 mei 1994, RGAR. 1995, nr. 12.495. 25
Luik 10 april 1997, De Verz. 1998, 109, noot M. LAMBERT.
15
Zij zijn met andere woorden res nullius. Het feit dat bijvoorbeeld tijgers wel onder het artikel
kunnen vallen, is dan omdat de dierentuin als bewaarder over het dier kan optreden.26
17. Voor schade veroorzaakt door dieren die res nullius zijn, is de benadeelde genoodzaakt
om zich op andere rechtsregels te beroepen. Zo kan de schade wel veroorzaakt zijn geweest
door het foutief gedrag van een aanspreekbare partij, ook al kan deze volgens art. 1385 BW
niet gezien worden als eigenaar/bewaarder over het dier. De organisator van een jachtpartij
kan bijvoorbeeld via art. 1382 BW aansprakelijk worden gesteld, omdat het wild zich, door
het opjagen ervan, op de openbare weg begaf en daar schade aanrichtte.27 Voor deze soort
schade kan men zich ook vaak verhalen op specifieke jachtwetten, zoals de wet van 4 juli
196128 die houders van een jachtrecht aansprakelijk stelt voor schade die aan velden,
vruchten en oogsten wordt toegebracht door het opgejaagd wild.
18. De stelling dat alle dieren onder het artikel vallen, zolang zij maar een eigenaar of
bewaarder hebben, wordt ook door de meeste rechtsleer gesteund.29 Zo is het ook volgens
L. CORNELIS niet vereist dat het dier een meester behoort te hebben. Art. 1385 BW zou
toepasselijk zijn op alle dieren, zowel wilde, getemde, als huisdieren. Dat 1385 BW dan niet
zou kunnen worden uitgewerkt bij schadegevallen met wilde dieren, is omdat het dier ten
tijde van het schadegeval geen bewaker had, niet omdat het dier wild is in se.30 H.
VANDENBERGHE verwijst naar ieder dier dat kan word toegeëigend en onder bewaking kan
vallen, zoals valt af te leiden uit de letterlijke lezing van de wet. Hieronder zouden huisdieren
vallen, maar ook wilde dieren, doch enkel wanneer ze zijn opgesloten en dus een bewaarder
hebben.31
19. Enkel dieren die op het moment van het schadegeval geen eigenaar of bewaarder
hadden (of de bewaarder is niet te vinden), en niet effectief waren toegeëigend, vallen dus
niet onder het artikel. Het maakt bijgevolg niet uit of de dieren getemd/gedomesticeerd of
ongetemd (‘wild’) zijn, eigendom van een particulier of van een dierentuin om aldus onder het
26
Zie bv. Antwerpen (2e k.) nr. 2006/AR/619, 11 april 2007, TBBR 2010, afl. 2, 98. 27
Rb. Neufchâteau 14 december 1990, De Verz. 1991, 183, noot M. LAMBERT; Luik 9 mei 1990, JLMB 1992, 437; R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2307. 28
Wet van 14 juli 1961 tot regeling van het herstel der door grof wild aangerichte schade, B.S. 28 juli 1961, dit is een objectieve aansprakelijkheid. Zie infra hoofdstuk 3.II. 29
Zie o.a. T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 556-560; B. TILLEMAN, “Aansprakelijkheid voor dieren”, in B. TILLEMAN en I. CLAEYS (eds.), buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 129; W. VAN GERVEN, Verbintenissenrecht II, bewerkt door S. Stijns, Leuven, Acco 2004, 279; L. BECKERS, “Aansprakelijkheid voor dieren: een juridische zoektocht die ons leidt van een ordinaire hondenbeet tot de ziekenhuisbacterie”, Jura Falc. 2007-2008, 39-58. 30
L. CORNELIS, Beginselen van het Belgische buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Maklu, 1989, 590. 31
H. VANDENBERGHE, “Aansprakelijkheid voor zaken, dieren en gebouwen”, in H. VANDENBERGHE (ed.), onrechtmatige daad, actuele tendenzen , Antwerpen, Kluwer, 1979, p. 77.
16
begrip “dier” van het artikel te vallen.32 De enige vereiste lijkt krachtens de rechtspraak dat
het dier moet een eigenaar of bewaarder hebben gehad op het ogenblik van het
schadegeval. Samengevat vallen dus de gedomesticeerde dieren die een
eigenaar/bewaarder hebben, ook al zijn zij verdwaald of ontsnapt,33 alsook gecaptiveerde
wilde dieren, zoals dieren in een dierentuin, onder het artikel.
Over gedomesticeerde dieren zoals runderen, paarden, honden, katten, … bestaat geen
twijfel dat zij onder het artikel vallen. Omdat deze dieren het vaakst in de Belgische
huishoudens of landbouwbedrijven terug te vinden zijn, gebeuren ook bij deze soorten de
meeste ongevallen. Ook dieren die minder snel tot de verbeelding spreken, zoals de bijen
van een imker34 of de Bengaalse tijger van een zoo vallen dus onder de dekking.35
20. Een dier dat gestorven is, wordt echter niet meer gezien als een dier. Dit wordt als een
zaak gezien. Art. 1385 BW is bijgevolg niet meer toepasselijk. In dat geval moet men art.
1384, eerste lid BW inroepen. Dit veronderstelt dan dat het kadaver een gebrek vertoont.36
21. Er blijft echter nog steeds discussie bestaan over de vraag of bepaalde soorten dieren
vallen onder het artikel of niet. Zo is er betwisting in de rechtsleer of ziekenhuisbacteriën ook
door art. 1385 BW geregeld worden, waarbij dan een onderscheid moet gemaakt worden
tussen plantaardige en dierlijke microben. Hier rijst de vraag of er wel een bewaarder kan
zijn.37 Verder hierop ingaan zou te ver afwijken van het onderwerp van deze masterproef.
32
Weliswaar moeten bezoekers die bij het bezoeken van een dierentuin verwond worden door een dier, zich beroepen op hun contractuele relatie met het dierentuin en niet op het buitencontractuele art. 1385 BW, pas wanneer het dier zich buiten de dierentuin bevindt, kan art. 1385 BW worden ingeroepen. Zie T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 555. 33
H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2014, 177. 34
Cass. fr., 6 mei 1970, Dall. Hebd., 1970, 528; zie H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK , “Overzicht van rechtspraak, aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1964-1978)”, TPR, 1980, p. 1268, nr. 104; Gent 15 februari 1994, RW 1996-97, 887. 35
Antwerpen (2e k.) nr. 2006/AR/619, 11 april 2007, TBBR 2010, afl. 2, 98. 36
B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 127. 37
Zie T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 559-560. en L. BECKERS, “aansprakelijkheid voor dieren: een juridische zoektocht die ons leidt van een ordinaire hondenbeet tot de ziekenhuisbacterie”, Jura Falc. 2007-2008, 55 e.v.
17
III.2. DAAD VAN EEN DIER
22. Er bestaat betwisting in de Belgische rechtspraak of een daad van het dier als
afzonderlijke voorwaarde moet worden aanzien. Bepaalde rechtspraak en rechtsleer
verwijzen naar de vereiste dat er een autonome gedraging van het dier hoeft te zijn.38 Het
dier zou moeten een actieve rol hebben gespeeld in de totstandkoming van het
schadegeval,39 door een daad te hebben gepleegd.40 Zo is er een arrest van het hof van
beroep van Antwerpen van 5 april 2006,41 dat bepaalt dat het noodzakelijk is dat een dier
een autonome gedraging heeft gepleegd, alvorens een aansprakelijkheid krachtens art. 1385
BW kan worden vastgesteld. In casu ging het over een vrouw die gestruikeld was over een
hond. Het hof besloot dat er wel degelijk sprake was van een autonome gedraging van de
hond, ook was het de vrouw die erover struikelde, omdat de hond aan het rennen was naar
enkele kinderen aan de overkant van de straat.
23. Sommigen gaan zelfs zo ver dat zij als voorwaarde stellen dat het om een spontane,
vrijwillige gedraging van het dier hoeft te gaan.42 Deze opvatting hanteren, impliceert aldus
dat het dier actief moet hebben bijgedragen tot de schade. Volgens deze visie moet er een
onderscheid gemaakt worden tussen het dier dat schade heeft aangericht wanneer het werd
gecontroleerd door een mens en de het dier dat schade heeft aangericht onder zijn eigen
impuls of initiatief.43 Pas bij de tweede categorie van gevallen zou art. 1385 BW van
38
Zie Brussel 10 juli 1926: “qu’en effet, pour établir que le dommage a été cause par l’animal, la victim ne doit nullement prouver l’absence de faute de sa part et l’existence de cas fortuit, mais le fait propre de l’animal qui a causé le dommage”; R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2308; H. BOCKEN, “Van fout naar risico. Een overzicht van de objectieve aansprakelijkheidsregelingen naar Belgisch recht”, TPR 1984, 378, nr. 66; T. VANSWEEVELT, “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, p.6 . en Antwerpen (2e bis k.) 5 april 2006 J.dr.jeun. 2009 afl. 288, 40; Antwerpen (2e k.) 21 juni 2006. RW 2009-10, afl. 32, 1353. 39
Cass. 26 februari 1987, Arr. Cass. 1986-87, 853. 40
T. VANSWEEVELT, “De fout van het slachtoffer en het normaal en voorzienbaar gedrag van een dier vormen samen een bevrijdingsgrond voor de bewaarder van dat dier (art. 1385 B.W.)”, noot onder Brussel 30 september 1987, TBBR 1989, 250. 41
Antwerpen 5 april 2006, RABG 2007, 1295. 42
H. BOCKEN, “Van fout naar risico. Een overzicht van de objectieve aansprakelijkheidsregelingen naar Belgisch recht”, TPR 1984, 378, nr. 66; R. PIRSON, A. DE VILLE, traité de la responsabilité civile extracontractuelle, tôme premier, rn 142; Pol. Hollogne-aux-Pierres 2 december 1969, RGAR, 1970, 8419 met noot; tevens: Brussel, 7 oktober1965, RW, 1965-1966, 547; Luik 17 oktober 1967 ,J. Liège, 1967-1968, 129). 43
In Nederland bevestigde de Hoge Raad in het ‘dansende koe-arrest’ dat de eigenaar/bediener van een dier niet aansprakelijk is voor de schadelijke gedraging van zijn dier, indien het dier “handelt als instrument van de persoon die het berijdt of leidt” gezien er in dergelijk geval geen sprake is van een eigen gedraging van een dier; zie HR 23 februari 1990, NJ 365.
18
toepassing zijn. In de eerste categorie zou enkel art. 1382 BW tegenover de controlerende
persoon kunnen worden ingeroepen.44
De opvatting dat het dier een autonome of zelfs spontane gedraging moet hebben gepleegd,
is verwarrend. Er wordt een voorwaarde aan het artikel verbonden die er niet letterlijk in
staat. Ook in de rechtspraak van het Hof van Cassatie is deze voorwaarde niet terug te
vinden45 en daarnaast wordt het niet of slechts gedeeltelijk door alle rechters gehanteerd.46
Volgens onder andere DE PAGE moet de vereiste van een spontante gedraging alvast
worden verworpen, zij ontneemt namelijk een groot deel van het nut van art. 1385 BW.
Daarnaast moet ook de schade veroorzaakt door een dier, terwijl hij gecontroleerd werd door
een mens, onder het artikel vallen. Schade aangericht door een dier onder controle van een
mens, volgt volgens DE PAGE altijd uit een slechte bewaking of controle over het dier, wat
het artikel net (of toch aanvankelijk) beoogde te dekken.47
24. Bovendien bestaan er rechtszaken waar een dier schade heeft aangericht, los van de
vraag of er enige actieve gedraging was van dit dier en waar de eigenaar/bewaarder toch
aansprakelijk werd gesteld. In een aantal arresten werd de eigenaar aansprakelijk gesteld
voor de schade dat het dier veroorzaakt had door andere dieren te besmetten. Enkele
voorbeelden zijn een arrest van het hof van beroep van Luik van 4 januari 1989,48 waar een
veehandelaar aansprakelijk werd gesteld voor ziek vee dat andere dieren had besmet,49
alsook een geval waar de eigenaar aansprakelijk werd gesteld voor een hondsdol paard dat
andere dieren besmette.50 In dergelijke zaken werd de eigenaar/bewaarder vaak
aansprakelijk gesteld, omdat de symptomen van de besmetting niet aan de aandacht van de
eigenaar/bewaarder hadden mogen ontsnappen.51
44
Bv. Kortrijk 15 november 1927, Rev.ass.resp., 1929, 488: “pour que ce lien de causalité nécessaire entre l’activité de l’animal et les conséquences dommageables existe, il faut un acte spontané de l’animal ayant agi de façon autonome et non un acte imposé par une volonté étrangère”; Luik 19 februari 1915, Pas. 1915-1916, II, 32; R. PIRSON, A. DE VILLE, traité de la responsabilité civile extracontractuelle, tôme premier, nr. 142. 45
O.m. Cass. 20 mei 1983, Arr Cass 1983, 1165; Pas. 1983, I, 1061; Cass., 12 oktober 1984, Arr Cass 1985, 254; Pas 1985, I, 220. 46
Zie bv. Pol. Oudenaarde 17 december 2012, RW 2012-13, afl. 34, 1356, die wel een autonome gedraging vereist, maar geen actieve rol in de totstandkoming van de schade; Gent, 20 januari 1910 , RGAR, 8418; Rb. Brussel, 13 maart 1910,RGAR, 1970,8508; Vred. Louveigne, 5 februari 1970, RGAR., 1970, 8385. 47
H. DE PAGE, Traité, II, nr. 1011. 48
Luik 4 januari 1989, JLMB 1991, 162. Evenwel werd art. 1385 BW niet rechtstreeks als rechtsgrond ingeroepen door de rechter. zie ook Cass. fr. 21 juli 1992, Resp.civ.ass, nr. 437. 49
In casu ging het om brucellose. Het Hof besluit dat de veehandelaar moest instaan voor de schade, omdat hij als enige weet had van de schade: zie infra V.2.2., nr. 63. 50
Colmar 13 maart 1980, Rev.Als.Lor. 1980, 114. 51
Le Hâvre 14 maart 1925, Gaz.Pal. 11 juni 1925; Chambéry 8 juni 1886, S.1886, II, 197. Zie B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele
19
Veel rechtsgeleerden beweren dan ook dat er helemaal geen daad van een dier, laat staan
een spontane gedraging vereist is, aangezien deze voorwaarde niet in de wetsbepaling te
vinden is.52
25. Te concluderen valt dat het dier een schadeverwekkend gedrag dient te vertonen, wat de
oorsprong hiervan ook is. Het dier zal dus al een ‘gedrag’ vertonen, zonder dat hiervoor een
daad van het dier rechtstreeks heeft geleid tot de schade. In het Belgisch recht passen
bepaalde rechters art. 1385 BW toe, ook wanneer het dier geen actieve handeling heeft
begaan die tot de schade leidde. Zo kan de eigenaar hypothetisch gezien aansprakelijk
gesteld worden voor het dier dat is uitgebroken en in slaap is gevallen in het midden van de
openbare weg, waardoor uitwijkende automobilisten schade hebben geleden. Zodoende
moet de vereiste van autonome daad of actieve rol van het dier worden verworpen als een
bijkomende voorwaarde van het artikel. Het is voldoende dat het gedrag van het dier in
causaal verband staat met de schade om de eigenaar of bewaarder van het dier
aansprakelijk te stellen.53 Het lijkt aldus voldoende dat het dier nog leeft op het moment van
het schadegeval en het dier een bepaalde voorafgaande gedraging heeft vertoont, waardoor
de schade zich uiteindelijk kon verwezenlijken.54 Hieronder valt al het in slaap vallen op
straat, als het besmet worden door een ziekte. Het dier heeft geen actieve gedraging begaan
tijdens het schadegeval, maar ligt toch aan de oorsprong van de schade. Waarschijnlijk wijst
de vereiste van een ‘autonome’ gedraging hierop. Bepaalde rechtsleer en rechtspraak
spreekt dan ook eerder van ‘het feit van het dier’, dan van een ‘daad van het dier’.55
26. Een geval waar er geen sprake is van een schadeverwekkend gedrag van het dier, is
bijvoorbeeld wanneer een fietser slipt omwille van het besneeuwde wegdek en met zijn
hoofd tegen een stilstaand paard, dat samen met de ruiter wacht voor het rood licht,
terechtkomt. Het gedrag van het dier is causaal irrelevant voor het schadegeval. Het ongeval
zou namelijk ook gebeurd zijn, indien het paard daar niet had gestaan.56 Wanneer er geen
aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 161. In Nederland werd de eigenaar niet aansprakelijk gesteld in soortgelijke gevallen, omdat er geen eigen energie van het dier aan de grondslag van de schade ligt. H.R., 24 februari 1984, N.J. 1984, nr. 415, concl. A.G. MOK en noot G. en A.A. 1984, 479, noot J.H. NIEUWENHUIS; ASSER-HARTKAMP, De verbintenis uit de wet, nr. 195; T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 6; zie nr. 248. 52
L. CORNELIS, beginselen van het Belgische buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Maklu, 1989 nr. 363; R. ULRIX, ‘Aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1984-85, 2308. 53
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 6. 54
T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 559-560. 55
R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2308. 56
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 9.
20
‘gedrag’ van het dier aan de oorsprong ligt van de schade, is er ook geen causaal verband
tussen het dier en de schade.
III.3. SCHADE
27. De vereiste schade om art. 1385 BW te kunnen toepassen, wijkt niet af van het klassieke
algemene schadebegrip. De schade kan dus bestaan uit fysieke, materiële of morele
schade, zoals een gebroken been, een verscheurde trui of een het verdriet om een
doodgebeten hond. Deze schade kan rechtstreeks of onrechtstreeks zijn. Bij onrechtstreekse
schade (ook wel schade door terugkaatsing genoemd) zijn het andere personen die morele
of materiële schade lijden door de rechtstreekse schade aan het slachtoffer.57
Verder hoeft de beweerde schade te voldoen aan de algemene regels: de schade moet
bepaalbaar zijn, zeker bestaand en persoonlijk. Zij kan bestaan uit het verlies van een
patrimoniaal of extrapatrimoniaal voordeel en een toekomstig nadeel kan in aanmerking
komen voor vergoeding.
28. In principe moet dus alle schade worden vergoed, zowel de materiële als de morele
schade. Dit kan ook bestaan uit de klassieke schadeposten zoals inkomensverlies, medische
onkosten en invaliditeit door arbeidsongeschiktheid en schending van de fysieke integriteit.
Meer specifieke schadeposten zijn echter ook mogelijk. Zo kan men vergoeding krijgen voor
het angstsyndroom dat men geleden heeft door een agressief blaffende en grommende
hond, ook al was er geen fysiek contact tussen slachtoffer en het dier.58 De materiële schade
houdt dan zaakschade in. Niet enkel de schade aan bijvoorbeeld kledij en wagens, maar ook
de schade aan andere dieren vallen hieronder, aangezien dieren als rechtsobjecten worden
beschouwd.59
29. Verder lijkt het noodzakelijk dat de schade werd veroorzaakt aan een derde.60 Art. 1385
BW is een buitencontractuele aansprakelijkheidsregel. Het kan bijgevolg niet worden
toegepast bij contractuele wanprestaties tussen twee partijen. Indien er bijvoorbeeld een
overeenkomst geldt tussen een leerling-ruiter en een manege, dan moet de mogelijke
schade aan de ruiter, in beginsel via de contractuele aansprakelijkheidsregels worden
opgelost.61 Het feit dat enkel een derde vergoed wordt, houdt ook in dat de eigenaar of
bewaarder zich niet zelf kan beroepen op de bepaling. Een bewaarder van het dier die
57
W. VAN GERVEN,Verbintenissenrecht II, Leuven, Acco 2004, 289-298. 58
Zie infra nr. 31. 59
Zie supra nr. 10. 60
H.ULRICHTS, “Artikel 1385 van het burgerlijk wetboek: valkuil voor slachtoffers”, T.Verz. 2002, afl. 3, 530. 61
Ibid, 530-537.
21
schade lijdt terwijl hij het dier onder zijn bewaring had, kan de eigenaar van het dier niet
aanspreken o.b.v. art. 1385 BW tot vergoeding van zijn schade, eventueel wel
contractueel.62
30. Ook voor het dier dat zichzelf verwondt, is art. 1385 BW niet toepasselijk. De enige
uitzondering hierop is het dier dat zichzelf verwondt terwijl het onder bewaring stond. De
eigenaar kan dan de schade aan het dier op de bewaarder verhalen via art. 1385 BW.63
III.4. CAUSAAL VERBAND TUSSEN (DE GEDRAGING VAN) HET DIER EN DE SCHADE
31. In principe is de in België gangbare equivalentietheorie toepasselijk op art. 1385 BW. De
benadeelde moet aantonen dat het dier een oorzaak was van de schade, zonder dewelke de
schade zich niet in concreto zou hebben voorgedaan. Het is niet noodzakelijk dat de schade
het rechtstreeks gevolg is van het dier.64 Een automobilist die moet uitwijken voor een kat en
op die manier op een tegenligger botst, kan de eigenaar van de kat aanspreken voor de
schade veroorzaakt door de botsing.65 De eigenaar van een paard kan via art. 1385 BW
aansprakelijk worden gesteld voor de schade die de kar veroorzaakt, voortgetrokken door
het paard.66 De eigenaar van een koe kan aansprakelijk gesteld worden voor de schade,
veroorzaak door het slippen over de uitwerpselen van de koe.67 Aldus is rechtstreeks fysiek
contact tussen het dier en het slachtoffer niet noodzakelijk.68 Het causaal verband tussen het
gedrag van het dier en de schade lijkt voldoende. Een actieve rol van het dier in het
schadegeval is niet vereist. Zelfs een immobiel dier kan schade aanrichten.69 Niet elk gedrag
van het dier zal daarom in causaal verband met de schade staan. Het gedrag van de in slaap
gevallen hond op baan die auto’s doet uitwijken en botsen, staat wel degelijk in causaal
verband met de schade.70 Zelfs bij de fietser die struikelt over een laag koemest staat het
gedrag van de koe in causaal verband met de schade,71 maar bij de fietser die slipt en met
zijn hoofd terechtkomt tegen de poten van een stilstaand paard, zal het gedrag van het paard
62
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 7. 63
Ibid, 8. 64
Zie B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 154; R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW
1984-85, 2309. 65
Rb. Brussel 18 maart 1983, RGAR 1984, nr. 10.743, noot P.F. 66
Gent 8 november 1956, Pas. 1958, II, 69; H. DE PAGE, Traité, II, nr. 1011. 67
Rb. Brussel (8ste
kamer), 9 januari 1973, De Verz 1973, 877. 68
Zie ook Brussel 9 mei 1988, JLMB 1988, 1386-1392. 69
Zie de zaken over besmettingsschade, supra 3.2; Pol. Gent 18 oktober 2010, RW 2011-2012, nr. 18, 836. 70
Niet de hond die gestorven is op de baan: zie supra 3.1. 71
Gent 16 januari 1961, Bull. ass. 1963, 599, noot M.G. en RGAR 1962, nr. 6818; Rb. Charleroi 9 januari 1965, Bull. ass. 1965, 742.
22
in geen causaal verband staan met de schade. Het dier lag niet aan de oorsprong van de
schade.72 Dat een dier op een of andere manier betrokken is in een ongeval, is niet
voldoende. Er moet een verband van oorzaak en gevolg bestaan tussen ‘feit’ van het dier en
schade.73
32. Indien verschillende dieren het schadegeval hebben veroorzaakt, zijn de bewaarders in
solidum aansprakelijk en kunnen elk van hen voor het geheel van de schade worden
aangesproken. Ook wanneer één dier behoort tot meerdere eigenaars, kan het slachtoffer
alle mede-eigenaars in solidum aanspreken,74 tenzij één van de mede-eigenaars kan
bewijzen dat de andere mede-eigenaar als enige de bewaring had over het dier.75 Dit is
voordelig voor het slachtoffer. Hij kan zijn schade volledig vergoed zien, ook al werd slechts
één van de eigenaars teruggevonden.76
IV. Wie is aansprakelijk?
IV.1. ALGEMEEN
33. Art. 1385 BW zegt dat “de eigenaar van een dier, of, terwijl hij het in gebruik heeft,
degene die zich ervan bedient” aansprakelijk is voor de schade. Er is bewust voor of
gekozen en niet voor en. Dit impliceert dat slechts één van de twee kan worden
aangesproken. Een in solidum aansprakelijkheid is niet mogelijk.77 Men spreekt ook wel van
een alternatieve aansprakelijkheid.78 Het is wel mogelijk dat beide op een andere
rechtsgrond worden aangesproken, bijvoorbeeld de bewaarder via art. 1385 BW en de
eigenaar via art. 1382 BW.79 In de eerste plaats viseert art. 1385 BW de eigenaar als
aansprakelijke. De eigenaar zal niettemin vrij zijn van aansprakelijkheid indien hij de
bewaring van het dier aan een derde heeft overgedragen.80
72
Zie supra III.2. 73
R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2309-2310. 74
De aansprakelijkheid berust op elk van de mede-eigenaars in verhouding tot hun aandeel in de mede-eigendom. Zie B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 132. 75
Ibid. 76
Brussel 17 februari 1975, RGAR 1976, 9556; Vred. Landen, 23 november 1965, RGAR, 1966, 7555 met noot DALCQ; R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2310. 77
H. VANDENBERGHE, “Aansprakelijkheid voor dieren” TPR 2011, afl. 2, 475-503. 78
R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2311; H.ULRICHTS, “Artikel 1385 van het burgerlijk wetboek: valkuil voor slachtoffers”, T.Verz. 2002, afl. 3, 530. 79
Zie bv. Pol. Antwerpen, 6 september 2000, De Verz., 2002, 668, noot Ph. FONTAINE. 80
Gent (16e k.) nr. 2002/AR/2637, 12 november 2004, T.Verz. 2006, afl. 4, 445; H.ULRICHTS, “Artikel 1385 van het burgerlijk wetboek: valkuil voor slachtoffers,” T.Verz. 2002, afl. 3, 531.
23
34. Er bestaat discussie in de rechtsleer over de vraag of de eigenaar, dan wel het
slachtoffer moet aantonen dat een derde de bewaring kreeg. Moet de eigenaar, om aan zijn
aansprakelijkheid te ontkomen, zelf aantonen dat een derde de bewaring over het dier heeft
verkregen, of ligt deze last bij het slachtoffer? De rechtspraak gaat er doorgaans van uit dat
de eigenaar de bewaarder van het dier is, tenzij hij zelf aantoont dat hij de
bewaringsbevoegdheid aan een derde heeft overgedragen. Dit betekent dat art. 1385 BW in
eerste instantie een vermoeden legt op de eigenaar. De rechtspraak heeft daarbij een
omkering van de bewijslast ingevoerd. Indien de eigenaar er niet in slaagt te bewijzen dat hij
de bewaring aan een derde heeft overgedragen, blijft hij aansprakelijk.81
IV.2. DE BEWAARDER
35. Art. 1385 BW is wederom erg vaag over het begrip ‘bewaarder’ en definieert niet
wanneer er overdracht is van bewaking. Daarop is de rechtspraak en rechtsleer in actie
getreden om het begrip ‘bewaarder’ te verduidelijken.
36. Er zijn een aantal voorwaarden om van een bewaarder te kunnen spreken. De loutere
detentie of het bij zich houden van het dier, is niet voldoende.82 Er moet een onderscheid
worden gemaakt tussen de materiële en juridische bewaring. De materiële bewaring
refereert dan aan het louter bij zich houden van het dier. Om van bewaarder te kunnen
spreken is een juridische bewaring nodig. Deze juridische bewaring zou wijzen op een
meesterschap over het dier, gelijkend op het meesterschap die de eigenaar heeft over het
dier. De bewaarder moet deze macht kunnen uitoefenen, zonder invloed van de eigenaar.
De bewaarder moet over het dier feitelijk en op zelfstandige wijze het gezag kunnen
uitoefenen.83 Hij moet een volle leiding en toezicht hebben over het dier.84
81
zie H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, K. GEELEN en S. DE COSTER, “Overzicht van rechtspraak, aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1979-84)”, TPR 1987, p. 1418, nr. 86 e.v. en Pol. Antwerpen (15e k.) 6 september 2000, T.Verz. 2001, afl. 4, 668, noot P. FONTAINE; T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, p. 20. 82
Cass. 30 april 1975, Arr. Cass. 1975 en Pas. 1975, I, 857. 83
Gent 26 april 1995 RW 1996-97, 1406; Cass. 19 januari 1996, Arr. Cass. 78 en Pas. 1996, I, 87; Cass. 18 november 1993, Arr. Cass. 1993, Pas. 1993, I, 970 en TBBR 1995, 91, noot A. NUYTS; Antwerpen (2e k.) 18 maart 2009 RW 2010-11, afl. 32, 1354. 84
Cass. (3e k.) AR C.09.0379.F, 19 november 2012 (La Sandry / L.L., L.L., e.a.), Pas. 2012, afl. 11, 2253, concl. J. GENICOT, RW 2013-14, afl. 24, 935, noot.
24
37. Het is niet vereist dat de bewaarder een persoonlijk voordeel zoals een loon moet krijgen
bij de bewaring, om als bewaarder te worden aanzien.85 Hoewel vaak de bewaring wordt
gegeven tegen bezoldiging bij bijvoorbeeld vervoerders, dierenartsen of hondenpensions, is
dit geen noodzakelijke voorwaarde. Dit werd bevestigd door het Hof van Cassatie.86
38. Wie als bewaarder en dus mogelijke aansprakelijke moet worden aanzien, wordt steeds
per zaak in feite soeverein beoordeeld door de feitenrechter. Hoewel de feitenrechter in feite
oordeelt of de persoon de bewaarder van een dier is, is het de taak van het Hof van Cassatie
om te onderzoeken of de rechter uit de vastgestelde feiten het bestaan van de bewaring naar
recht kon afleiden.87
39. In een groot deel van de rechtszaken over art. 1385 BW bestaat er discussie over wie nu
net de bewaarder is van het dier en wie bijgevolg aansprakelijk kan gesteld worden. In veel
gevallen is het namelijk zo dat de aangesprokene er alles zal aan doen om aan te tonen dat
hij niet voldoet aan de voorwaarden om als bewaarder te kunnen worden aanzien, om zo zijn
aansprakelijkheid te ontlopen. De eigenaar zal dan weer proberen aan te tonen dat hij de
juridische bewaring aan een derde heeft doorgegeven, of zal net ontkennen dat hij de
eigenaar van het dier is. Hoewel het vraagstuk over wie bewaarder is, geval per geval moet
worden beoordeeld, heeft de rechtspraak doorheen de jaren toch enkele indiciën gegeven.
Hieronder worden kort enkele voorbeelden toegelicht.
IV.2.1. Het zich (tijdelijk) ontfermen over dieren
40. Het gebeurt vaak dat dieren zoals honden en katten worden verzorgd door een buurman,
familielid of vriend wanneer de eigenaar op reis vertrekt. De vraag is of in deze gevallen er al
sprake is van bewaring, in die zin dat degene die zich tijdelijk ontfermt over het dier volledige
meesterschap zou hebben. Aangezien op dat ogenblik niet de eigenaar, maar de tijdelijke
verzorger van het dier toezicht over het dier heeft, moet hij als bewaarder worden aanzien.
Nochtans is de toezichtsbevoegdheid en het meesterschap niet zo ruim als deze die de
eigenaar heeft. Er is slechts een tijdelijk toezicht, dat eindigt wanneer de eigenaar terugkeert.
Bovendien is er slechts een beperkte leiding over het dier. Veel meer dan het dagelijks
voeden, verzorgen en het eventueel voor een wandeling meenemen, zal de buurman of
familielid niet kunnen en hoeven te doen. Van volledig meesterschap is al zeker geen sprake
wanneer de eigenaar instructies heeft gegeven aan de verzorger. Hier is niet voldaan aan de
voorwaarde dat de bewaarder volle leiding en toezicht moet hebben over het dier.
85
H.ULRICHTS, “Artikel 1385 van het burgerlijk wetboek: valkuil voor slachtoffers”, T.Verz. 2002, afl. 3, 531: voor 1956 keek men wel naar het voordeel, daarna sprak men van meesterschap. 86
Cass. 30 april 1975, Arr. Cass. 1975, 948, Pas. 1975, I, 857, RW 1975-76, 1184 en JT 1975, 479. 87
Cass. (3e k.) AR C.09.0379.F, 19 november 2012.
25
Niettemin blijft het aan de feitenrechter om te oordelen of er in casu sprake is van een
volledig meesterschap en of de verzorger moet aanzien worden als een bewaarder. Hierbij
zal de rechter alle elementen in zijn geheel in aanmerking nemen, zoals de duur van
afwezigheid, de instructies van de eigenaar en de intensiteit van de verzorging. Zo zal de
persoon die zich ontfermt over een hond, terwijl de eigenaar ervan in de gevangenis verblijft,
de duur van de verzorging onzeker is en er geen instructies waren tot verzorging van de
hond, beschouwd worden als bewaarder over de hond.88
41. Wanneer de eigenaar van een hond de bewaking van het dier slechts een zeer korte tijd
toevertrouwt aan een derde, zoals het wachten bij de hond aan de winkel of een korte
wandeling met de hond, wordt de bewaring van deze hond niet overgedragen aan deze
derde, maar blijft de eigenaar de bewaarder van zijn hond. Een beperkt en tijdelijk toezicht
leidt dus niet tot de juridische bewaring over het dier.89 Dat de bewaarder leiding en toezicht
moet hebben over het dier ten tijde van het ongeval, houdt niet automatisch in dat de
bewaarder op het ogenblik van de schadeverwekkende gebeurtenis het dier effectief onder
zijn toezicht had.90
42. Indien een persoon toezicht uitoefende over het dier ten tijde van het schadegeval, maar
toch niet door de rechter als bewaarder wordt aanzien, staat niets eraan in de weg dat hij wel
nog aansprakelijk kan zijn voor een fout o.b.v. art. 1382 BW.91
43. Ook de persoon die helemaal niet de intentie heeft om bewaarder te zijn over het dier,
wordt soms toch door de rechter gekwalificeerd als bewaarder. Zo is er een geval van de
politierechtbank van Luik van 14 juni 2006. Een koppel vindt een straatkat en verzorgt het
door het voedsel en overnachting te verlenen. Het koppel werd als eigenaars en dus ook
bewaarders aanzien van het dier, hoewel zij nooit hiervoor de intentie hadden.92 Indien men
het dier enige tijd in huis neemt, het voedt en er zich over ontfermt, ontstaat er wel degelijk
een meesterschap over het dier. Indien men zich op deze manier ontfermt over het dier,
krijgt men een duurzaam karakter van meesterschap over het dier, waardoor men als
bewaarder moet worden aanzien.93 Andere rechtspraak zegt dan weer dat de persoon die
88
Rb. Charleroi 26 februari 1988, JT 1989, 10; T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, p. 20. 89
Pol. Gent (burg.) (8e k.) 24 oktober 2011, RW 2011-12, afl. 26, 1181; T.Vred./T.Pol. 2012, afl. 11-12/4, 608/240. 90
T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, nrs. 930- 932 91
Zie infra hoofdstuk 4, II.3. 92
Pol. Luik nr. 04A972, 14 juni 2006, VAV 2007, afl. 2, 123. 93
Vred. Nijvel 7 juni 1956, Bull. ass. 1956, 595, noot M.G. (hond twee dagen eten en logement verschaft); Vred. Torhout 21 januari 1975, RW 1974-75, 2157 (zwervende hond in huis opgenomen gedurende veertien dagen).
26
een verdwaalde hond meeneemt met de intentie het dier terug aan zijn eigenaar te
bezorgen, niet beschouwd kan worden als een bewaarder.94
IV.2.2. Bewaring en professionele dierenverzorgers
44. Wanneer iemand in zijn professionele activiteit omgaat met dieren, stelt zich de vraag in
hoeverre hij als bewaarder kan aanzien worden. Een voorbeeld is de dierenarts die een dier
tijdelijk opvangt in zijn praktijk voor en na een operatie.
45. In principe blijkt het nog steeds een feitenkwestie of deze dierenverzorger als bewaarder
kan aanzien worden en moet men nog steeds volledige meesterschap hebben over het dier.
De dierenverzorger moet de macht hebben om zonder inmenging van de eigenaar het dier te
leiden, er toezicht over te kunnen uitoefenen, en dezelfde macht hebben als de eigenaar om
het dier te gebruiken. Nochtans beweren sommige auteurs dat professionele
dierenverzorgers door die criteria nooit als bewaarder kunnen aanzien worden, omdat zij
nooit een gebruiksrecht verwerven dat gelijkwaardig is aan dat van de eigenaar, maar enkel
de macht krijgen om het dier te verzorgen.95 Andere auteurs, zoals S. COVEMAEKER
leggen dan weer bijkomende vereisten op voor de professionele dierenarts om als
bewaarder aanzien te worden. Hij moet een zeker deskundigheid en vaardigheid bezitten om
leiding en toezicht over het dier uit te oefenen en dit moet zonder tussenkomst van de
eigenaar gebeuren.96 Nochtans moet iemand die zich op niet-professionele basis ontfermt
over een dier over geen enkele deskundigheid beschikken. Het is dan ook betwijfelbaar dat
deze bijkomende voorwaarde wel voor de professionele dierenverzorger zou moeten gelden.
46. In tegenstelling tot de hypothese van de persoon die zich tijdelijk ontfermt over een dier,
zal de professionele dierenverzorger tijdens de behandeling van de dieren vaak nog
vergezeld worden door de eigenaar. Zo zal de eigenaar het dier soms moeten vasthouden of
kalmeren op het moment dat de dierenarts een ingreep doet. Wanneer de dierenarts
instructies geeft aan de eigenaar over het vasthouden van het dier, zal de dierenarts als
bewaarder kunnen worden aanschouwd. Niettemin blijft de kwalificatie nog steeds een
feitenkwestie, die door rechters met inachtneming van alle elementen wordt beoordeeld.
Wanneer de dierenarts op het moment van het schadegeval wordt bijgestaan door de
eigenaar, dat het zich voordoet op de eigendom van de eigenaar en dat de eigenaar enkele
94
Pol. Brugge 11 mei 2004, RW 2006-2007, 1735. 95
H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, S. DECOSTER en K. GEELEN, "Onrechtmatige daad (1979-1984)", TPR 1987, 1420. 96
S. COVEMAEKER, (noot onder Rb. Brussel 11 april 1997), TBBR 1999, 648-649.
27
helpende handen heeft opgetrommeld, kan de rechter nog steeds besluiten dat in het
concrete geval niet de dierenarts, maar de eigenaar bewaarder van het dier blijft.97
47. De rechter lijkt ook hier uit meerdere elementen af te leiden dat de dierenverzorger
bewaarder is van het dier. Een voorbeeld is een arrest van het hof van beroep van 26 april
1995.98 Daarin bepaalt de beroepsrechter dat de dierenarts een bewaarder is in de zin van
art. 1385 BW, omdat hij beslist had het dier met het oog op de behandeling over te brengen
naar de behandelkamer, dat hij besliste welke behandeling het dier zou ondergaan en dat
het een inspuiting zou krijgen, ze zelf ook toediende en nadien ook besloot dat het dier
diende te worden verwijderd uit de behandelkamer omdat het paniekerig begon te worden.
In deze zaak was het niet enkel de vraag of de eigenaar, dan wel de dierenarts als
bewaarder kan gezien worden, maar ook degene die het dier vasthoudt en in bedwang
houdt. Een dier louter vasthouden leidt echter automatisch tot een niet-ondergeschikt recht
van leiding en toezicht. Omdat degene die het dier vasthoudt vaak rechtstreeks instructies
zal krijgen van de dierenverzorger of eigenaar, zal hij vaak niet het volledig meesterschap
bezitten over het dier en bijgevolg niet als bewaarder aanzien worden.
IV.2.3. Andere verhoudingen met het dier
48. Aangezien dieren veel functies hebben in de samenleving, veroorzaken ze ook vaak
schadegevallen in veel uiteenlopende situaties naast het tijdelijk ontfermen over dieren en de
behandeling door professionele dierenverzorgers. Vaak voorkomende schadegevallen
gebeuren bij het paardrijden in de manege of bij het vervoeren en verhandelen van dieren.
49. Maneges bieden aan ruiters de mogelijkheid tegen een bepaalde prijs paarden te
gebruiken om te oefenen, al dan niet begeleid. De ervaring van de ruiters is echter zeer
variërend, gaande van de volleerde wedstrijdruiter tot de absolute beginneling die vaak nog
minderjarig is. De vraag stelt zich of deze ruiter als bewaarder kan gezien worden.
50. Een arrest van het hof van beroep te Antwerpen van 21 juni 2006 verduidelijkt dit.99 Uit
het arrest valt te concluderen dat een ruiter volledige meesterschap kan hebben over het dier
en als bewaarder worden gezien, indien hij een volleerd ruiter is. De ruiter zelf had al ruim
twintig rijlessen gehad. Toch oordeelt de rechter dat de ruiter niet als bewaarder kan aanzien
worden. De eigenaar heeft dan wel een paard uitgeleend aan een ruiter met enige
rijervaring, in casu werd de ruiter bijgestaan door een instructeur. Daarnaast getuigde de
97
B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 148. 98
Gent 26 april 1995 RW 1996-97, 1406. 99
Antwerpen (2e k.) 21 juni 2006 RW 2009-10, afl. 32, 1353.
28
instructeur dat de eigenaar er zich van bewust was dat de ruiter geen uitgebreide
paardrijervaring had. Dit bewijst waarom de eigenaar een paard had uitgeleend dat gekend
stond als een oud beginnelingenpaard. Hieruit leidt de beroepsrechter af dat de ruiter niet
ervaren genoeg was om als bewaarder van het dier gezien te worden.
51. De rechtsleer is verdeeld over de vraag of een minderjarige ruiter als bewaarder van het
dier kan worden beschouwd.100 Volgens een deel van de rechtsleer kan een
minderjarige/leerling slechts een aansprakelijkheid oplopen wanneer die de leeftijd des
onderscheids heeft bereikt en dus toerekeningsvatbaar is.101 Anderen zeggen dan weer dat
de macht om leiding en toezicht over het dier uit te oefenen losstaat van de al dan niet
toerekeningsvatbaarheid van de minderjarige.102 Ouders kunnen dan vereenzelvigd worden
met de minderjarige en ook aansprakelijk gesteld worden voor de schade veroorzaakt door
het dier waarover het kind bewaarder is, weliswaar via art. 1384, tweede en vierde lid in
plaats van art. 1385 BW.103
Het principe lijkt dat de ruiter al dan niet als bewaarder over het dier zal beschouwd worden,
volgens zijn graad van ervaring.104 Namelijk, hoe meer ervaren men is in het behandelen en
berijden van paarden, hoe vollediger het meesterschap over het dier is. Toch zal het steeds
een feitenkwestie blijven, waarbij de rechter kiest in hoeverre de ervaring van de ruiter zal
meespelen bij de kwalificatie als bewaarder. Dat bewijst bovenstaand arrest.
52. Ook bij het vervoer van dieren gelden de klassieke voorwaarden. Wanneer hij het
volledige meesterschap over het dier verkrijgt, in afwezigheid van de eigenaar en zonder
diens instructies, dan wordt de vervoerder in beginsel bewaarder van het dier.105 Bij
vervoerders lijken de rechters sneller over volledig meesterschap te spreken, bijvoorbeeld
omdat hij de dieren zonder de eigenaar vervoert.106 In tegenstelling tot bijvoorbeeld de
persoon die de dierenarts helpt bij het vasthouden van het dier, zal de vervoerder die een
dier vasthoudt tijdens de weging ervan als bewaarder aanzien worden, ook al is de eigenaar
100
dit maakt uit omdat later de vraag zal gesteld worden of een minderjarige al het risico kan aanvaarden. Zie nr. 214. 101
H DE PAGE, Traité, II, nr. 914. 102
L. CORNELIS, Beginselen, nr. 385 103
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, p. 32. Hier is er dan wel een weerlegbaar foutvermoeden, zie infra nr. 137. 104
B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 151-153. 105
Cass. 8 november 1956, Arr. Verbr. 1957, 162 en Pas. 1957, I, 251. 106
Gent (16e k.) nr. 2002/AR/2637, 12 november 2004 , T.Verz. 2006, afl. 4, 445
29
aanwezig.107 De vervoerder kan niet meer als bewaarder gezien worden vanaf dat de dieren
geleverd zijn, hetzij bij de eigenaar, hetzij elders, zoals het slachthuis.108
53. Onzeker is de mogelijkheid voor een aangestelde om als bewaarder van een dier
aanzien te worden. Het lijkt betwijfelbaar dat de aangestelde volledige meesterschap kan
hebben over het dier, aangezien hij ondergeschikt is aan de aansteller en de bewaring over
het dier enkel voor rekening van de aansteller uitoefent.109Het Hof van Cassatie heeft echter
geconcludeerd dat de band van ondergeschiktheid de kwalificatie van bewaarder over het
dier niet uitsluit.110 Ook al bevindt de aangestelde zich in een ondergeschikte band, toch
behoudt hij een zekere vrijheid bij de uitoefening van zijn taak. Of de aangestelde leiding of
toezicht heeft over het dier, zal opnieuw een feitenkwestie zijn, waarbij met alle elementen
rekening moet worden gehouden. Een voorbeeld van een aangestelde die als een
bewaarder kan worden gezien, is de rijmeester die voor rekening van de manege ruiters
begeleidt. Een bewaarder van een dier hoeft bijgevolg dus niet voor eigen rekening te
handelen. Vaak zal echter de manege en niet de door de manege aangestelde instructeur
als bewaarder worden gezien.111 Net zoals de ouders van minderjarige bewaarders via art.
1384, lid twee en vier BW kunnen aangesproken worden voor de schade veroorzaakt door
dat dier, kan de aansteller via art. 1384 lid drie BW worden aangesproken voor de schade
veroorzaakt door het dier waarover zijn aangestelde bewaring had, indien de schade zich
voordeed terwijl de aangestelde zich in de bediening bevond waartoe hij was aangesteld.112
54. Er is discussie mogelijk of geesteszieken als bewaarder kunnen aanzien worden. De
wetgever heeft namelijk met de invoering van art. 1386bis BW een specifieke regeling
gecreëerd voor schadegevallen door hen veroorzaakt. Deze is gebaseerd op billijkheid,
zodat zij niet o.b.v. art. 1382 BW kunnen aangesproken worden. Nochtans treedt art. 1385
BW in werking door de daad van het dier, niet die van de geesteszieke. Daardoor zou
volgens sommige rechtsgeleerden de geesteszieke toch via art. 1385 BW kunnen
aangesproken worden, terwijl anderen beweren dat art. 1386bis BW een billijke
schaderegeling invoert, niet enkel voor de daden van de geesteszieken, maar voor alle
107
Cass. 20 april 1979, Arr. Cass. 1978-79 en Pas. 1979, I, 989. 108
Vred. Sint-Kwintens-Lennik 22 oktober 1984, RW 1987-88, 1068; B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 147. 109
H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK, “overzicht van rechtspraa (1964-1978)”, TPR 1980. 110
Cass. 5 november 1981, Arr. Cass. 1981-82, 328, Pas. 1982, I, 316, concl. proc.-gen. F. DUMON, RGAR 1982, nr. 10.526, concl., R.C.J.B. 1985, 207, noot A. MEINERTZHAGEN-LIMPENS en RW 1983-84, 2909, noot; B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 141. 111
Gent, 15 april 1999, RGAR 2000, 13249. 112
Cass. 5 november 1981, Arr. Cass. 1981-82, 328 en Pas. 1982, I, 316; Brussel 25 november 1994, TBBR 1996, 352.
30
schade veroorzaakt aan een derde. Niet enkel de schade veroorzaakt door eigen daad, maar
door alle in de art. 1382 t.e.m. 1386 bedoelde gevallen.113 Een geesteszieke zou dan weer
niet aansprakelijk kunnen worden gesteld doordat er geen vermoeden van fout kan bestaan
voor een geesteszieke. Zij zijn namelijk ontoerekeningsvatbaar. Daarover zal later worden
verdergegaan.114
55. Er zijn nog tal van situaties denkbaar waar men als bewaarder kan aanzien worden. De
rechter is in elke kwestie vrij om te beslissen dat een derde als bewaarder over het dier kan
worden aanzien. Zo is er een geval waar de curator over een failliete handel werd gezien als
bewaarder over de waakhond van het pand waarin de handel vroeger bedreven werd. De
hond behoorde namelijk tot de failliete boedel van de gefailleerde. Daarnaast verbleef de
hond in een pand waar enkel de curator de sleutel van had en was aan de gefailleerde de
toegang tot dit pand ontzegd.115
IV.3. CONCLUSIE
56. In veel rechtszaken die een schadegeval veroorzaakt door een dier betreffen, wordt er
hevig discussie gevoerd over wie er nu als bewaarder moet aanzien worden en bijgevolg de
schade zal moeten vergoeden. Veel personen in verschillende functies zoals de dierenarts,
vervoerder of instructeur, zullen in contact komen met de dieren, toch kan er maar één van
hen worden aangesproken via art. 1385 BW. In principe is dit degene die de meeste leiding
en toezicht had of moest hebben over het dier op het ogenblik van het schadegeval. Wie het
meeste toezicht had over het dier, zal de rechter geval per geval bekijken. Hoewel er
doorheen de jaren in de rechtspraak en rechtsleer enkele regels ontstaan zijn, toch zijn deze
nooit sluitend en heeft de rechter het laatste woord. Dat art. 1385 BW niet de mogelijkheid
biedt om meerdere personen aan te spreken, belet echter niet dat de andere personen o.b.v.
art. 1382 BW kunnen aangesproken worden. Art. 1382 BW wordt echter heel anders
bekeken dan art. 1385 BW. Dat wordt hieronder besproken.
Ook de relevantie van het vraagstuk over wie nu de werkelijke bewaarder van het dier is,
wordt in het kader van de juridische grondslag van art. 1385 BW verder besproken.116
113
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, p. 32. 114
F. GLANSDORFF, (noot onder Rb. Charleroi 8 februari 1972), RGAR 1974, p. 3 verso, nr. 9338; Zie infra nr. 123. 115
Antwerpen 24 januari 1995, RW 1995-96, 780; B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 133. 116
Infra hoofdstuk 4. III.
31
V. De bevrijding van de aansprakelijkheid
V.1. ONTKENNEN VAN DE ALGEMENE TOEPASSINGSVOORWAARDEN
57. De eigenaar/bewaarder kan zich bevrijden van aansprakelijkheid, indien hij aantoont dat
er niet voldaan is aan één van de toepassingsvoorwaarden van art. 1385 BW. Eén van de
mogelijkheden om niet aangesproken te worden op grond van art. 1385 BW is door te
ontkennen dat er een causaal verband bestaat tussen het dier en de schade. Dit kan door te
bewijzen dat het dier niet betrokken was in het schadegeval en niet aan de oorzaak lag van
de schade. Daarnaast kan men ook de aansprakelijkheid ontkennen door te beweren dat
men niet de eigenaar was of bewaking had over het dier ten tijde van het schadegeval. Er
moet namelijk een eigenaar/bewaarder kunnen worden geïdentificeerd, vooraleer vergoeding
krachtens art. 1385 BW mogelijk is. Indien de aangesproken persoon kan aantonen dat hij
niet de bewaarder is, doordat hij bijvoorbeeld niet aan de voorwaarden van meesterschap
voldoet, kan hij in principe niet worden aangesproken voor de schade.
V.2. DE VREEMDE OORZAAK
V.2.1. Algemeen principe
58. Uit de lezing van art. 1385 BW lijkt niet te kunnen worden afgeleid dat er uitzonderingen
mogelijk zijn op de aansprakelijkheid van de bewaarder. De rechtspraak heeft hier nochtans
toch enige uitzonderingen op toegelaten. Naast het ontkennen van de
toepassingsvoorwaarden, kan de bewaarder van het dier zijn aansprakelijkheid ontlopen
door aan te tonen dat de schade is ontstaan door een vreemde oorzaak. Dit kan bestaan uit
overmacht, de fout van een derde of de fout van de benadeelde zelf.117
59. Deze drie uitzonderingen zijn dan ook de enige manieren om aansprakelijkheid te
ontlopen, naast het ontkennen van het causaal verband. Vaak wordt het ontkennen van het
causaal verband ook gecatalogiseerd onder deze ‘bevrijding door een vreemde oorzaak’. Het
is mogelijk dat de schade uitsluitend is veroorzaakt door een vreemde oorzaak en niets te
maken heeft met het dier. Dit is het geval indien de val van de ruiter enkel te wijten zou zijn
aan het onkundig vasthouden van de teugels tijdens het paardrijden. In dat geval is er geen
causaal verband met het gedrag van het dier en kan niet worden overgegaan tot
aansprakelijkheid volgens art. 1385 BW, aangezien het dier geen aansprakelijkheidsfactor
117
Cass. 23 juni 1932, Pas. 1932, I, 200; Cass. 20 mei 1983, Arr. Cass. 1982-83, 1165 en Pas. 1983, I, 1061.
32
meer is. Van bevrijding van aansprakelijkheid is hier niet echt sprake. Er is gewoonweg geen
aansprakelijkheid mogelijk, omdat één van de toepassingsvoorwaarden niet is vervuld.118
Men kan zich immers slechts bevrijden van aansprakelijkheid indien het bewijs is geleverd
dat de toepassingsvoorwaarden van het artikel reeds zijn vervuld.119
Van een echte ‘bevrijding’ van aansprakelijkheid is pas sprake wanneer de schade niet
alleen door het feit van het dier, maar ook door de vreemde oorzaak tot stand is gekomen.120
Deze vreemde oorzaak kan zowel inwerken op de schade, als op het gedrag van het dier.
60. Indien de vreemde oorzaak inwerkt op de schade, zijn er in feite twee causale elementen
die onafhankelijk van elkaar de schade hebben veroorzaakt. Enerzijds is er het gedrag van
het dier die de schade heeft vergroot, anderzijds de vreemde oorzaak, die mede de schade
heeft veroorzaakt zoals zij zich in concreto voordeed. Het gedrag van het dier staat dan
volledig los van de vreemde oorzaak. Zo kan men zich het geval inbeelden waar een ruiter
van een paard valt, enerzijds doordat het paard plots steigerde, anderzijds doordat de ruiter
zelf de teugels niet goed vast had. De fout van het slachtoffer heeft geen effect gehad op de
gedraging van het dier, toch heeft zij wel bijgedragen tot de schade. Beide zijn
samenlopende oorzaken van de schade. Het causaal verband ten aanzien van beide staat
vast. Bij samenloop van het gedrag van het dier met de fout van het slachtoffer, zou dit
moeten leiden tot gedeelde aansprakelijkheid, op grond van billijkheidsoverwegingen.121
61. De vreemde oorzaak kan echter ook inwerken op het gedrag van het dier, waardoor de
schade werd veroorzaakt. Ook hier kan de vreemde oorzaak opnieuw een geval van
overmacht zijn, een fout van een derde of een fout van het slachtoffer. Indien een paard
bijvoorbeeld uitbreekt door een blikseminslag en hij daarna schade aanricht, is de gedraging
van het dier uitgelokt door de overmacht.122
62. Wanneer dus gesproken wordt van een ‘bevrijding’ door een vreemde oorzaak, lijkt dit
eerder te wijzen op het feit dat de schade niet enkel is veroorzaakt door het gedrag van het
dier, maar ook (deels) door de vreemde oorzaak, of dat de vreemde oorzaak aan de
grondslag lag van het gedrag van het dier. Volgens de in België gangbare
equivalentietheorie staan zowel het gedrag van het dier, als de vreemde oorzaak nog steeds
118
S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 437-438. 119
T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2198. 120
ibid 121
S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 434-443 en H., VANDENBERGHE, “Aansprakelijkheid voor dieren” TPR 2011, afl. 2, 437. 122
Ibid.
33
in causaal verband met de schade. Het feit dat er een vreemde oorzaak inwerkte op het dier,
sluit niet uit dat de schade zich niet zou voorgedaan hebben zonder het dier, zoals zij zich in
concreto voordeed. Wat echter wel verandert, is dat de aansprakelijkheid van de bewaarder
verminderd wordt.123
Hieronder worden de drie bevrijdingsgronden uitvoeriger besproken.
V.2.2. Overmacht
63. Overmacht kan leiden tot de volledige bevrijding van aansprakelijkheid. Toch zullen
rechters slechts zeer zelden overmacht inroepen. De bewaarder moet namelijk aantonen dat
het schadegeval onvoorzienbaar en onoverkomelijk was. Zo zal er geen sprake zijn van
overmacht wanneer een dier wordt opgeschrikt door de claxon van een wagen,124 of
wanneer het dier is besmet met een ziekte. In dat geval had de eigenaar/bewaarder de
besmettingssymptomen moeten herkennen.125 Wel aanvaard als overmacht is bijvoorbeeld
het geval waarbij een dier wordt opgeschrikt door een naast hem ingeslagen bliksemschicht
of zelfs door een luchtballon die te dicht bij de dieren over de weides vliegt, waardoor ze
worden opgeschrikt. Hier werd geoordeeld dat de luchtballonvaarder een fout had
gepleegd.126
V.2.3. Fout van een derde
64. Het klassieke voorbeeld waarbij er sprake is van een fout van de derde, is het geval
waarin een persoon voetzoekers gooit tussen de poten van een paard, waardoor het dier op
hol slaat en tegen een vrouw loopt. Hier gaat de bewaarder vrijuit, aangezien het gedrag van
het dier volledig te wijten is aan de derde en de reactie van het dier op de fout van de derde
“onvoorzienbaar en onvermijdbaar” was voor de eigenaar/bewaarder.127 Logischerwijze zal
dan ook niet de bewaarder, maar de derde moeten de schadevergoeding betalen.
123
Zie T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2204. Zie infra hoofdstuk 4.II.6. 124
Gent 14 november 1960, RGAR 1961, nr. 6760, noot R.O. DALCQ. 125
Le Hâvre 14 maart 1925, Gaz.Pal. 11 juni 1925; Chambéry 8 juni 1886, S.1886, II, 197. Zie B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 161 126
Vred. Westerlo 19 januari 1996, RW. 1997-98, 1053. 127
Cass. 19 januari 1996, Arr. Cass. 1996, 78, Pas. 1996, I, 87 en RW 1998-99, 1430, noot; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, L. WYNANT en M. DEBAENE, “Overzicht van rechtspraak. Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1994-1999)”, TPR 2000, 1770 – 1773, nrs. 73-88.
34
De fout van de derde kan uit veel bestaan, niet enkel uit het opschrikken van dieren. Zo is de
derde ook aansprakelijk wanneer hij een hekken openlaat waardoor honden bij een kind
kunnen.128
65. De begrippen ‘overmacht’ en de ‘fout van een derde’ liggen vaak dicht bij elkaar. Zo kon
de bewaarder overmacht inroepen in het geval waar de derde luchtballonvaarder een fout
had gepleegd. Ook het geval waar inbrekers de omheining hebben doorgeknipt, waardoor
het dier kon ontsnappen en schade aanrichten, lijkt te kunnen worden aanzien als
overmacht, of een fout van een derde.129
66. Wanneer een derde een fout pleegt, dan kan zijn daad ingewerkt hebben op het gedrag
van het dier. In dat geval bestaat nog steeds de feitelijke causaliteit tussen het gedrag van
het dier en de schade, ook al heeft de derde het gedrag veroorzaakt, dat uiteindelijk tot
schade leidde.130 Wel heeft dit tot gevolg dat niet de bewaarder, maar de derde de schade
zal moeten vergoeden.
67. Indien de fout van een derde niet inwerkte op het gedrag van het dier en beide de
schade hebben veroorzaakt, dan zijn in principe zowel de eigenaar/bewaarder als de derde
in solidum aansprakelijk voor de gehele schade t.a.v. het slachtoffer.131
V.2.4. Fout van het slachtoffer
68. Het komt erg vaak voor dat het slachtoffer zelf een gedrag vertoont, waardoor de schade
of het gedrag van het dier zich kan voordoen. Dit gaat van een onzorgvuldigheid, zoals het
strelen van een schuwe kat132 tot een ware provocatie van het dier. Zo zal het slachtoffer een
fout hebben gepleegd indien hij zonder reden plots wegrent van een nieuwsgierige hond,
waardoor deze hem begint te achtervolgen en uiteindelijk zal bijten.133
69. Dat de fout van het slachtoffer anders moet bekeken worden dan de twee andere
bevrijdingsgronden, ligt in het feit dat er geen derde element de schade mee heeft
veroorzaakt, maar in tegendeel het slachtoffer zelf, degene die de schadevergoeding zal
128
Rb. Veurne 10 mei 1996, De Verz. 1997, 147, noot V. BUSSCHAERT. 129
Luik 8 november 1950, Bull. ass. 1951, 236, noot M.G.; maar vgl. Luik 8 november 1999, JLMB 2000, 766 (fout van de eigenaar). 130
Cass. 20 mei 1983, Pas. 1983, 1164 en Cass. 19 januari 1996, Arr. Cass. 1996, 78. 131
S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 437-438; Pol. Gent (burg.) (8e k.) 24 oktober 2011, RW 2011-12, afl. 26, 1181 en T.Vred./T.Pol. 2012, afl. 11-12/4, 608/240 (verdeling in gelijke delen tussen eigenaar en derde). 132
Gent (1e k.) 21 februari 2008 RGAR 2010, afl. 1, nr. 14588; T.Verz. 2009, afl. 1, 59. 133
Gent (16e k.) nr. 2001/AR/527, 20 februari 2004, T.Verz. 2004, afl. 4, 815; RGAR 2005, afl. 4, nr. 13974, noot J.L.H.
35
eisen. Aangezien het slachtoffer zelf heeft bijgedragen, zal hij niet kunnen de volledige
schade verhalen op de bewaarder krachtens art. 1385 BW.
70. In principe moet dus de aansprakelijkheid verdeeld worden tussen het slachtoffer en de
bewaarder. Het feit dat het slachtoffer zelf door een eigen daad het schadegeval mee heeft
veroorzaakt, neemt niet weg dat het dier mede in causaal verband blijft met de schade en
mee de schadelast draagt. Indien het dier er niet was geweest, kon het ook nooit de concrete
schade hebben veroorzaakt. Toch heeft het Hof van Cassatie in een aantal spraakmakende
arresten een uitzondering toegelaten, waardoor de bewaarder onder voorwaarden toch vrij
van aansprakelijkheid zal zijn bij een fout van het slachtoffer. Hoe dit zich verhoudt met de
juridische grondslag van art. 1385 BW, wordt later uitvoerig besproken.
V.3. HET SLEPENDE TWIJG-ARREST, EEN UITZONDERING OP DE EQUIVALENTIELEER?
V.3.1. Situering
71. Indien de fout van het slachtoffer de schade mee heeft veroorzaakt, of het gedrag van
het dier heeft veroorzaakt, dan staan beiden in een gelijk feitelijk causaal verband. Volgens
de Belgische equivalentieleer dienen bijgevolg beide feitelijke oorzaken als noodzakelijke
voorwaarde in de totstandkoming van de schade in acht te worden genomen bij de
schadeverdeling, aangezien de juridische causaliteit gelijk dient te zijn aan de feitelijke
causaliteit. Elke voorwaarde die (on)rechtstreeks tot de schade heeft bijgedragen, moet in
acht worden genomen bij de beoordeling van de aansprakelijkheid.
72. Toch heeft het Hof van Cassatie een aantal opmerkelijke uitspraken gedaan in de jaren
80, waardoor de bewaarder toch volledig vrij kan zijn van aansprakelijkheid indien het
slachtoffer een fout heeft gepleegd. Het Hof beweert dat, hoewel de bewaarder in principe
niet kan ontkomen aan zijn aansprakelijkheid krachtens art. 1385 BW,134 het artikel geen
vrijstelling uitsluit bij gebrek aan oorzakelijk verband, wanneer het dier zich niet ‘abnormaal
en onvoorzienbaar’ heeft gedragen en een fout van het slachtoffer de schade heeft
veroorzaakt, waardoor elke mogelijke fout van de eigenaar of bewaarder als oorzaak van de
schade is uitgeschakeld.
73. De interpretatie die het Hof hier hanteert, bracht zij voor het eerst naar boven in een
arrest van 20 mei 1983.135 Een jaar later, in het slepende twijg-arrest, bracht zij voor het
eerst de voorwaarde naar boven dat het dier zich abnormaal noch onvoorzienbaar moet
134
Zie infra hoofdstuk 3. 135
Cass. 20 mei 1983, Pas. 1983, 1164; toen werd nog beweerd dat “niet de daad van het dier, maar enkel elke mogelijke fout van de eigenaar of bewaarder (…) is uitgeschakeld.”
36
gedragen hebben, vooraleer het causaal verband kan ontkend worden.136 In casu had een
ruiter met zijn paard te dicht bij het paard voor zich gelopen, dat gehinderd werd door een tak
in haar staart. Om de tak weg te krijgen, stampte het paard met de achterpoten, waardoor de
achterlopende ruiter door een hoefslag werd geraakt. Het Hof oordeelde dat het paard zich
niet abnormaal, noch onvoorzienbaar heeft gedragen en de schade enkel te wijten is aan de
fout van de ruiter, namelijk het niet respecteren van een afstand tussen de twee paarden uit
een verschillende stal. Indien het dier abnormaal noch onzorgvuldig reageert, is er volgens
het Hof van Cassatie dus geen aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder volgens art.
1385 BW mogelijk.
74. Het uitgelokte gedrag van het dier wordt vergeleken met een bepaalde norm. Indien het
dier zich abnormaal of onvoorzienbaar heeft gedragen tegenover de uitlokking of andere fout
van het slachtoffer, zal er een gedeelde aansprakelijkheid bestaan tussen het slachtoffer en
de eigenaar/bewaarder. In dit geval wordt dus dezelfde uitkomst bekomen als wanneer de
fout van het slachtoffer niet inwerkt op het gedrag van het dier, maar op de schade.137
75. Verscheidene rechtspraak en rechtsleer brengen aan dat de volledige bevrijding van
aansprakelijkheid slechts mogelijk is wanneer de fout van het slachtoffer138 inwerkte op het
gedrag van het dier en niet op de schade.139 Nochtans werkte in het slepende twijg-arrest de
fout van het slachtoffer niet rechtstreeks in op het gedrag van het dier. Het was namelijk een
twijg die het gedrag van het paard had uitgelokt. Dat het slachtoffer in dit geval toch alle
schade alleen moet dragen, is dus frappant. Indien het dier normaal en voorzienbaar
reageert tegenover de uitlokking of fout, lijkt de schadelast volledig op het slachtoffer te
vallen, ook wanneer de fout niet rechtstreeks de oorzaak is van het gedrag. De
eigenaar/bewaarder is dan in geen geval aansprakelijk krachtens art. 1385 BW en dus niet
tot vergoeding verplicht. Dit impliceert dat het gedrag van het dier juridisch niet in
aanmerking wordt genomen als oorzaak van de schade, terwijl dit feitelijk wel het geval is.
Anders dan wanneer de fout van het slachtoffer als enige oorzaak van de schade kan
aanzien worden (zie het voorbeeld met de ruiter die de teugels niet goed vasthad), spelen
hier nog steeds twee causale elementen mee, zowel de fout van het slachtoffer als de
gedraging van het dier. Daarom lijkt deze regeling strijdig met de equivalentieleer.
136
Cass. 12 oktober 1984, Arr. Cass. 1984-85, 256. 137
Zie supra V.1. 138
En ook bij de derde, zie supra nr. 66. 139
R. Ulrix, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2305; S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 437-438; Pol. Oudenaarde 17 december 2012, RW 2012-13, afl. 34, 1356.
37
Om te kunnen vaststellen waarom het Hof deze opvatting hanteert, is het noodzakelijk eerst
te onderzoeken wanneer er kan worden gesproken van een fout van het slachtoffer en wat
wordt verstaan onder het “normaal en voorzienbaar gedrag” van een dier.140
76. Deze vragen kunnen worden besproken aan de hand van een cassatiearrest van 6
januari 2012,141 waar het Hof onderzocht of de uitzondering van toepassing was. Twee
broers, beiden landbouwer, hebben enkele aanpalende velden. Boer A is sinds enkele jaren
arbeidsongeschikt, nadat hij door een arbeidsongeval het zicht in zijn rechteroog volledig
verloren heeft. Ook zijn rechteroor is misvormd, wat leidt tot een verminderde
gehoorcapaciteit. Daarom heeft hij een knecht in dienst, die hem helpt bij de dagelijkse taken
op de boerderij. Boer B is slechts deels landbouwer, na de werkuren van zijn gewone job. Op
een ochtend bemerken ze dat de afsluiting tussen hun aanpalende weides deels stuk is. De
afsluiting had tot doel de koeien van boer A te scheiden van de stier van boer B. Doordat de
prikkeldraad voor een stuk doorbroken is, lopen enkele koeien al bij de stier. Beide boeren
spreken dezelfde ochtend nog af dat ze ’s avonds, nadat boer B van zijn werk terugkomt
samen zullen gaan kijken naar de afsluiting om hem te herstellen. De knecht van boer A zou
daarbij helpen. Boer A, die eigenaar is van de koeien, vraagt ook aan boer B om zijn stier op
stal te zetten, om hem zo van de koeien gescheiden te houden. Boer B doet dit echter niet.
Hoewel ze hebben afgesproken dat ze ’s avonds samen zouden de afsluiting herstellen,
besluit boer A om toch ’s middags al eens alleen te gaan kijken naar de afsluiting en de
beschadiging te inspecteren. Hij positioneert zich met de rug naar de stier toe, waardoor hij
niet merkt dat de stier (duidelijk geagiteerd door de loopse koeien rondom hem) in volle vaart
op hem afstormt. De boer vliegt in de prikkeldraad, alwaar hij enkele uren vastzit, totdat
enkele buren hem uit zijn benarde positie kunnen bevrijden. De boer is ernstig gewond en
spreekt dan ook zijn broer (boer B) aan tot vergoeding van de schade. Hij baseert zich op
art. 1382 BW, omdat hij van oordeel is dat zijn broer een onzorgvuldigheid heeft gepleegd,
doordat hij de stier niet op stal heeft gezet. Daarnaast roept hij art. 1385 BW in, omdat zijn
broer de eigenaar is van de stier.
140
S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 434-443 en H., VANDENBERGHE, “Aansprakelijkheid voor dieren” TPR 2011, afl. 2, 434-443. 141
Cass 6 januari 2012, C.11.0025.F.
38
V.3.1. De fout van het slachtoffer
77. Van belang is te weten wanneer er kan gesproken worden van een fout van het
slachtoffer. Om te kunnen beslissen dat het slachtoffer een fout heeft gepleegd in de zin van
een onzorgvuldigheid, dient nagegaan te worden welke zorgvuldigheidsnorm wordt
gehanteerd. Zal de rechter de landbouwer vergelijken met een normaal en zorgvuldig
persoon in het algemeen in abstracto of met een normaal en zorgvuldige boer in concreto?
78. Om dit te weten te komen, kan men het cassatiearrest vergelijken met een vergelijkbare
zaak die door het hof van beroep te Antwerpen op 11 april 2007 werd uitgesproken.142 Een
vrouw die als gids werkte in een zoo, besloot op een dag om zelf het park te bezoeken met
enkele vrienden. Toen zij aan de kooi met Bengaalse tijgers aankwamen, week de vrouw af
van het pad dat voorzien was voor bezoekers, stapte over de boomstammen die de kooien
scheiden van het pad en ging net voor de kooi staan met de rug naar de kooi toegekeerd.
Daarnaast had zij een zak over haar schouder hangen die leek op de voederzak waar de
tijgers normaal gezien mee gevoed worden. De tijgers worden slechts bepaalde dagen
gevoederd en op die dag werden ze niet gevoederd. Een hongerige tijger werd aangetrokken
door de zak en greep met zijn poten tussen de tralies om de zak te kunnen bemachtigen. De
vrouw werd vastgegrepen door de tijger en werd zwaar verwond. Ze sprak de zoo aan als
eigenaar van de tijger via art. 1385 BW.
79. Het hof van beroep vergelijkt de vrouw niet met een normaal en zorgvuldige bezoeker
van de zoo, maar houdt rekening met het feit dat de vrouw als gids vrijwilligerswerk deed in
de zoo. Zij had een specifieke opleiding genoten, waar ze had geleerd hoe ze moest omgaan
met tijgers. Bovendien had zij moeten weten dat ze niet zo dicht bij de kooi had mogen
staan, dat de zak die ze droeg leek op een voederzak en dat de dieren op die dag niet
gevoederd werden.143 Het hof vergelijkt het gedrag van de vrouw dus met het gedrag dat een
voorzichtige, bedachtzame en zorgvuldige gids in dezelfde situatie zou vertoond hebben.
Ook hier zal wordt de schadelast volledig gelegd op het slachtoffer, aangezien de tijger
normaal en voorzienbaar heeft gereageerd.
80. Ook in het cassatiearrest van 6 januari 2012 werd het gedrag van de landbouwer op
dezelfde manier beoordeeld. Men vergelijkt of het gedrag die de landbouwer in casu heeft
vertoond in de lijn van verwachtingen lag voor een bedachtzaam landbouwer. Zo oordeelde
de feitenrechter dat de boer had moeten weten dat het betreden van een weide met een
agressieve stier een reëel probleem kan vormen voor elke persoon die de kudde nadert.
142
Antwerpen (2e k.) nr. 2006/AR/619, 11 april 2007, TBBR 2010, afl. 2, 98. 143
Ibid.
39
De landbouwer had omwille van zijn ervaring met dieren moeten weten dat een stier
agressief kan reageren in de nabijheid van loopse koeien. Daarnaast is het opmerkelijk dat
de rechter van oordeel is dat de boer zich aan een risico heeft onderworpen door de weide
alleen te betreden, in plaats van te wachten tot de avond, zodat ze samen de weide zouden
kunnen bekijken. De landbouwer zou dus het risico op schade hebben aanvaard.144
Naast het feit dat de landbouwer omwille van zijn kennis over stieren en de omstandigheden
voorzichtiger had moeten zijn, wordt ook zijn handicap in rekening genomen. De
feitenrechter oordeelt dat de landbouwer ook een fout heeft begaan door de weide te
betreden, terwijl hij een beperkt visueel en auditief waarnemingsvermogen heeft. Doordat de
boer deels blind en doof was, heeft hij met andere woorden het risico op schade vergroot
doordat de kans groter was dat hij een aanval van de stier niet zou merken. Deze fout heeft
bijgedragen tot de schade.
81. Men kan dus concluderen dat bij het beoordelen van de fout van het slachtoffer rechters
de algemene zorgvuldigheidsnorm in concreto zullen toepassen. Het gedrag van het
slachtoffer wordt vergeleken met een voorzichtig persoon in dezelfde situatie, in dezelfde
hoedanigheid en met dezelfde kenmerken. Dit zorgt ervoor dat personen die ervaring
hebben in het omgaan met dieren, zoals ruiters, gidsen, landbouwers of dierenverzorgers,
een hogere graad van voorzichtigheid zullen moeten hanteren dan een persoon die geen
specifieke kennis heeft van het dier. Indien het slachtoffer geen specifieke hoedanigheid
heeft tegenover het dier, wordt hij vergeleken met een gewoon normaal en zorgvuldig
persoon.145 De rechtspraak vergelijkt het slachtoffer vanuit het ‘goede huisvader’ principe.146
V.3.2. Normaal en voorzienbaar gedrag van het dier
82. Het Hof van Cassatie legt bij een fout van het slachtoffer een bijkomend criterium voor
het gedrag van het dier op. Het gedrag dat het dier in casu heeft vertoond, wordt vergeleken
met normaal en voorzienbaar gedrag. De vraag is met welk dier dit wordt vergeleken. Te
argumenteren valt dat het normaal en voorzienbaar gedrag van een modeldier wordt
genomen,147 een dier van hetzelfde ras of soort of het dier in dezelfde omstandigheden.
144
Zie infra hoofdstuk 4 II.4. 145
Gent (17e k.) 21 november 2008, T.Verz. 2009, afl. 3, 309. 146
P. GRAULUS: “Aansprakelijkheid voor dieren en de fout van het slachtoffer”, T.Verz. 2010, afl. 1, 98. 147
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 2210.
40
83. Bij het beoordelen van het normaal en voorzienbaar gedrag van het dier zal worden
gekeken naar de karakterkenmerken van het dier. Men kan hierbij verwijzen naar een zaak
voor het hof van beroep te Gent op 21 februari 2008.148 Een kattin die net bevallen is, wordt
door de eigenares van haar jongen gescheiden. Terwijl ze probeert een kooi te openen,
geeft ze de kat aan haar vader. De kat krabt en bijt naar de man, waardoor hij ernstig
verwond geraakt. Het hof gaat het karakter van de kat niet vergelijken met het gemiddeld
karakter van een kat, maar zal in ogenschouw nemen dat de kat uit zichzelf al eerder schuw
is. Daarnaast wordt het gedrag van de kat vergeleken met het gedrag van een kat die haar
jongen net is ontnomen. Het gedrag van de kat was normaal en voorzienbaar, aangezien
geprobeerd werd haar te scheiden van haar jongen en haar in een kooitje te stoppen. Zo ook
zal bij een schadegeval met een pony ermee rekening gehouden worden dat de pony
drachtig was.149
84. Ook in de cassatiezaak wordt de stier niet vergeleken met een modelstier. De
feitenrechter houdt in acht dat de stier op de dag van de feiten erg opgewonden en nerveus
was door de loopse koeien in zijn nabijheid. Daarnaast zal de rechter het karakter van de
stier vergelijken met de manier waarop de stier zich normaal gedraagt. Sommigen zagen de
stier als “een echt kreng”. De landbouwer had moeten weten hoe de stier zich zou gedragen,
wat er op wijst dat rechtspraak bij zowel het gedrag van het dier, als van het slachtoffer, het
gedrag van beide in concreto zal beoordelen.
85. Volgens VANSWEEVELT leidt het criterium of het dier zich abnormaal noch
onvoorzienbaar gedragen heeft tot een antropomorfisme. Het gedrag van het dier wordt
namelijk volgens menselijke maatstaven overwogen.150 Het lijkt een analogie op het normaal
en zorgvuldig karakter dat bij een mogelijke aansprakelijke in acht moet worden genomen.
Volgens L. CORNELIS kan niet worden verwezen ‘naar het gedrag van een normaal
voorzichtig en redelijk dier in dezelfde feitelijke omstandigheden’, omwille van het ontbreken
van de toerekeningsvatbaarheid van een dier.151
86. Indien het dier zich wel abnormaal of onvoorzienbaar heeft gedragen, wordt de
bewaarder niet bevrijd van aansprakelijkheid. In dat geval is er een verdeling van de
aansprakelijkheid tussen de bewaarder en het slachtoffer. Het slachtoffer heeft namelijk nog
steeds zelf een fout gepleegd, waardoor hij voor een deel zal moeten zelf de schade dragen.
148
Gent (1e k.) 21 februari 2008 RGAR 2010, afl. 1, nr. 14588; T.Verz. 2009, afl. 1, 59. 149
Zie nr. 175. 150
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 2187-2213. 151
L. CORNELIS, Beginselen van het Belgische buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht, deel I, Antwerpen, Maklu, 1981, 596.
41
V.4. CONCLUSIE
87. Art. 1385 BW laat in zijn letterlijke lezing geen ruimte voor uitzonderingen. Toch laat de
rechtspraak toe dat men als bewaarder van zijn aansprakelijkheid kan ontkomen. De
aangesprokene kan bevrijd worden van aansprakelijkheid door een vreemde oorzaak aan te
tonen. Hij kan ook geheel bevrijd worden van aansprakelijkheid door ontkenning van de
toepassingsvoorwaarden, al kan hier eerder worden gesproken van ‘een niet-bestaan van
aansprakelijkheid’. De aansprakelijkheid is dan nooit ontstaan. Dit komt voor wanneer men
kan aantonen dat de bewaringsbevoegdheid bij iemand anders lag of dat de schade niet
door het dier is veroorzaakt. De voorwaarden hiertoe werden hierboven vermeld.
Hoewel de eigenaar/bewaarder dus niet altijd zal moeten instaan voor de schade door zijn
dier veroorzaakt, lijken het aantal bevrijdingsgronden relatief beperkt. De vraag ontstaat
waarom de eigenaar/bewaarder in de gevallen waarin er geen bevrijdingsgronden zijn,
automatisch zal moeten instaan voor de schade. De eigenaar/bewaarder heeft, ondanks zijn
meesterschap, niet altijd de controle over het dier. Het dier zal niet altijd luisteren en
gehoorzamen aan zijn bewaarder en toch zijn instinct volgen. Hoe het komt dat er zo’n grote
verantwoordelijkheid op de schouders van de bewaarder valt, kan worden afgeleid uit het
onderzoek naar de juridische grondslag van art. 1385 BW, die nu aan bod komt.
42
HOOFDSTUK 3: DE JURIDISCHE GRONDSLAG VAN
1385 BW
I. SITUERING VAN DE PROBLEMATIEK I.1. INLEIDING
88. Het is al gebleken dat art. 1385 BW tekortschiet wat betreft de verduidelijking van het
artikel. Vooral de rechtspraak sprong bij om inhoud te geven aan het artikel. Ook het Hof van
Cassatie heeft (onder andere door een volledige bevrijding van aansprakelijkheid in
bepaalde gevallen toe te laten) door middel van haar arresten over het artikel, haar stempel
gedrukt op de wijze van uitlegging van het artikel. Ook over de juridische grondslag heeft het
Hof uitspraken gedaan die naar een bepaalde richting wijzen. Daarom wordt eerst gekeken
naar de grondslag van art. 1385 BW, zoals die valt af te leiden uit de arresten van het Hof.
Daarna worden de alternatieve mogelijkheden besproken.
I.2. EEN ONWEERLEGBAAR VERMOEDEN VAN FOUT
89. Tot op vandaag wordt door de meeste rechtspraak naar het onweerlegbaar
foutvermoeden als grondslag verwezen, zoals in de cassatierechtspraak van 1932. Ook het
Hof spreekt consequent over “een wettelijk en niet- weerlegbaar vermoeden van schuld”,
zoals in het slepende twijg-arrest.152 Sommige auteurs en rechters spreken zelfs niet enkel
over een vermoeden van fout, maar concluderen dat er een vermoeden van
aansprakelijkheid geldt.153 Dit naar analogie van ‘la présomption de responsabilité’, die reeds
in het Franse art. 1385 C.C. door het Franse Hof van Cassatie werd gezien.154 Niet alleen de
fout, maar ook het causaal verband zou in dat geval vermoed worden. Het vermoeden van
causaal verband zou juris tantum zijn en het enige tegenbewijs kan de vreemde oorzaak zijn,
die door de eigenaar/bewaarder moet worden aangetoond.155 Dit wordt door andere
152
Cass. 20 mei 1983, Arr. Cass. 1983-83, 1165 en Pas. 1983, I, 1061; Cass. 12 oktober 1984, Arr. Cass. 1984-85, 254, Pas. I, 1985, 220 en RW 1984-85, 2278, noot. 153
Zie bv. Antwerpen 5 april 2006, RABG 2007, 1295; Pol. Brugge 5 februari 2004, RW 2006-2007, nr. 20, 851; Gent 15 februari 1994, RW 1996-97, 887; L. BECKERS, “Aansprakelijkheid voor dieren: een juridische zoektocht die ons leidt van een ordinaire hondenbeet tot de ziekenhuisbacterie”, Jura Falc. 2007-08, 46; R.O. DALCQ, Traité de la responsabilité civile I. Les causes de responsabilité, Brussel, Larcier, 1967, 108 -109, nr. 15; H. DE PAGE, Traité II, Brussel, Bruylant, 1964, 917, 984 en 1054 – 1055, nr. 932 en nr. 969, nr. 1016; S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren: invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak”, NJW 2006, 436. 154
Cass. Fr. 13 februari 1930, http://www.legifrance.gouv.fr; P. LE TOURNEAU (ed.), Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1915; M. FABRE-MAGNAN, Droit des obligations. 2 – responsabilité civile et quasi-contrats, Parijs, Presses Universitaires de France, 2013, 272. 155
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 2210. Het Franse Hof van Cassatie heeft deze stelling kort tijd verdedigd. Zie bv. Cass. fr. 13 februari 1930, D., 1930, 57. Het Belgische Hof van Cassatie lijkt zo’n vermoeden te aanvaarden bij schade
43
rechtsleer bekritiseerd. Een aansprakelijkheid kan niet vermoed worden: ze bestaat of ze
bestaat niet.156
90. Het is frappant dat het Hof spreekt over “een wettelijk en niet-weerlegbaar vermoeden
van schuld”, aangezien art. 1385 BW niet duidelijk vermeldt dat er een vermoeden van fout
is, laat staan dat deze onweerlegbaar is.157 In tegenstelling tot bijvoorbeeld art. 1382 BW,
vermeldt art. 1385 BW dan weer niet dat er een fout of schuld nodig is voor de
aansprakelijkheid, toch is het artikel te vaag en te onduidelijk voor het Hof om hierin
rechtmatig een onweerlegbaar vermoeden van fout te zien.
91. Daarnaast bestaat er ook een tegenstrijdigheid tussen de woorden ‘onweerlegbaar’ en
‘vermoeden’. Men kan zich afvragen of een vermoeden niet per definitie en etymologisch
gezien wijst op een waarschijnlijkheid, eerder dan een zekerheid. De mogelijkheid tot
tegenbewijs zou bijgevolg mogelijk moeten zijn om redelijkerwijze aansprakelijkheid vast te
stellen op basis van een foutvermoeden. De waarschijnlijkheid van het vermoeden rijmt niet
met de zekerheid die wordt geboden door de onweerlegbaarheid.158 Indien de
aansprakelijkheid van de bewaarder van een dier wordt gebaseerd op zijn fout, is het dus
onlogisch dat hem verboden wordt een foutloos gedrag te bewijzen.159 Is er inderdaad
sprake van een vermoeden, dan zou dit vermoeden van fout moeten kunnen wijken voor het
bewijs van het tegendeel.160
veroorzaakt door zaken. Zie T. VANSWEEVELT, “onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2192-93. 156
T. VANSWEEVELT, “Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2193 – 2195; B. WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2003, 275. 157
In de parlementaire voorbereiding vindt men: “Le projet prévoit ensuite les cas où un animal guidé par quelqu’un, ou échappé de ses mains, ou simplement égaré, aurait causé quelque tort. Dans les deux premières hypothèses, il veut que celui qui s’en servait, et dans la troisième, il ordonne que celui qui en est le propriétaire soit tenu de la réparation, parce qu’alors ce dommage doit être imputé, soit au défaut de garde et de vigilance de la part du maître, soit à la témérité, à la maladresse ou au peu d’attention de celui qui s’est servi de l’animal…”; zie B. DE GREUILLE , “Rapport fait au Tribunal dans la séance du 16 pluviôse an XII”, in M. LOCRE (ed.) Législation civile, commerciale et criminelle, VI, Brussel, Tarlier, 1836, p. 281, nr. 15. 158
H. De Page, Traité, II, nr. 933 . Zie ook Lagasse conclusie onder Cass. 6 oktober 1961, Pas. 196, 152; RW. 1961-62, 783: “Un système qui ne retient pas la preuve de l’absence de faute est-elle encore en harmonie avec la faute.” 12 F. Dumont conclusie bij Cass. 159
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 2210. 160
K. BERNAUW, H. BOCKEN, I. BOONE, I. CLAEYS, H. COUSY, S. DE GEYTER, H. DE WULF, T. HARTLIEF, G. JOCQUÉ, P. TAELMAN, A. VAN OEVELEN, C. VAN SCHOUBROECK, S. VOET, en B. WEYTS, Aansprakelijkheid, aansprakelijkheidsverzekering en andere schadevergoedingssystemen, Mechelen, Kluwer, 2007, 38.
44
Zo poneert H. DE PAGE het volgende:
“Que signifie, en effet, une responsabilité fondée sur la faute, dans laquelle la preuve,
rapportée aussi parfaitement que possible, d’absence de faute n’est pas libératoire”161
T.VANSWEEVELT stelt dat wanneer een fout-of schuldvermoeden wordt gecreëerd met
uitsluiting van het tegenbewijs van afwezigheid van fout, er van enig schuldbeginsel geen
sprake meer kan zijn. Op die manier wordt het foutvermoeden tot een leeg begrip
gereduceerd en is er sprake van een juridische fictie, een schuldfictie.162
92. Daarnaast is het onweerlegbaar foutvermoeden moeilijk te verenigen met art. 1352 BW,
waarin de onweerlegbare vermoedens worden geregeld:
“Het wettelijk vermoeden ontslaat degene in wiens voordeel het bestaat, van ieder
bewijs. Geen bewijs wordt tegen het wettelijk vermoeden toegelaten, wanneer de wet,
op grond van dit vermoeden, bepaalde handelingen nietig verklaart of de
rechtsvordering ontzegt, tenzij de wet het tegenbewijs heeft vrijgelaten, en
onverminderd hetgeen omtrent de gerechtelijke eed en de gerechtelijke bekentenis
zal worden bepaald.”
Art. 1385 BW stelt zogenaamd een onweerlegbaar vermoeden in, toch verklaart zij geen
handelingen nietig, noch ontzegt zij een rechtsvordering. Ook hier wordt verwezen naar de
vereiste dat het vermoeden wettelijk moet vastgelegd worden, wat, hoewel het Hof van
Cassatie anders beweert, hier niet het geval lijkt te zijn.
Ook bepaalt art. 1352 BW dat er geen enkel tegenbewijs is toegelaten, tenzij de wet het
tegenbewijs heeft vrijgelaten. Aangezien art. 1385 BW het tegenbewijs niet uitsluit, zou er via
art. 1352 BW moeten toegestaan worden dat de bewaker de afwezigheid van fout kan
bewijzen.
93. Art. 1349 BW, dat het begrip ‘vermoeden’ definieert, bepaalt dan weer:
“Vermoedens zijn gevolgtrekkingen die de wet of de rechter afleidt uit een bekend feit
om te besluiten tot een onbekend feit.”
94. In samenhang gelezen met art. 1353 BW, valt af te leiden dat er twee soorten
vermoedens bestaan in het Belgische recht. Ten eerste bestaan er feitelijke vermoedens
(art. 1353 BW spreekt over vermoedens die niet bij de wet zijn ingesteld). Hierbij beslist de
161
T. VANSWEEVELT, “onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2190. 162
Ibid 2191.
45
rechter zelf of een bepaald feit kan bewezen worden, door het bewijs van een ander feit aan
te brengen. Enkel feitelijke vermoedens worden als echte bewijsmiddelen gekwalificeerd.
Ten tweede bestaan er wettelijke vermoedens. Bij de onweerlegbare wettelijke vermoedens
is de rechter verplicht om van een bekend feit te besluiten tot een ongekend feit, zonder dat
tegenbewijs is toegelaten. De partij (in casu de benadeelde) die zich op dit onweerlegbare
vermoeden beroept, hoeft enkel de intermediaire feiten te bewijzen, dit zijn de feiten en de
toepassingsvoorwaarden. De rechter moet dan de juistheid van het standpunt van de
benadeelde niet controleren, door het wettelijk vermoeden. Het vermoeden zorgt voor een
ontheffing van het rechtstreeks bewijs. De tegenpartij (eigenaar/bewaarder), mag dan wel
nog tegenbewijs leveren, maar enkel tegen de intermediaire feiten. De eigenaar/bewaarder
kan enkel nog vrijkomen door tegenbewijs tegen de intermediaire feiten. Onweerlegbare
vermoedens betekenen dus tot op zekere hoogte inbreuk op het recht van verdediging. Net
daarom moet deze soort van vermoedens wettelijk worden opgelegd en mag het Hof van
Cassatie niet zomaar besluiten dat deze terug te vinden is bij art. 1385 BW.163
95. Om deze redenen, en nog andere die later worden besproken, bekritiseert de rechtsleer
en bepaalde rechtspraak dan ook terecht de door het Hof van Cassatie gekozen grondslag
van aansprakelijkheid.
I.3. RISICOAANSPRAKELIJKHEID
96. De juridische grondslag die het Hof van Cassatie meent te lezen in art. 1385 BW en die
zij zelf heeft aangevuld via haar arresten, zorgt voor de nodige kritiek. Niet zozeer het feit dat
het Hof een vermoeden van fout (of aansprakelijkheid) ziet in het artikel, maar vooral het feit
dat ze dit vermoeden als onweerlegbaar kwalificeert, is de reden waarom er door de
rechtsleer wordt gezocht naar andere mogelijke juridische grondslagen, die wel juridisch
legitiem zijn, of toch meer legitimiteit dragen dan het onweerlegbaar vermoeden van een
fout.
97. Veel rechtspraak beweert dat de echte juridische grondslag ook kan afgeleid worden uit
de arresten van het Hof van Cassatie. Het Hof zou dan wel het artikel deels juist
interpreteren, maar verkeerd kwalificeren en een verkeerde benaming geven aan de
grondslag. Achter de zogenaamde onweerlegbare schuldvermoedens zou er zich in
werkelijkheid een vermomde risicoaansprakelijkheid schuilhouden. De constructie van het
163
L. BECKERS, “Aansprakelijkheid voor dieren: een juridische zoektocht die ons leidt van een ordinaire hondenbeet tot de ziekenhuisbacterie”, Jura Falc. 2007-08, 46; T. VANSWEEVELT, “Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2193 – 2195; B. WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2003, 275.
46
onweerlegbaar schuldvermoeden zou nutteloos blijken. Aangezien de bewaarder zelfs bij
gebrek van enige fout moet instaan voor de schade door het dier veroorzaakt, zou er
eigenlijk sprake zijn van een objectieve aansprakelijkheid.164
98. De reden waarom het Hof van Cassatie art. 1385 BW toch nog zou interpreteren als een
foutaansprakelijkheid en niet een risicoaansprakelijkheid, zou te verklaren kunnen zijn door
de “wet der spaarzaamheid”: Het Hof probeert nieuwe ontwikkelingen in het recht zoveel
mogelijk te behandelen binnen de bestaande kaders. De voornaamste nieuwe ontwikkeling
zou kunnen zijn dat het groeiend aantal schadegevallen te vaak ontglipten aan de
toepassing van het artikel, doordat er slechts een omkering van bewijslast was door het
foutvermoeden juris tantum. Dit was ook niet goed voor de slachtoffers die vaak in de kou
bleven staan165
99. Er zou met name sprake zijn van een risicoaansprakelijkheid omdat het houden van een
dier een verhoogd risico op schadegevallen veroorzaakt voor de buitenwereld. Het dier zelf
is een risicofactor voor onze maatschappij.166 Via art. 1385 BW wordt het instaan voor dit
risico gekanaliseerd naar één categorie van personen: de eigenaar of bewaarder. Deze
kanalisatie staat volledig los van enige fout van de eigenaar of bewaarder, wat kan verklaren
dat er door het slachtoffer geen fout moet worden aangetoond. De eigenaar of bewaarder
heeft reeds een gevaar laten ontstaan met het inbrengen van het dier in de maatschappij.
Het is dan voldoende dat de bewaarder moet instaan voor dat risico, los van enige fout. De
bewaarder wordt aangesproken op grond van zijn hoedanigheid tegenover het dier, niet zijn
gedrag.
100. Het gedrag van de eigenaar/bewaarder is alleen van belang wanneer deze een
persoonlijke fout heeft gepleegd, die aanleiding geeft tot aansprakelijkheid via andere
wetsgronden dan art. 1385 BW.167 Zo kan de eigenaar o.b.v. art. 1382 BW aangesproken
worden indien hij het dier aangezet heeft om het slachtoffer te bijten, ook al gaf hij het
meesterschap van het dier over aan een andere bewaarder.
164
Ibid en H. DE PAGE, Traité, II, nr. 968. Zie o.a. Gent (5e k.) 30 maart 2010 Rev.trim.dr.fam. 2011, afl. 1, 245; TGR-TWVR 2010, afl. 5, 318; Vred. Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-99, 928, noot B. WEYTS; Pol. Brugge 5 februari 2004, RW 2006-2007, nr. 20, 851; ; Antwerpen 20 maart 2002, NJW 2002, afl. 4, 134, noot; Kortrijk 7 januari 2003, RABG 2004, 22; Antwerpen 27 april 2005, RW 2007-08, 581. 165
T. VANSWEEVELT, “onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2211 en H. DE PAGE, II, nr. 933: “On n’aboutit, en réalité, qu’à un simple renversement de la preuve, l’absence de faute, dûment établie par le défendeur, étant libératoire.” 166
L. BECKERS, “Aansprakelijkheid voor dieren: een juridische zoektocht die ons leidt van een ordinaire hondenbeet tot de ziekenhuisbacterie”, Jura Falc. 2007-08, 46. 167
S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 434-443 en H., VANDENBERGHE, “Aansprakelijkheid voor dieren” TPR 2011, afl. 2, 436.
47
De bewaarder kan dan ook nog altijd aangesproken worden via art. 1385 BW. In
tegenstelling tot art. 1385 BW, ligt bij art. 1382 BW de bewijslast van fout wel bij het
slachtoffer.
101. In Duitsland werd de aansprakelijkheid voor dieren gedurende een korte tijd als
risicoaansprakelijkheid gezien, totdat er een specifieke regeling gecreëerd werd. De
basisgedachte was daar dat de houder van een dier, die puur uit eigenbelang anderen
blootstelde aan een gevaar, een gevaar dat hij trouwens niet volledig zelf kon controleren
door de eigen wil van dieren, zelf maar de schade moest vergoeden die door het gevaar (het
dier) werd veroorzaakt. De Duitse wetgever dacht ook dat als de aansprakelijkheid voor
dieren zou steunen op een risicoaansprakelijkheid, de houder ervan er alles zou aan doen
dat het dier geen schade veroorzaakt.168
102. De bewaarder staat dus volgens art. 1385 BW garant voor de schade, veroorzaakt door
het dier.169 Dit zou aldus de ware grondslag achter art. 1385 BW kunnen zijn. Een aantal
lagere rechtbanken steunen dit standpunt.170
I.4. DE BELGISCHE RECHTSPRAAK: EEN VERWARRING
103. Het Hof van Cassatie heeft aan de Belgische rechters duidelijk aangewezen wat de
juridische grondslag was van art. 1385 BW, namelijk een foutaansprakelijkheid, waarin meer
bepaald een onweerlegbaar foutvermoeden schuilt.
104. Niettemin zijn de vonnisrechters en de rechters in beroep vaak een eigen mening
toegedaan. Een deel van de rechters volgt het standpunt van het Hof bij het zich uitspreken
over het schadegeval,171 een ander deel van hen zal dan weer kritiek leveren op het
onweerlegbaar foutvermoeden en haar eigen visie hebben op de juridische grondslag van
art. 1385 BW.172 Dit zorgt er soms voor dat een vonnis of arrest niet enkel incompatibel is
met cassatierechtspraak, maar ook zichzelf zal tegenspreken.
168
M. HABERSACK (ed.), Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch, München, Verlag C.H. Beck, 2009, 2331 – 2333. 169
H.ULRICHTS, “Artikel 1385 van het burgerlijk wetboek: valkuil voor slachtoffers”, T.Verz. 2002, afl. 3, 532. 170
Gent 21 maart 1995, RW 1996-97, 1232, noot; Vred. Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-99, 928, noot B. WEYTS. 171
Zie o.a. Luik (20e k.) 27 mei 2010, T.Verz. 2011, afl. 4, 457; Gent (1e k.) 21 februari 2008, RGAR 2010, afl. 1, nr. 14588 en T.Verz. 2009, afl. 1, 59; Bergen (16e k.) 22 oktober 2009, T.Verz. 2011, afl. 1, 99; Brussel nr. 1999/AR/969, 12 maart 2001, TBBR 2002, afl. 6, 371, noot H. ULRICHTS; Gent (17e k.) 21 december 2007, T.Verz. 2008, afl. 2, 196. 172
Zie o.a. Gent 21 maart 1995, RW 1996-97, 1232, noot; Vred. Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-99, 928, noot B. WEYTS; Antwerpen 20 maart 2002, NJW 2002, afl. 4, 134, noot; Pol. Brugge 25 maart 2002, TAVW 2003, afl. 3, 254.
48
105. Een voorbeeld van de hele problematiek vindt men in een recent arrest van het hof van
beroep te Gent van 18 september 2013.173 Op 22 februari 2005 rijdt Dhr. V.A.C. met zijn
wagen in de buurt van Gent-Dampoort, wanneer hij plots een loslopende hond bemerkt die in
het midden van de baan loopt. Om het gevaar voor andere automobilisten weg te nemen,
stapt dhr. V.A.C. uit zijn wagen om de hond vast te nemen. Hij probeert de hond bij zijn
nekvel te pakken, waarop de hond hem in zijn beide handen en onderarm bijt. Hierna
contacteert hij de politie. Deze vindt al snel de eigenaar V.B.N., die echter weigert de schade
te betalen, ook al geeft hij toe dat zijn hond is ontsnapt.
106. De rechter in eerste aanleg was van oordeel dat slachtoffer V.A.C. een fout had
gemaakt door het dier te dicht te naderen en het te proberen vast te grijpen. De beten van de
hond als reactie hierop waren dan ook niet onvoorzienbaar, noch abnormaal. De rechter
maakte dus gebruik van de bevrijdingsgrond die het Hof van Cassatie met het slepende
twijg-arrest heeft ingevoerd.174 Toch stelt dezelfde rechter dat het loslopen van de hond op
straat wel daadwerkelijk een bewezen fout is, waardoor de eigenaar toch nog via art. 1382
BW kan aangesproken worden. Zo kwam de rechter tot het besluit dat een schadeverdeling
tussen V.A.C. en eigenaar V.B.N. de meest geschikte oplossing was. V.A.C. werd voor ¾e
aansprakelijk gesteld en V.B.N. voor ¼e .
De rechter in eerste aanleg lijkt aldus strikt het principe van een onweerlegbaar
foutvermoeden te hanteren. Hierbij roept hij de bevrijdingsgrond in waar de eigenaar kan
bevrijd zijn van aansprakelijkheid indien het slachtoffer een fout heeft gepleegd en het
gedrag van het dier niet abnormaal, noch onvoorzienbaar was.
107. V.A.C. gaat echter niet akkoord met de schadeverdeling, doordat hij een groot deel van
de schade niet kan verhalen op de eigenaar van het dier. Hij meent dat er van bevrijding van
aansprakelijkheid geen sprake kan zijn. Hij gaat dan ook in hoger beroep. De beroepsrechter
begint zijn redenering door te bepalen:
“Traditioneel wordt aanvaard dat de aansprakelijkheid van art. 1385 B.W. op een
onweerlegbaar vermoeden van fout steunt. Het slachtoffer moet enkel de
toepassingsvoorwaarden bewijzen; de fout of het gedrag van de bewaarder zijn
irrelevant. Omgekeerd kan de bewaarder zich ook niet van zijn aansprakelijkheid
bevrijden door aan te tonen dat hij geen fout beging”.
173
Gent 18 september 2013, NJW afl. 302, 410. 174
Zie supra I.2.
49
Tot dusver volgt het hof van beroep dezelfde redenering als de rechter in eerste aanleg en
het Hof van Cassatie. Daarna beweert het hof dat het niet aan het slachtoffer toekomt om het
abnormaal of onvoorzienbaar gedrag van het dier te bewijzen, omdat dit de bewijslast voor
het slachtoffer zou verzwaren, “wat ontegensprekelijk afbreuk zou doen aan de aard van de
aansprakelijkheid zoals vastgelegd in artikel 1385 B.W.”.
108. Vervolgens gaat het hof van beroep de aard van art. 1385 BW bepalen. Hierbij stelt zij:
“Immers de aansprakelijkheid voor dieren is eigenlijk een objectieve
aansprakelijkheid zodat art. 1385 B.W. kan worden beschouwd als een regel van
materieel recht die zijn grondslag vindt in de vereniging van de
toepassingsvoorwaarden, namelijk de daad van het dier, schade en causaal verband.
Bij een objectieve aansprakelijkheid zijn de bevrijdingsmogelijkheden beperkter
dan bij foutaansprakelijkheid. De aangesprokene kan enkel aan zijn
aansprakelijkheid ontkomen door het inroepen van een vreemde oorzaak, zoals
overmacht, de fout van een derde of de fout van het slachtoffer.”
Het hof gaat dus haar eigen interpretatie geven aan art. 1385 BW, in die zin dat zij een
objectieve aansprakelijkheid als ware grondslag ziet in het artikel. Toch beweert zij
afwisselend dat de grondslag art. 1385 BW een foutaansprakelijkheid is, dan weer een
objectieve aansprakelijkheid.
109. Het hof gaat daarna nog een stap verder. Zij ontkent het bestaan van de
bevrijdingsgrond, door het Hof van Cassatie gehanteerd, wanneer het slachtoffer een fout
heeft gepleegd. Deze bevrijdingsgrond zou namelijk een inbreuk betekenen op de Belgische
equivalentieleer. Dit omdat het dier nog steeds in feitelijk causaal verband staat met de
schade, ook al werd het gedrag van het dier uitgelokt door het slachtoffer. Hierdoor is er door
de equivalentieleer sprake van gedeelde aansprakelijkheid, waar elk voor de helft van de
schade instaat. Vermindering van de aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaker kan dan
enkel gebeuren op grond van billijkheid door te kijken naar de mate waarin de fout van het
slachtoffer heeft bijgedragen tot de schade. In casu hervormde het Hof van Beroep dan ook
het vonnis in eerste aanleg, door te bepalen dat zowel slachtoffer V.A.C. als eigenaar V.B.N.
elk voor de helft de schade dragen.175
175
Zie ook bv. Antwerpen (2e k.) 21 juni 2006, RW 2009-10, afl. 32, 1353, noot waar ook een verdeling bij gelijke helften gebeurt; Pol. Gent (burg.) (8e k.) 24 oktober 2011, RW 2011-12, afl. 26, 1181 en T.Vred./T.Pol. 2012, afl. 11-12/4, 608/240 (verdeling in gelijke delen tussen eigenaar en derde).
50
110. Met dit arrest van 18 september 2013 kan duidelijk de verwarring gesitueerd worden. In
eerste instantie lijkt het arrest het principe van het onweerlegbaar foutvermoeden te volgen,
zoals bepaald door het Hof van Cassatie. Plots gaat zij echter over tot de redenering dat art.
1385 BW in feite een objectieve aansprakelijkheid treft en dat geen enkele relevante
foutafweging kan worden gemaakt. Daarenboven ontkent het arrest de bevrijdingsgrond door
het Hof van Cassatie gecreëerd, omdat dit zou strijdig zijn met de equivalentieleer.
Alvorens te kunnen besluiten of de ware grondslag van art. 1385 BW een objectieve, dan wel
een foutaansprakelijkheid is, moeten eerst de verschillen tussen beiden worden bekeken.
II. DE VERSCHILLENDE GRONDSLAGEN VAN
AANSPRAKELIJKHEID
II.1. INLEIDING
111. Om goed te kunnen vatten hoe relevant het onderscheid tussen de twee mogelijke
grondslagen is, moeten de eigenschappen van beide eerst onderzocht worden. Daarnaast
kunnen de grondslagen van de andere aansprakelijkheidsgronden een duiding brengen over
de gepaste grondslag voor art. 1385 BW. Deze worden hieronder nader toegelicht.
II.2. DE SOORTEN AANSPRAKELIJKHEID
II.2.1. De foutaansprakelijkheid
112. Het historisch uitgangspunt van het privaatrecht is dat de persoon die schade lijdt, deze
schade zelf moet dragen: the loss rests where it falls.176 Iemand anders aansprakelijk stellen
voor de schade was tot het einde van de 19e eeuw slechts mogelijk indien het slachtoffer een
fout van deze persoon kon vaststellen: pas de responsabilité sans faute.177 Dit leidde tot een
schadeverschuiving. In beginsel moet degene die aansprakelijk gesteld wordt de schade
herstellen, waarvoor hij aansprakelijk is door zijn fout. Dit is de foutaansprakelijkheid. Bij het
aansprakelijkheidsrecht uit onrechtmatige daad, nam de wetgever van 1804 deze
foutaansprakelijkheid als juridische grondslag.178 De basisregel van het buitencontractueel
176
H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2014, 6; T. HARTLIEF, Ieder draagt zijn eigen schade, Deventer, Kluwer, 1997. 177
In positieve zin kan dit verwoord worden als: chaque faute entraîne la responsabilité. Zie T. VANSWEEVELT, “onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2189. 178
H. DE PAGE, II, nr. 933,984: “…il est tout à fait certain que le système de la responsabilité pour faute est celui qui fut admis par les auteurs du code civil. Ceux-ci s’en sont viseblement référés à
51
aansprakelijkheidsrecht is dus dat de schadelijder recht heeft op schadeherstel, wanneer hij
aantoont dat hij vergoedbare schade heeft geleden die in causaal verband staat met een tot
aansprakelijkheid aanleiding gevende gebeurtenis. Bij de foutaansprakelijkheid is de grond
van aansprakelijkheid een fout: een maatschappelijke onaanvaardbare gedraging die
optreedt wanneer men onzorgvuldig handelt of een reglementaire gedragsnorm
overtreedt.179 Deze keuze moet gesitueerd worden in de toenmalige stilstaande agrarische
maatschappij. Ongevallen deden zich niet zo heel vaak voor en waren gemakkelijk te
bewijzen. De drie voornaamste eigenschappen van de foutaansprakelijkheid zijn dat er pas
aansprakelijkheid kan zijn bij een foutief gedrag, dat dit gedrag in beginsel te bewijzen is
door het slachtoffer en dat de lichtste fout volstaat om aansprakelijkheid teweeg te brengen
(de culpa levissima).180
113. De foutaansprakelijkheid is een subjectieve aansprakelijkheid. Niet enkel schade,
veroorzaakt door een derde is nodig (objectieve aansprakelijkheid), maar deze moet ook
toerekenbaar zijn aan de fout van deze derde schadeveroorzaker. Hij moet bewust, daarom
nog niet opzettelijk, de schade hebben veroorzaakt (subjectieve aansprakelijkheid).181 In dat
geval is er sprake van schuld. De foutaansprakelijkheid is dus ook een
schuldaansprakelijkheid. Daarom spreekt het Hof van Cassatie in haar arresten over art.
1385 BW niet over een vermoeden van fout, maar een vermoeden van ‘schuld’.182 De
schuldaansprakelijkheid is dus de regel, de objectieve aansprakelijkheid, waar geen schuld
moet worden aangetoond, de uitzondering. Een voorbeeld hiervan is de aansprakelijkheid
voor schade veroorzaakt door geesteszieken (art. 1386bis BW).
114. Het foutbegrip houdt in dat er een vergelijking plaatsvindt tussen de gedraging van de
aangesprokene met de veronderstelde gedraging van een gemiddeld redelijk persoon. Vaak
wordt dit beoordeeld volgens de figuur van de ‘goede huisvader’. De schadeveroorzaker
wordt vergeleken met wat deze bonus pater familias in dezelfde omstandigheden zou doen.
l’ancien droit, où la question ne fut jamais discutée.”; R.O. DALCQ, Traité de la responsabilité civile, 568. 179
H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht: buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2011, 8-9. De foutaansprakelijkheid vindt haar wettelijke basis in art. 1382-83 BW, zie infra. 180
Voor uitzonderingen, zie T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 259-296. 181
Ibid, 85. 182
Cass., 12 oktober 1984, Arr. Cass., 1985, 254.
52
Verder kan ook elk onzorgvuldig gedrag als een fout worden aanzien, indien een zorgvuldig
persoon dezelfde handeling niet zou begaan hebben. Daarnaast moet dus de aansprakelijke
schuldbekwaam zijn.183
115. Uit voorgaande valt af te leiden dat bij foutaansprakelijkheid het slachtoffer in principe
moet aantonen dat hij schade heeft geleden, dat dit komt door een derde die een fout heeft
gepleegd die hem toerekenbaar is en dat er een causaal verband bestaat tussen diens fout
en de schade.
116. Binnen de foutaansprakelijkheid wordt een opsplitsing gemaakt tussen persoonlijke en
kwalitatieve aansprakelijkheid. Bij persoonlijke aansprakelijkheid is een persoon ertoe
gehouden de schade te vergoeden van een fout die hij zelf heeft begaan. Bij een kwalitatieve
aansprakelijkheid is een persoon ertoe gehouden de schade te vergoeden, omdat hij een
bepaalde hoedanigheid bezit tegenover bepaalde personen (zoals kinderen), zaken of
dieren.
117. De fouttheorie wordt echter al sinds 1804 niet zonder uitzonderingen toegepast bij de
kwalitatieve aansprakelijkheden. De wetgever heeft in bepaalde gevallen een vermoeden
van fout juris tantum ingelast, waardoor de bewijslast voor de slachtoffers wordt verlicht en
wordt gelegd bij de mogelijke aansprakelijke. De wetgever heeft met dit vermoeden het lot
van de slachtoffers verbeterd.184 De grondslag van dergelijke aansprakelijkheid blijft evenwel
een fout. In principe brengt het enkel een omkering van de bewijslast teweeg. Men zal nog
altijd bevrijd kunnen worden van aansprakelijkheid bij bewijs van afwezigheid van fout.185
Soms is dit vermoeden niet weerlegbaar. Bepaalde auteurs zien hierdoor het onweerlegbaar
foutvermoeden eerder als een foutloze, objectieve aansprakelijkheid, eerder dan een vorm
van foutaansprakelijkheid. De vraag of de aangesprokene een fout heeft gepleegd, lijkt niet
meer van belang.186
118. De schade moet het gevolg zijn van de fout. De fout moet de noodzakelijke voorwaarde
zijn voor de schade, zoals ze zich in concreto voordeed. Hier spreekt men van de conditio
sine qua non. Indien er meerdere factoren in causaal verband staan met de schade, wordt in
België in principe de equivalentieleer toegepast. Elke fout zonder welke de schade zich niet
183
T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 85. 184
Zie H. DE PAGE, Traité, II, nr. 968: “Mais la présomption de faute a précisément pour effet d’alléger le fardeau de la preuve, et d’améliorer ainsi le sort de la victime.” 185
T.VANSWEEVELT, “onderzoek naar de grondslag een de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2189. 186
H. BOCKEN, en I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht: buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2011, 12.
53
zou hebben voorgedaan, zoals zij in werkelijkheid is opgetreden, wordt als volwaardige
voorwaarde tot totstandkoming van de schade gezien.
119. Indien de schade deels door een fout van de derde, deels door een fout van het
slachtoffer is ontstaan, dan geldt de algemene regel dat de rechter zal moeten in concreto
uitmaken welk aandeel beide fouten hadden bij de totstandkoming van de schade.187 De
rechter kan dan ook naargelang van het aandeel van de fout in de totstandkoming van de
schade, de aansprakelijkheid tussen beide verdelen. Het kan bijvoorbeeld dat het slachtoffer
¾e van de schade moet dragen en de derde slechts ¼e, omdat de fout van het slachtoffer
meer heeft bijgedragen tot de schade dan die van de derde. De omgekeerde situatie kan dan
natuurlijk ook. Indien hun fouten in dezelfde mate hebben bijgedragen tot de schade, dragen
zij elk de helft.
120. Hieruit valt te concluderen dat het Hof van Cassatie, ongeacht of zij van oordeel is dat
er een foutaansprakelijkheid aan de grondslag ligt van art. 1385 BW, een juridisch incorrecte
bevrijdingsgrond heeft toegelaten door het slepende twijg-arrest en de arresten hierna. Zij
bevrijdt de bewaarder van aansprakelijkheid indien het slachtoffer een fout heeft gepleegd en
het gedrag van het dier niet abnormaal, noch onvoorzienbaar was. Nochtans staat het
gedrag van het dier nog steeds rechtstreeks in causaal verband met de schade én wordt de
fout van de eigenaar/bewaarder ontkend, terwijl zij net onweerlegbaar was. Een betere
oplossing zou zijn dat in zo’n geval het slachtoffer een (groter) aandeel van de schade zelf
zal moeten dragen, maar dat de bewaarder nog steeds een deel van de schade zal moeten
vergoeden.188
II.2.2. De risicoaansprakelijkheid
121. Hoger werd vermeld dat de foutaansprakelijkheid een schuldaansprakelijkheid is. Er
moet een aan de derde toerekenbare fout aan de oorzaak liggen van de schade. Wanneer er
geen fout, toerekenbaar aan de derde vereist is om aansprakelijk te zijn, dan spreekt men
van een objectieve aansprakelijkheid.189
122. De objectieve (ook wel foutloze) aansprakelijkheid ontstond aan het einde van de 19e
eeuw toen bleek dat de foutaansprakelijkheid ontoereikend was om soelaas te bieden aan
de slachtoffers van arbeidsongevallen en andere ongevallen bij de moderne technologie.
187
Zie infra hoofdstuk 4.II.6. 188
Zie infra hoofdstuk 4.II.6. 189
De assurance oblige: zie H. BOCKEN en I. BOONE, Het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsmechanismen, Brugge, Die Keure, 123.
54
De reden hiervoor was dat wie in eigen belang anderen blootstelt aan verhoogde risico’s,
ook moet instaan voor de schade wanneer deze schade zich realiseert.190
123. De objectieve aansprakelijkheid komt in vele varianten voor in de rechtspraak en
rechtsleer. Zij kunnen worden onderverdeeld in functie van de mate waarin zij afwijken van
de foutaansprakelijkheid.
De objectieve aansprakelijkheid kan bestaan uit een schuldloze aansprakelijkheid. In dat
geval is er geen toerekenbaarheid, geen schuld van de schadeveroorzaker. Een voorbeeld
hiervan is art. 1386bis BW, dat de schade veroorzaakt door geesteszieken regelt. Het
schuldbegrip wordt uitgeschakeld door de ongeschiktheid, ook al heeft de geesteszieke een
schadelijke daad gepleegd.
Een tweede mogelijkheid is het geval waarin iemand ertoe gehouden is de schade te
vergoeden, zonder dat hij evenwel een foutieve daad heeft gepleegd. In dit geval moet de
benadeelde enkel aantonen dat de schade het gevolg is van de gedraging van de
aansprakelijke, ook al was zijn daad rechtmatig en niet foutief en dat er schade en een
causaal verband tussen gedraging en schade bestaat, die binnen het toepassingsgebied van
de objectieve aansprakelijkheidsregel vallen.191
124. Wanneer een persoon los van enige foutieve gedraging kan worden aangesproken puur
omdat hij een band heeft met het schadeverwekkend incident, wordt gesproken over
risicoaansprakelijkheid. De aangesprokene heeft een bepaalde zeggenschap over een zaak,
die als risicofactor een rol heeft gespeeld in het totstandkomen van de schade.192 Het fout-
criterium is verdwenen. Zoals hogervermeld is in dat geval niet de fout, maar de
hoedanigheid van de aansprakelijke de oorzaak van aansprakelijkheid. In de
risicoaansprakelijkheid is men aldus ook aansprakelijk voor daden van iets of iemand
anders.193 Deze aansprakelijkheden worden bepaald in art. 1384-1386 BW. Art.1385 BW
regelt de aansprakelijkheid waar men instaat voor de daden van het dier.194
190
H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2014, 9; H. DE PAGE, Traité, II, nr. 933, 968. 191
Bv. recht van uitweg, onteigening, schade veroorzaakt door rechtmatig handelen van de overheid. 192
H. BOCKEN en I. BOONE, Het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsmechanismen, Brugge, Die Keure, 132-134. 193
H. DE PAGE, Traité, II, nr. 934. 194
H. BOCKEN en I. BOONE, Het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsmechanismen, Brugge, Die Keure, 132-134; S. STIJNS, Leerboek verbintenissenrecht, Boek 1bis, Brugge, die Keure, 2008, 3 – 5; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations. Tome 2, Brussel, Bruylant, 2010, 1138-1139; T. VANSWEEVELT en B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 12-13.
55
125. Samengevat komt het erop neer dat het slachtoffer bij deze vorm van aansprakelijkheid
enkel zijn schade dient aan te tonen en het causaal verband van de schade met de zaak
waar de aansprakelijke voor instaat. In tegenstelling tot de foutaansprakelijkheid moet de
benadeelde dus geen (toerekenbare) fout van de derde aantonen bij risicoaansprakelijkheid.
126. De reden van de risicoaansprakelijkheid valt volgens DE PAGE als volgt te verklaren:
“Il est plus équitable que ce soit celui qui prend une initiative, qui en supporte toutes
les conséquences, les bonnes comme les mauvaises. S’il était resté passif, la victime
n’aurait éprouvé aucun dommage (…) elle fait supporter le dommage par celui qui
agit, ou qui retire les profits de l’acte qui le cause, parce que cette solution apparaît à
la fois plus judicieuse au point de vue économique et plus équitable.”195
127. Meteen valt de analogie op met art. 1385 BW. Het Hof van Cassatie heeft namelijk door
het foutvermoeden onweerlegbaar te maken de vereisten tot aansprakelijkheid verkleind. Om
tot aansprakelijkheid te kunnen overgaan moet het slachtoffer namelijk ook geen fout
aantonen van de bewaarder. De vereisten zijn: een dier, schade aan een derde, een causaal
verband tussen het gedrag van het dier en de schade en de aangesprokene moet eigenaar
of bewaarder zijn van het dier.196 Deze vereisten zijn in principe hetzelfde als degene van de
risicoaansprakelijkheid. Dit kan er op wijzen dat het Hof van Cassatie al dan niet bewust van
art. 1385 BW een risicoaansprakelijkheid heeft gemaakt.
II.2.3. Juridische grondslag van de andere aansprakelijkheidsregels
128. De rechtsleer en rechtspraak hebben zich duidelijker uitgesproken over de juridische
grondslag van andere gronden tot aansprakelijkheid. Zij kunnen als inspiratie dienen om de
lacune van art. 1385 BW nader in te vullen.
1. art. 1382 BW- art. 1383 BW
129. Art. 1382/83 BW is de juridische basis van de schuldaansprakelijkheid. Daarom bepaalt
zij ook de regels hiervan. Volgens deze artikelen dient degene die door zijn fout of
nalatigheid aan een ander schade veroorzaakt, deze schade te vergoeden. Uit dit artikel kan
ook afgeleid worden dat om de foutaansprakelijkheid toe te passen de drie klassieke
voorwaarden moeten worden aangetoond. 1. Er moet schade zijn 2. De schade moet het
gevolg zijn van een fout (of onzorgvuldigheid) en 3. Er moet een causaal verband zijn tussen
de schade en de fout.
195
H. DE PAGE, Traité, II, nr. 934. 196
Pol. Oudenaarde 17 december 2012, RW 2012-13, afl. 34, 1356.
56
2. art. 1384, eerste lid BW
130. Art. 1384 BW is de basis voor de kwalitatieve aansprakelijkheid. Volgens art. 1384
eerste lid BW is men aansprakelijk, niet alleen voor schade veroorzaakt door eigen daad,
maar ook voor die veroorzaakt door de daad van personen voor wie men moet instaan, of
van zaken die men onder zijn bewaring heeft.
Art. 1384, eerste lid BW regelt de aansprakelijkheid voor gebrekkige zaken. Traditioneel
wordt deze aansprakelijkheid verklaard op grond van een onweerlegbaar foutvermoeden dat
rust op de bewaarder van de gebrekkige zaak. Een groot deel in de rechtsleer gaat echter
beweren dat het onweerlegbare foutvermoeden slechts een fictie is en stelt dat het in feite
om een foutloze aansprakelijkheid of een ‘garantieverbintenis’ gaat. De bewaarder kan
namelijk niet ontkomen door zijn foutloos gedrag aan te tonen.197 Daarom kan de bewaarder
zich enkel bevrijden door het aantonen van een vreemde oorzaak.198
131. De aansprakelijkheid voor dieren is in feite een vorm van aansprakelijkheid voor zaken
met dit verschil dat art. 1385 BW slaat op zaken met een eigen levensenergie en art. 1384,
eerste lid BW slaat op levenloze zaken, daarbij buiten beschouwing gelaten de bomen en
planten. Op beide wetsartikelen zijn daarom vaak dezelfde principes van toepassing.199
132. Vanuit de rechtsleer en rechtspraak wordt ook art. 1384, eerste lid BW verklaard als
een onweerlegbaar vermoeden van fout (of van aansprakelijkheid): de bewaarder over de
zaak kan enkel ontsnappen van deze aansprakelijkheid door een vreemde oorzaak in te
roepen. Deze vreemde oorzaak kan hetzelfde zijn als bij art. 1385 BW: overmacht, fout van
een derde of een fout van de benadeelde zelf. Daarnaast wordt algemeen aanvaard dat het
begrip ‘bewaring van de zaak’ identiek is aan de term ‘bewaring van het dier’.200 Weliswaar
wijst de bewaring van een dier op de vereiste dat er moet sprake zijn van een volledig
meesterschap.201 Achter dit terminologisch onderscheid, zou er echter geen inhoudelijk
onderscheid zijn. In verschillende rechtszaken wordt het begrip ‘bewaring van een zaak’ zelfs
toegepast op ‘bewaring van een dier’.202
197
T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 496. 198
Ibid, 476-477. 199
Een verschil is bv. dat bij samenloop van een gebrekkige zaak en overmacht, de bewaarder nog steeds geheel aansprakelijk is, terwijl dit bij art. 1385 BW niet zo is. Ibid 477. 200
T. VANSWEEVELT, “onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2208. 201
Zie supra hoofdstuk 2.IV. 202
Zie bv. Brussel 18 januari 1971, Pas, II, 118; Brussel, 4 mei 1983, RGAR, 1984, 10744.
57
133. Het grootste verschil tussen beide artikelen, is dat art. 1384, eerste lid BW een bewijs
van het gebrek van de zaak vereist, terwijl voor art. 1385 BW het bewijs van het gedrag van
het dier voldoende is. De benadeelde hoeft geen ‘gebrek’ van het dier aan te tonen. Toch lijkt
het Hof van Cassatie naar analogie met art. 1384, eerste lid BW wel te willen spreken over
een ‘gebrek’ van het dier, namelijk door in het slepende twijg-arrest bevrijding van de
eigenaar/bewaarder uit te sluiten indien het dier zich abnormaal of onvoorzienbaar heeft
gedragen.203
134. Ook in Frankrijk ligt een wetsvoorstel op tafel, dat bepaalt dat schade veroorzaakt door
dieren (art. 1354,4 C.C.) zou worden geregeld door de algemene aansprakelijkheidsregels
voor zaken (art.1354, 1-3 C.C.).204
3. art. 1384, lid twee tot vijf BW
135. Art. 1384, tweede tot vierde lid BW voorziet drie gevallen waarin men aansprakelijk kan
worden gesteld voor de schade, veroorzaakt door andermans foutieve daden: de vader en
moeder zijn aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door hun minderjarige kinderen (lid
twee), meesters en aanstellers voor de schade door hun dienstboden veroorzaakt in de
bediening waartoe zij zijn gebezigd (lid drie) en onderwijzers en ambachtslieden voor de
schade van de onder hun toezicht staande leerlingen en leerjongens (lid vier).205
In deze drie gevallen wordt er ook een zogenaamd vermoeden van fout gevonden, dit
omwille van de volgende motivering: zowel ouders, leraars als aanstellers hebben de plicht
om toezicht uit te oefenen op de kinderen, leerlingen en aangestelden waarover zij gezag
hebben. Indien deze laatsten door een onaanvaardbare gedraging schade aanrichten, dan
kan gemakkelijk worden aangenomen dat een tekortkoming van toezicht aan de grondslag
van de gedraging (en de schade) ligt. Daarom stelt het BW de techniek van een vermoeden
van fout in. Zij zijn burgerrechtelijk aansprakelijk voor de schade veroorzaakt door hun kind,
leerling of aangestelde.206
136. Art. 1384, lid twee BW regelt de aansprakelijkheid van ouders voor hun kinderen. Hier
geldt een vermoeden van aansprakelijkheid, maar deze is niet absoluut, in tegenstelling tot
art. 1385 BW. Ouders worden vermoed een fout in toezicht en opvoeding van het kind te
hebben begaan, wanneer het kind schade veroorzaakt. Dit vermoeden is echter weerlegbaar
203
T. VANSWEEVELT, “onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2210; T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 14. 204
X, “Avant-projet de réforme du droit des obligation et du droit de la prescription” http://www.justice.gouv.fr/art_pix/RAPPORTCATALASEPTEMBRE2005.pdf 205
H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2014, 118. 206
Ibid, 119.
58
door de bepaling in art. 1384, lid vijf BW, die bepaalt dat deze aansprakelijkheid wegvalt,
indien zij aantonen dat zij de schadeverwekkende daad niet konden beletten.
137. De algemene grondslag van de ouderlijke aansprakelijkheid ligt, zoals bij artikel 1382, in
een foutaansprakelijkheid.207 Meer specifiek legde de wetgever van 1804 een weerlegbaar
vermoeden van fout in voor de vader van het kind die zou zijn ontstaan vinden in ‘la
puissance paternelle’.208 Door de gelijkstelling van man en vrouw in het familierecht, geldt het
vermoeden van fout nu tegenover beide ouders. Vroeger werd aanvaard dat ouders moesten
instaan voor hun kinderen, omdat zij het ouderlijke gezag over dit kind uitoefenen.209
Recente rechtspraak zegt echter dat ook de ouder zonder ouderlijk gezag, die amper
persoonlijk contact heeft met het kind (bijvoorbeeld na echtscheiding) ook nog via het artikel
kan aansprakelijk gesteld worden.210 Hierdoor is de reden van de aansprakelijkheid van de
ouders nu verbonden met de plicht van de ouders om aan hun kinderen een passende
opvoeding te geven en er toezicht op uit te oefenen.211
Bij een schadeverwekkende daad van het kind wordt ten aanzien van de ouders een fout in
toezicht en opvoeding van het kind vermoed. Om aan het vermoeden van fout te ontkomen
en dus aan te tonen dat zij de daad niet konden beletten, dienen zij aldus aan te tonen dat zij
geen fout in opvoeding, noch toezicht hebben begaan. Hiervoor ligt de bewijslast bij hen.212
Zij zijn in beginsel cumulatief aansprakelijk.213
138. Of het dubbele tegenbewijs wordt aanvaard, hangt af van de feitelijke beoordeling van
de rechters. Enkele rechters zullen zeer snel het tegenbewijs aanvaarden, indien de ouders
hebben aangetoond dat zij algemeen geen fout begingen, terwijl andere rechters zullen
eisen dat bij alle concrete elementen een tegenbewijs komt.214 Meerdere problemen bij de
bewijslast van het artikel zorgen ervoor dat in de rechtsleer soms wordt aangeraden dat de
aansprakelijkheid voor ouders een objectieve aansprakelijkheid moet worden, waar de
207
R.Q., DALCQ, Traite de Ia responsabilite civile (Extrait de Novelles), dl. I, nr. 1572; P. DE TAVERNIER, “Naar een objectieve aansprakelijkheid van de ouders voor de onrechtmatige daden van hun minderjarige kinderen?”, RW 1999-2000, 273; J. KEUSTERMANS, “de grondslag van de ouderlijke aansprakelijkheid”, Jura Falc. 1982-83, 33. 208
G. BAETEMAN EN J. GERLO, “Overzicht van rechtspraak (1975-1980) personen- en familierecht”, TPR 1981, 924. 209
Zie bv. Cass. 11 februari 1946, Pas. 1946, I, 62, noot. 210
Cass. 12 november 2002, NJW 2002, 534 noot J. PUT, Pas 2002, 2157. 211
T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 340. 212
H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2014, 118-125. 213
T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 340. In principe ook na scheiding van de ouders zie Ibid, 345. 214
Ibid, 368.
59
vermoede fout van de ouders los staat van hun aansprakelijkheid.215 In Frankrijk is dit reeds
een objectieve aansprakelijkheid.216 De rechtsleer die stelt dat het wenselijk zou zijn dat dit in
België ook een objectieve aansprakelijkheid wordt, vindt ook dat er een verplichte
aansprakelijkheidsverzekering zou moeten komen voor de schade door het kind
veroorzaakt.217
139. Ook het vermoeden van fout van de onderwijzers en ambachtslieden is niet absoluut,
maar weerlegbaar, krachtens art. 1384, lid vijf BW. Bij hen geldt enkel het vermoeden van
fout in toezicht. Zij kunnen zich aldus bevrijden van aansprakelijkheid, indien zij bewijzen dat
er geen fout in toezicht was.218 Daarnaast mag ook de mogelijke beperking van
aansprakelijkheid via art. 18 van de arbeidsovereenkomstenwet niet worden vergeten.
140. Art. 1384, lid drie BW regelt de aansprakelijkheid van aanstellers voor hun
aangestelden. Deze aansprakelijkheid is eveneens gebaseerd op een vermoeden van fout.
Net zoals ouders op hun kinderen en onderwijzers op hun leerlingen, moeten aanstellers
toezicht uitoefenen op hun aangestelden, opdat deze geen fouten zouden maken. Indien zij
toch schade veroorzaken, dan wordt vermoed dat dat deze schade mede te wijten is aan een
controlefout van de aansteller. Naast een fout in het toezicht, kan het vermoeden ook slaan
op een verkeerde keuze van de aangestelde.219
141. De aansprakelijkheid van de ouders en onderwijzers is een toepassing van het beginsel
van foutaansprakelijkheid. Bij aanstellers is dit geheel verschillend. Daar waar de ouders en
onderwijzers via art. 1384, lid vijf BW zich kunnen bevrijden van aansprakelijkheid door aan
te tonen dat zij de daad niet konden beletten en impliciet geen fout hebben gepleegd, wordt
de aansteller niet in dit vijfde lid vermeld en kan de aansteller dus niet zijn aansprakelijkheid
ontlopen.
142. Volgens de rechtsleer heeft de wetgever voor deze aansprakelijkheid automatisch de
foutaansprakelijkheid verlaten. Er zou sprake zijn van een risicoaansprakelijkheid, net omdat
de aansteller aansprakelijk blijft, zelfs indien hij zou bewijzen dat hij geen fout heeft gepleegd
215
voor een overzicht van de problemen, zie Ibid 367-370; P. HAMELINK, “over de ouderlijke aansprakelijkheid”, De Verz. 1978, 295; P. DE TAVERNIER, De buitencontractuele aansprakelijkheid veroorzaakt door minderjarigen, Antwerpen, Intersentia, 2006, 438. 216
Cass. fr. 19 februari 1997, D. 1997, jur., 265. 217
Initiatieven hiertoe werden reeds ondernomen in het jeugdbeschermingsrecht; T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 370-373. 218
H.BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2014, 124-125. 219
Cass 27 maart 1944, Arr. Verbr.1944,127.
60
in de toezicht.220 Bovendien is de aansteller zelfs aansprakelijk voor fouten van
aangestelden, die hij zelf niet heeft gekozen. Er kan dan nog moeilijk worden
geargumenteerd dat hij vermoed wordt een foutieve keuze van aangestelde te hebben
genomen.221 Het zou dan nog ongeloofwaardig zijn dat aan de grondslag een
foutaansprakelijkheid ligt. Omdat art. 1384, lid drie BW een risicoaansprakelijkheid zou zijn,
kan dan ook enkel hieraan ontkomen worden door het aantonen dat er sprake is van
overmacht of een fout van een derde. Wanneer de benadeelde zelf een fout heeft gepleegd,
vindt er in principe een aansprakelijkheidsverdeling plaats.222
143. Dezelfde regel zou opgaan voor art. 1386 BW. Dit artikel bepaalt dat de eigenaar van
een gebouw aansprakelijk is voor de schade door de instorting ervan veroorzaakt, wanneer
de instorting te wijten is aan verzuim aan onderhoud of aan een gebrek in de bouw. Ook hier
zou de aansprakelijkheid oorspronkelijk gegrond zijn op foutaansprakelijkheid, meer bepaald
een vermoeden van fout. Opnieuw gaat het om een absoluut vermoeden waartegen geen
tegenbewijs openstaat. Nu zou ze zich echter baseren op het geschapen risico. Ook hier kan
men enkel ontlopen aan de aansprakelijkheid door de algemene toepassingsvoorwaarden te
ontlopen. Enkel het bewijs dat de schade niet aan het instorten van het gebouw, maar aan
een vreemde oorzaak te wijten is, kan de eigenaar bevrijden van zijn aansprakelijkheid.223
II.2.4. CONCLUSIE
144. Wanneer we kijken naar de verschillende soorten aansprakelijkheid, kunnen al snel
enkele conclusies worden gemaakt. Ten eerste weten we dat de wetgever van 1804 bij het
bepalen van de oneigenlijke misdrijven uitging van de foutaansprakelijkheid als de juridische
grondslag hiervan.224 Ten tweede valt uit de andere artikelen van 1382-1386 BW af te leiden
dat indien er een vermoeden van fout is, de foutaansprakelijkheid nog steeds aan de
grondslag ligt. Wanneer echter dit vermoeden onweerlegbaar wordt gemaakt, is er geen
sprake meer van een foutaansprakelijkheid, maar van een risicoaansprakelijkheid.225 In dat
geval zijn er slechts twee elementen nog aan te tonen, vooraleer van aansprakelijkheid kan
gesproken worden: de benadeelde dient zijn schade aan te tonen en daarnaast het causaal
verband van deze schade met de zaak waar de aansprakelijke voor instaat.
220
H.BOCKEN, I. BOONE, o.c. 119; G. DE PAUW, “de verhaalsvordering van de aangestelde tegen de aansteller o.b.v. art. 1384, derde lid BW”, (noot onder Cass 15 september 1988), RW 1989-1990, 709. 221
T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 424 222
Ibid, 413; Brussel 11 februari 1970, De. Verz. 1970, 516; Antwerpen 20 september 2006, V.A.V. 2007, 249. 223
Zo worden windsnelheden soms als overmacht ingeroepen: Rb. Hasselt 23 november 1990, RW 1993-94, 440 en Vred. Haacht 12 december 1990, RW 1993-94, 441. 224
Zie supra II.2.1. 225
Zie supra II.2.2.
61
De derde vereiste, waar een toerekenbare fout aan de schadeveroorzaker moet worden
toegewezen, is namelijk zowel bij het onweerlegbaar vermoeden, als bij de
risicoaansprakelijkheid in het algemeen niet meer aan te tonen.
145. Vanaf haar ontstaan bevatte art. 1385 BW een weerlegbaar vermoeden van fout. Art.
1385 BW was toen nog gebaseerd op een foutaansprakelijkheid. Het Hof van Cassatie laste
echter in het artikel een onweerlegbaar foutvermoeden in.226 Hierdoor zou volgens
bovenstaande argumenten het Hof van Cassatie art. 1385 BW hebben herleid tot een
risicoaansprakelijkheid.
146. Door art. 1385 BW te vergelijken met de andere rechtsregels van art. 1382-1386 BW,
kan ook geconcludeerd worden dat de discussie over de juiste juridische grondslag van art.
1385 BW geen op zichzelf staand probleem is, maar integendeel moet gezien worden in een
ruimer kader, waar de grondslagen van meerdere aansprakelijkheidsregels door nieuwe
ontwikkelingen beïnvloed werden. De (hogere) rechtspraak weigert halsstarrig toe te geven
dat de juridische grondslag gewijzigd is, maar houdt eerder vast aan de ‘wet der
spaarzaamheid’, waar men deze nieuwe ontwikkelingen probeert uit te leggen aan de hand
van de oorspronkelijke grondslagen.227 Dit is bijgevolg niet enkel het geval bij art. 1385 BW,
maar ook bij art. 1384, lid 1 en 3 en art. 1386 BW.228
226
Zie supra II.2.3. 227
T. VANSWEEVELT, “onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2211. 228
L. CORNELIS, “De objectieve aansprakelijkheid voor motorrijtuigen”, RW 1998-99, 523.
62
HOOFDSTUK 4: DE JURIDISCHE GRONDSLAGEN
TOEGEPAST OP DE ELEMENTEN VAN ART. 1385
BW
I. INLEIDING
147. Meerdere elementen werden gevonden die zouden kunnen wijzen op een andere
juridische grondslag van art. 1385. De volgens het Hof van Cassatie vermeende
foutaansprakelijkheid, zou in werkelijkheid wel eens een risicoaansprakelijkheid kunnen zijn.
148. De vraag die zich echter stelt, wanneer men aanneemt dat art. 1385 BW een nieuwe
grondslag kent, is hoe dit standpunt invloed heeft op de bestaande elementen van het artikel.
Er moet onderzocht worden in hoeverre de leer van de risicoaansprakelijkheid een invloed
heeft op de juridische én praktische gevolgen van art. 1385 BW en of de
risicoaansprakelijkheid een beter alternatief is dan de foutaansprakelijkheid bij art. 1385 BW.
Om dit te weten te komen, zal hierna van elk element van art. 1385 BW de vergelijking
worden overwogen tussen de foutaansprakelijkheid en de risicoaansprakelijkheid als
juridische grondslag. Met de kennis die reeds hierboven werd vergaard indachtig, zal worden
gezocht naar de meest treffende grondslag van art. 1385 BW.
De bestaande rechtspraak omtrent het artikel kan hierbij als een bron van inspiratie dienen.
Indien een nieuwe grondslag voor art. 1385 BW wordt aangenomen, dan moet deze volgens
mij een bevredigende oplossing brengen voor zoveel mogelijk situaties.
II. DE RISICOAANSPRAKELIJKHEID EN HET SLEPENDE
TWIJG-ARREST
II.1. KAN HET SLEPENDE TWIJG-ARREST BIJ EEN RISICOAANSPRAKELIJKHEID BLIJVEN
BESTAAN?
149. Hoger werd er op gewezen dat de aangesproken eigenaar/bewaarder zijn
aansprakelijkheid kan verminderd zien, indien het slachtoffer een fout heeft gepleegd. Meer
zelfs, in bepaalde gevallen wordt de eigenaar/bewaarder volledig bevrijd van
aansprakelijkheid door de uitzondering die het Hof van Cassatie met het slepende twijg-
arrest heeft gecreëerd.
63
150. In dit arrest valt te lezen:
“Hoewel artikel 1385 van het Burgerlijk Wetboek een wettelijk en onweerlegbaar
vermoeden van schuld aan de door een dier veroorzaakte schade instelt ten laste van
de eigenaar van een dier of ten laste van degene die zich ervan bedient, (…) sluit
het een vrijstelling van die aansprakelijkheid niet uit bij gebrek aan oorzakelijk
verband, met name wanneer het dier zich niet abnormaal en onvoorzienbaar
heeft gedragen en een fout van het slachtoffer de schade heeft veroorzaakt,
waardoor elke mogelijke fout van de eigenaar of bewaarder als oorzaak van de
schade is uitgeschakeld.”
151. In feite beweert het Hof van Cassatie hier dat, wanneer het slachtoffer een fout maakt
en het dier normaal en voorzienbaar reageerde, de fout van het slachtoffer als enige oorzaak
van de schade moet worden gezien. Hierdoor is de eigenaar/bewaarder bevrijd van
aansprakelijkheid. Indien het dier abnormaal of onvoorzienbaar heeft gereageerd, dan vindt
een verdeling van aansprakelijkheid plaats tussen de eigenaar/bewaarder en het slachtoffer.
In dat geval oordeelt het Hof dat niet enkel de fout van het slachtoffer, maar ook de
onweerlegbaar vermoede fout nog steeds in causaal verband staan met de schade.229
152. Indien de grondslag van art. 1385 BW werkelijk een risicoaansprakelijkheid zou zijn,
zou dit in strikte zin betekenen dat de uitzondering van het slepende twijg-arrest niet meer
kan gelden. Het Hof van Cassatie neemt namelijk bij de uitzondering de fout van de
eigenaar/bewaarder als grondslag. Zij stelt dat, indien het slachtoffer een fout heeft gepleegd
en het dier reageerde normaal en voorzienbaar, deze fout de fout van de
eigenaar/bewaarder wegwerkt. Bij de risicoaansprakelijkheid is er echter geen enkele
beoordeling van de fout van de eigenaar/bewaarder aan de orde. Men vertrekt bij deze
aansprakelijkheidsvorm dan ook vanuit een volledig andere grond: de eigenaar/bewaarder
staat in voor het risico dat zijn dier creëert, los van enige fout. Indien het dier schade heeft
aangericht, blijft de eigenaar/bewaarder aansprakelijk, ook al heeft het slachtoffer een fout
gepleegd.230
153. Nochtans zegt bepaalde rechtspraak dat de uitzondering van het slepende twijg-arrest
nog steeds mogelijk is, ook al zou art. 1385 BW een risicoaansprakelijkheid bevatten. Een
voorbeeld hiervan is een arrest van het hof van beroep te Antwerpen van 20 maart 2002.231
De feiten waren het volgende: een gezin heeft een kat als huisdier. De buurvrouw vertroetelt
graag het dier en lokt het soms met een pot eten.
229
Zie infra II.5. 230
Tenzij wanneer er een vreemde oorzaak is; zie supra hoofdstuk 3.II.2.2. 231
Antwerpen 20 maart 2002 NJW 2002, afl. 4, 134, noot.
64
Op een bepaalde dag lokt de buurvrouw de kat opnieuw met wat eten. De kat komt
enthousiast aangelopen. Vol enthousiasme smeekt de kat om het voedsel en loopt daarbij
tussen de benen van de buurvrouw, waardoor zij ten val komt. Zij spreekt de eigenaars aan
via art. 1385 BW. Het hof zegt het volgende:
“Overwegende dat, ofschoon artikel 1385 B.W. een objectieve aansprakelijkheid
instelt in hoofde van de eigenaar of bewaarder van dieren, dit artikel niet uitsluit dat
de eigenaar of bewaarder van aansprakelijkheid wordt vrijgesteld, bij gebrek aan
oorzakelijk verband, met name als het gedrag van het dier niet abnormaal of
onvoorzienbaar is en de schade veroorzaakt werd door de fout van het slachtoffer,
waardoor elke fout van de eigenaar of bewaarder als oorzaak van de schade
werd uitgesloten.”232
154. Verder stelt het hof vast dat de vrouw de kat regelmatig eten gaf, waardoor het hof
ervan uitgaat dat de buurvrouw gekend was met de gedragingen van het dier. Zij kon
voorzien dat de kat tussen haar benen zou lopen. Uit de vastgestelde verklaringen bleek
zelfs dat de kat vaak tussen de benen van de buurvrouw doorliep. Hierdoor was het gedrag
van de kat volledig normaal en voorzienbaar. Hij volgde namelijk zijn instinct, omdat hij eten
rook.
Om deze redenen zal het hof de uitzondering van het slepende twijg-arrest toepassen en de
eigenaar van de kat bevrijden van aansprakelijkheid. De buurvrouw moet alle schade
veroorzaakt door haar val zelf dragen. Meer specifiek zegt het hof het volgende:
“… Dat haar eigen fout, waardoor elke fout van de eigenaar of bewaarder als oorzaak
van de schade te dezen wordt uitgestoten, de enige en uitsluitende oorzaak vormt
van de schade; Overwegende dat er aldus geen oorzakelijk verband bestaat tussen
de gedraging van het dier en het ongeval en er alleszins geen aangetoond wordt; Dat
bij gebreke hieraan het bij artikel 1385 B.W. ingesteld wettelijk en onweerlegbaar
vermoeden van schuld aan de schade geen toepassing kan vinden;
Overwegende dat het hoger beroep mitsdien ongegrond voorkomt…”
155. Enerzijds stelt het hof van beroep dus dat er sprake is van een objectieve
aansprakelijkheid, waardoor de eigenaar de schade zou moeten vergoeden, los van het feit
of die eigenaar een fout zou hebben gepleegd. Toch gaat zij later in het arrest de eigenaar
bevrijden van aansprakelijkheid, omdat hem geen schuld treft en de fout van het slachtoffer
de enige oorzaak is van het schadegeval.
232
Ibid.
65
156. Veel rechters stellen in hun vonnissen en arresten vast dat art. 1385 BW in feite een
objectieve aansprakelijkheid is, omdat de fout geen enkele rol meer speelt.233 Toch wordt er
zelden door diezelfde rechters letterlijk gezegd dat het om een risicoaansprakelijkheid gaat.
Eén van de weinige uitspraken waar dit toch gebeurt, is een arrest van het hof van beroep
van Gent van 21 maart 1995.234
157. Nicole B., een kindje van twee jaar, bezoekt op een zonnige zomerdag samen met haar
ouders het strand van Duinbergen. Het meisje is aan het spelen. Ze loopt heen en weer met
emmertjes die ze vult met zeewater. Onderweg loopt ze langs een hond die vastgemaakt is
aan een golfbreker. De eigenaar van het dier ligt zo’n vijf meter verder te zonnen. Het kindje
benadert tijdens haar wandelingen tot tweemaal toe de hond zonder enig probleem. De
derde maal slaat echter het noodlot toe. Het kindje wordt in het gelaat gebeten door de hond.
158. Het hof stelt ten eerste vast dat de eigenaar een fout heeft gepleegd, doordat de hond
was vastgemaakt aan een golfbreker en niet door de eigenaar aan de leiband wordt
gehouden. Dit wordt verwoord als volgt:
“Het dier werd derhalve niet aan de leiband gehouden, … Indien mevrouw B. (de
tante van het kind) niet de moed had gehad haar rechtervuist in de muil van de hond
te brengen (haar hand werd lelijk gebeten door het dier), hadden de gevolgen voor
het kind zeer erg kunnen zijn. Er is dus subjectieve foutaansprakelijkheid van de
appellant.”
Met de “subjectieve fout” bedoelt het hof dus dat de eigenaar een fout heeft gepleegd
volgens art. 1382 BW, het klassieke basisartikel van een (subjectieve) foutaansprakelijkheid.
Hier wordt dus een effectieve fout in de bewaking van de eigenaar bestraft met art. 1382
BW, en niet via art. 1385 BW.235
159. Het hof spreekt zich vervolgens uit over de grondslag van art. 1385 BW.
“Om art. 1385 B.W. (aansprakelijkheid voor dieren) te kunnen toepassen is het
voldoende – het gaat immers om een vermoeden van aansprakelijkheid (in
werkelijkheid gaat het om een vermomde risico-aansprakelijkheid – het houden
van dieren brengt immers een risico op ongevallen mee, zie De Page, II, nr. 968) −
dat het dier, waarvan de aangesprokene de eigenaar of de bewaarder is, de schade
heeft veroorzaakt. Voldoende is dat het slachtoffer aantoont dat zijn schade werd
veroorzaakt door de daad van het dier waarvan de aangesproken persoon de
233
Zie supra hoofdstuk 3.I.3. 234
Gent 21 maart 1995, RW 1996-97, 1232-1233. 235
Zie infra II.3.
66
bewaking had. Het slachtoffer hoeft geen fout in de bewaking te bewijzen: art. 1385
B.W. leidt de fout af uit het bestaan van de schade (cf. T.P.R., 1987, 1432).
Sinds het cassatiearrest van 23 juni 1932 staat vast dat het om een niet-
weerlegbaar vermoeden van fout gaat.”
160. Het hof gaat dus verwijzen naar DE PAGE om aan te tonen dat art. 1385 BW in feite
een risicoaansprakelijkheid inhoudt. DE PAGE beweert inderdaad dat art. 1385 BW neigt
naar risicoaansprakelijkheid door de onweerlegbaarheid van het vermoeden van fout:
“On peut pousser le procédé plus loin encore, en interdisant la preuve d’absence de
faute (présomption juris et de jure). Mais, dans ce cas, on tend de plus en plus à
s’écarter de la responsabilité pour faute, et on frôle la théorie du risque.”236
161. Het valt toe te juichen dat het hof van beroep durft de visie van het Hof van Cassatie in
vraag te stellen. Het is echter betreurenswaardig dat de rechter niet consistent blijft in zijn
redenering dat het een risicoaansprakelijkheid betreft. Het hof gaat namelijk vervolgens
onderzoeken of er een bevrijding is van aansprakelijkheid door een fout van het slachtoffer.
In plaats van verder te argumenteren dat de fout van de eigenaar geen enkele invloed heeft
op diens aansprakelijkheid, neemt het hof klakkeloos de bewoordingen van het slepende
twijg-arrest over:
“Bovendien wil het Hof erop wijzen dat de ontstentenis van het causaal verband
(hetgeen het hoofdargument is van de appellant) ten gevolge van de fout van het
slachtoffer, naar de bewoordingen van het geciteerde cassatiearrest van 12 oktober
1984 (lees het slepende twijg-arrest), vereist dat bewezen wordt een fout van het
slachtoffer, waardoor elke mogelijke fout van de eigenaar of bewaarder van het
dier als oorzaak van de schade wordt uitgeschakeld.”
162. Hoewel het hof dus aanneemt dat art. 1385 BW een risicoaansprakelijkheid dekt, toch
gaat zij opnieuw het slepende twijg-arrest toepassen. De eigenaar/bewaarder zou aldus vrij
kunnen zijn van aansprakelijkheid omdat de fout van het slachtoffer elke mogelijke fout van
de eigenaar/bewaarder “uitschakelt”. Nochtans beheerst art. 1385 BW, in de zin dat het een
risicoaansprakelijkheid zou zijn, niet “elke mogelijke fout” van de eigenaar/bewaarder, maar
een aansprakelijkheid omwille van de hoedanigheid van de eigenaar/bewaarder, los van
enige fout(beoordeling).
236
H. DE PAGE, Traité, II, nr. 933, 968.
67
163. In casu besloot het hof wel dat er geen verbreking van causaliteit is, omdat het
slachtoffer geen fout heeft gepleegd. Het feit dat een jong kind een strandspelletje speelt,
zonder het dier uit te lokken, maakt geen fout uit. In een arrest van het hof van beroep van
Brussel van 28 juli 2008 werd in een gelijkaardige zaak hetzelfde besloten.237 Het spelend
kind dat in de tuin wordt gebeten door een hond, vastgebonden aan de leiband, pleegt geen
fout.238
II.2. DE FOUT VAN DE EIGENAAR/BEWAARDER?
II.2.1. Wat houdt de fout in?
164. Hogerop werd reeds besproken dat het Hof van Cassatie als grondslag van de
aansprakelijkheid een vermoede fout van de eigenaar/bewaker ziet. In het slepende twijg-
arrest wordt deze fout uitgeschakeld, indien het slachtoffer een fout heeft gepleegd en het
gedrag van het dier normaal en voorzienbaar was. Ook bij een fout van een derde of een
geval van overmacht, lijkt deze fout uitgeschakeld te zijn. Hieronder wordt onderzocht wat
precies onder deze ‘fout’ moet verstaan worden en in hoeverre er nog kan gesproken
worden over een fout van de eigenaar/bewaarder bij art. 1385 BW als
risicoaansprakelijkheid.
165. In beginsel werd door rechtsleer en rechtspraak aanvaard dat de vermoede fout die de
eigenaar/bewaarder zou hebben gepleegd, een fout of tekortkoming in de bewaking of
bewaring van het dier was, een culpa in vigilando. Doordat de eigenaar/bewaarder geen
goed toezicht over het dier had behouden, kon het dier de schade aanrichten.239 Bepaalde
rechtspraak en rechtsleer omschrijft deze fout als “een tekortkoming in de waakzaamheid, de
onhandigheid, roekeloosheid of meer in het algemeen het verzuim om de nodige
maatregelen te nemen om andermans veiligheid te vrijwaren”.240 Het slepende twijg-arrest
zegt dan weer dat “elke mogelijke fout” van de eigenaar/bewaarder wordt uitgeschakeld,
wanneer het slachtoffer een fout pleegt en het dier normaal en voorzienbaar reageerde. Dit
237
Brussel 28 juli 2008, nr. 2004/AR/2798, www.juridat.be (consultatie 24 maart 2015) 238
Er was geen foutieve risicoaanvaarding, zie infra II.4. 239
H. VANDENBERGHE, onrechtmatige daad, actuele tendensen, Kluwer, Antwerpen 1979, 77; H. DE PAGE, Traité, II, nr. 1012; H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, Brugge, Die Keure, 2011, 192-193. 240
Vred. Westerlo 25 september 1996, RW 1997-98, 1053; Dumon, F., conclusie bij Cass.5 november 1981, Pas.,1982,I,320; H., VANDENBERGHE, “Overzicht rechtspraak”, TPR 1987, 1432; Cass., 12 oktober 1984, Arr. Cass., 1985, 254, Pas., 1985, I, 220; Vred. Gent (7) nr. 297/99, 6 december 1999, TBBR 2002, afl. 4, 239.
68
impliceert dus dat de onweerlegbaar vermoede fout volgens het Hof van Cassatie slaat op
elke mogelijke fout van de eigenaar/bewaarder, waardoor het dier schade kon aanrichten.
II.2.2. Is er nog een beoordeling van de fout?
166. Het feit dat het vermoeden van fout slaat op elke mogelijke fout van de
eigenaar/bewaarder, houdt naast het feit dat dit vermoeden onweerlegbaar is, dus in feite in
dat de rechter in principe niet meer moet onderzoeken of de eigenaar/bewaarder een fout
heeft gepleegd en hoe groot deze was, alvorens hij een aansprakelijkheid krachtens art.
1385 BW kan vaststellen. Ook wanneer art. 1385 BW een risicoaansprakelijkheid bevat, is
geen onderzoek naar de fout meer nodig.
167. Nochtans zullen veel benadeelden naast art. 1385 BW ook art. 1382 BW inroepen. Bij
dit artikel zal er wel door het slachtoffer een fout moeten worden aangetoond.241 De rechter
kan dus toch nog onderzoeken of er een fout is van de eigenaar/bewaarder, maar dan op
grond van art. 1382 BW in plaats van art. 1385 BW. Of er effectief een fout is via art. 1382
BW, zal dan ook meespelen in de schadeverdeling.
168. Het arrest van het hof van beroep te Gent van 21 februari 2008 werd hogerop reeds
besproken en is een voorbeeld van een toepassing van zowel art. 1385 BW als 1382 BW.242
Lidia, dochter van het slachtoffer Walter, wou haar kat scheiden van haar jongen. Hiervoor
had zij vader Walter gevraagd om te komen helpen om het dier weg te nemen. Walter had
hier vrijwillig mee ingestemd. Toen hij echter de kat overnam van Lidia, werd hij gekrabd
door het schuwe dier en werd ernstig verwond.
169. De vraag stelt zich of eigenares Lidia vrij is van aansprakelijkheid, omdat Walter zelf
een fout zou hebben gepleegd door de kat zelf te hebben vastgenomen. Hoger werd reeds
vastgesteld dat het gedrag van de kat normaal en voorzienbaar was.
In dit arrest is het hof nog steeds van mening dat het om een foutaansprakelijkheid gaat:
“…De grondslag van deze aansprakelijkheid is een foutvermoeden ten laste van de
bewaker van het dier, zonder dat het slachtoffer een fout dient te bewijzen…”
170. Het hof stelt uit de verklaringen van de partijen en getuigen vast dat Walter wel degelijk
een fout heeft gepleegd. Het Hof zal echter Lidia niet bevrijden van aansprakelijkheid, want:
241
Zie supra nr. 83. 242
Gent (1e k.) 21 februari 2008, RGAR 2010, afl. 1, nr. 14588; T.Verz. 2009, afl. 1, 59-61.
69
“De verzekerde van geïntimeerde (lees Lidia) is enerzijds niet alleen aansprakelijk als
bewaarder van haar kat, maar heeft ook foutief gehandeld in de zin van artikelen
1382-1383 BW toen zij haar kat aan haar vader gaf om de kooi te kunnen
openen…. De fout van beide partijen kan worden beschouwd als even
zwaarwichtig in de totstandkoming van de schade.”
171. Het hof gaat vervolgens de schadelast verdelen, waarbij slachtoffer Walter 50% van de
schadelast moet dragen en eigenares Lidia ook 50%. Het hof zal Lidia toch nog
aansprakelijk stellen, ook al heeft het slachtoffer een fout gepleegd en was het gedrag van
het dier normaal en voorzienbaar. Het hof besluit dat Lidia zelf een fout heeft gepleegd
volgens art. 1382 BW. Zij zal dus voor haar fout worden berecht in het kader van art. 1382
BW en niet art. 1385 BW.
172. Dit arrest is zeker niet het eerste arrest waarin de eigenaar/bewaarder van een dier
wordt berecht, zowel via art. 1385 BW als art. 1382 BW.243 Toch vallen er enkele conclusies
uit te halen. Het staat vast dat de rechter niet meer de taak heeft om te onderzoeken of er al
dan niet een fout is van de eigenaar, om hem te kunnen veroordelen o.b.v. art. 1385 BW.
Wanneer het slachtoffer een daadwerkelijke fout aantoont van de eigenaar die kan gestaafd
worden met bewijzen, dan kan de rechter de eigenaar wel nog berechten volgens art. 1382
BW, wat hier het geval was. In casu had Lidia een schuwe en agressieve kat gelegd in de
armen van het slachtoffer. Dit kan gekwalificeerd worden als een fout in de bewaking. Men
kan dus vaststellen dat de eigenaar wordt aangesproken o.b.v. art. 1382 BW indien er in
werkelijkheid een fout in de bewaking is. Deze fout is net waarop het vermoeden van fout
van art. 1385 BW rust. Onrechtstreeks is dit een indicatie dat art. 1385 BW in feite een
risicoaansprakelijkheid is. Indien er daadwerkelijk een fout (in de bewaking) is geweest, dan
zal dit worden gesanctioneerd en beoordeeld volgens art. 1382 BW. Indien zou worden
volgehouden dat art. 1385 BW een foutaansprakelijkheid betreft, dan zou de eigenaar voor
zijn fout in de bewaking gesanctioneerd worden, zowel via art. 1385 BW als 1382 BW. Het
verschil is echter dat bij art. 1382 BW de bewijslast van fout volledig bij het slachtoffer ligt,
terwijl bij art. 1385 BW de vereiste van bewijs van fout volledig lijkt te zijn uitgeschakeld.
Daarom zegt bepaalde rechtspraak dat, wanneer het slachtoffer de keuze heeft tussen het
inroepen van art. 1382 BW en art. 1385 BW, hij moet kiezen voor art. 1385 BW, omdat dan
geen bewijs van fout nodig is.244
243
Zie o.a. Gent 8 maart 1994 RW 1996-97, 93; Rb. Kortrijk 6 mei 1996,RW 1999-00 (verkort), 132; Dendermonde (8e bis k.) 31 mei 2013, T.Verz. 2014, afl. 3, 330. 244
Zie bv. Rb. Brussel 2 februari 1990, Verkeersrecht 1991, 154.
70
173. We kunnen de volgende vraag stellen: waarom moet art. 1382 BW nog worden
ingeroepen, indien de eigenaar/bewaarder van een dier een fout in de bewaking en toezicht
over het dier heeft gepleegd, terwijl art. 1385 BW al de aansprakelijkheid voor deze fout
onweerlegbaar laat vermoeden?
174. In deze zaak is het daarnaast onzeker of het hof van beroep art. 1385 BW uitschakelt
ten gevolge van de fout van het slachtoffer en het normaal en voorzienbaar gedrag van het
dier. Volgens het slepende twijg-arrest zou het hof hierdoor eigenares Lidia niet meer mogen
aansprakelijk stellen o.b.v. art. 1385 BW en enkel nog via art. 1382 BW. Toch zegt het hof
nergens dat de eigenares volledig bevrijd wordt van art. 1385 BW, integendeel. Het hof zegt
dat de eigenares aansprakelijk is, “zowel als bewaarder van het dier, als door haar foutieve
handeling in de zin van art. 1382-83 BW” toen zij haar kat aan de vader gaf. Het is enerzijds
wel logisch dat men als eigenaar/bewaarder aansprakelijk is via art. 1385 BW, als deze fout
dan ook in werkelijkheid via art. 1382 BW wordt aangetoond, anderzijds is dit net een
argument dat art. 1385 BW en art. 1382 BW een verschillende soort aansprakelijkheid
dekken. De ene dekt de aansprakelijkheid wegens een hoedanigheid tegenover een dier, los
van enige fout (aldus een kwalitatieve risicoaansprakelijkheid), de ander dekt een
aansprakelijkheid puur o.b.v. een fout (een zuivere foutaansprakelijkheid).
Het hof gaat bovendien verwijzen naar de equivalentieleer:
“Conform de equivalentieleer moeten bij de causaliteitsbeoordeling immers beide
oorzaken, met name de daad van het dier en de onrechtmatige handeling van het
slachtoffer dat de gedraging van het dier heeft uitgelokt, worden opgenomen.”
Als het hof zou overgaan tot bevrijding van aansprakelijkheid via art. 1385 BW, omdat het
slachtoffer zelf een fout pleegde en het gedrag van het dier normaal en voorzienbaar was,
dan zou zij opnieuw de equivalentieleer ontkennen en zichzelf rechtstreeks tegenspreken.
175. Een andere zaak waar de aansprakelijkheid wegens fout van de eigenaar via art. 1382
BW afzonderlijk lijkt te worden gezien van de aansprakelijkheid door hoedanigheid van de
eigenaar tegenover het dier (o.b.v. art. 1385 BW), is een arrest van het hof van beroep van
Brussel van 12 maart 2001.245
Dhr. Constant V.A. had net een pony gekocht, deze moest nog afgereden worden. Op een
dag gaat hij naar de weide met zijn kleindochter en een schoolvriendin van de kleindochter,
245
Brussel nr. 1999/AR/969, 12 maart 2001, TBBR 2002, afl. 6, 371, noot H. ULRICHTS.
71
Joke S. De pony is drachtig, toch rijdt de kleindochter twee rondjes in de weide op de pony
zonder dat het dier abnormale gedragingen vertoont. Ook Joke S. wil een ritje op de pony
maken. Ze beweert dat ze niet onervaren is met paarden. Dhr. V.A. stemt hierin toe. Hij helpt
het meisje om de pony te bestijgen, door met gevouwen handen een opstapje te vormen.
Zijn kleindochter houdt ondertussen de pony vast bij haar kopstuk. Joke S. valt echter
ongelukkig op de pony, met haar armen rond de nek van de pony. Hierdoor schrikt de pony
op, met als gevolg dat het meisje valt en verwond geraakt.
176. Het hof komt eerst tot de bevinding:
“…dat het getuigenverhoor noch het bewijs bijbrengt van een fout in hoofde van
de eigenaar van de pony, noch van een welbepaalde gedraging van de pony
waardoor de eigenaar aansprakelijk geacht moet worden.”
Daarna zegt zij meteen het volgende:
“Het hof van beroep zegt dat de ouders van het slachtoffertje niet het bewijs leveren
van de feiten die enige persoonlijke of objectieve aansprakelijkheid van de
eigenaars aantonen.”
Het hof verwijst hiermee logischerwijze naar de alinea erboven. Aldus verwijst ze
klaarblijkelijk naar art. 1385 BW, indien ze het heeft over “objectieve aansprakelijkheid van
de eigenaars”. Het hof beweert dus ten eerste impliciet dat art. 1385 BW een objectieve
aansprakelijkheid betreft. Daarna gaat zij over tot de beoordeling of eigenaar Constant V.A.
een fout gepleegd heeft krachtens art. 1382 BW. Het hof komt tot het besluit dat de eigenaar
geen fout heeft gepleegd. Hij zou zich gedragen hebben zoals ieder voorzichtig en
vooruitziend persoon in dezelfde omstandigheden zou gedaan hebben. Hij moest geen
bijzondere argwaan koesteren tegenover de verklaringen van Joke S., waar zij beweerde
paardrijervaring te hebben, gezien zij er “groot, slank en sportief” uit zag. Hij heeft het meisje
niet te hard geduwd bij het opstappen. Joke S. is ongelukkig gevallen op de pony, waardoor
deze steigerde.
177. Ook al zou de eigenaar geen fout hebben gepleegd, toch zou de eigenaar aansprakelijk
moeten blijven krachtens art. 1385 BW, gezien dit losstaat van het bewijs dat hij geen fout
zou hebben gepleegd. Niettemin bevrijdt het hof Constant V.A. volledig van zijn
aansprakelijkheid. Het hof lijkt opnieuw te verwijzen naar het slepende twijg-arrest, echter
zonder te argumenteren waarom. Doordat de pony drachtig was (en hierdoor schichtig), is
het nog te begrijpen dat het gedrag van het dier als normaal en voorzienbaar kan worden
72
gekwalificeerd, wanneer het plots schrikt van de armen rond haar nek. Er wordt echter
nergens aangetoond wat de fout van slachtoffer Joke S. zou kunnen geweest zijn.
Of de val te wijten was aan een onhandigheid van het meisje zelf of aan de daad van de
pony, wordt namelijk in het midden gelaten. Het kan moeilijk geargumenteerd worden dat het
slachtoffer een fout zou hebben gepleegd door er groot, slank en sportief uit te zien, of door
te beweren dat zij paardrijervaring heeft, ook al blijkt dit niet waar te zijn.
178. Het lijkt erop dat het hof in dit geval de uitzondering van het slepende twijg-arrest heeft
misbruikt voor de situatie waarin duidelijk is dat de eigenaar geen enkele fout heeft
gepleegd. Ze roept art. 1382 BW in als de grondslag om te onderzoeken of dat de eigenaar
een fout heeft gepleegd. Wanneer duidelijk is dat deze geen fout heeft gepleegd, zal zij de
eigenaar niet enkel bevrijden van aansprakelijkheid via art. 1382 BW, maar ook via art. 1385
BW.
179. In dit arrest lijkt het hof dus er op te wijzen dat art. 1385 BW toch een
foutaansprakelijkheid is. Niettemin volgt zij niet de bewoordingen van het Hof van Cassatie.
Het Hof van Cassatie zegt namelijk dat er een onweerlegbaar vermoeden is van fout,
waardoor de eigenaar zich niet kan bevrijden door enkel aan te tonen dat hij geen fout heeft
gepleegd. Het hof van beroep zal in dit arrest de onweerlegbaarheid negeren en zal de
eigenaar vrijspreken van aansprakelijkheid indien zij geen fout vindt van de eigenaar volgens
art. 1382 BW. Een foutvermoeden schept dan ook verwarring, omdat ten onrechte de indruk
ontstaat dat het foutieve gedrag van de eigenaar/bewaarder zijn aansprakelijkheid o.b.v. art.
1385 BW kan beïnvloeden.246
Het kan dat dit arrest een pure toepassing maakt van de bevrijdingsgrond uit het slepende
twijg-arrest, maar in dat geval zou het hof van beroep moeten geargumenteerd hebben dat
het slachtoffer een fout heeft gepleegd, wat hier niet het geval was.
180. Uit de twee voorgaande arresten blijkt duidelijk dat art. 1382 BW en art. 1385 BW niet
altijd los van elkaar kunnen gezien worden. Indien de eigenaar een fout heeft begaan
volgens art. 1382 BW, gaan bepaalde rechters de eigenaars ook aansprakelijk stellen via art.
1385 BW, ook al zou een bevrijdingsgrond gelden. Omgekeerd, indien men geen fout vindt
bij het toepassen van art. 1382 BW, wordt de eigenaar in sommige uitspraken ook niet meer
aansprakelijk gesteld volgens art. 1385 BW, ook al wordt niet aangetoond waarom een
bevrijdingsgrond zou moeten gelden.247 Andere rechters zullen dan weer ontkennen dat art.
246
B., WEYTS, “De toepassingsvoorwaarden van art. 1385 BW en de bewaring van een verdwaald of
ontsnapt dier”, noot onder Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-1999, 932. 247
Brussel nr. 1999/AR/969, 12 maart 2001,TBBR 2002, afl. 6, 371, noot H. ULRICHTS.
73
1382 BW onterecht mag worden ingeroepen om aan de onweerlegbaarheid van het
vermoeden van art. 1385 BW te kunnen ontkomen.
Zo zegt een vonnis van de politierechtbank van Gent:
“De conclusie gaat voorbij aan het vermoeden van aansprakelijkheid van art. 1385
B.W. en behandelt de aansprakelijkheidsvraag alsof het een vordering op basis van
art. 1382 B.W. betrof.”248
181. De hoven van beroep van Gent en Antwerpen lijken in deze arresten dus art. 1385 BW
te interpreteren als een foutaansprakelijkheid, ook al zeggen ze dat art. 1385 BW een
objectieve aansprakelijkheid is. Zelfs indien art. 1385 BW een foutaansprakelijkheid zou
bevatten, dan nog zijn deze arresten in strijd met de stelling van het onweerlegbare
vermoeden van fout, zoals het Hof van Cassatie heeft ontworpen bij het artikel. Samengevat
wijzen deze arresten er dus op dat bij art. 1385 BW sommige rechtspraak zich soms toch
nog afvraagt of de eigenaar/bewaarder een fout heeft gepleegd, ook al gebeurt dit onder het
mom van het inroepen van art. 1382 BW. Hierdoor kan men echter ook inroepen dat rechters
échte fouten in de bewaking zullen sanctioneren via art. 1382 BW en niet art. 1385 BW. Art.
1385 BW kan in dat opzicht dus iets anders dekken dan de vermoede fout in bewaking,
namelijk een risico. Ook wanneer de eigenaar/bewaarder een fout van het slachtoffer als
bevrijding van aansprakelijkheid inroept, wordt de fout van de eigenaar/bewaarder toch nog
beoordeeld volgens art. 1382 BW. Dit komt later aan bod.249
182. In Duitsland hangt het af van de vraag wie aansprakelijk kan gesteld worden, of dat er
een fout moet worden aangetoond door het slachtoffer of niet. Voor de houder van het dier is
er een risicoaansprakelijkheid, waardoor geen enkele fout van de houder moet aangetoond
worden. Voor de toezichthouder over het dier ten tijde van het schadegeval, geldt een
andere regel. Daar is er nog steeds een schuldaansprakelijkheid, waardoor de benadeelde
een daadwerkelijke fout in toezicht moet aantonen.250
248
Pol. Gent 30 juli 2002, T.Agr.R. 2005, afl. 4, 238. 249
Zie infra II.4.3. 250
M. HABERSACK (ed.), Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch, München, Verlag C.H. Beck, 2009, 2333; G. SCHLEGELMILCH, Der Haftpflichtprozess, München, Verlag C.H. Beck, 2008, 578; R. SCHULZE (ed.), Bürgerliches Gesetzbuch. Handkommentar, Baden-Baden, Nomos Verlagsgesellschaft, 2005, 1064.
74
II.2.3. Samenloop met de strafrechtelijke fout?
183. Het komt voor dat een dier een ongeval veroorzaakt, waardoor de eigenaar/bewaarder
voor de strafrechtbank wordt vervolgd. De eigenaar/bewaarder kan in bepaalde gevallen
strafrechtelijk gesanctioneerd worden, bijvoorbeeld via art. 418 en 420 SW.
Door een tekort aan voorzichtigheid, zou het ongeval kunnen zijn gebeurd en zou hij aldus
onopzettelijke slagen en verwondingen gepleegd hebben aan het slachtoffer die lichamelijke
schade heeft geleden door het dier. In tegenstelling tot art. 1385 BW moet hier wel een
gebrek van voorzichtigheid of voorzorg worden aangetoond, alvorens art. 418 SW
toepasbaar is.251 Alle vormen van fout komen daarbij in aanmerking.252
184. Rechtspraak en rechtsleer bevestigen dat er geen gezag van gewijsde bestaat voor de
vrijspraak van een vervolging krachtens art. 418 e.v. SW ten aanzien van de burgerlijke
vordering op grond van art. 1385 BW.253 Wanneer de eigenaar/bewaarder dus wordt
vrijgesproken voor onvrijwillige slagen en verwondingen, houdt dit niet in dat hij ook wordt
vrijgesproken voor aansprakelijkheid o.b.v. art. 1385 BW. Art. 1385 BW vereist namelijk geen
bewijs van een tekort aan voorzichtigheid of van enige fout. Het Hof van Cassatie laat als
uitzondering toe dat dit gezag wel geldt, wanneer de strafrechter de eigenaar/bewaarder
heeft vrijgesproken wegens overmacht als rechtvaardigingsgrond.254
185. Nochtans bestaat dit ‘strafrechtelijk gezag van gewijsde’ wel bij een
foutaansprakelijkheid. Dit houdt in, dat de burgerlijke rechtscolleges in beginsel gebonden
zijn door de beslissingen van de strafrechtscolleges.255 Wat de strafrechter heeft beslist,
wordt geacht de waarheid te zijn, die erga omnes en dus ook tegenover de burgerlijke
rechtscolleges geldt. Als een strafrechter het bestaan van een strafbaar feit heeft vastgesteld
en hiervoor een straf heeft uitgesproken, dan kan de burgerlijke rechter niet meer beslissen
dat dit feit niet is bewezen. Dit principe geldt echter ook in het omgekeerde geval.
251
Cass., 14 januari 1974, Arr. Cass., 1974, 533. 252
H. VANDENBERGHE, “aansprakelijkheid voor dieren, TPR 2011, afl. 2, 488. 253
Brussel, 28 mei 1970, JT 1970, 613; Luik 21 oktober 1965, JT, 1966, 94; Gent 20 februari 2004, RGAR 2005, afl.4, nr. 13.974.; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK , “Overzicht van rechtspraak, aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1964-1978)”, TPR 1980, p. 1268, nr. 103. 254
Cass. (3e k) 29 januari 2007 (NMBS / P.S.). 255
Dit vloeit voort uit art. 4 VTSv.
75
Als de strafrechter een bepaald feit als niet-bewezen verklaart en de beklaagde vrijspreekt,
dan kan de benadeelde op grond van dat feit, zelfs onder een andere wettelijke kwalificatie,
geen schadevergoedingseis meer instellen voor de burgerlijke rechtscolleges.256
186. Het feit dat dit gezag niet geldt bij art. 1385 BW, houdt dus in dat burgerlijke rechter
geen rekening moet houden met wat de strafrechter heeft besloten. Indien de strafrechter de
eigenaar/bewaarder vrijspreekt en beslist dat deze niet gebrekkig was in zijn voorzorg, kan
hij echter toch nog worden veroordeeld wegens een inbreuk op art. 1385 BW. Dit impliceert
in feite dat art. 1385 BW eerder neigt naar een risicoaansprakelijkheid, dan naar een
foutaansprakelijkheid. Wanneer de strafrechter geen fout vindt van de eigenaar/bewaarder,
dan kan hij immers toch nog steeds veroordeeld worden volgens art. 1385 BW. De
eigenaar/bewaarder is eerder kwalitatief aansprakelijk voor het risico dat het dier betekent
voor de buitenwereld, dan dat hij aansprakelijk is vanwege een fout.
187. Opnieuw valt hier een analogie gemaakt te kunnen worden tussen art. 1385 BW en art.
1384, eerste lid BW. Hoewel door velen als een risicoaansprakelijkheid gezien, is art. 1384,
eerste lid BW ook oorspronkelijk gegrond op een onweerlegbaar foutvermoeden.257 Ook hier
verhindert de vrijspraak van een vervolging wegens slagen en verwondingen (art. 418 SW)
niet dat de vrijgesprokene als bewaker van een gebrekkige zaak kan aansprakelijk gesteld
worden via art. 1384, eerste lid BW.258 Door de ‘fictie’ van een onweerlegbaar
foutvermoeden, kan enkel een vreemde oorzaak de bewaker bevrijden. Een strafrechtelijke
vrijspraak toont enkel de afwezigheid van een persoonlijke fout aan. Wanneer iemand
bijvoorbeeld verwond wordt door een losgekomen wiel van een voertuig, kan de strafrechter
oordelen dat het verborgen karakter van het gebrek elke persoonlijke fout van de beklaagde
uitsluit. Dit betekent echter niet dat het verborgen karakter als een vreemde oorzaak moet
worden gezien, waardoor art 1384, eerste lid BW niet meer zou gelden.259 Ook bij de
aansprakelijkheid voor gebouwen zou dit het geval zijn. Een strafrechtelijke vrijspraak leidt er
dus niet toe dat de bewaarder niet meer moet instaan voor de gebrekkige zaak. Ook de
eigenaar/bewaarder moet nog steeds instaan voor het dier, wanneer de strafrechter oordeelt
dat er geen fout in de toezicht over het dier of een gebrek aan voorzorg voorhanden was.
256
C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011 846-848. 257
Zie o.a. Brussel, 30 september 1914,RGAR 1975, 9488; Cass. 19 oktober 1911, Pas. 1911, I, 518. 258
Gent, 24 februari 1970 JT, 1970, 393; Luik 4 juni 1974, De Verz., 1974, 365 noot R. Bogaert; RGAR, 1975, 9395 met noot; Gent 13 januari 1975, RGAR 1976, 9677 met noot; Kh. Leuven 5 november 1968, BRH 1969, 663 met noot; RGAR 1970, 8483. 259
H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK , “Overzicht van rechtspraak, aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1964-1978)”, TPR 1980, 1216-1217.
76
II.3. DE RELEVANTIE VAN DE FOUT VAN DE EIGENAAR
188. Boven werd reeds vermeld dat het antwoord op de vraag of art. 1385 BW een fout- dan
wel een risicoaansprakelijkheid is, niet enkel zou leiden tot een duidelijker en een meer
consistente verantwoording van het artikel, maar ook nog andere gevolgen kan hebben. De
verschillende grondslagen die aan de basis van het artikel kunnen liggen, zorgen elk voor
een verschillende schadelast tussen de eigenaar/bewaarder en het slachtoffer.
189. Wat de juridische grondslag is van art 1385 BW, hangt ook af van de mate waarin het
vermoeden van fout een rol speelt. Aan de hand van enkele voorbeelden kunnen deze
verschillen aangetoond worden. Een onderscheid moet worden gemaakt tussen de
verschillende hypotheses. De mogelijke grondslagen die moeten worden in acht genomen,
zijn: een foutvermoeden juris tantum (zoals art. 1385 BW tot 1932 werd beschouwd), een
foutvermoeden juris et de jure (dat door het Hof van Cassatie in het artikel gezien wordt)
vóór en ná het aanvaarden van de uitzondering bij een fout van het slachtoffer en een
risicoaansprakelijkheid (zoals aangebracht in de rechtsleer en sommige rechtspraak).
Daarnaast moet er bij de risicoaansprakelijkheid als grondslag nog een onderscheid
gemaakt worden tussen de hypothese dat de uitzondering van het slepende-twijgarrest nog
steeds zou gelden en de hypothese dat deze uitzondering niet meer mogelijk is, indien de
grondslag van art. 1385 BW een risicoaansprakelijkheid zou zijn.
Voorbeeld
Een persoon pleegt een inbraak in een huis. Eens binnen wordt hij gegrepen door de
waakhond. De inbreker raakt ernstig verwond, slaat op de vlucht en spreekt later de eigenaar
van het dier aan tot vergoeding van zijn schade.
77
Foutaansprakelijkheid
1. Foutvermoeden juris tantum: de eigenaar zal volledig vrij zijn van aansprakelijkheid. Hij
hoeft enkel aan te tonen dat hij geen fout heeft gepleegd in de bewaking van het dier.
Gezien het net het doel is van een waakhond om te waken en het dier binnengesloten
zat in het huis (of op het erf), zal er geen fout van bewaking zijn van de eigenaar. De
inbreker heeft vanzelfsprekend wel een (strafrechtelijke) fout gepleegd. De inbreker zal
dus alle schade zelf moeten dragen.
2. Foutvermoeden juris et de jure vóór het slepende-twijgarrest: de eigenaar wordt
onweerlegbaar vermoed een fout te hebben gepleegd. Gezien de inbreker ook een fout
heeft gepleegd, zal de aansprakelijkheid tussen de eigenaar en de inbreker worden
verdeeld.
3. Foutvermoeden juris et de jure ná het slepende-twijgarrest: ook hier wordt de eigenaar
vermoed een fout te hebben gepleegd, maar hij zal vrij zijn van aansprakelijkheid. De
inbreker heeft een fout gepleegd die het gedrag van het dier heeft uitgelokt en de reactie
van het dier was normaal en voorzienbaar. De inbreker zal alle schade zelf moeten
dragen, aangezien enkel zijn fout in causaal verband met de schade wordt geacht.
Risicoaansprakelijkheid
4. Met toepassing van het slepende twijg-arrest: Indien de uitzondering van het slepende-
twijgarrest nog steeds zou gelden, dan wordt dezelfde uitkomst verkregen als hierboven.
De inbreker draagt volledig zelf zijn schadelast.
5. Zonder toepassing van het slepende-twijgarrest: De inbreker heeft een fout gepleegd. Dit
neemt echter niet weg dat het dier nog steeds in feitelijk causaal verband staat met de
schade. De eigenaar staat nog steeds garant voor het dier en de schade die hij heeft
aangericht. Er zal een gedeelde aansprakelijkheid zijn tussen de eigenaar en de
inbreker.
190. Uit voorgaand voorbeeld komen verschillende plus- en minpunten naar boven bij elk
van de verschillende hypotheses.
191. Bij het foutvermoeden juris tantum is het voordelig voor de eigenaar/bewaarder dat hij
nooit aansprakelijk zal worden gesteld, wanneer hij geen enkele fout heeft gepleegd. Hier
wordt eerder gekeken naar het gedrag van de eigenaar/bewaarder, dan dat van het dier.
Indien eerstgenoemde niets heeft misdaan, dan zal hij geen enkele vergoeding moeten
dragen. Enerzijds is dit billijk, omdat de rechter dan precies zal kunnen oordelen over wie
een fout heeft gepleegd.
78
Doordat zowel het slachtoffer als de eigenaar/bewaarder een fout hebben gepleegd volgens
de leer van de foutaansprakelijkheid, kan de rechter gemakkelijk een vergelijking maken
tussen de respectieve fouten van het slachtoffer en de eigenaar/bewaarder. Op die manier
kan een schadeverdeling volgens hun precieze aandeel in de schade worden vastgelegd.
Anderzijds laat deze hypothese volledig buiten beschouwing dat de eigenaar/bewaarder een
gevaar heeft gecreëerd voor de buitenwereld door een gevaarlijke hond in huis te nemen, die
kan schade aanrichten aan derden. In bovenstaand voorbeeld lijkt het billijk dat de inbreker
alle schade moet dragen, aangezien hij zelf een zware fout heeft gepleegd, waar de
vermoede fout van de eigenaar bij verbleekt. In andere situaties zal het eerder onbillijk zijn
dat het slachtoffer alle schade moet dragen omdat de eigenaar geen fout heeft gepleegd in
de bewaking, terwijl de fout van het slachtoffer misschien niet zo zwaarwichtig was en de
schade nog steeds werd aangericht door een dier, waar de eigenaar/bewaarder zorg moest
voor dragen.260 Wellicht is dit de reden waarom het Hof van Cassatie het vermoeden van fout
onweerlegbaar maakte.
192. Bij het foutvermoeden juris et de jure vóór het slepende twijg-arrest zal het slachtoffer
nooit in de kou blijven staan. Hoe zwaar zijn fout ook was, hij zal altijd volledig of gedeeltelijk
vergoed worden voor zijn schade, door degene die voor het dier instaat. Deze
aansprakelijkheidsgrondslag is dus vooral voordelig voor het slachtoffer. In veel gevallen zal
het rechtvaardiger lijken dat de eigenaar/bewaarder zal moeten instaan voor (een deel van)
de schade.
193. Hoewel het Hof van Cassatie spreekt over een onweerlegbaar vermoeden van fout, kan
het motief voor deze onweerlegbaarheid toch liggen in het basisidee dat de
eigenaar/bewaarder garant moet staan voor de mogelijke schade die het dier aanricht,
eerder dan dat het motief moet worden gezocht in een échte fout van de
eigenaar/bewaarder. Het arrest van 1932 zegt namelijk:
“La responsabilité hors contrat (Code civ.; art. 1382, 1383, 1384c et 1385) reposé sur
ce que chacun doit veiller à ne pas léser le droit d'autrui. Est responsable celui à
charge duquel il est prouvé que, par son fait immédiat ou médiat, le droit d' autrui a
été lésé. Quand il est démontré que la lésion est le résultat de son fait immédiat, il est
en faute, même s'il n' a pas été de plus prouve contre lui qu'il a commis une
imprudence d'où est résultée la lésion du droit d'autrui.”
260
Zie het voorbeeld van een hond die tussen de benen loopt, Antwerpen 5 april 2006, RABG 2007, 1295.
79
Dit kan geïnterpreteerd worden als dat de eigenaar/bewaarder zou moeten instaan voor het
dier, omdat een dier waar hij voor instond schade heeft aangericht aan het recht van iemand
anders, wat impliceert dat hij moet instaan voor het gevaar dat het dier creëert voor de
rechten van derden-slachtoffers.261 Het onweerlegbaar vermoeden is minder voordelig voor
de eigenaar/bewaarder. In bepaalde situaties kan het vermoeden dat de eigenaar/bewaarder
een fout in de bewaking zou hebben gepleegd, nog moeilijk standhouden, zoals de
waakhond die de eigendom of de persoon van zijn eigenaar/bewaarder beschermt tegen
indringers of aanvallers. In sommige gevallen zal het zo lijken dat de fout van het slachtoffer
zodanig groot is, vergeleken met de vermoede fout die de eigenaar/bewaarder al dan niet
gemaakt heeft, dat de fout van de eigenaar/bewaarder verwaarloosbaar is.
194. Daar waar het Hof van Cassatie in het arrest van 1932 spreekt in het voordeel van het
slachtoffer, is dit anders in het slepende twijg-arrest en de arresten hierna.262 De
eigenaar/bewaarder gaat vrijuit “bij gebrek aan oorzakelijk verband, met name wanneer het
dier zich niet abnormaal noch onvoorzienbaar heeft gedragen en de schade veroorzaakt
werd door een fout van het slachtoffer, waardoor elke mogelijke fout van de eigenaar of
bewaarder als oorzaak van de schade wordt uitgeschakeld.” Dit levert problemen op met de
equivalentieleer263 en is zeer nadelig voor het slachtoffer. Zo valt niet te ontkennen dat de
eigenaar van de stier in het cassatiearrest van 6 januari 2012264 ook een onzorgvuldigheid
heeft begaan door de stier niet op stal te zetten, terwijl de afsluiting van de weide kapot was,
ook al vond de feitenrechter dat enkel het slachtoffer een fout heeft gepleegd, waardoor de
eigenaar vrij was van aansprakelijkheid.265
195. Met het voorgaande in acht genomen, lijkt de risicoaansprakelijkheid zonder het
slepende twijg-arrest in eerste instantie de meest billijke oplossing: de eigenaar is niet
aansprakelijk omwille van een juridische fictie (namelijk een onweerlegbaar vermoeden van
fout), maar louter omwille van een feitelijke realiteit. Men staat garant voor risico’s die men
zelf gecreëerd heeft door een dier in de buitenwereld te brengen, wat beter te begrijpen is
voor de eigenaar/bewaarder. Deze grondslag is ook volledig consistent met de nog steeds in
België geldende equivalentieleer. Het dier blijft in feitelijk en bijgevolg ook juridisch causaal
verband staan met de schade.
261
Zie Cass. 23 juni 1932, Pas. 1932, I, 200; Cass. 20 mei 1983, Arr. Cass. 1982-83, 1165 en Pas.
1983, I, 1061. 262
Cass. 20 mei 1983, Arr Cass 1983, 1165; Pas. 1983, I, 1061; Cass., 12 oktober 1984, Arr. Cass 1985, 254; Pas 1985, I, 220. 263
Zie supra hoofdstuk 2.V.3. 264
Cass 6 januari 2012, C.11.0025.F. 265
Zie supra hoofdstuk 2.V.3.
80
Het grootste voordeel van deze grondslag is dan ook dat het slachtoffer nooit in de kou blijft
staan en altijd volledig of gedeeltelijk zijn schade zal vergoed zien van de
eigenaar/bewaarder, hoe zwaar zijn fout ook is.
196. Toch kunnen er ook bij risicoaansprakelijkheid nog steeds onbillijke oplossingen uit de
bus komen. In bepaalde gevallen zal het namelijk nog steeds erg onrechtvaardig lijken dat
de eigenaar/bewaarder voor alle schade, veroorzaakt door het dier, moet opdraaien, ook al
heeft het slachtoffer geen enkele fout gepleegd. Zo zijn er schadegevallen gekend waar de
trekduif van een duivenliefhebber terechtkomt in de propeller van een vliegtuig, waardoor de
duivenliefhebber zal moeten opdraaien voor alle schade aan het (neergestorte) vliegtuig.266
Het slachtoffer heeft inderdaad geen fout gepleegd. Enerzijds zou het onjuist zijn dat de
slachtoffers van het vliegtuigongeval hun schade niet volledig vergoed zien, puur omdat de
grootte van de schade volledig buiten proportie is voor de duivenliefhebber. Anderzijds kan
worden beweerd dat het in feite gaat om een botsing tussen twee ‘vogels’, waarbij de ene
van metaal is en de ander van vlees en bloed. Vanuit een filosofisch standpunt kan het in
twijfel getrokken worden dat de eigenaar van de ene vogel dan in alle gevallen moet instaan
voor de schade aan de andere ‘vogel’.
197. Ook wanneer het slachtoffer wel een fout heeft gepleegd, lijkt een schadeverdeling niet
altijd de meest billijke oplossing. Een strikte toepassing van de equivalentieleer, zou ertoe
leiden dat de eigenaar/bewaarder onder alle omstandigheden waarbij feitelijke causaliteit
tussen het dier en de schade is vastgesteld, aansprakelijk zou moeten worden gesteld. Dit
kan moeilijk worden volgehouden. Indien bijvoorbeeld een dier door een door het slachtoffer
veroorzaakte ontploffing wordt weggeslingerd en zo schade veroorzaakt aan het slachtoffer,
zou de eigenaar/bewaarder hier ook moeten voor instaan.267 Ook bij het hierboven
aangehaalde voorbeeld van de waakhond, lijkt een schadeverdeling niet wenselijk.268 De
inbreker lijkt een fout te hebben gepleegd, die te ernstig zou zijn om alsnog tot een billijke
schadeverdeling te kunnen komen. Er lijkt een onderscheid gemaakt te worden tussen
meerdere graden (volgens zwaarwichtigheid) van fouten die slachtoffers kunnen maken, om
te besluiten of een schadeverdeling nog ‘billijk’ is.269
198. Ook blijkt dat de schadeverdeling bij risicoaansprakelijkheid én foutaansprakelijkheid
hetzelfde blijft, indien de uitzondering van het slepende twijg-arrest geldt. Net hierdoor is het
266
X, “eigenaar duif moet opdraaien voor schade vliegtuig”, http://www.hbvl.be/cnt/aid758939/eigenaar-duif-moet-opdraaien-voor-schade-vliegtuig. 267
Een voorbeeld aangehaald in S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 441. 268
T. VANSWEEVELT, “De fout van het slachtoffer en het normaal en voorzienbaar gedrag van een dier vormen samen een bevrijdingsgrond voor de bewaarder van dat dier (art. 1385 B.W.)”, noot onder Brussel 30 september 1987, TBBR 1989, 252. 269
Zie infra II.6.
81
noodzakelijk te onderzoeken of er nog plaats is voor de volledige bevrijding van de
eigenaar/bewaarder bij art. 1385 BW als risicoaansprakelijkheid.
Het lijkt dan ook noodzakelijk te onderzoeken wat deze ‘fout’ van het slachtoffer allemaal kan
inhouden, alvorens men de meest rechtvaardige en correcte grondslag kan te weten komen.
II.4. DE FOUT VAN HET SLACHTOFFER
II.4.1. Relevantie van de fout van het slachtoffer
199. Er zijn veel mogelijke fouten te bedenken, waardoor het slachtoffer medeaansprakelijk
is bij schadegevallen door dieren. Zoals hoger werd vermeld, kan de fout van het slachtoffer
als vreemde oorzaak inwerken op de schade (zoals een ruiter die zijn teugels niet goed
vasthoudt), maar ook op het gedrag van het dier.270 Door het slepende twijg-arrest kan de
eigenaar/bewaarder bevrijd worden van aansprakelijkheid bij bepaalde fouten van het
slachtoffer.
200. Ook wanneer art. 1385 BW een risicoaansprakelijkheid zou bevatten, is het van belang
te weten wat de fout van het slachtoffer precies kan inhouden. Om het even of de
uitzondering van het slepende twijg-arrest al dan niet zou kunnen blijven standhouden is een
juiste kwalificatie van de fout van het slachtoffer noodzakelijk. Indien wordt besloten tot een
verdeling van aansprakelijkheid, zou er rekening moeten gehouden worden met de mate van
bijdrage tot de schade door de fout van het slachtoffer. Aangezien in sommige situaties het
niet billijk zal zijn dat er een schadeverdeling gebeurt tussen eigenaar/bewaarder en het
slachtoffer, moet ook onderzocht worden of het opportuun is om zelfs bij
risicoaansprakelijkheid de eigenaar/bewaarder in bepaalde gevallen nog steeds volledig te
bevrijden. Aan de hand van de relevante rechtspraak, zal hierna onderzocht worden wat het
belang van het gedrag van slachtoffer nog is, wanneer art. 1385 BW als een
risicoaansprakelijkheid wordt beschouwd.
270
Zie infra hoofdstuk 2.V.
82
II.4.2. De beoordeling van de fout van het slachtoffer
201. Bij de beoordeling of het slachtoffer een fout heeft gepleegd, zal de rechter nagaan of
dit een fout uitmaakt in de zin van art. 1382 BW. Er is hierbij een overtreding van de
algemene zorgvuldigheidsnorm nodig, gepleegd door een toerekeningsvatbaar slachtoffer.271
Het concrete gedrag van het slachtoffer wordt getoetst aan een maatstaf: een
referentiegedrag wordt opgemaakt. Hoger werd reeds gevonden dat het gedrag van het
slachtoffer wordt vergeleken met het gedrag van een normaal en zorgvuldig persoon in
dezelfde omstandigheden.272 Dit houdt in dat het foutbegrip, waaraan het gedrag van het
slachtoffer wordt getoetst, wordt gesubjectiveerd. Zo mag de rechter rekening houden met
de kennis en de ervaring van het slachtoffer (vooral in de professionele activiteit) en fysieke
tekortkomingen van het slachtoffer (zoals de boer die deels blind was).273 Volgens
cassatierechtspraak mag de rechter bij de beoordeling van de fout van het slachtoffer geen
rekening houden met de leeftijd van het slachtoffer. Ondanks de duidelijke stellingname van
het Hof, zullen veel lagere rechters toch rekening houden met de (jonge) leeftijd van het
slachtoffer.274
202. De vraag stelt zich in hoeverre er nog zou moeten rekening gehouden worden met de
fout van het slachtoffer bij art. 1385 BW als een mogelijke risicoaansprakelijkheid. De
eigenaar/bewaarder is namelijk aansprakelijk voor de schade die zijn dier heeft veroorzaakt,
omdat hij instaat voor het risico dat het dier heeft gecreëerd voor de buitenwereld. Een fout
van het slachtoffer, waardoor dit bestaande risico realiteit wordt, doet hieraan in principe niet
volledig afbreuk.
203. Er zou kunnen geargumenteerd worden dat het slachtoffer medeaansprakelijk is voor
de schade omwille van de volgende reden: doordat het slachtoffer een fout heeft gepleegd,
zou hij het risico op de schade vergroot of gerealiseerd hebben. Het slachtoffer zou kunnen
door bepaalde fouten te plegen het verhoogde risico op schade hebben aanvaard.275
Indien art. 1385 BW een risicoaansprakelijkheid zou zijn en de eigenaar/bewaarder instaat
voor het mogelijke risico, dan lijkt het misschien meer geschikt om het gedrag van het
slachtoffer niet te kwalificeren als een ‘fout’ in de zin van art. 1382 BW, maar eerder als een
overname van het risico, dat door het dier werd gecreëerd.
271
L. BECKERS, “aansprakelijkheid voor dieren: een juridische zoektocht die ons leidt van een ordinaire hondenbeet tot de ziekenhuisbacterie”, Jura Falc. 2007-08, 49. 272
Zie supra hoofdstuk 2.V.3.1. 273
Cass 6 januari 2012, C.11.0025.F; B.WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 29. 274
Zie infra. 275
L. BECKERS, “aansprakelijkheid voor dieren: een juridische zoektocht die ons leidt van een ordinaire hondenbeet tot de ziekenhuisbacterie”, Jura Falc 2007-08, 49.
83
Dit zou aldus kunnen verklaren waarom de eigenaar/bewaarder niet in alle gevallen moet
instaan voor het risico. Het zou erg onbillijk zijn dat de eigenaar/bewaarder moet blijven
instaan voor het gerealiseerde risico dat het dier vertoont, indien een derde of het slachtoffer
dit risico uitgelokt, vergroot of aanvaard heeft.
II.4.3. De leer van de risicoaanvaarding
204. Een rechtsfiguur waarop beroep kan worden gedaan, om de theorie te rechtvaardigen,
is de leer van de risicoaanvaarding. Deze leer, die zijn oorsprong vindt in het Anglo-
Amerikaanse recht, wordt in de volksmond als volgt omschreven: iemand die zich bewust en
vrijwillig in een gevaarlijke situatie begeeft, wordt geacht stilzwijgend de risico’s te
aanvaarden. Wanneer hij hierbij schade lijdt, moet hij de gevolgen zelf dragen.276 De risico-
aanvaarding wordt in het Belgische recht niet als een zelfstandig juridisch concept erkend,
maar als een toepassing van het leerstuk van de fout van het slachtoffer (volgens art. 1382
BW). De rechter zal aldus moeten nagaan of een normaal zorgvuldige persoon in dezelfde
omstandigheden hetzelfde risico zou hebben genomen.277
205. Bij het leerstuk van de aansprakelijkheid van dieren wordt de leer van risicoaanvaarding
in ieder geval toegepast in de paardensport. Bepaalde rechtspraak en rechtsleer aanvaardt
dat wie de paardensport aanleert, zelf moet instaan voor de normaal te voorziene risico’s. Zij
zien de risicoaanvaarding in de paardensport ook als een toepassing van de ‘eigen fout van
het slachtoffer’.278 Indien in de paardensport de risicoaanvaarding niet zou worden aanvaard,
dan zou dit een heel dure zaak worden voor de maneges (of hun verzekeraars) als
eigenaars/bewaarders van de dieren. Bepaalde rechtspraak en rechtsleer aanvaarden al dat
de aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder kan weerlegd worden op grond van de
voorafgaande kennis van het slachtoffer van de risico’s eigen aan de paardensport, of op
basis van de eigen fout, onhandigheid of onervarenheid van het slachtoffer.279 Ook bij andere
schadegevallen met dieren, lijken veel rechters de risicoaanvaarding toe te passen. Deze
rechtspraak komt hierna aan bod.
276
B. WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 171; W. WILMS, “Risico-aanvaarding”, RW, 1980-1981, 1498. 277
Ibid, 182. 278
S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 437. 279
Zie supra; K. DUERINCKX, Aansprakelijkheidsrecht, een overzicht, Antwerpen, Maklu 2012, 50-53.
84
206. Opdat het slachtoffer het risico zou aanvaard hebben, zijn er een aantal voorwaarden
verbonden. Het nemen van een risico op zich is natuurlijk geen onrechtmatige daad. Stellen
dat risico-aanvaarding automatisch tot gevolg heeft dat de schadelijder zijn schade geheel of
gedeeltelijk hoeft te dragen bij elk ongeval, is te absoluut. Deze voorwaarden zullen worden
uitgewerkt aan de hand van de relevante rechtspraak in het contentieux van art. 1385 BW.
207. De risicoaanvaarding moet foutief zijn.280 Een onderscheid tussen foutieve en niet-
foutieve risicoaanvaarding kan aangetoond worden in het kader van het verkeersrecht.
Iedere weggebruiker die zich op de openbare weg bevindt, weet dat dit een zeker risico op
schade inhoudt. In die zin aanvaardt de weggebruiker dus de risico’s die verbonden zijn aan
het deelnemen aan het verkeer, zoals de aanrijding van een dier. Men zal echter slechts
aansprakelijk zijn bij schade die zich op de openbare baan voordoet, indien de aanvaarding
van de weggebruiker foutief was.281 Zo zal de risicoaanvaarding foutief zijn, wanneer men als
automobilist boven de toegelaten snelheid rijdt, of aan een onaangepaste snelheid, rekening
houdend met de situatie. Men moet zijn snelheid aanpassen wanneer men een koets of
wandelende ruiters wil voorbijsteken,282 of wanneer men wordt verwittigd door andere
automobilisten dat er zich dieren op de baan begeven.283 Zelfs wanneer geen dieren, maar
uitwerpselen van dieren zich op de baan bevinden, dient men een aangepaste snelheid aan
te houden. Deze uitwerpselen leiden namelijk tot slipgevaar.284 Ook het bruusk remmen voor
een dier kan foutief zijn.285 Hier kijken bepaalde rechters naar de omvang van het dier. De
aanrijding van een groot dier houdt een wezenlijk risico in op zware verwondingen en/of
materiële schade.286 In dat geval zal men dan ook sneller reflexmatig uitwijken voor het dier.
Dit is anders bij kleinere overstekende dieren, zoals konijnen en katten. Hier zal bruusk
remmen gevaarlijker zijn, omdat de mogelijke aanrijding door een achterligger tot meer
schade zal leiden, dan de aanrijding van het dier. De chauffeur moet dus de afweging maken
welke handeling het minste risico op schade creëert: remmen of aanrijden van het dier.
280
Bepaalde rechtspraak spreekt van de vereiste dat het slachtoffer zich moet hebben onderworpen aan een evident, abnormaal, uitzonderlijk of zwaar risico. Zie H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK, “overzicht (1964-1978)”, TPR 1980, 1187; B.WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 180-181. 281
Bepaalde rechtsleer zegt dat de abnormaliteit van het risico voldoende is om als foutief te worden gezien. Zie S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 437. 282
Rb. Dinant 18 juni 1959, Jur. Liège 1959-60, 166. 283
Luik 8 november 1999, JLMB 2000, 766, noot D. PHILIPPE, dit is een inbreuk op art. 10.1.1° van het KB van 1 december 1975, zie B. TILLEMAN, “Aansprakelijkheid voor dieren”, in B. Tilleman en I. Claeys (eds.), buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 164. 284
Rb. Charleroi 9 januari 1965, De Verz. 1965, 742, noot S. 285
Volgens art. 10.2 van het KB van 1 december 1975 houdende algemeen reglement op de politie van het wegverkeer. 286
Rb. Brugge 11 april 1996, TGR 1996, 72; Rb Brussel (4de kamer), 17 januari 1949, De Verz. 1949, 369; Pol. Oudenaarde 17 december 2012, RW 2012-13, afl. 34, 1356.
85
208. Nochtans zegt bepaalde rechtspraak dat men van een normaal zorgvuldige bestuurder
niet mag verwachten dat hij in slechts luttele seconden een concrete afweging moet nemen
om de minst schadeverwekkende handeling te maken. De chauffeur zal namelijk meestal
reflexmatig reageren.287 Wanneer het slachtoffer plots opschrikt voor een hond en
reflexmatig remt, doet hij niet aan een foutieve risicoaanvaarding.288 Bij een reflexmatige
beweging is de grootte van het dier dan ook niet van belang.289 Het aanrijden van dieren zal
ook nog als foutief worden gezien indien de bestuurder -los van de snelheid- in een
eenrichtingsstraat of op een verboden straat voor een bepaald type voertuig rijdt. 290
Er is daarentegen geen sprake van een foutieve risicoaanvaarding, indien de chauffeur ’s
nachts, onder de snelheidslimiet, op een stuk waar de straatverlichting defect is (waardoor
de zichtbaarheid minder dan 200m is), op een groep koeien inrijdt die uit hun weide waren
ontsnapt..291 De koe was volgens de rechter in casu dan ook geen voorzienbare hindernis.
209. Dat het slachtoffer pas foutief een risico heeft aanvaard, indien de hindernis
voorzienbaar was, is een toepassing van de vereiste dat het slachtoffer zich bewust moet
zijn van het gevaarlijk karakter van de situatie waarin hij zich begeeft, of dit behoorde te zijn,
opdat de risicoaanvaarding als foutief kan worden aanzien.292 Het Hof van Cassatie heeft dit
bevestigd in een arrest van 14 januari 1974.293
210. Dhr. Falise, slachter van beroep, wordt door een boer gevraagd om te komen kijken
naar een kudde koeien, om ze later te slachten. Dhr. Hollert, pachter van de weide waar de
koeien staan, maakt de omheining open voor Falise, zodat hij de koeien kan naderen.
Tussen de koeien bevindt zich echter ook een stier. Op het moment dat Falise de koeien
nadert, komt de stier op hem afgewandeld. Falise laat zich hierdoor niet afschrikken en in
plaats van achteruit te deinzen en de weide te verlaten, wacht hij de stier op. Op het moment
dat de stier heel dichtbij is, schept deze Falise op en verwondt hem.
287
Ibid; B. Tilleman en I. Claeys (eds.), buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 164. 288
Pol. Brugge 7 september 1998, TAVW 1999, 130; Pol Brugge 10 december 2003, RW 2006-07, 534; Pol. Gent 18 oktober 2010, RW 2011-2012, nr. 18, 836. 289
Pol. Luik nr.04A972 14 juni 2006, VAV 2007, afl.2, 123. 290
Rb. Dinant 21 maart 1956, De Verz. 1957, 209. 291
Pol. Gent 30 juli 2002, T.AGR.R. 2005, afl. 4, 238. Zien in dezelfde zin Bergen 3 april 1987, De Verz. 1987, 487, noot M. LAMBERT. 292
H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK, “overzicht (1964-1978)”, TPR 1980, 1192; VANDENBERGHE, H., “Overzicht van de rechtspraak (2000-2008). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad.”, TPR 2010, 2105. 293
Cass., 14 januari 1974, Arr., Cass., 1974, 531.
86
211. Falise spreekt dhr. Hollert aan, omdat hij Falise had moeten verwittigen van de
kwaadaardigheid van de stier en de slachter de toegang tot de weide niet had mogen
verlenen, omdat hij weet had van het agressieve gedrag van het dier. De feitenrechter (en
het Hof van Cassatie) zegt dat slachtoffer Falise, rekening houdend met zijn professionele
ervaring met dieren, had moeten weten dat een stier zich agressief gedraagt, wanneer
iemand zijn weide betreedt en dat deze niet mag worden uitgelokt:
“op grond dat verweerder niet kon voorzien dat Falise, slachter van beroep en goed
bekend met het kwaadaardig karakter van de stier, in de weide zou blijven wanneer
de stier naderde en nog minder dat hij het tegen de stier zou opnemen en dat eiser
verweerder tevergeefs verwijt dat deze hem niet uitdrukkelijk de toegang tot de weide
heeft verboden, daar deze, zoals gezegd, niet zo beslist moest optreden tegenover
iemand die, naar hij wist, geen dwaas of geen kind of geen onkundig stedeling was,
maar een “dierenkenner" en een huisvriend,…”
Hier zou Falise volgens het hof een foutieve risicoaanvaarding hebben gepleegd. Dit wordt
als volgt geformuleerd:
“…dat anderzijds Falise vrijwillig en bewust een risico heeft gelopen en het zelfs
heeft verergerd door zijn onbezonnen optreden tegenover de stier, dat de eigenaar
van het dier niet kon voorzien…Overwegende dat het arrest beslist dat enerzijds eiser
werd gewaarschuwd voor de kwaadaardigheid van de stier en dat hij het risico dat
hij vrijwillig en bewust heeft gelopen door zijn onbezonnen optreden, heeft
verergerd en dat anderzijds verweerder normaal en voldoend voorzichtig is geweest
en geen fout in de zin van artikel 418 van het Strafwetboek heeft begaan…"
212. Falise werd door het Hof dan ook in het ongelijk gesteld en dhr. Hollert werd bevrijd van
aansprakelijkheid. Weliswaar werd dhr. Hollert in dit arrest niet aangesproken door zijn
hoedanigheid als eigenaar/bewaarder van het dier, maar werd hij strafrechtelijk
aangesproken krachtens art. 418 SW omdat hij onopzettelijke slagen en verwondingen zou
hebben gepleegd, door Falise toegang te verlenen tot de weide. De conclusies uit dit arrest,
kunnen echter ook worden toegepast op de gedragingen van slachtoffers die wel de
eigenaar/bewaarder krachtens art. 1385 BW aanspreken.294
294
Zie bv. Cass 6 januari 2012, C.11.0025.F.
87
213. Een interessant aspect van deze zaak, is dat de burgerlijke rechter in eerste aanleg
geopteerd had voor een gedeelde aansprakelijkheid bij de vordering via art. 1385 BW. De
rechter hield hierbij geen rekening met de billijkheid door een verdeling in gelijke delen uit te
spreken, maar baseerde zich op de ernst van de fout van slachtoffer Falise. Hij achtte de
slachter voor 2⁄3e aansprakelijk en de bewaarder slechts voor 1⁄3e.295 Deze uitspraak werd
wel later omgevormd en de aansprakelijkheid werd volledig ten laste van het slachtoffer
gelegd,296 toch is het vonnis in eerste aanleg een bron van inspiratie voor een alternatieve
aansprakelijkheidsverdeling tussen eigenaar/bewaarder en slachtoffer.297 Hierop wordt later
verdergegaan.298
214. Het feit dat het slachtoffer moet bewust zijn van het gevaar, heeft ook tot gevolg dat
aanvaarding van het risico niet kan worden ingeroepen tegen kinderen, aangezien zij per
definitie niet over voldoende intellectuele vermogens beschikken om het gevaar correct in te
kunnen schatten.299 Een voorbeeld hiervan is een arrest van het hof van beroep van Gent
van 8 maart 1994.300
215. In de late avond van 26 juli 1985 staat er in Gontrode een Chirojeugdfeest gepland.
Tijdens de voorbereiding van het feest, merkt Dominique A., één van de chiroleden en op dat
moment 13 jaar, een zwarte jachthond op die is vastgebonden aan een balustrade, dicht bij
de plaats waar de voorbereidingen plaatsvonden. Deze hond werd daar door eigenares
mevr. H. achtergelaten. Zij is zelf een oud-chiroleidster en komt meehelpen aan de
voorbereidingen. De hond trekt de aandacht van Dominique. Wanneer hij de hond nadert en
probeert te aaien, bijt de jachthond de jongen in zijn oor. Een deel van zijn oor moet hierdoor
geamputeerd worden.
216. Mevr. H, eigenares van de hond, beweert dat het slachtoffer het risico heeft aanvaard,
door dicht bij de hond te komen en hem te strelen. Daarbij gaat het hof onderzoeken of de
jongen daadwerkelijk het risico zou aanvaard hebben. Hierop antwoordt zij het volgende:
295
Corr. Dinant 7 februari 1972, Jur. Liège, 1971-72, 250. Zie infra II.6. 296
Luik 28 maart 1973, RGAR, 1974, 9336. 297
T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2204 298
Zie infra II.6. 299
H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK, “overzicht (1964-1978)”, TPR 1980, 1192. 300
Gent 8 maart 1994, RW 1996-97, 93.
88
“De stelling dat de jonge knaap, een risico zou hebben aanvaard door de hond te
gaan strelen, is onjuist. Allereerst wil het hof erop wijzen dat alleen de foutieve
risicoaanvaarding gevolgen kan hebben bij de beoordeling van de
foutaansprakelijkheid (immers de leer van de risicoaanvaarding is niet een
zelfstandige rechtsfiguur, maar een toepassing van de artikelen 1382 en 1383 van
het Burgerlijk Wetboek). Vervolgens is er foutieve risicoaanvaarding wanneer de
gedraging van het slachtoffer wijst op een fout van het slachtoffer zelf (= het
bewustzijn dat er risico’s worden genomen, gekoppeld aan het nalaten van het
nemen van de vereiste voorzorgsmaatregelen). Het staat vast dat Dominique A.,
zoals tal van andere kinderen, het dier is gaan strelen: dat is een normale reactie aan
de zijde van kinderen, en geldt zeker niet als fout. De suggestie dat het slachtoffer
door een onstuimig gedrag of door pesterijen het dier zou hebben aangezet tot bijten
vindt nergens steun in enig concreet en decisief gegeven. Er kan dus geen sprake
zijn van foutieve risicoaanvaarding.”
Hierdoor acht het hof de eigenares als enige aansprakelijk, niet enkel volgens art. 1385 BW,
maar ook volgens art. 1382 BW, omdat zij een fout heeft gepleegd door een gevaarlijke
jachthond zo dicht in de aanwezigheid van kinderen onbewaakt achter te laten.301
217. Het is aan de rechter om te oordelen of een kind over voldoende bewustzijn van het
gevaar, vaak verwoord als de toerekenbaarheid van het kind, beschikt, alvorens men van
risicoaanvaarding kan spreken. Uit vaste rechtspraak kan worden afgeleid dat het
beslissende criterium om over de toerekenbaarheid te oordelen, moet gezocht worden in het
onderscheidingsvermogen tussen goed en kwaad.302 Naast het begrip toerekenbaarheid,
wordt bij kinderen ook vaak gesproken over het begrip ‘jaren des onderscheids’. Dit is een
feitelijk begrip, waarbij de rechter oog moet hebben voor de fysieke en intellectuele
ontwikkeling van het kind in diens relatie met de schadeverwekkende handeling. Of het kind
de vereiste jaren des onderscheids bezit, hangt af van geval tot geval. Zo zou een kind van
13 jaar wel al moeten weten welke gevaren het spelen met vuur inhoudt, maar klaarblijkelijk
niet dat het aaien van een hond ook schadelijke gevolgen kan hebben.303 Het is mogelijk dat
het slachtoffer reeds de ‘jaren des onderscheids’ bereikt heeft en toch niet toerekenbaar is.
Dit is het geval bij geesteszieken.304
301
Opnieuw een bewijs dat een daadwerkelijke fout in de bewaking via art. 1382 BW wordt gesanctioneerd, en niet via art. 1385 BW. Zie supra II.3.2. 302
Luik 23 oktober 1973, Pas, 1974, II, 66; Rb. Antwerpen 18 januari 1973, Bull. Ass., 1975, 505. 303
H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK, “overzicht (1964-1978)”, TPR 1980, 1171. 304
Zie supra nr. 123.
89
218. De rechtspraak zal dan weer oordelen dat het slachtoffer wel het risico op schade heeft
aanvaard, wanneer een volwassen persoon een gevaarlijke hond wil aaien. Een voorbeeld
hiervan is een vonnis van de rechtbank van eerste aanleg te Turnhout van 22 mei 2009.305
219. Mevr. G. is samen met haar echtgenoot aanwezig op de kermis van Beerse op 23
september 2007. Daar ontmoeten zij een kennis, J.L. op een terras van een café. Deze
kennis heeft twee honden (boxers) mee, die op de grond liggen. Wanneer G. zich buigt om
de honden te aaien, schrikt één van de honden door de neerbuigende beweging en bijt de
vrouw in haar oogkas. J.L., eigenaar van de honden, beweert dat hij niet aansprakelijk zou
zijn, omdat G. het risico op schade zou aanvaard hebben, door twee voor haar onbekende
honden te willen aaien.306 De rechtbank zegt het volgende:
“Een hond blijft een dier. Zeker onbekenden voor het dier dienen er steeds op
beducht te zijn dat dieren onvoorspelbare reacties kunnen hebben bij het voordoen
van voor hen onverwachte bewegingen zoals goedbedoelde pogingen tot aaien. De
rechtbank meent dat het gedrag van het dier niet abnormaal of onvoorzienbaar
genoemd kan worden zodat de schade door de fout van G. werd veroorzaakt. Dit sluit
elke fout van L. uit. Er kan geen enkele aansprakelijkheid aan L. worden verweten
door een gebrek aan oorzakelijk verband.”
De rechtbank besluit dus impliciet dat het slachtoffer het risico heeft aanvaard. Wel grijpt zij
terug naar de klassieke bevrijdingsgrond van het slepende twijg-arrest. De rechtbank bevrijdt
de eigenaar van de hond dus niet puur op grond van de risicoaanvaarding.307
220. Nochtans wordt de risicoaanvaarding al vaak gebruikt om de fout van het slachtoffer te
beoordelen en de eigenaar/bewaarder te bevrijden: de eigenaar/bewaarder zou niet meer
moeten instaan voor het risico, indien het slachtoffer het risico aanvaard heeft.308 Volgens mij
kan de vermindering van aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder gemakkelijker
uitgelegd worden in het kader van risicoaanvaarding, dan volgens de bewoording die het Hof
van Cassatie erop nahoudt.
305
Rb. Turnhout (10e bis k.) nr. 08/1536/A, 22 mei 2009, VAV 2009, afl. 6, 417. 306
Zie ook Antwerpen 27 april 2005, RW 2007-08, 581. 307
Bij een dier dat men kent en vastneemt, is er geen sprake van risicoaanvaarding; zie Vred. Roeselare 21 april 2005, RW 2007-08, 1511. 308
Het is betwijfelbaar of een volledige bevrijding kan door risicoaanvaarding; zie infra II.6.
90
Bevrijding zou niet door een ontkenning van het causaal verband tussen het dier en de
schade (en dus een inbreuk op de equivalentieleer) zijn, maar eerder door een “opheffing”
van de aansprakelijkheid doordat het slachtoffer het risico (deels) heeft overgenomen. In de
volgende gevallen zou de theorie van de risicoaanvaarding alvast een toepassing kunnen
vinden:
- Een man die tijdens een kermis een plasje wil doen achter een vrachtwagen van de
kermisuitbaters, merkt een hond op die is vastgeketend aan de vrachtwagen. De man
schat verkeerdelijk in dat de hond niet tot bij hem kan komen en begint te plassen. De
hond bijt hem en de man geraakt verwond. Het slachtoffer had moeten weten dat hij
zich niet op die plaats mocht begeven (een normaal zorgvuldig persoon kon dit
weten) en op die plaats al zeker niet mocht plassen. Hij had ook moeten inzien dat de
hond een waakhond was, omdat hij de hond heeft zien liggen en zag dat hij was
vastgemaakt. De rechter zegt dat de fout van het slachtoffer de vermoede fout van de
eigenaar “opslorpt”. Hier kan ook gesteld worden dat het slachtoffer het risico op
schade aanvaardt, wanneer hij in het territorium van een waakhond komt.309
- Een man wandelt met zijn hond op het voetpad en ziet aan de overkant van de straat
twee vrouwen en een rottweiler. Plotsklaps versnelt hij zijn pas en zet hij het op een
lopen voor de hond, wanneer deze in zijn richting kijkt. De rottweiler richt zijn
aandacht hierdoor op de man en loopt hem achterna. De man struikelt en de hond bijt
de man. De rechter oordeelt dat de man uitsluitend aansprakelijk is, door zijn
onnodige en overdreven vluchtreactie.310
- Het geval van de kat die tussen de benen van de buurvrouw loopt, waarop de
buurvrouw struikelt.311
- De gids van de zoo die met haar rug dicht bij de kooi van de Bengaalse tijger gaat
staan en wordt vastgegrepen en verwond door de tijger.312
221. In hogergenoemde gevallen (en nog veel meer) werd het slachtoffer als enige
aansprakelijk gesteld voor de schade. De meeste rechters verwijzen hiervoor naar de
uitzondering van het slepende twijg-arrest, hoewel er in ieder geval sprake is van een
bewuste aanvaarding van enige vorm van risico op schade door het slachtoffer. De
309
Gent 21 november 2008, T.Verz .2009, afl. 3, 309; H. VANDENBERGHE; “Aansprakelijkheid voor dieren”, TPR 2011, afl. 2, 496. 310
Gent 20 februari 2004, RGAR 2005, afl. 4, nr. 13.974. 311
Antwerpen 20 maart 2002, NjW 2002, afl. 4, 134, noot. 312
Antwerpen 11 april 2007, TBBR 2010, afl. 2, 98; H. VANDENBERGHE; “Aansprakelijkheid voor dieren”, TPR 2011, afl. 2, 496.
91
slachtoffers waren zich iedere keer bewust van de mogelijke schadelijke gevolgen van hun
daden.
222. Het is dan ook vereist dat het slachtoffer in bepaalde mate moet kunnen inschatten wat
de mogelijke gevolgen zijn. Hij moet met andere woorden de grootte van het risico waaraan
hij zich onderwerpt kunnen inschatten, alvorens hij dit risico kan aanvaarden en als het ware
kan overnemen van de eigenaar/bewaarder. Indien het slachtoffer verkeerd geïnformeerd
wordt door de eigenaar/bewaarder over de grootte van het risico, kan hij dit risico niet
aanvaarden.
223. Een voorbeeld hiervan is te vinden in een arrest van het hof van beroep te Luik van 20
oktober 2011.313 Een jonge vrouw komt op bezoek bij de buren van haar tante, om een
reservesleutel van het huis van de tante te krijgen. De buren hebben op hun boerderij een
hond, Porthos. Wanneer de vrouw de boerderij nadert, begint de hond te grommen. Vanaf
dat de vrouw echter de binnenkoer betreedt, stopt de hond meteen met grommen, komt
dichter bij de vrouw en vraagt om te worden geaaid. De buurvrouw zegt tegen de jonge
vrouw dat het een heel lieve hond is, die graag speelt met kinderen.314 De buurvrouw laat de
jonge vrouw alleen achter met de hond, terwijl ze de reservesleutel gaat halen. De jonge
vrouw hurkt naast de hond om hem te aaien. Zonder enige waarschuwing springt de hond
naar de vrouw en bijt haar.
224. De eigenaars van de hond beweren dat de jonge vrouw een fout zou hebben begaan,
door het dier te naderen, terwijl de baas er niet bij was en terwijl de hond al had gegromd
toen de jonge vrouw de boerderij betrad. De feiten zijn gelijkaardig aan het vonnis van de
rechtbank van eerste aanleg van Turnhout van 22 mei 2009, namelijk een vrouw die een
hond probeert te aaien en plotsklaps gebeten wordt. Toch oordeelt het hof in dit geval
enigszins anders. Het hof van beroep te Luik stelt:
“Contrairement à ce que soutiennent les intimés, la faute de la victime doit s’apprécier
en fonction des circonstances de l’espèce.”
225. Het hof gaat onderzoeken of het slachtoffer in casu een fout heeft gepleegd. Hierbij
spreekt zij niet over risicoaanvaarding, maar hanteert zij de algemene zorgvuldigheidsnorm.
313
Luik (20e k.), 20 oktober 2011, T.Verz. 2012, afl. 4, 530-531.
314 “Madame S. est venue voir, m’a dit d’entrer sans crainte, que le chien était gentil, qu’il jouait avec
les enfants (la ferme est ouverte aux acheteurs de produits locaux), sans problèmes.”
92
Het hof stelt het volgende vast:
“Aucune faute de conduite ne peut être reprochée à l’appelante qui n’est pas sensée
connaître la psychologie canine, à l’instar de toute personne non propriétaire d’un
chien. C’est aux maîtres d’apprécier le danger que leur animal peut représenter
à l’égard de certaines personnes craintives sur lesquelles le chien croit pouvoir
exercer sa domination, et non l’inverse.”
Het hof concludeert dus dat aan het slachtoffer geen enkele gedragsfout kan verweten
worden. De hond heeft inderdaad gegromd naar de vrouw, maar stopte daarmee en begon
in de plaats daarvan te snuffelen en te likken aan het slachtoffer. De eigenaars hebben de
hond niet vastgemaakt en hebben het slachtoffer alleen achtergelaten met de hond. Het erf
is daarnaast voor iedereen toegankelijk. De fout ligt dus eigenlijk bij de eigenaars. Het zijn de
eigenaars die moeten inschatten hoe gevaarlijk hun hond is en niet de anderen. In casu
gaven de eigenaars eigenlijk een valse verwachting van het gedrag van de hond aan het
slachtoffer, doordat één van hen zei dat de hond heel lief is en ook goed overweg kan met
kinderen.315
226. Het slachtoffer kon in casu niet correct inschatten hoe gevaarlijk de hond in
werkelijkheid was, omdat de eigenaars haar een verkeerd beeld hadden gegeven van de
hond. Net hierdoor heeft het schadegeval zich voorgedaan. Het slachtoffer was namelijk van
nature uit doodsbenauwd voor honden en was op haar hoede toen de hond begon te
grommen. Pas toen de buurvrouw zei dat het een heel lieve hond is, durfde ze de hond te
aaien.316 Hierdoor is dan ook niet aan één van de toepassingsvoorwaarden van de
risicoaanvaarding voldaan en kan bevrijding van aansprakelijkheid van de eigenaars door
risicoaanvaarding van het slachtoffer niet worden ingeroepen.
227. Het is belangrijk dat het slachtoffer het potentiële gevaar kent, hetzij op grond van
persoonlijke ervaring (bijvoorbeeld de slachter die moet weten dat een stier gevaarlijk is),317
hetzij omdat hij voor het gevaar werd gewaarschuwd door de eigenaar/bewaarder.318 Een
bezoeker die een afgesloten terrein betreedt, waar duidelijk een bord staat met het opschrift
“hier waak ik, betreden op eigen risico”, kan aldus niet de eigenaar aanspreken voor zijn
315
Zie ook Luik 10 april 1997, De Verz. 1998, 109, noot M. LAMBERT. 316
“Moi qui ai une peur bleue des chiens, plus pour faire plaisir à Mme S. que par envie,pendant qu’elle était allée chercher la clé dans la maison, je me suis penchée vers le chien, … “ 317
Cass. 14 januari 1974, Arr. Cass., 1974, 53. 318
B. TILLEMAN, “Aansprakelijkheid voor dieren”, in B. Tilleman en I. Claeys (eds.), buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 163.
93
schade, omdat deze het slachtoffer duidelijk heeft verwittigd met het bord. Hij heeft in dat
geval inderdaad het terrein op eigen risico betreden en het hoge risico op schade
aanvaard,319 behalve wanneer hij het terrein wel moest betreden, omdat er bijvoorbeeld geen
bel was.320
228. Wanneer de aansprakelijkheid van de eigenaars in het arrest van 20 oktober 2011
wordt beoordeeld volgens het oude criterium van het onweerlegbare vermoeden van fout,
dan zijn er enkele knelpunten. De rechter hoeft in principe de fout van de
eigenaar/bewaarder niet meer te onderzoeken, maar hier neemt hij toch het foutieve gedrag
van de eigenaars in acht bij het beoordelen van het al dan niet foutief gedrag van het
slachtoffer. Wanneer dus door een eigenaar/bewaarder wordt aangehaald dat het slachtoffer
een fout heeft gepleegd, zal er toch een onderzoek zijn naar een mogelijke fout van de
eigenaar/bewaarder. Er kan namelijk moeilijk besloten worden dat het slachtoffer geen fout
heeft gepleegd, als op geen enkele wijze wordt gekeken naar het gedrag van de
eigenaar/bewaarder in de concrete situatie.
229. De bewijslast wordt zo opnieuw geneutraliseerd. Het slachtoffer moet de fout van de
eigenaar/bewaarder bewijzen en de eigenaar/bewaarder moet de fout van het slachtoffer
aantonen. Hierdoor wordt in feite aan het onweerlegbaar vermoeden van fout van de
eigenaar/bewaarder voorbijgegaan, wanneer deze maar enige aanwijzingen heeft dat het
slachtoffer een fout zou hebben gepleegd. De bijkomende bescherming die het slachtoffer
had door het onweerlegbaar vermoeden van fout, is dus niet van toepassing, wanneer de
eigenaar/bewaarder aanvoert dat het slachtoffer een fout heeft gepleegd. In dat geval zal het
slachtoffer opnieuw de zware bewijslast over zijn schouders krijgen.
II.4.4. Conclusie
230. Indien de aansprakelijkheid voor dieren wordt gezien als een risicoaansprakelijkheid,
dan kan de (al dan niet gehele) bevrijding van de aansprakelijkheid van de
eigenaar/bewaarder op een andere manier uitgelegd worden dan verwoord in het slepende
twijg-arrest. Dat een fout van het slachtoffer ervoor kan zorgen dat de eigenaar/bewaarder
bevrijd is, valt volgens mij beter uit te leggen indien de fout van het slachtoffer als een vorm
van risicoaanvaarding wordt aanzien. Hoewel de leer van de risicoaanvaarding een pure
toepassing is van het algemeen foutbegrip van art. 1382-1383 BW en veel rechtsleer dan
319
Rb. Turnhout (derde kamer), 2 mei 1996, Turnhouts rechtsleven 1995-96, 71. 320
Vred. Hamme 10 februari 1987, T. Vred. 1991, 227.
94
ook beweert dat de leer van de risicoaanvaarding zou moeten verlaten worden,321 toch lijkt
het nog steeds een plaats te verdienen plaats bij art. 1385 BW. Dat de leer van de
risicoaanvaarding nog vaak wordt gebruikt bij art. 1385 BW, bewijzen de vele vonnissen en
arresten die ernaar verwijzen.322
231. Het principe valt dus samen te vatten als volgt: in principe is de eigenaar/bewaarder
aansprakelijk voor de schade, omdat hij krachtens art. 1385 BW moet garant staan voor de
mogelijke schade, veroorzaakt door zijn dier. Indien het slachtoffer zich bewust was van het
risico op schade dat door de interactie met het dier kan ontstaan én indien het risico zich
verwezenlijkt door een foutieve handeling of nalaten van het slachtoffer, dan heeft hij het
risico aanvaard. Het is dan ook vanzelfsprekend dat de eigenaar/bewaarder niet voor alle
schade zal moeten instaan, indien er sprake is van risicoaanvaarding. In hoeverre de
eigenaar/bewaarder bevrijd zal zijn en het slachtoffer dus zelf de schade moet dragen, staat
niet vast. Dit wordt hierna besproken.323
II.5. NORMAAL EN VOORZIENBAAR GEDRAG VAN EEN DIER
II.5.1. Probleemstelling
232. Het slepende twijg-arrest stelt dat het gedrag van het dier normaal en voorzienbaar
dient te zijn, bij een fout van het slachtoffer, alvorens de eigenaar/bewaarder volledig te
bevrijden van aansprakelijkheid.324 Hogerop werd reeds besproken wat kan worden verstaan
onder ‘gedrag van een dier’, daarnaast werd ook aangegeven hoe rechters komen tot het
‘normaal en voorzienbaar’ gedrag van het dier.
233. De vraag stelt zich echter waarom het Hof van Cassatie deze voorwaarde heeft ingelast
in het arrest. De eigenaar/bewaarder wordt bevrijd van aansprakelijkheid, mede volgens het
gedrag dat het dier vertoont. Dit impliceert dus dat de eigenaar/bewaarder slechts voor
bepaalde gedragingen van het dier instaat. Wanneer art. 1385 BW aanzien wordt als een
321
Bepaalde rechters lijken niet te willen onderzoeken of er sprake is van een risicoaanvaarding, omdat de leer van de risicoaanvaarding geen zelfstandig rechtsfiguur is die het verband tussen de gedraging van het dier en de schade verbreekt. Zie Brussel 16 december 2008, nr. 2006AR2573 www.juridat.be; Zie infra II.6. 322
Zie bv. ook nog Brussel 28 juli 2008, nr. 2004/AR/2798, www.juridat.be, Brussel 24 juni 2008, nr. 2006/AR/1406, www.juridat.be. 323
Zie infra II.6. 324
Bij een fout van een derde wordt vereist dat de reactie van het dier “onvoorzienbaar en onvermijdbaar” was voor de eigenaar/bewaarder. Zie Cass. 19 januari 1996, Arr. Cass. 1996, 78, Pas. 1996, I, 87 en RW 1998-99, 1430, noot.
95
risicoaansprakelijkheid, zou dit er ook op wijzen dat de eigenaar/bewaarder niet voor alle
risico’s moet instaan, die het dier kan meebrengen, maar slechts voor enkele.
234. Het lijkt opportuun om te onderzoeken of uit de vereiste dat het dier zich normaal en
voorzienbaar heeft gedragen, er een inhoud kan worden gegeven aan het te dekken risico
door de eigenaar/bewaarder. De reden waarom de eigenaar/bewaarder niet altijd
aansprakelijk is bij een bepaald gedrag van het dier en hoe dit moet gezien worden vanuit
het standpunt dat art. 1385 BW een risicoaansprakelijkheid is, wordt hierna dan ook
bekeken.
II.5.2. De fout van het slachtoffer ‘slorpt’ het normaal en voorzienbaar gedrag
van het dier op
235. Er zijn verschillende argumenten denkbaar waarom de eigenaar/bewaarder pas vrijuit
gaat indien het gedrag van het dier normaal en voorzienbaar was bij een fout van het
slachtoffer (of een derde).
236. Bepaalde auteurs leggen de reden van de bevrijding van aansprakelijkheid door een
fout van het slachtoffer bij de causaliteit, zoals valt af te leiden uit de letterlijke lezing van het
slepende twijg-arrest. Omdat art. 1385 BW een onweerlegbaar vermoeden van fout zou
bevatten, kan de eigenaar/bewaarder zich enkel bevrijden door een vreemde oorzaak als
bewijs van het gebrek aan causaal verband in te roepen, indien de schade en het gedrag
van het dier vaststaat.325 Doordat het slachtoffer geen rekening zou hebben gehouden met
het normaal en voorzienbaar gedrag van het dier, is zijn fout zo zwaar, dat het de causaliteit
van het dierlijk gedrag verbreekt. De fout van het slachtoffer zou de oorzakelijkheid van het
feit van het dier ‘opslorpen’.326 Aldus zou er geen causaal verband meer zijn tussen het
gedrag van het dier en de schade.327 Ook wordt vaak aangehaald dat de fout van het
slachtoffer in dat geval ook de fout van de eigenaar/bewaarder ‘opslorpt’.328
237. Deze visie lijkt volgens mij onbevredigend. Er wordt geen verklaring gegeven voor wat
wordt bedoeld met het ‘opslorpen’ van de causaliteit. Er kan hieruit geen vast mechanisme
325
T. VANSWEEVELT, ‘De fout van het slachtoffer en het normaal en voorzienbaar gedrag van een dier vormen samen een bevrijdingsgrond voor de bewaarde van dat dier (art. 1385 B.W.)’, (noot onder Brussel 30 september 1987), TBBR 1989, 252; W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, 266-267; B. WEYTS, o.c., RW 1998-99, 933. 326
H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, K. GEELEN en S. DECOSTER, Overzicht van rechtspraak, aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1979-84)”, TPR, 1987, 1557; M. MAHIEU, (noot onder Rb. Nijvel 6 februari 1979), JT 1979, 254. 327
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 13. 328
Zie bv. Gent 10 oktober 2008, nr. 2008AR128, noot P. GRAULUS, www.juridat.be
96
worden afgeleid. Uit dit standpunt kan geen werkelijke relatie worden blootgelegd tussen de
fout van het slachtoffer en de bevrijding van aansprakelijkheid.
Door het onduidelijke woord ‘opslorpen’ of zelfs ‘uitschakelen’ te gebruiken, kan aldus niet
achterhaald worden wat het juiste mechanisme is. Er wordt ook geen echt onderscheid
gemaakt naar de rol van de fout van het slachtoffer in de totstandkoming van de schade.
238. Daarnaast is dit opnieuw een inbreuk op de equivalentieleer. Bij de equivalentieleer is
het beginsel dat alle fouten die een noodzakelijke voorwaarde zijn voor de schade, leiden tot
aansprakelijkheid.329 Uitspraken waar het verband tussen de eerste fout (hier in theorie de
onweerlegbaar vermoede fout, maar feitelijk het gedrag van het dier) en de schade wordt
ontkend op de enige grond dat een causaal verband met een tweede fout is vastgesteld,
maar niet is aangetoond dat de schade ook zou ontstaan zijn zonder de eerste fout, moeten
verbroken worden.330 Dit geldt ook op het vlak van de bijdrage. Wanneer de volledige
schadelast gelegd wordt op degene die een zware fout heeft begaan, terwijl een auteur van
een andere minder zware (hier onweerlegbaar vermoede) fout vrijuit gaat, zonder dat is
vastgesteld dat de schade ook zou zijn ontstaan zonder de tweede fout, moet dit verbroken
worden.331 Hier wordt gezegd dat de fout van het slachtoffer zo zwaar is, dat dit het causaal
verband én de fout van de eigen/bewaarder opslorpt. Nochtans kan de fout van het
slachtoffer nergens mee worden vergeleken. De hoegrootheid van de fout van de
eigenaar/bewaarder kan door zijn onweerlegbaarheid namelijk niet vastgesteld worden. Het
causaliteitsprobleem wordt door deze rechtsleer en het Hof van Cassatie verplaatst naar het
vlak van de fout en zo wordt het tegenbewijs (het foutloos gedrag) van een onweerlegbaar
vermoeden van fout aanvaard ten laste van de eigenaar of de bewaarder.332
239. In feite lijkt in dit opzicht de equivalentieleer verlaten te worden en wordt meer geneigd
naar de leer van de adequate oorzaak. In dit geval worden niet alle, maar enkel de meest
relevante oorzaken in causaal verband met de schade gezien. Hier wordt dus enkel de fout
van het slachtoffer in causaal verband gezien met de schade en niet meer het gedrag van
het dier of de vermoede fout van de eigenaar/bewaarder.333 Nochtans is in België nog steeds
de equivalentieleer het basisprincipe.334 Het is frappant dat net het Hof van Cassatie de
329
H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, Brugge, Die Keure, 2011, 79. 330
Cass. 24 maart 1999, Arr.Cass 1999, 177; Cass. 19 november 1999, Arr. Cass. 1999, 616; Cass 24 november 1999, Arr.Cass. 1999, 627; Cass. 30 mei 2001, Arr.Cass 2001, 1030; Cass. 10 mei 2007, Pas. 2007, 888. 331
Cass. 6 februari 2003, verkeersrecht 2003, 239; cass. 23 juni 2005, Pas. 2005, 1416; cass. 21 juni 2007, Pas. 2007,1290. 332
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57,
12. 333
Dit kan men dan ook beweren bij de fout van een derde als vreemde oorzaak. 334
H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, Brugge, Die Keure, 2011, 79-84.
97
equivalentieleer in beginsel sinds een halve eeuw bevestigt, blijft vasthouden aan het
beginsel (mits enige uitzonderingen) en beslissingen verbreekt die een van het
equivalentieleer afwijkend causaliteitsbegrip hanteren.335 Het Hof van Cassatie lijkt dus in het
slepende twijg-arrest een uitzondering toe te passen op haar eigen causaliteitsbegrip.
240. Omdat we in principe nog steeds moeten uitgaan van het principe dat de
equivalentieleer moet gerespecteerd worden, mogen rechters dus niet zomaar de fout van
het slachtoffer, omwille van zijn zwaarwichtigheid, het gedrag van het dier en de
onweerlegbaar vermoede fout van de eigenaar aan de kant laten zetten. Er moet een andere
reden gevonden worden, die verklaart waarom de eigenaar/bewaarder niet meer zou moeten
instaan voor het risico dat zijn dier creëert, indien het slachtoffer een fout pleegde en het dier
normaal en voorzienbaar reageerde.
II.5.3. Enkel aansprakelijk voor spontaan, niet uitgelokt gedrag
241. De auteurs die beweren dat een spontane gedraging van het dier nodig is, zagen hierin
een verklaring voor een bevrijding van aansprakelijkheid.
Zo kan uit die rechtsleer gehaald worden dat de eigenaar/bewaarder enkel aansprakelijk is
voor de spontane gedragingen van het dier, in die zin dat met ‘spontaan’ ook wordt bedoeld
dat het gedrag niet was uitgelokt.336 Op het eerste zicht lijkt het billijk dat de
eigenaar/bewaarder niet moet instaan voor het risico dat het dier kan creëren, indien dit
risico wordt ‘uitgelokt’ door het slachtoffer, bijvoorbeeld bij het slaan van een hond. Een
ander voordeel is dat deze zienswijze zou overeenstemmen met de equivalentieleer,
aangezien het een bijkomende voorwaarde inlast in het artikel. Indien niet aan deze
voorwaarde is voldaan, dan is het artikel niet toepasbaar, zonder een inbreuk te betekenen
op de equivalentieleer. Ook stemt deze redenering overeen met rechtsleer die beweert da de
vreemde oorzaak bij aansprakelijkheid voor dieren een andere dekking heeft, dan bij andere
(risico)aansprakelijkheden. De vreemde oorzaak heeft niet meteen de schade, maar eerder
het gedrag van het dier ‘veroorzaakt’. Het gedrag van het dier leidt niet tot aansprakelijkheid,
335
Cass. 8 oktober 1992, Arr.Cass. 1992, 1177; Cass. 29 november 1995, Arr. Cass. 1995, 1054; Cass. 24 november 1999, Arr. Cass. 1999, 625; Cass 30 april 2003, Arr.Cass. 2003, 1079. 336
Zie bv. H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE, L. WYNANT en M. DEBAENE, “Overzicht van rechtspraak. Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad 1994-1999”, TPR 2000, nr. 84; Pol. Oudenaarde 17 december 2012, RW 2012-13, afl. 34, 1356; R. ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2318.
98
omdat dit gedrag werd uitgelokt, doordat het dier onderworpen was aan een vreemde
oorzaak.337
242. Een voorbeeldarrest, waarin dit standpunt kan gevolgd worden, is een arrest van het
Hof van Cassatie van 26 februari 1987.338 Een ruiter die van haar paard viel, werd geraakt
door een hoefslag. De feitenrechter had de bewaarder bevrijd, niet doordat het slachtoffer
een fout zou hebben gepleegd, maar doordat het dier geen actieve rol in de totstandkoming
van de schade had gespeeld, omdat de ruiter niet door toedoen van het paard was gevallen.
Deze uitspraak is inderdaad betwijfelbaar, gezien het dier wel door een actieve beweging
(een hoefslag) schade had veroorzaakt. Het slachtoffer gaat in cassatie tegen dit arrest. Het
arrest zou namelijk onterecht hebben vastgesteld dat de schade niet door toedoen van het
paard is veroorzaakt, omdat:
“…het voor de toepassing van artikel 1385 van het Burgerlijk Wetboek niet relevant is
of het toedoen van het dier, ten deze de hoefslag, zelf door een andere
omstandigheid is veroorzaakt, zoals ten deze de voorafgaande val van de ruiter, en
dat het evenmin ter zake doet dat die val zelf niet door het paard was
veroorzaakt…dat het arrest, nu het had vastgesteld dat eiseres een hoefslag had
gekregen nadat zij was gevallen en dat zij haar rechterarm had gebroken, niet naar
recht kon beslissen dat niet was aangetoond dat het paard, dat onder bewaring
van de eerste verweerster stond, een actieve rol heeft gespeeld bij de
totstandkoming van de schade van eiseres en dat artikel 1385 van het Burgerlijk
Wetboek derhalve niet moest worden toegepast (schending van die bepaling)”
Het Hof van Cassatie verwerpt echter dit middel van het slachtoffer en verwerpt het
cassatieberoep. Zij oordeelt dat het hof van beroep als feitenrechter op grond van de
concrete omstandigheden terecht heeft geoordeeld dat:
“…het feit dat de arm van eiseres werd geraakt door de hoefslag, waardoor de
schade ontstond, niet kan worden aanzien als een feit dat door het dier is
veroorzaakt, in de zin van artikel 1385 van het Burgerlijk Wetboek.”
243. Daarna roept het Hof de uitzondering van het slepende twijg-arrest in, namelijk dat de
eigenaar/bewaarder niet aansprakelijk is, bij een fout van het slachtoffer en een normaal en
voorzienbaar gedrag van het dier en bevestigt dan ook het arrest van de feitenrechter.
Impliciet voert het Hof van Cassatie dus eigenlijk aan dat de hoefslag was uitgelokt door de
337
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 12. 338
Cass. 26 februari 1987, Arr. Cass. 1986-87, 853 en Pas. 1987, I, 772.
99
(schijnbaar foutieve) val van de ruiter en daarom zou art. 1385 BW niet gelden. Een uitgelokt
gedrag kan niet aanzien worden als “een feit dat door het dier is veroorzaakt”.
244. Deze visie lijkt volgens mij niet gevolgd te kunnen worden. Ten eerste is het moeilijk te
begrijpen dat een hoefslag van een dier niet als een feit van dat dier aanzien wordt en is
hierboven reeds aangetoond dat er eigenlijk geen actieve rol nodig is van het dier.339
Daarnaast lijkt het zeer moeilijk om te weten wat men precies moet verstaan onder een
uitlokking. Zo zou uit bepaalde rechtspraak kunnen gehaald worden dat het gedrag van het
dier moet zijn uitgelokt door het slachtoffer zelf,340 alvorens een bevrijding van
aansprakelijkheid mogelijk is. Het slachtoffer dat struikelt over een hond, omdat deze hond
werd aangetrokken door enkele spelende kinderen en tussen de benen liep van het
slachtoffer zal wel art. 1385 BW kunnen inroepen en haar schade laten vergoeden,341 terwijl
het slachtoffer dat struikelt over een kat omdat de kat werd aangetrokken door het eten dat
het slachtoffer vasthad en zo tussen haar benen liep, zelf haar schade moet dragen en geen
beroep kan doen op art. 1385 BW. Zij zou het gedrag van de kat zelf hebben uitgelokt.342
245. Nochtans zijn er zaken, waar het gedrag van het dier niet werd uitgelokt door het
slachtoffer, en waar het slachtoffer toch niet art. 1385 BW kon inroepen. Het beste voorbeeld
hiervan is het slepende twijg-arrest zelf, waar de hoefslag van het paard in feite werd
uitgelokt door een tak (een twijg) die tussen één van de hoeven van het paard vastzat,
waarop deze door te stampen de tak probeerde los te krijgen.343 Zo zal ook in het
verkeersrecht het slachtoffer dat in een verboden straat rijdt, moet uitwijken voor een
overstekend dier en dus geen gedrag heeft uitgelokt,344 zich even moeilijk kunnen beroepen
op art. 1385 BW, als de snelheidsduivel die paarden bij het voorbijsteken doet opschrikken
en zo een schadelijke gedraging van het dier ‘uitlokt’.345
246. Het zou zeer onbillijk zijn dat het slachtoffer art. 1385 BW niet kan inroepen, ook al werd
het gedrag niet door hemzelf uitgelokt. Ook spreekt het arrest van 26 februari 1987 het
slepende twijg-arrest gedeeltelijk tegen. In het arrest van 1987 is er klaarblijkelijk geen
gedrag van het dier dat de schade heeft veroorzaakt, omdat de hoefslag werd uitgelokt door
de (foutieve) val van de ruiter en hieraan voorafging. In het slepende twijg-arrest wordt dan
weer wel een foutieve gedraging van het slachtoffer (het behouden van een korte rijafstand)
als enige oorzaak van de schade aanzien, terwijl er nochtans een gedraging van het dier
339
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 12. Zie supra hoofdstuk 2.III.2. 340
Of een derde bij bevrijding door de fout van een derde. 341
Antwerpen 5 april 2006, RABG 2007, 1295. 342
Antwerpen 20 maart 2002 NJW 2002, afl. 4, 134, noot. 343
Zie supra hoofdstuk 2.V.2. 344
Rb. Dinant 21 maart 1956, De Verz. 1957, 209. 345
Brussel (1e k.) 15 mei 2000, Verkeersrecht 2001, 196.
100
was die voorafgaand werd uitgelokt door de vastzittende tak. Bovendien moet er ook mee
rekening worden gehouden dat wanneer het gedrag van het dier en de fout van het
slachtoffer los van elkaar de schade hebben vergroot (bijvoorbeeld waar het paard plots
steigerde en de ruiter de teugels niet goed vasthad),346 er in feite een gedeelde
aansprakelijkheid zou moeten zijn.347 Het is dan ook moeilijk te bepalen wanneer de fout van
het slachtoffer het gedrag van het dier heeft uitgelokt en wanneer de fout van het slachtoffer
en het gedrag van het dier los van elkaar de schade hebben vergroot. Ook in het arrest van
1987 kan worden geargumenteerd dat de val van de ruiter en de hoefslag van het paard elk
op zich tot de schade hebben geleid.
247. Deze redenen, en het feit dat art. 1385 BW eigenlijk geen actieve rol van het dier
vereist, sluiten uit dat de eigenaar/bewaarder enkel zou aansprakelijk zijn voor het risico dat
het dier spontaan, zonder enige uitlokking een schadeverwekkend gedrag pleegt.
248. In Nederland, waar algemeen aanvaard wordt dat de aansprakelijkheid voor dieren een
risicoaansprakelijkheid betreft,348 wordt nochtans vaak naar boven gebracht dat het risico
waar de eigenaar/bewaarder aansprakelijk voor is, het gevaar is dat schuilt in de ‘eigen
energie’ van het dier en het onberekenbare dat in die energie ligt opgesloten.349
Alvorens de eigenaar/bewaarder aansprakelijk kan worden gesteld, is er een gedraging uit
‘eigen energie’ van het dier nodig.350 Daarom zal er geen aansprakelijkheid zijn wanneer een
besmet varken andere varkens besmet in Nederland, wegens gebrek aan deze ‘eigen
energie’.351 Ook in Nederland wordt dit bekritiseerd, omdat dit niet zou stroken met de
risicoaansprakelijkheid en zou terugverwijzen naar de schuldaansprakelijkheid.352
346
Zie supra hoofdstuk 2.5.II. 347
S. VEREECKEN, “Aansprakelijkheid voor dieren. Invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak” NJW 2006, afl. 143, 434-443 en H., VANDENBERGHE, “Aansprakelijkheid voor dieren” TPR 2011, afl. 2, 437. 348
Zie o.a. HR 27.4.2001 NJ 2002 nr. 54 met noot Brunner, VR 2001 nr. 136; HR 25.10.2002 NJ 2004 nr. 556 met noot Hijma, VR 2003 nr. 9; Gerechtshof Arnhem 16 maart 2004, L&S 2004, nr. 218. 349
HR 24.2.1984 NJ 1984 nr. 415 met noot Van der Grinten; J.M. DUNNÉ, Verbintenissenrecht deel 2. Onrechtmatige daad. Overige verbintenissen, Deventer, Kluwer, 2004, 571 572; E. BAUW, Onrechtmatige daad: aansprakelijkheid voor zaken, Deventer, Kluwer, 2008, 68 – 69; C.J.M. KLAASSEN, Risico-aansprakelijkheid, Zwolle, W.E.J. Tjeenk Willink, 1991, 144 – 145; G.H.A. SCHUT, Onrechtmatige daad, Deventer, W.E.J. Tjeenk Willink, 1997, 133; J. SPIER, T. HARTLIEF, G.E. VAN MAANEN en R.D. VRIESENDORP, Verbintenissen uit de wet en schadevergoeding, Deventer, Kluwer, 2009, 126. 350
Zie supra hoofdstuk 2.III.2. 351
HR 24 februari 1984, NJ 415, noot G. 352
J.M. DUNNÉ, Verbintenissenrecht deel 2. Onrechtmatige daad. Overige verbintenissen, Deventer, Kluwer, 2004, 573; C.J.M. KLAASSEN, Risico-aansprakelijkheid, Zwolle, W.E.J. Tjeenk Willink, 1991, 151.
101
II.5.4. Het normaal en voorzienbaar gedrag als autonoom criterium
249. Bepaalde rechtsleer stelt dan weer dat het abnormaal en onvoorzienbaar gedrag van
het dier als een autonoom en zelfstandig criterium moet aanzien worden. Het dier moet als
afzonderlijke toepassingsvoorwaarde zich abnormaal en/of onvoorzienbaar hebben
gedragen, alvorens art. 1385 BW toepasselijk is.353 Dit zou verklaren waarom de eigenaar
van de waakhond niet aansprakelijk is voor de beet aan een inbreker. Het is namelijk
normaal voor een waakhond om te bijten naar een inbreker. In dat geval zou geen juridische
causaliteit meer zijn.354 Ook wanneer er geen fout van het slachtoffer is, moet het gedrag van
het dier abnormaal of onvoorzienbaar zijn, alvorens de eigenaar/bewaarder aansprakelijk
kan gesteld worden.355 Daarom zal men niet aansprakelijk zijn voor de schade veroorzaakt
door het rondslingerend dier of een opgeschrokken dier door een bliksemschicht. De
ontploffing of de bliksem is dan wel een abnormale gebeurtenis, maar het gedrag van het
dier was zeer normaal.356 Vaak wordt ook een reflexmatige beweging van het dier als
normaal gezien.357
250. De benadeelde zal moeten het abnormaal en onvoorzienbaar gedrag van het dier
aantonen om de eigenaar/bewaarder aansprakelijk te stellen. Wanneer het slachtoffer zelf
het gedrag heeft uitgelokt, kan het gedrag van het dier niet als abnormaal en onvoorzienbaar
worden gezien en kan de eigenaar/bewaarder niet aansprakelijk worden gesteld. Ook wordt
in deze redenering de equivalentieleer niet miskend. Het dier kan dan wel een schakel in de
totstandkoming van de schade hebben betekend, toch wordt de equivalentieleer niet
geschonden, indien de eigenaar/bewaarder niet aansprakelijk wordt gesteld. Er is namelijk
niet aan de aansprakelijkheidsvoorwaarde van een abnormaal en onvoorzienbaar gedrag
van het dier voldaan.358 Er moet dus een causaal verband bestaan tussen het abnormale en
onvoorzienbare gedrag van het dier en de schade.359
353
T. VANSWEEVELT, “Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2212; L. CORNELIS, Beginselen, 596-597 die spreekt over het abnormale of onvoorzienbare gedrag van het dier; ; H. ULRICHTS, ‘Normaal en voorzienbaar gedrag van een dier’, (noot onder Brussel 12 maart 2001), TBBR 2002, 373; H., ULRICHTS, ”Samenloop aansprakelijkheid in het kader van val van leerling van paard” T.Verz. 2002, afl. 1, 260. 354
T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2210. 355
Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-1999, nr. 27, 928-934, noot B. WEYTS. 356
T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2211. 357
Gent (5e k.) 30 maart 2010 Rev.trim.dr.fam. 2011, afl. 1, 245; TGR-TWVR 2010, afl. 5, 318. 358
Er is discussie of één van de twee voldoende is: zie bv. L. CORNELIS, Beginselen, 596-597, die spreekt over het abnormale of onvoorzienbare gedrag van het dier. 359
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 14.
102
251. Het uitgangspunt is dat de aansprakelijkheid voor dieren eigenlijk een toepassing is van
de aansprakelijkheid voor zaken. Opnieuw wordt hier dus een analogie getrokken met art.
1384, eerste lid BW.360 De bewaring van een zaak is analoog aan de bewaring van een
dier.361 Het belangrijkste onderscheid tussen beide artikelen is namelijk dat er bij art. 1384,
eerste lid BW een gebrek van de zaak is vereist, terwijl bij art. 1385 BW het gedrag van het
dier volstaat.362 Verschillende visies bestaan over wat onder ‘gebrek’ dient verstaan te
worden, maar meestal wordt dit begrip omschreven als een abnormale gesteldheid of
abnormaal kenmerk van de zaak, dat kan leiden tot schade aan derden. Een zaak is dus
gebrekkig, wanneer ze abnormaal is, wanneer ze afwijkt van een normale zaak. Hier valt er
een analogie te trekken met de vereiste dat het gedrag van het dier abnormaal en
onvoorzienbaar met zijn geweest, alvorens de aansprakelijkheid bij een fout van het
slachtoffer (of derde) mogelijk te stellen. Hier vertoont het dier aldus ook een soort ‘gebrek’.
252. VANSWEEVELT trekt de analogie nog wat verder door op het vlak van de oorsprong
van het ‘gebrek’ van de zaak en van het dier. Bij art. 1384, lid 1 is het irrelevant wat de
oorsprong van het gebrek van de zaak is, om de bewaarder van de zaak aansprakelijk te
stellen.363 De bewaarder kan dan wel de schade die hij vergoed heeft, terug verhalen op de
persoon (de benadeelde of een derde) die het gebrek heeft veroorzaakt. Bij de gevallen van
art. 1385 BW waar het slachtoffer een fout heeft gepleegd, lag het slachtoffer aldus aan de
oorsprong van het ‘gebrekkige’ gedrag van het dier. De bewaarder van het dier kan dan
verhaal instellen tegen de benadeelde. Proceseconomisch gezien wordt dit verhaalsrecht
dan meteen omgezet in een bevrijding van aansprakelijkheid.364
Deze verdere analogie kan volgens mij niet gevolgd worden. Deze rechtsleer ziet namelijk
enerzijds het gedrag van het dier (naar analogie met art. 1384, eerste lid BW) pas als
‘gebrekkig’ indien het gedrag niet normaal of voorzienbaar was. Anderzijds stelt zij dat het
slachtoffer als veroorzaker van het gebrek zelf moet instaan voor de schade die de
gebrekkige zaak (in feite het dier) heeft veroorzaakt. In dat geval zou het slachtoffer dus ook
alle schade moeten dragen, indien het dier abnormaal en onvoorzienbaar gedrag heeft
vertoond, terwijl dit abnormaal en onvoorzienbaar gedrag volgens de rechtspraak, zoals het
slepende-twijgarrest, net een reden is om het slachtoffer niet voor alle schade te laten
opdraaien en de eigenaar/bewaarder niet vrij te spreken van aansprakelijkheid.
360
Zie supra hoofdstuk 3.II.2.3. 361
B.WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 283-284. 362
Zoals hierboven gedefinieerd. Zie supra hoofdstuk 2.III.2. 363
Cass. 12 februari 1976, Arr. Cass. 1976, 683, Pas. I, 1976, 652 en RGAR 1977, nr. 9814, noot F. GLANSDORFF. 364
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 14; T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2206.
103
253. Verder kan de stelling dat het abnormaal en onvoorzienbaar karakter van het dier een
autonoom en afzonderlijk criterium van art. 1385 BW is, ook in twijfel worden getrokken. Ten
eerste betekent het doorvoeren van deze extra aansprakelijkheidsvoorwaarde een
verzwaring van de bewijslast van het slachtoffer. In feite hoeft het slachtoffer slechts drie
voorwaarden aan te tonen: een gedrag van het dier,365 schade en het causaal verband
tussen beide. Een bijkomend criterium opleggen, betekent dus een extra bewijslast voor het
slachtoffer.366 Dit leidt tot een vernauwing van het toepassingsgebied van art. 1385 BW.
Nergens wordt er in het slepende twijg-arrest vermeld dat deze bewijslast bij het slachtoffer
ligt. Bovendien zeggen andere vonnissen en arresten dat deze bewijslast niet bij het
slachtoffer ligt, net omdat dit een te grote verzwaring van bewijslast zou betekenen.367 Verder
heeft het Hof van Cassatie twee voorwaarden vooropgesteld die cumulatief moeten vervuld
zijn, vooraleer de eigenaar bewaarder kan bevrijd zijn. Enkel wanneer het slachtoffer een
fout heeft gepleegd én het dier normaal en voorzienbaar heeft gereageerd, wordt hij bevrijd.
Het louter vervullen van de laatste voorwaarde alleen, is niet voldoende. Het lijkt dan ook
betwijfelbaar dat het Hof van Cassatie een aparte aansprakelijkheidsvoorwaarde in het leven
wou roepen.368
254. Ook is het moeilijk een concrete invulling te vinden wat onder abnormaal en of
onvoorzienbaar karakter van het dier valt. Hoe moet het abnormaal en onvoorzienbaar
gedrag van het dier worden beoordeeld?369 Volgens L.CORNELIS zal de rechtspraak
geleidelijk aan rechtsregels ontwikkelen om dit criterium in te vullen.370 Het gedrag van het
dier kan vanuit het standpunt van het slachtoffer worden bekeken. In dat geval, wordt het
gedrag van het dier vergeleken met het normaal zorgvuldige gedrag van een dier, geplaatst
in dezelfde omstandigheden.371 Het gedrag van het dier kan echter ook vergeleken worden
vanuit de verwachtingen van de eigenaar/bewaarder. Hier zullen de individuele kenmerken
van het dier belangrijker zijn, met een ander resultaat tot gevolg.372 Uit een vonnis van het
vredegerecht van Wolvertem van 13 februari 1997, volgt alvast dat het abnormaal en
365
Dat is niet hetzelfde als een daad van het dier. Zie supra hoofdstuk 2.III.2. 366
B.WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 284. 367
Gent 18 september 2013, NJW afl. 302, 410. 368
B.WEYTS, “De toepassingsvoorwaarden van art. 1385 BW en de bewaring van een verdwaald of ontsnapt dier”, noot onder Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-1999, 933; zie ook pol. Gent 18 oktober 2010, RW 2011-2012, nr. 18, 836. 369
B.WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 284. 370
L.CORNELIS, Beginselen van het Belgische buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Maklu, 1989, 597. 371
T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2208. 372
B.WEYTS, “De toepassingsvoorwaarden van art. 1385 BW en de bewaring van een verdwaald of ontsnapt dier”, noot onder Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-1999, 933
104
onvoorzienbaar karakter van het gedrag van het dier moet beoordeeld worden vanuit het
standpunt van het slachtoffer.373 Het artikel is opgemaakt ter bescherming van het
slachtoffer. Een verschil aan voorkennis van het dier tussen de eigenaar/bewaarder en het
slachtoffer, kan dan ook moeilijk in het nadeel van het slachtoffer spelen.374
255. Ten laatste lijkt beleidsmatig de invoering van een zelfstandig criterium niet wenselijk.
Dieren zijn namelijk risicofactoren, die kunnen leiden tot eventuele schadegevallen. De
wetgever stelde dat de eigenaar/bewaarder hiervoor moet instaan, niet enkel voor het
abnormaal of onvoorzienbaar gedrag van het dier.375
II.5.5. Enkel voor de te verwachten risico’s
256. Hoewel er meerdere argumenten zijn tegen het standpunt dat het normaal en
voorzienbaar gedrag van het dier een autonoom criterium is, lijken er toch meerdere
voordelen uit het standpunt te worden gevonden. Ook lijkt dit standpunt volgens mij (deels)
te verklaren vanuit de risicoaansprakelijkheid, rekening houdend met de rechtspraak. De
eigenaar/bewaarder staat enkel in voor het gedrag dat normaal en voorzienbaar is, het
gedrag dat van het dier kon verwacht worden. Hij zou enkel aansprakelijk zijn voor de risico’s
die zijn dier kan creëren én die hij voorzien had of had moeten kunnen voorzien. Het valt dus
ook te verwoorden als volgt: de eigenaar/bewaarder staat enkel in voor de te verwachten
risico’s die het dier teweegbrengt. Niet enkel de risico’s, die hij had verwacht, maar ook de
risico’s die hij had moeten kunnen verwachten, vallen onder zijn aansprakelijkheid. Een
voorbeeld hiervan zijn de reeds eerder aangehaalde besmettingszaken.376 De
eigenaar/bewaarder werd aansprakelijk gesteld, omdat hij symptomen van besmetting had
moeten kunnen zien.377 De eigenaar/bewaarder zal dan ook niet aansprakelijk gesteld
worden voor risico’s die hij niet had voorzien en ook onmogelijk had kunnen verwachten. Dit
kan aangetoond worden met het reeds aangehaald hypothetisch voorbeeld: wanneer een
dier door een ontploffing wordt weggeslingerd en zo iemand raakt, of door het inslaan van
373
Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-1999, nr. 27, 928-934, noot B. WEYTS; zie ook Luik 20 juni 1985, JLMB 1985, 557. 374
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57,
16. Zie ook supra II.4.3. 375
B.WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 285. 376
Luik 4 januari 1989, JLMB 1991, 162; zie ook Cass. fr. 21 juli 1992, Resp.civ.ass, nr. 437; Colmar 13 maart 1980, Rev.Als.Lor. 1980, 114. 377
Le Hâvre 14 maart 1925, Gaz.Pal. 11 juni 1925; Chambéry 8 juni 1886, S.1886, II, 197. Zie B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 161.
105
bliksem naast hem schade aanricht, kon men dit niet voorzien en worden de grenzen
overschreden van de risico’s waar de eigenaar/bewaarder voor moet instaan.378
257. Dat er in bepaalde gevallen een bevrijding van aansprakelijkheid zou zijn, is omdat de
eigenaar/bewaarder het gedrag van het dier niet op voorhand kon verwachten (bijvoorbeeld
door overmacht of de fout van een derde), of wanneer het slachtoffer een foutieve gedraging
heeft gepleegd. De vereiste van het ‘normaal en voorzienbaar’ gedrag van het dier, zou er
dan op wijzen dat het slachtoffer moet instaan voor de gevolgen die uit zijn foutieve
gedraging voortkomen én die hij had kunnen verwachten. De eigenaar/bewaarder blijft dan
ook aansprakelijk wanneer het dier een abnormaal of onvoorzienbaar gedrag vertoont,
omdat het slachtoffer dit gedrag niet had kunnen verwachten, het was ‘onvoorzienbaar’. Dit
kan uit meerdere uitspraken gehaald worden.
258. In een vonnis van 31 mei 2013 van de rechtbank van eerste aanleg te Dendermonde
was het volgende gebeurd: een man is met zijn hond op wandel, wanneer er plots een
andere hond uit een woning komt gelopen en de hond van de wandelaar aanvalt. De
wandelaar komt tussen de twee vechtende honden in, omdat hij hen van elkaar wil scheiden.
Daarop bijt de andere hond hem in zijn handen en wordt de man verwond.379 De rechter zegt
dat er een fout van het slachtoffer was, en dat het dier normaal en voorzienbaar reageerde,
omdat:
“Een hond is een dier met zijn eigen instincten, die zich tegenover andere om tal van
redenen vijandig kan opstellen. Wanneer hij zich belaagd voelt, zal hij bijten. Eiser die
zelf over een hond beschikt, weet of moet dit weten. Wanneer men in die
omstandigheden tussenkomt om een aanvallende hond, waarvan men niet het baasje
is, en die men niet kent, van een andere hond los te trekken, begaat men een
onvoorzichtigheid.”
259. Ook bij de beoordeling of het slachtoffer een fout heeft gepleegd, zal de feitenrechter
rekening houden met de voorzienbaarheid van het gedrag van het dier. Een voorbeeld
hiervan is een arrest van het hof van beroep van Gent van 30 maart 2010.380 Het slachtoffer
zal geen fout gepleegd hebben doordat zij te dicht stond bij een paard, omdat:
“In de regel moet men er zich niet aan verwachten dat een paard een stamp
toebrengt. In normale omstandigheden stampen paarden niet. Normaal doen ze
dat ook niet uit eigen beweging (…) Hoewel I.G. verklaarde dat het altijd Dolce Vita
378
T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2212. 379
Dendermonde (8e bis k.) 31 mei 2013, T.Verz. 2014, afl. 3, 330. 380
Gent (5e k.) 30 maart 2010 Rev.trim.dr.fam. 2011, afl. 1, 245; TGR-TWVR 2010, afl. 5, 317-319.
106
is die stampt, is niet aangetoond dat de geïntimeerde van deze karaktertrek van
het paard op de hoogte was.”381
In het slepende twijg-arrest werd er wel een fout van het slachtoffer vastgesteld, omdat deze
als ervaren ruiter had moeten afstand houden van het duidelijk door de tak gehinderde
paard.
260. Het voordeel van dit standpunt, is dat het nog steeds overeenstemt met de
equivalentieleer. De eigenaar/bewaarder is slechts aansprakelijk voor welbepaalde risico’s.
Wanneer het slachtoffer een fout pleegt, dan moet deze de gevolgen dragen, die hij had
kunnen verwachten. Hier wordt echter niet dezelfde argumentatie gevolgd voor bevrijding
van aansprakelijkheid, als deze die het Hof van Cassatie in het slepende twijg-arrest gaf. De
fout van het slachtoffer brengt geen wijziging van het juridisch causaal verband teweeg, wat
een inbreuk betekent op de equivalentieleer, maar zorgt ervoor dat er een risico is ontstaan,
waarvoor de eigenaar/bewaarder krachtens het artikel niet moet voor instaan. Art. 1385 BW
is dan gewoonweg niet van toepassing. Dit is ook compatibel met de hoger aangebrachte
theorie van de risicoaanvaarding. Daar was het namelijk noodzakelijk dat het nemen en
aanvaarden van risico’s pas sanctioneerbaar is, wanneer het slachtoffer onzorgvuldig heeft
gehandeld382 en de risico’s bewust nam.383 Dit slaat er in feite op dat het slachtoffer een fout
heeft gepleegd en dat hij de risico’s kon overzien, de gevolgen van zijn daden kon
verwachten.
261. Ook lijkt deze denkwijze erg billijk: de eigenaar/bewaarder zal niet voor alle
schadegevallen moeten instaan (zoals het weggeslingerd dier of de duif die in de propeller
terechtkomt) én het biedt een uitleg waarom de eigenaar/bewaarder in bepaalde gevallen
zou moeten volledig bevrijd worden van aansprakelijkheid en er niet altijd een verdeling bij
gelijke delen moet zijn.
262. Er zijn echter ook nadelen bij deze zienswijze, zo zal de feitenrechter autonoom kunnen
oordelen of het slachtoffer de gevolgen had kunnen inzien van zijn daden en of hij aldus een
fout heeft gepleegd. Bepaalde rechters zullen beslissen dat het slachtoffer geen fout treft,
omdat hij de gevolgen niet had kunnen voorzien, terwijl andere rechters in soortgelijke zaken
net het omgekeerde zullen beslissen. Een buurvrouw die op het domein van een gevaarlijke
hond komt, heeft geen fout gepleegd, omdat zij zich al twee jaar met de hond bezighield
zonder het minste incident, waardoor ze de aanval niet kon verwachten. Nochtans waren de
381
Zie ook Luik (20e k.), 20 oktober 2011, T.Verz. 2012, afl. 4, 530-531.
382 T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht,
Antwerpen, Intersentia, 2009, 171; Cass. 16 september 1986, Arr. Cass. 1986-87, 86. 383
T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 167, W. WILMS, “Risico-aanvaarding”, RW, 1980-1981, 1498.
107
eigenaars op reis en hadden ze de vrouw gezegd dat ze niet in de buurt van de hond mocht
komen.384 De buurvrouw die daarentegen al jaren de kat van de buren eveneens zonder
incidenten eten geeft en op een dag struikelt over de enthousiaste kat, zal toch een fout
hebben gepleegd, het gedrag van de kat was normaal en voorzienbaar en zij kon de schade
verwachten.385 De koper van een lot stieren, begaat geen fout door de omheining van de
stieren binnen te gaan, omdat hij de stieren moest keuren,386 terwijl een slachter wel een fout
begaat indien hij de weide betreedt, eveneens om de dieren te keuren.387
Deels is dit een goede zaak, omdat de rechter zaak per zaak kan kijken of het slachtoffer
een fout heeft gepleegd en of er sprake is van een risico waar de eigenaar/bewaarder voor
moet instaan. Anderzijds wordt op deze manier veel macht gegeven aan de feitenrechter. Nu
wordt echter de macht om te beslissen of er een fout is, al volledig aan de feitenrechter
gegeven. Het zou echter vaak een moeilijke taak zijn om te beslissen of de
eigenaar/bewaarder moet instaan voor het risico, omdat hij het risico had kunnen inzien. Had
de duivenkweker kunnen verwachten dat zijn duif in een vliegtuigpropeller kon
terechtkomen? Is de boer vrij van aansprakelijkheid voor het paard dat uitbrak toen er een
bliksemschicht in de wei was, ook al wist de boer op voorhand dat er zwaar onweer op komst
was en had hij kunnen het paard op stal zetten?
263. Net zoals bij de theorie van het normaal en voorzienbaar gedrag als autonoom
criterium, stelt zich hier dus vraag vanuit wiens standpunt het normaal en voorzienbaar
gedrag wordt beoordeeld. Volgens mij moet dit beoordeeld worden vanuit het standpunt van
het slachtoffer. Dit wordt bevestigd door rechtspraak.388 Of de eigenaar/bewaarder het
gedrag had verwacht, speelt geen rol. Zo zal de eigenaar die denkt dat zijn hond nooit
iemand zou bijten, moeten instaan voor de schade, indien de hond toch zou bijten.389
Volgens mij moet er dan ook een tussenweg gevonden worden. De eigenaar/bewaarder
staat in voor alle risico’s die hij kende of had moeten kennen.390 Het slachtoffer staat in voor
het schadeverwekkend gedrag van het dier, indien hij een fout heeft gepleegd en hij de
gedraging had kunnen inzien. Het gedrag dat het slachtoffer (en niet de eigenaar/bewaarder)
niet had kunnen inzien, wordt als onvoorzienbaar gekwalificeerd. In dit geval moet dan ook
het slachtoffer niet alle schade dragen.
384
Bergen (16e k.) 22 oktober 2009, T.Verz. 2011, afl. 1, 99-101. 385
Antwerpen 20 maart 2002 NJW 2002, afl. 4, 134, noot. 386
Bergen (8e k.) 19 april 2007 , T.Agr.R. 2007, afl. 4, 168-170. 387
Cass., 14 januari 1974, Arr., Cass., 1974, 533. Weliswaar was de slachter hier blijven staan wanneer een stier tot bij hem kwam. 388
Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-1999, nr. 27, 928-934, noot B. WEYTS. 389
Luik (20e k.), 20 oktober 2011, T.Verz. 2012, afl. 4, 530-531.
390 Le Hâvre 14 maart 1925, Gaz.Pal. 11 juni 1925; Chambéry 8 juni 1886, S.1886, II, 197. Zie
B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 161.
108
264. Helaas komen ook bij deze visie weer alle nadelen naar boven die bij het normaal en
voorzienbaar gedrag als autonoom criterium al naar boven kwamen: het is moeilijk te
bepalen wat er valt onder het normaal en voorzienbaar, het te verwachten gedrag, het
slachtoffer zou moeten aantonen dat zij het gedrag had moeten kunnen voorzien en de
eigenaar/bewaarder staat niet meer in voor alle risico’s, wat beleidsmatig toch niet de juiste
optie lijkt te zijn.391
II.5.6. Conclusie
265. Uit de vereiste dat er een normaal en voorzienbaar gedrag van het dier nodig is bij een
fout van het slachtoffer, heb ik geprobeerd om te achterhalen voor welke risico’s de
eigenaar/bewaarder precies moet instaan. Enkel wanneer de vereiste als een autonoom
criterium werd gezien, werden er aanwijzingen gevonden welke risico’s wel of niet vallen
onder de aansprakelijkheid. De visie dat er een autonomoon criterium zou zijn, houdt echter
ook heel veel nadelen in, waardoor deze visie toch niet kan gevolgd worden. Bijgevolg lijkt
het meer en meer dat de uitzondering van aansprakelijkheid, bepaald in het slepende twijg-
arrest geen ruimte lijkt te vinden in art. 1385 BW als een risicoaansprakelijkheid. Doordat in
de rechtsleer echter vaak wordt besloten dat de eigenaar/bewaarder niet voor alle risico’s
moet instaan en aldus in bepaalde gevallen zou moeten volledig bevrijd worden (zie het
voorbeeld van de waakhond), zal hierna toch nog gekeken worden of er ruimte is voor een
volledige bevrijding van aansprakelijkheid, of dat een schadeverdeling bij een fout van het
slachtoffer toch beter lijkt.
391
B.WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 285.
109
II.6. DE ZOEKTOCHT NAAR DE JUISTE SCHADEVERDELING
266. Hogerop werd aangetoond dat er verschillende mogelijke schadeverdelingen zijn,
wanneer een slachtoffer een foutieve handeling heeft gepleegd. Met een onweerlegbaar
vermoeden van fout in acht genomen, laat het Hof van Cassatie sinds het slepende twijg-
arrest in bepaalde gevallen toe dat het slachtoffer alle schade zal moeten blijven dragen.
Zelfs indien art. 1385 BW als een risicoaansprakelijkheid wordt gezien, vormt de
schadeverdeling een probleem. Het blijft moeilijk om een correcte schadeverdeling toe te
passen, aangezien de mogelijke aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder niet kan
worden vergeleken met de gedragingen van het slachtoffer. De eigenaar/bewaarder staat
namelijk in voor de schade, los van enige gedraging, terwijl bij het slachtoffer men nog
steeds moet kijken naar zijn daden of nalatingen, ook al zou kunnen worden gesproken van
een risicoaanvaarding. Men kan inderdaad geen appelen met peren vergelijken. Indien de
rechter een andere verdeling dan bij helften zou opleggen, zou dit praktisch gezien er op
neerkomen dat de rechter zoekt naar een mogelijke fout van de bewaker van het dier, terwijl
dit net totaal irrelevant is geworden in het kader van art. 1385 BW.
267. Om deze reden zullen rechters, die aanvaarden dat art. 1385 BW een objectieve
aansprakelijkheid betreft, vaak een schadeverdeling in gelijke delen verdelen, niet o.b.v. de
mogelijke fouten, maar krachtens billijkheidsoverwegingen en het gehoorzamen aan de
equivalentieleer. Een voorbeeldzaak waarin dit principe wordt toegepast is het
hogergenoemde arrest van 18 september 2013.392 In sommige gevallen zal het niet billijk zijn
om een schadeverdeling bij gelijke delen tussen de eigenaar/bewaarder en het slachtoffer op
te leggen. Te denken valt aan de hypothese van de inbreker die gebeten wordt door een
waakhond.393 Daarom moet worden gezocht naar een manier van schadeverdeling, die in
iedere situatie als de meest billijke naar boven komt.
392
Gent 18 september 2013, NJW afl. 302, 410- 412, noot S. GUILLIAMS; ook bv. Antwerpen 27 april 2005, RW 2007-08, 581; Luik 20 juni 1985, JLMB 1985, 557; Luik 3 november 1988, RGAR 1992, nr. 12.008; Kh. Hasselt 6 december 1999, RW 2002-03, 710. 393
Zie supra II.3.
110
268. Volgens VANSWEEVELT zijn er In theorie drie mogelijke schadeverdelingen:
1. De aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder valt volledig weg, bij eigen schuld
van de benadeelde.
2. De aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder wordt verminderd in verhouding tot
de aan weerszijden gemaakte fouten.
3. De aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder valt slechts weg, indien de fout van
het slachtoffer beduidend groter is dan die van de eigenaar/bewaarder. Indien dit niet
zo is, dan blijft de eigenaar/bewaarder volledig aansprakelijk.394
Deze drie mogelijke verdelingen worden dieper toegelicht.
II.6.1. De aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder valt volledig weg, bij eigen schuld
van de benadeelde
269. Het slepende twijg-arrest heeft dan wel bepaald dat een slachtoffer alle schade moet
dragen, indien hij een fout heeft gepleegd en het gedrag van het dier normaal en
voorzienbaar was, toch waren er voor het arrest ook al gevallen gekend waar het slachtoffer
alle schade moest dragen. Vroeger, in de 19e eeuw gold namelijk meestal het alles-of-niets
principe. Ofwel kon het slachtoffer alle schade verhalen op de eigenaar, ofwel moest hij voor
alle schade zelf instaan, indien hij zelf een fout had gepleegd. Dit is een toepassing van het
principe dat elk zijn eigen schade moet dragen en van het principe the loss rests where it
falls.
270. Dit alles-of-niets principe zou twee oorzaken hebben gehad. Ten eerste werd er
gewezen op het subsidiair karakter van art. 1385 BW tegenover art. 1382 BW. Art. 1385 BW
zou enkel als doel hebben iemand aansprakelijk te stellen, zonder dat het slachtoffer enige
moeite zou hebben om een fout van de eigenaar/bewaarder aansprakelijk te stellen.
Wanneer er daarentegen een fout is van het slachtoffer, heeft art. 1385 BW geen
bestaansreden meer, omdat iemand o.b.v. een bewezen fout kan aansprakelijk gesteld
worden via art. 1382 BW. Het is dan opnieuw aan het slachtoffer om te bewijzen dat de
eigenaar/bewaarder eveneens een fout heeft gepleegd o.b.v. art. 1382 BW. Hogerop werd
gezien dat het onweerlegbare foutvermoeden geen zin meer lijkt te hebben, indien de
eigenaar/bewaarder inroept dat het slachtoffer een fout zou hebben gepleegd. In dat geval
394
T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2200.
111
valt het onweerlegbaar vermoeden van fout dat art. 1385 BW volgens het Hof van Cassatie
bevat, meteen weg.395
271. Zoals al werd aangehaald, lijkt dit een juridische incorrectheid. Beide artikelen hebben
namelijk een andere grondslag. Art. 1382 BW betreft een subjectieve aansprakelijkheid,
gebaseerd op een fout,396 terwijl art. 1385 BW in feite een objectieve aansprakelijkheid lijkt te
zijn. Daarbij moet niet het foutieve gedrag van de eigenaar/bewaarder worden aangetoond,
maar een ‘gedrag’ van het dier. Art. 1385 BW steunt dus op het risicobeginsel, wat een
autonome grond tot aansprakelijkheid oplevert. Blijven aanvaarden dat in werkelijkheid een
beoordeling wordt gemaakt o.b.v. art. 1382 en niet art. 1385 BW bij een fout van het
slachtoffer, zorgt er niet alleen voor dat de extra bescherming die het slachtoffer geniet,
wegvalt, maar ook dat er extreem onbillijke gevolgen zouden uit ontspruiten. Indien het
slachtoffer geen fout van de eigenaar/bewaarder kan aantonen, zou zelfs een zeer minieme
fout van het slachtoffer ertoe kunnen leiden dat hijzelf alle schade zou moeten dragen. Dit is
volledig in strijd met de ratio legis397 en met de billijkheid.
272. Door het slepende twijg-arrest is er wel nog de bijkomende vereiste dat het dier normaal
of voorzienbaar moet hebben gereageerd op de schade, alvorens het slachtoffer alle schade
moet dragen. Toch kan dit nog steeds leiden tot zeer onbillijke situaties. Zo zal het
schadeverwekkende gedrag van het dier al als normaal en voorzienbaar worden gezien,
indien het dier drachtig was, ook al toonde het dier voor het schadegeval geen enkele
agressie.398
273. De tweede oorzaak was dat de grootte van de aansprakelijkheid niet kon worden
gevonden, noch die van eigenaar/bewaarder, noch van het slachtoffer. De beide ‘fouten’
werken namelijk niet allebei in op de schade. De rechter kan beide fouten niet met elkaar
vergelijken.
274. Omdat deze schadeverdeling tot zeer onbillijke gevolgen leidde, zag men later in dat de
eigen schuld van het slachtoffer niet zomaar de aansprakelijkheid van de
eigenaar/bewaarder mag opheffen, maar enkel mag doen verminderen. Het slepende twijg-
arrest is omwille van bovengenoemde reden aldus een stap terug op de bescherming van
het slachtoffer. Dit valt te betreuren.
395
Zie supra II.4.3. 396
Zie supra hoofdstuk 3.II.2.3. 397
Zie supra II.3. 398
Bv. de drachtige pony: Brussel nr. 1999/AR/969, 12 maart 2001,TBBR 2002, afl. 6, 371, noot H. ULRICHTS.
112
275. Ook wanneer de fout van het slachtoffer gezien wordt als een vorm van
risicoaanvaarding, kan dit evenmin leiden tot een volledige bevrijding van aansprakelijkheid
en kan er hoogstens sprake zijn van een gedeelde aansprakelijkheid. De risicoaanvaarding
is namelijk geen zelfstandige rechtsfiguur, maar een toepassing van het klassieke
foutbegrip.399 Bepaalde rechtsleer neemt aan dat de risicoaanvaarding als een
rechtvaardigingsgrond moet worden gezien. Hier wordt de risicoaanvaarding als een
causaliteitsvraagstuk gezien. De rechter zou in dat geval het causaal verband kunnen
verbreken bij risicoaanvaarding.400 Hier wordt echter opnieuw dezelfde inbreuk op de
equivalentieleer bekomen. Bovendien vindt deze visie weinig steun bij de meerderheid van
de rechtsleer.401 Ook al was er een risicoaanvaarding door het slachtoffer, de
eigenaar/bewaarder moet nog steeds instaan voor dit risico. Het slachtoffer had namelijk het
risico niet kunnen aanvaarden, indien de eigenaar/bewaarder hem niet had blootgesteld aan
dit risico.402 Zo ook zegt een uitspraak van 1982 dat het begrip van risicoaanvaarding niet
zomaar kan volstaan om het stelsel van art. 1385 BW te ontkrachten.403
II.6.2. De aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder wordt verminderd in verhouding
tot de aan weerszijden gemaakte fouten
276. Billijkheidsoverwegingen dringen op dat een slachtoffer niet volledig in de kou mag
blijven staan door zijn fout en dat de eigenaar/bewaarder hierdoor niet mag bevrijd worden.
Diezelfde billijkheidsoverwegingen houden echter ook in dat fouten moeten worden bestraft,
zelfs als ze worden begaan door degene die lijden onder de gevolgen ervan. Daarnaast mag
de volledige schadelast ook niet vallen op de schouders van de eigenaar/bewaarder, indien
hij slechts gedeeltelijk aansprakelijk is. Enerzijds is er dus het principe dat wie zichzelf
schade berokkent, deze schade zelf moet dragen en anderzijds het principe dat de schade
door een onrechtmatige daad door de dader moet worden vergoed, ook al hoeft bij art. 1385
BW de eigenaar/bewaarder niet echt een fout te hebben gepleegd. Krachtens deze
399
T.,VANSWEEVELT en B., WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht,
Antwerpen, Intersentia, 2009, 553. 400
B., WEYTS, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2003, 173-175.In Nederland roept men geen verbreking van causaal verband in, maar een overnemen van verantwoordelijkheid. 401
Ibid 172-173; T.,VANSWEEVELT en B., WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 167-168. 402
Dit argument wordt ook aangebracht in het Nederlandse ‘circusezel-arrest’: HR 21 oktober 1988, NJ 1989, 729, noot CJHB. 403
Bergen 16 februari 1982, RGAR, 10684, noot; R., ULRIX, “Aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2320.
113
motivering zou een gedeelde aansprakelijkheid tussen de eigenaar/bewaarder en het
slachtoffer mogelijk moeten zijn.
277. In de vroegere rechtspraak en rechtsleer vóór het slepende twijg-arrest werd de
zwaarte, de ernst van de fouten aanvaard als criterium om de zwaarte te verdelen.404 Hoewel
dit logischerwijze niet mogelijk was bij de aansprakelijkheid voor dieren, omdat in principe
enkel de fout van het slachtoffer vaststaat en te omlijnen valt, zagen sommige rechters hier
geen graat in om dit toch toe te passen. Zij gingen zich dan baseren op de zwaarte van de
fout van het slachtoffer om diens aansprakelijkheid vast te stellen en vervolgens de
aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder te verminderen.
278. Zo is er een zaak die enkele decennia voorafging aan het slepende twijg-arrest, maar
waar de feiten quasi gelijkaardig zijn: een ruiter krijgt een stamp van het paard dat voor hem
stapt, omdat hij het paard met zijn eigen paard te dicht was genaderd. In tegenstelling tot het
slepende twijg-arrest, gaat de rechter niet de bewaarder van het stampend paard bevrijden
van aansprakelijkheid, maar bepaalt dat 1⁄3e van de aansprakelijkheid ligt bij het slachtoffer
en 2⁄3e bij de bewaarder van het stampend paard. De eigenaar moet hier nog steeds meer
van de schade dragen dan het slachtoffer, ook al lag de fout van het slachtoffer hier eigenlijk
meer aan de oorzaak van het schadegeval, dan dat dit het geval was bij het slepende twijg-
arrest. Hier werd de hoefslag namelijk niet uitgelokt door een vastzittende twijg, maar door
het door het slachtoffer te dicht naderen van het paard.405
279. Meerdere uitspraken vóór het slepende twijg-arrest bepaalden aldus een verdeelsleutel
volgens de zwaarte van de fout van het slachtoffer.406 Nochtans lijkt bovengenoemde
rechtspraak niet acceptabel. De zwaarte van de fout van het slachtoffer is namelijk irrelevant
wanneer ze met niets kan vergeleken worden. Ze kan immers niet vergeleken worden met
de (objectieve) aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder van het dier. Hierdoor wordt de
verdeling van de schadelast vooral onderworpen aan de subjectieve beoordeling van de
rechter.407 Indien dit principe zou blijven gevolgd worden, dan zal de schadeverdeling in
iedere zaak anders zijn, afhankelijk van wat de rechter als het meest billijk acht. Op die
manier zou de rechter afbreuk doen aan de vermeende risicoaansprakelijkheid die in art.
1385 BW zou schuilen.
404
R. PIRSON, A. DE VILLE, traité de la responsabilité civile extracontractuelle, I,Brussel, Bruynant, 1935, nr. 35. 405
Rb. Luik 17 mei 1939, Bull. Ass., 1939, 683. 406
Zie bv. Luik 30 januari 1940, Pas., 1941, 55; Luik 19 maart 1940, Bull. Ass., 1940, 517, noot G.D; Rb Luik 8 maart 1948, Jur.Liège, 1948-49, 106. 407
T. VANSWEEVELT, ‘Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren’, RW 1985-86, 2204.
114
280. Sinds 2008 is er echter vernieuwde rechtspraak van het Hof van Cassatie waarin
bepaald wordt, dat niet de ernst of de zwaarte van de fouten als criterium van verdeling van
de schadelast mag dienen, maar dat de verdeling moet plaatsvinden op basis van de mate
waarin ieders fout heeft bijgedragen tot de schade.408 Dit lijkt echter nog steeds geen
justificatie voor een andere verdeling, dan bij gelijke delen. Het is namelijk evengoed
onmogelijk om te bepalen in hoeverre de fout van de eigenaar/bewaarder heeft bijgedragen
tot de schade, aangezien de eigenaar/bewaarder ofwel geen fout heeft begaan
(risicoaansprakelijkheid), ofwel een onweerlegbaar vermoede fout heeft begaan
(foutaansprakelijkheid), waardoor de rechters niet gaan oordelen over de fout van de
eigenaar/bewaarder, aangezien deze toch onweerlegbaar vaststaat. Bepaalde rechtspraak
gaat echter nog steeds over tot een andere verdeelsleutel dan bij gelijke helften, zogezegd
volgens de mate van bijdrage in de schade.409
281. Dit probleem doet zich niet voor bij bijvoorbeeld de aansprakelijkheid van aanstellers,
die in principe ook als een risicoaansprakelijkheid aanzien wordt. De inbreng van de fout van
de aansteller valt weliswaar niet te beoordelen, maar wel die van de aangestelde. Op die
manier kan bij een samenloop van fout tussen de aangestelde en de benadeelde wel een
billijke schadeverdeling worden gevonden.410 Van een ‘fout’ van het dier kan er, aangezien
dieren als rechtsobjecten worden beschouwd geen sprake zijn.
282. Opnieuw kan een analogie worden gemaakt tussen art. 1385 BW en art. 1384, eerste
lid BW.411 Wanneer er een fout van de benadeelde of van een derde in causaal verband
staat met de schade, naast de gebrekkige zaak, dan zal dit tot gevolg hebben dat de
uiteindelijke schadelast die op de bewaarder rust, wordt verminderd en dat een deel van de
schade zal moeten worden gedragen door de derde of door de benadeelde zelf.412 Omdat
het ook hier onmogelijk is om de oorzakelijkheid van de ‘vermoede fout’ van de bewaarder te
vergelijken met de fout van de benadeelde of derde, omdat deze aansprakelijkheid in feite
408
Zie o.a. Cass. 4 februari 2008, RW 2009-10, 1561, noot B.WEYTS; Cass 21 oktober 2008, NC 2009, 197; Cass. 2 oktober 2009, JT 2010, 538; H. BOCKEN, I. BOONE, Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2014, 177. 409
Pol. Oudenaarde 17 december 2012, RW 2012-13, afl. 34, 1356. 410
Zie bv. Brussel 11 februari 1970, De. Verz. 1970, 516; Antwerpen 20 september 2006, V.A.V. 2007, 249. 411
Zie Supra bij de juridische grondslag van andere aansprakelijkheidsregels. 412
Cass 26 maart 1992, Arr. Cass. 1991-92, 72 (een gebrekkig verkeerslicht en een onvoorzichtige voetganger); Gent 13 mei 1994, RGAR 1997, nr. 12.714 (grote steen op de autoweg en een onvoorzichtige bestuurder).
115
een risicoaansprakelijkheid is, zal ook hier vaak de aansprakelijkheid bij gelijke delen worden
verdeeld.413
283. Nochtans zal bepaalde rechtsleer dan weer in de analogie van art. 1385 BW met art.
1384, eerste lid BW een rechtvaardiging zien voor de volledige bevrijding van de bewaarder,
vanuit het standpunt dat weliswaar de fout van de benadeelde niet bestond naast de
gebrekkige zaak, maar oorzaak was van het gebrek.414
284. Een alternatieve mogelijkheid, indien art. 1385 BW een risicoaansprakelijkheid zou zijn,
is dat de aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder verlicht wordt, volgens de mate dat
het slachtoffer het risico heeft aanvaard. Hierbij zou de rechter eveneens kunnen rekening
houden met alle feitelijke elementen (zoals de ervaringen van het slachtoffer met het dier, of
het slachtoffer bewust was van het risico,…). Het uitgangspunt zou hier echter anders zijn.
Zo zou men kunnen stellen dat de eigenaar/bewaarder in principe voor 100 procent instaat
voor het risico en dat deze aansprakelijkheid percentsgewijze vermindert, volgens de mate
dat het slachtoffer het risico heeft aanvaard. De kans bestaat echter dat in dit geval de
uiteindelijke schadeverdeling opnieuw teveel zal beïnvloed worden door de subjectieve
mening van de rechter en dit komt op hetzelfde neer.
285. Omwille van bovenstaande redenen, lijkt het mij incorrect om de aansprakelijkheid van
de eigenaar/bewaarder te verminderen volgens de ernst van de fout van het slachtoffer, of
sinds recent volgens de mate dat de fout van het slachtoffer heeft bijgedragen tot de schade.
De onweerlegbaarheid van het foutvermoeden doet art. 1385 BW namelijk niet enkel neigen
naar een risicoaansprakelijkheid, maar zorgt er ook voor dat er geen gepaste verdeling
tussen de vermeende fout van de eigenaar/bewaarder en die van het slachtoffer (of derde)
kan gemaakt worden. Hierdoor moet bij de zoektocht naar de correcte schadeverdeling
gekeken worden naar andere risicoaansprakelijkheden, zoals art. 1384, eerste lid BW, waar
een verdeling bij gelijke delen de enige billijke verdeling lijkt.
413
T. VANSWEEVELT EN B. WEYTS, Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 477. 414
Zie supra II.5.; T. VANSWEEVELT, “onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2207 e.v.; L. CORNELIS, Beginselen, 596-597; H. ULRICHTS, ‘Normaal en voorzienbaar gedrag van een dier’, (noot onder Brussel 12 maart 2001), TBBR 2002, 373; zie bv. Vred. Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-99, 928; contra: B. WEYTS, “De toepassingsvoorwaarden van art. 1385 BW en de bewaring van een verdwaald of ontsnapt dier”, RW 1998-99, 933; T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 14.
116
II.6.3. De aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder valt slechts weg, indien de fout
van het slachtoffer beduidend groter is dan die van de eigenaar/bewaarder. Indien dit niet
zo is, dan blijft de eigenaar/bewaarder volledig aansprakelijk
286. Volgens wat daarnet werd vermeld, lijkt een verdeling bij gelijke delen de meest billijke
verdeling bij een samenloop van de aansprakelijkheid van de eigenaar/bewaarder met de
fout van een slachtoffer (of derde). Nochtans kan dit nog steeds soms als onbillijk aanvoelen,
zoals wanneer er een gelijke verdeling zou zijn tussen de eigenaar van de waakhond en de
inbreker die gebeten wordt. Een mogelijke oplossing zou op het eerste zicht kunnen zijn dat
bepaalde fouten wel tot een volledige bevrijding van aansprakelijkheid van de
eigenaar/bewaarder kunnen leiden, indien zij als zwaar genoeg worden gezien.
287. Hier stelt zich echter opnieuw het probleem waarmee de fout van het slachtoffer (of de
derde) wordt vergeleken, om ze als zwaarwichtig te kunnen zien. Ze kan namelijk niet
vergeleken worden met de fout van de eigenaar/bewaarder.415 Indien een fout als
zwaarwichtig zou worden gezien, indien de maatschappij ze als moreel verwerpelijk ziet (bv.
ergens binnenbreken, een hond of een stier opjutten om aan te vallen is zwaarwichtig, een
hond proberen te strelen niet), dan zou opnieuw worden gekeken naar de ernst van de fout.
Bepaalde fouten van het slachtoffer (of de derde) zouden dan strenger gesanctioneerd
worden dan andere, omdat zij als meer verwerpelijk worden gezien, terwijl deze fouten
daarom niet per se in een hogere mate hebben bijgedragen tot de schade. Dit is in strijd met
de recente cassatierechtspraak, die bepaalt dat niet mag worden gekeken naar de ernst van
de fouten bij schadeverdeling, maar naar de mate waarin deze bijdroegen tot de schade.416
288. Er zou kunnen bepaald worden dat enkel strafrechtelijke misdrijven van het slachtoffer
(of de derde) als fout kunnen leiden tot een volledige bevrijding van aansprakelijkheid. Dit
zou evenzeer te ver gaan. Het zou leiden tot een billijke oplossing bij bijvoorbeeld inbraken
of het mishandelen van een dier, maar wanneer iemand met zijn wagen een snelheidslimiet
overschrijdt, dan is dit ook een strafrechtelijk misdrijf (een overtreding). Iedereen die
betrokken raakt in een auto-ongeval, veroorzaakt enerzijds door het dier, anderzijds door
een snelheid boven de limiet volledig de schade laten dragen, zou als ‘straf’ te
disproportioneel zijn met de inbreuk (het te snel rijden) en aldus onbillijk zijn.
415
Zie supra II.2. 416
Cass. 4 februari 2008, RW 2009-10, 1561, noot B.WEYTS; Cass 21 oktober 2008, NC 2009, 197; Cass. 2 oktober 2009, JT 2010, 538.
117
II.6.4. Conclusie
289. Een verdeling bij gelijke delen lijkt niet enkel de meest billijke oplossing, maar ook de
enige mogelijke oplossing, Wanneer het slachtoffer (of een derde) een fout heeft gepleegd.
Indien de rechter de stelling, zoals ontworpen in het slepende twijg-arrest toepast, dan is dit
in principe strijdig met de equivalentieleer. Wanneer hij tot een andere verdeling dan bij
gelijke delen besluit, is dit strijdig met de juridische grondslag van art. 1385 BW, ongeacht of
art. 1385 BW een foutaansprakelijkheid, dan wel een risicoaansprakelijkheid betreft. De fout
van de eigenaar/bewaarder kan namelijk niet duidelijk omlijnd en vergeleken worden met die
van het slachtoffer (of de derde).
II.7. HET ARREST VAN 18 SEPTEMBER 2013 ALS IJKPUNT VAN VERANDERING?
290. Een arrest waar de zaken volledig anders worden aangepakt en waar duidelijk art. 1385
BW naar een risicoaansprakelijkheid lijkt te neigen, is het reeds vernoemde arrest van het
hof van beroep van Gent van 18 september 2013417
291. Het hof zegt meteen dat art. 1385 BW een objectieve aansprakelijkheid betreft. De
voornaamste reden waardoor het arrest opvalt is echter, dat zij de bevrijdingsgrond uit het
slepende twijg-arrest in vraag stelt. Het hof stelt dat de eigenaar/bewaarder niet volledig
bevrijd van zijn aansprakelijkheid kan zijn doordat het slachtoffer een fout heeft gepleegd.
Het hof zegt het volgende:
“Indien de onzorgvuldigheid van het slachtoffer mede aan de oorsprong van de
schade ligt, heft dit niet de aansprakelijkheid van de bewaarder of eigenaar op, maar
vermindert deze enkel.
Volgens de equivalentieleer zijn alle oorzaken die tot de schade hebben bijgedragen
gelijkwaardig en wanneer de schade werd veroorzaakt door de daad van het dier en
de fout van het slachtoffer, moet de aansprakelijkheid worden verdeeld tussen het
slachtoffer en de bewaarder.” 418
417
Gent 18 september 2013, NJW afl. 302, 410- 412, noot S. GUILLIAMS. 418
Ibid, 411.
118
292. Het hof van beroep lijkt met dit arrest een grote (r)evolutie in te leiden. Zij laat de
Belgische equivalentietheorie primeren op de volledige bevrijdingsgrond die het Hof van
Cassatie met haar arresten in de jaren ’80 heeft ingeleid.419 Dit arrest is juridisch veel
correcter dan de vorige arresten, omwille van meerdere redenen.
293. Ten eerste stelt zij vast dat art. 1385 BW een objectieve aansprakelijkheid bevat en dat
er daarom slechts drie toepassingsvoorwaarden zijn voor art. 1385 BW: de ‘daad’ van het
dier, de schade en het causaal verband.
Doordat het volgens het hof een objectieve aansprakelijkheid betreft, is dit ook meteen de
reden waarom de bevrijdingsgronden zo beperkt zijn:
“Bij een objectieve aansprakelijkheid zijn de bevrijdingsmogelijkheden beperkter dan
bij foutaansprakelijkheid. De aangesprokene kan enkel aan zijn aansprakelijkheid
ontkomen door het inroepen van een vreemde oorzaak, zoals overmacht, de fout van
een derde of de fout van het slachtoffer.”
294. Hoewel het hof hier expliciet uitgaat van een objectieve aansprakelijkheid en dus van
een ander uitgangspunt vertrekt dan het Hof van Cassatie, toch komt zij tot dusver tot
dezelfde conclusie. Zowel het hof van beroep als het Hof van Cassatie zeggen dat er slechts
drie toepassingsvoorwaarden zijn om het artikel te roepen en dat men zich slechts kan
bevrijden door (naast het niet-vervullen van de toepassingsvoorwaarden) een vreemde
oorzaak in te roepen.
295. Het hof van beroep gaat daarna echter een radicaal andere stelling innemen dan het
Hof van Cassatie. Zij zegt dat de eigenaar niet kan bevrijd worden om volgende reden:
“Het een en ander is te duiden doordat tussenkomende factoren bij toepassing van
de equivalentieleer geen invloed hebben op het causaal verband. Ook al wordt de
gedraging van het dier in werkelijkheid uitgelokt door de daad, handeling van een
derde of fout van het slachtoffer, het feitelijk oorzakelijk verband tussen de gedraging
en de schade blijft behouden. Immers, zonder de bedoelde schadeverwekkende
gedraging van het dier zou de schade zich immers niet op dezelfde manier hebben
voorgedaan. In overeenstemming met de equivalentieleer gaat het dus enkel om
gedeelde aansprakelijkheid.”
419
Zie Cass. AR C.11.0025.F, 6 januari 2012; Cass. 26 februari 1987, Arr.Cass. 1986-87, 852 en Pas. 1987, 772; Cass. 12 oktober 1984, Arr.Cass. 1984-85, 254 en RW 1984-85, 2278, noot.
119
Door de equivalentietheorie strikt te volgen, leidt het hof af dat een eigenaar/bewaarder niet
meer kan bevrijd worden, indien het slachtoffer een fout pleegt. In het arrest wordt met geen
woord gerept over de beoordeling van het normaal en voorzienbaar karakter van het dier.
Het hof zegt dat er enkel sprake kan zijn van een gedeelde aansprakelijkheid indien het
slachtoffer een fout pleegt. Het dier staat namelijk nog steeds in causaal verband met de
schade, hoe groot de fout van het slachtoffer dan ook is. Met het gedrag van het dier moet
dan ook geen rekening meer worden gehouden. Dit was namelijk enkel van belang om
volledig bevrijd te kunnen worden van aansprakelijkheid, wat volgens het hof van beroep niet
mogelijk is. De rechter in eerste aanleg had nochtans geoordeeld dat de eigenaar volledig
vrijuit ging doordat het slachtoffer een fout had gemaakt door een voor hem onbekende hond
te dicht te naderen en de daaropvolgende beten niet abnormaal, noch onvoorzienbaar
waren.
296. Hoewel het hof zal overgaan tot gedeelde aansprakelijkheid, ongeacht de hoegrootheid
van de fout van het slachtoffer of het gedrag van het dier, toch zal zij met het aandeel van de
fout van het slachtoffer in de totstandkoming van de schade, bij de verdeling van de
schadelast, in eerste instantie in acht nemen. Zo zegt het hof dat uit de aard van de
aansprakelijkheid (de objectieve aansprakelijkheid) bij de eigenaar/bewaker geen
foutafweging wordt gemaakt, maar dit niet belet dat diens aansprakelijkheid kan verminderd
worden op grond van een billijkheidsoverweging met als enig aanknopingspunt de ernst van
de fout van het slachtoffer. Het hof zal dan op grond van deze billijkheidsoverweging de
schadelast elk voor gelijke helften verdelen.
297. Volgens S. GUILIAMS is bovenvermelde arrest inderdaad in strijd met de vaste
cassatierechtspraak, maar in overeenstemming met de meerderheidsleer. Volgens haar is
de kwalificatie van art. 1385 BW naar een objectieve aansprakelijkheid terecht. Verder
beweert zij dat er echter nog een onderscheid moet worden gemaakt tussen de fout van een
slachtoffer en de fout van een derde.
Dit arrest zou namelijk ook gevolgen hebben voor de fout van een derde als een vreemde
oorzaak. Daar waar het Hof van Cassatie zegt dat de eigenaar ook vrijuit gaat indien een
derde het schadeverwekkend gedrag van het dier heeft veroorzaakt, zou door dit arrest dit
ook veranderen. Het causaal verband bestaat dan namelijk tussen de schade en de derde,
maar ook nog steeds tussen het dier en de schade. Hierdoor zou in strijd met de
cassatierechtspraak het slachtoffer in dit geval zowel de eigenaar/bewaarder van het dier als
de derde in solidum moeten kunnen aanspreken.
120
298. Verder beweert S. GUILIAMS dat er nog steeds moet gekeken worden naar het gedrag
van het dier, wanneer het uitgelokt wordt door de fout van het slachtoffer. Hierdoor zou
volgens haar nog steeds de eigenaar/bewaarder kunnen bevrijd worden bij normaal en
voorzienbaar gedrag van het dier. Dit lijkt mij echter niet logisch, gezien er dan opnieuw een
inbreuk zou zijn op de Belgische equivalentietheorie.
Volgens haar geldt dus de verdeling van aansprakelijkheid enkel tussen de
eigenaar/bewaarder van het dier en de derde en daarnaast enkel tussen de
eigenaar/bewaarder en het slachtoffer, wanneer het gedrag van het dier niet door de fout van
het slachtoffer wordt uitgelokt, maar er enkel mee samenloopt. Dit spreekt het arrest tegen.
299. Een heikel punt in het arrest, is volgens GUILIAMS het feit dat het hof van beroep de
schadelast puur o.b.v. billijkheidsoverwegingen heeft verdeeld. Volgens GUILIAMS moet bij
de schadeverdeling echter ook gekeken worden naar de mate waarin de fout, respectievelijk
het feit tot de schade hebben bijgedragen en mag er dus niet altijd een schadeverdeling
volgens gelijke delen worden uitgesproken. Zij verduidelijkt echter niet hoe de rechter de
mate van bijdrage van de fout van het slachtoffer tegenover de aansprakelijkheid van de
eigenaar/bewaarder moet afmeten, gezien de ‘fout’ van de eigenaar/bewaarder moeilijk kan
beoordeeld worden. Er is net geen fout van deze bij een objectieve aansprakelijkheid.420 In
principe wordt inderdaad het aandeel in de schade van de fouten van beide partijen
aanvaard als een criterium om de aansprakelijkheid te verdelen. Bij de aansprakelijkheid
voor dieren, is dit echter niet mogelijk, aangezien enkel de fout van het slachtoffer vaststaat.
Zowel indien art. 1385 BW een foutaansprakelijkheid, dan wel een risicoaansprakelijkheid
betreft, zal in geen van beide gevallen de fout van de eigenaar/bewaarder kunnen
beoordeeld worden. In de rechtsleer wordt daarom ook de stelling verdedigd dat er slechts
één mogelijke verdeling is bij een fout van het slachtoffer, namelijk dat de aansprakelijkheid
in gelijke delen wordt verdeeld.421
De denkwijze en schadeverdeling van dit arrest werden al in meerdere uitspraken op
dezelfde manier toegepast.422
420
Gent 18 september 2013, NJW afl. 302, 412, noot S. GUILIAMS. 421
Zie o.a. B.TILLEMAN, I.CLAEYS, F. BAUDONCQ, H. BOCKEN, L.CORNELIS, Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 158. 422
Zie voetnoot 164.
121
III. WIE IS DE BEWAARDER?
III.1. INLEIDING
300. Om uit te maken wie als bewaarder en dus mogelijke aansprakelijke van het dier moet
aanzien worden, heeft de rechtspraak een vast criterium vooropgesteld. Men moet om als
bewaarder te worden beschouwd, volledige meesterschap hebben over het dier.423De
vereiste van volledige meesterschap kan dan wel bepalen wie de bewaarder is, maar het
geeft geen uitsluitsel over de reden waarom deze persoon bewaarder is en de schade moet
dragen. Waarom moet degene met het volledig meesterschap over het dier instaan voor het
dier? Het antwoord op deze vraag, kan eventueel als een indicatie dienen voor de juiste
grondslag van art. 1385 BW.
III.2. DE CHEAPEST COST AVOIDER
301. Hoe en waarom een bepaalde persoon als aansprakelijke bewaarder moet aanzien
worden, kan bekeken worden vanuit een rechtseconomische visie. Vaak wordt door
rechtseconomisten beweerd dat de schade het best wordt gelegd bij de cheapest (or least)
cost avoider. Rechtseconomisten die deze theorie verdedigen, beweren dat de meest
efficiënte oplossing verkregen wordt als bij een schadegeval de schadelast gelegd wordt op
de persoon die met de minste kosten de schade had kunnen voorkomen. Wanneer er
bijvoorbeeld een ongeval is met schade en persoon 1 kon dit verhinderen tegen een kost van
50, persoon 2 tegen een kost van 75, dan had persoon 1 moeten ingrijpen. Hij kon het
ongeval het best voorkomen.424 De preventieplicht en de schadelast leggen bij degene die
het ongeval het best kon vermijden, zou aldus leiden tot een kostenminimalisatie.425
Wanneer dit wordt doorgetrokken naar art. 1385 BW, zou dit kunnen betekenen dat als
bewaarder aanzien wordt, degene die de schade, veroorzaakt door het dier, met de minste
kosten had kunnen vermijden. Wanneer de bewaarder bevrijd wordt, bij een fout van het
slachtoffer of een derde, zou dit kunnen komen doordat het slachtoffer of de derde de
schade met minder kosten had kunnen voorkomen, namelijk door de fout niet te plegen.
302. Dat de bewaarder volledige meesterschap, volle leiding en toezicht moet hebben over
het dier, zou er op kunnen wijzen dat degene met het meeste toezicht over het dier, het dier
423
Zie supra hoofdstuk 2.IV.2. 424
G. CALABRESI, The costs of accidents, a legal and economic analysis, Yale University Press, 1970, 135; R., POSNER, "Guido Calabresi's 'The Costs of Accidents': A Reassessment," 64 Maryland Law Review 12, 2005, 16. 425
S. SHAVELL, Economic analysis of accident law, Harvard University Press, 1987, 73-86.
122
ook het best kon beïnvloeden en zo met de minste moeite, de minste kosten het ongeval kon
voorkomen. Het beste voorbeeld van waar het aanduiden van de bewaarder
rechtseconomisch kan worden bekeken, zijn de schadegevallen tijdens paardrijlessen. Indien
de leerling-ruiter nog niet veel ervaring heeft met paardrijden, dan is het niet de leerling-
ruiter, maar de instructeur die het schadegeval het best had kunnen voorkomen. Het paard
zal meer luisteren naar de instructeur en zo kon de instructeur met de minste kosten het
schadegeval voorkomen.426 Ook wanneer een kind tijdens een ritje begeleid wordt door de
paardenverkoper, kon laatstgenoemde het best de schade voorkomen, door het paard tot
stilstand te brengen.427
303. Toch zijn er meerdere elementen die tegenspreken dat degene die de schade het best
had kunnen vermijden, wordt aangeduid als bewaarder. Het zal niet altijd degene zijn die de
schade het best had kunnen voorkomen, die als bewaarder wordt aanzien. Zo was er een
zaak bij het hof van beroep van Luik van 31 maart 2004.428 Een vzw had een
vuurwerkspektakel georganiseerd. Bij het spektakel werden ook paarden gebruikt. Tijdens
een vuurwerkknal begon één van de paarden echter als schrikreactie te steigeren, waardoor
enkele toeschouwers in paniek wegvluchtten, één van de toeschouwers viel en werd
verwond. Het is duidelijk dat de vzw het best de schade had kunnen vermijden door geen
paarden te gebruiken tijdens een vuurwerkspektakel. Niet de vzw, maar de eigenaar van het
paard als bewaarder werd aansprakelijk gesteld, omdat hij het paard tijdens het schadegeval
begeleidde. Het is duidelijk dat de vzw de schade met minder kosten had kunnen voorkomen
door hun evenement anders te plannen, dan de eigenaar die een steigerend paard moest
tegenhouden. Toch werd deze als eigenaar (en dus bewaarder) van het dier aansprakelijk
gesteld. Ook zal vaak de schade het best kunnen voorkomen worden door de persoon die
helemaal niet als bewaarder gekwalificeerd kan worden. De persoon die voetzoekers tussen
de benen van een paard gooit, kon duidelijk met minder kosten dan de eigenaar de schade
vermijden. Toch wordt hij niet als bewaarder aanzien, maar via art. 1382 BW omwille van zijn
fout aangesproken.429
304. De stelling dat als bewaarder aanzien wordt, degene die de schade het gemakkelijkst
kon vermijden, is te kort door de bocht en moet dus worden verworpen.
426
Gent 22 april 2004, T. Verz. 2006, afl. 3, 376, RGAR 2006, afl. 4, nr. 14104; Gent 16 maart 2001, T. Verz. 2002, afl. 1, 256, noot H. ULRICHTS. 427
Rb. Brugge 11 januari 2001, Verkeersrecht 2002, afl. 4, 128. 428
Luik 31 maart 2004, T. Verz. 2005, afl. 3, 545. 429
Cass. 19 januari 1996, Arr. Cass. 1996, 78, Pas. 1996, I, 87 en RW 1998-99, 1430.
123
III.3. DEGENE DIE HET RISICO HET BEST KON INSCHATTEN
305. Indien art. 1385 BW als een risicoaansprakelijkheid gezien wordt, kan het dat deze
grondslag een rol speelt in het oordeel over wie er als bewaarder moet aanzien worden. Zo
zou men kunnen stellen dat als bewaarder wordt aanzien, degene die het concrete risico,
door het dier ontstaan, het best kon inschatten op het moment van het schadegeval. De
vereiste van leiding en toezicht, dienen dan als een indicatie voor wie het best op de hoogte
was van de risico’s. Een voorbeeld waar men aansprakelijk wordt gesteld, omdat men de
risico’s het best kon inschatten, is de zaak waar een veehandelaar aansprakelijk werd
gesteld voor de schade die door besmette varkens werd veroorzaakt.430 De rechter
veroordeelt hem, omdat de veehandelaar het gemakkelijkst de besmetting had kunnen
vermijden, doordat hij de symptomen van besmetting had moeten herkennen.
306. Nochtans zal het niet altijd degene zijn die het risico het best kon inschatten, die als
bewaarder zal worden gezien. Zo zal bij een professionele behandeling van een dier vaak de
dierenarts en niet de eigenaar als bewaarder van het dier aanzien worden, ook al werd hij
bijgestaan door de eigenaar. Nochtans zal de eigenaar het best geplaatst zijn om de risico’s
in te schatten, aangezien hij het meest vertrouwd is met het karakter van het dier. Dat de
dierenarts geen weet heeft van het agressieve karakter van het dier, heeft geen invloed op
de mogelijkheid hem aan te duiden als bewaarder. Enkel bij de beoordeling of er ook een
persoonlijke fout van de dierenarts was krachtens art. 1382, zal de kennis van het karakter
van een dier een rol spelen. Zo zal een dierenarts geen fout hebben gepleegd door een
agressief paard door slechts twee personen te laten vasthouden tijdens een radiografie,
indien hij niet wist dat het paard van nature wild was.431
III.4. DEGENE BIJ WIE HET VERMOEDEN VAN FOUT HET GROOTST WAS
307. Hogerop werd reeds besproken dat de ‘fout’ waarop het vermoeden slaat, in beginsel
een vermoeden van fout in de bewaking betrof. Om als bewaarder te kunnen worden
beschouwd, is dan weer noodzakelijk dat men leiding en toezicht had over het dier, ten tijde
van het schadegeval. Zo zou dus kunnen geargumenteerd worden dat rechters degene die
de meeste leiding en toezicht over het dier had ten tijde van het schadegeval, dan ook zal
aansprakelijk gesteld worden, omdat het dier aan diens leiding en toezicht is ontglipt.432
430
Luik 4 januari 1989, JLMB 1991, 162. 431
Brussel 4 december 2000, RGAR 2002, afl. 9, nr. 13.627. 432
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, 21.
124
308. Wanneer er bijvoorbeeld twee paarden van twee verschillende eigenaars gestald zijn in
eenzelfde boerderij en één van de eigenaars zijn paard wil gaan berijden, maar daarvoor
eerst het andere paard op stal dient te zetten, zal deze als bewaarder aanzien worden,
wanneer het paard schade aanricht.433 De werkelijke eigenaar zat in het buitenland. De
persoon die het paard probeerde te verplaatsen, zal meer waarschijnlijk een fout hebben
gepleegd dan de eigenaar.
309. In die zin kunnen de zaken waar professionele dierenverzorgers als bewaarder werden
gezien, wel uitgelegd worden. Indien de dierenarts de instructies gaf wat er diende te
gebeuren met het dier, dan zal hij het meest waarschijnlijk een fout hebben gepleegd, meer
dan bijvoorbeeld degene die enkel het dier vasthield en niet te beslissen had wat er met het
dier diende te gebeuren.434 Ook de manegehouder die een paard onderdak geeft in zijn
inrichting wordt vaak als een bewaarder gezien. Gezien hij het paard onder zijn hoede had,
zal bij een schadegeval de oorsprong waarschijnlijk een fout van hem zijn.435 Wanneer een
paard ontsnapt uit een rijschool omdat een leerling de staldeur niet goed had afgesloten, zal
de rijschool aansprakelijk zijn.436
310. Er is dan ook geen sprake van bewaring, wanneer er geen toezicht of controle over het
dier was, aangezien in dat geval die persoon ook geen tekortkoming in toezicht zal hebben
gepleegd. Wie een verloren gelopen dier voedt door etensresten in de tuin achter te laten, is
geen bewaarder.437 Wie een verdwaalde ram aan een paal vastbindt om verdere
schadegevallen te voorkomen, kan ook niet gezien worden als bewaarder.438 Daarom zal ook
bepaalde rechtsleer stellen dat wanneer een persoon zich tijdelijk ontfermt over een dier,
terwijl de eigenaar afwezig is, niet de eigenaar als aansprakelijke kan gezien worden.
Aangezien de eigenaar afwezig is, kan hij geen fout in het toezicht hebben begaan.439
311. Het probleem hierbij is dat niet altijd een juridische bewaring zal nodig zijn, maar een
materiële bewaring al voldoende is om toezicht uit te oefenen. Zo zal degene die kortstondig
de wacht houdt bij een hond aan de supermarkt,440 of een hond komt voeden en uit
wandelen neemt tijdens afwezigheid van het baasje, ook toezicht hebben over de hond,
meer dan de eigenaar. Toch wordt in deze gevallen nog steeds de eigenaar aangesproken
433
Antwerpen (2e k.) 18 maart 2009 RW 2010-11, afl. 32, 1354. 434
Gent 26 april 1995 RW 1996-97, 1406. 435
Brussel 6 maart 2001, JLMB 2003, afl. 19, 822. 436
Rb. Kortrijk 6 mei 1996, RW 1999-00, 132. 437
Rb. Dinant 16 maart 1983, RGAR 1984, nr. 10.844, noot; Rb. Namen 21 oktober 1963, JL 1963-64, 109; zie ook Gent 2 oktober 1961, RW 1961-62, 1760. 438
Vred. Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-99, 928, noot B. WEYTS. 439
H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK , “Overzicht van rechtspraak, aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1964-1978)”, TPR 1980, 1266-1268. 440
Pol. Gent (burg.) (8e k.) 24 oktober 2011, RW 2011-12, afl. 26, 1181 en T.Vred./T.Pol. 2012, afl. 11-12/4, 608/240.
125
en niet de tijdelijke toezichthouder, omdat hij niet het volledig meesterschap had.441 De
tijdelijke toezichthouder wordt voor zijn fout in toezicht dan via art. 1382 BW aangesproken.
Toch zou het vermoeden van fout in toezicht logischerwijze meer moeten gelden voor
degene die een daadwerkelijk toezicht had over het dier, dan de eigenaar die afwezig was.
312. Ook hier kan echter weer geredeneerd worden dat ook personen die niet als bewaarder
aanzien worden, een fout kunnen hebben gepleegd, waardoor de schade zich kon voordoen.
In dat geval wordt de bewaarder dan wel bevrijd, maar pas na het aanduiden van de
bewaarder.
313. Deze stelling is volgens mij ook beleidsmatig voor kritiek vatbaar. Het lijdt geen twijfel
dat de bewaarder in bepaalde gevallen effectief een fout zal hebben gepleegd en dat er
terecht een vermoeden van fout op hem rust. In andere gevallen zal het moeilijk denkbaar
zijn wat de fout kan inhouden. Zo zullen vaak de bewaarders van katten aangesproken
worden, omdat deze over straat liepen, waardoor een chauffeur moest uitwijken. Katten zijn
dan wel gedomesticeerde dieren, toch luisteren zij niet naar de instructies of bevelen van
hun eigenaar of bewaarder. Evenmin kunnen zij tegenhouden worden van hun nachtelijke
uitstapjes, tenzij ze iedere avond zouden worden opgesloten. Meerdere argumenten werden
hierboven al gevonden, waarom het vermoeden van fout, vooral door zijn
onweerlegbaarheid, geen goed mechanisme is, daarom lijkt het mij beter ook bij de
aanduiding van de bewaarder een andere reden te zoeken.
III.5. DEGENE DIE HET RISICO OP ZICH HEEFT GENOMEN
314. Wanneer art. 1385 BW wordt bekeken als een risicoaansprakelijkheid, dan lijkt het mij
aanneembaar dat voor het risico zou moeten instaan, degene die aanvaard heeft het risico
op zich te nemen, los van enige fout dat deze zou vermoed worden te hebben gepleegd.
315. Zo zal vaak naar voor worden gebracht door rechtspraak en rechtsleer, dat de eigenaar
niet aansprakelijk is voor de schade, indien hij de bewaring van het dier aan een derde heeft
overgedragen.442 De eigenaar moet met andere woorden de juridische bewaking hebben
overgedragen aan de bewaarder, alvorens niet de eigenaar, maar de bewaarder
aansprakelijk is. De regels van overdracht van bewaking worden in de rechtspraak streng
beoordeeld.443
441
Rb. Doornik 24 maart 1994, RGAR 1996, nr. 12.560; Rb. Tongeren 30 januari 1987, TBBR 1988, 578. 442
H. DE PAGE, Traité, II, nr. 1012; R.O. DALCQ, Traité, I, nr. 2189. 443
Gent (1e k.) 12 juni 2003 RW 2005-06, afl. 34, 1347; Antwerpen (2e k.) 18 maart 2009 RW 2010-11, afl. 32, 1354; Brussel 2 februari 2010, nr. 2007AR2195, www.juridat.be
126
316. Deze overdracht van juridische bewaring zou er volgens mij kunnen op wijzen dat in
feite een derde het risico dat het dier schade kan veroorzaken van de eigenaar overneemt.
Dat enkel een overdracht van materiële bewaring niet voldoende is, is dan omdat dit niet
genoeg bewijs is dat de derde het risico heeft overgenomen. Net zoals de koper van een
stier als nieuwe eigenaar moet instaan voor de risico’s op schade door de stier veroorzaakt
(ook al was de prijs nog niet overeengekomen)444, moet degene die het risico overneemt, als
nieuwe bewaarder instaan voor het dier.
317. Zo zal de huurder van een paard meestal als bewaarder worden aanzien445 en zal de
dierenarts door zijn beroepsbekwaamheid voor het risico instaan. Het criterium om te
bepalen of er een daadwerkelijke overname van risico is, blijkt dan uit het volledig
meesterschap, dat de bewaarder nodig heeft.446 Hoe meer macht men namelijk over het dier
heeft, hoe groter de verantwoordelijkheid: the possession of great power necessarily implies
great responsibility. Zo ook zegt bepaalde rechtspraak dat bewaking een risico van de
bewaker impliceert.447 Net daarom zal de rechter met inachtneming van alle elementen
oordelen of er een overdracht van bewaring was.
318. Enkele voorbeelden uit de rechtspraak lijken er op te wijzen dat het feit of het risico van
het dier al dan niet is overgenomen meer doorweegt, dan het feit dat er daadwerkelijk
volledige leiding en toezicht over het dier was. Zo wordt de vervoerder van vee als
bewaarder van het vervoerde vee aanzien, maar slechts totdat de dieren zijn geleverd aan
bijvoorbeeld Het slachthuis.448 Daar waar in principe de persoon die een dier helpt
vasthouden, niet als bewaarder wordt gezien wegens gebrek aan leiding en toezicht, wordt
de vervoerder toch als bewaarder aanzien, indien hij het dier vasthoudt tijdens de weging,
ook al was de eigenaar aanwezig. Het Hof van Cassatie lijkt te beweren dat de
vervoersovereenkomst een volledige meesterschap over het dier impliceert en dat de
vervoerder aansprakelijk blijft tijdens de weging. Ook al besloot de eigenaar waar het dier
moest gewogen worden en hield hij toezicht, terwijl de vervoerder slechts het dier vasthield
en het gewicht moest aflezen, toch is de weging een accessorium van de
vervoersovereenkomst. Hierdoor blijft de vervoerder bewaarder, beweert het Hof.449
444
Gent (1e k.) nr. 2002/AR/1097, 7 oktober 2004, T.Verz. 2006, afl. 1, 110. 445
Brussel 11 juni 1970, BA 1971, 978. 446
Tongeren 25 september 2006, RW 1997-98, 1052. 447
Turnhout 1 juni 1971, RW, 1971-1972, 678. 448
Gent (16e k.) nr. 2002/AR/2637, 12 november 2004 T.Verz. 2006, afl. 4, 445. 449
Cass. 20 april 1979, Arr. Cass. 1978-79 en Pas. 1979, I, 989.
127
Dit wordt bevestigd door bepaalde rechtsleer, die aanhaalt dat er geen leiding en toezicht
nodig is om iemand als bewaarder te zien. Een meesterschap zonder leiding of toezicht over
het dier volstaat. Daarom ook zou moeten het onderscheid tussen juridische en materiële
bewaring moeten verlaten worden, waardoor ook degene die slechts een kort toezicht houdt
over het dier als een bewaarder zou moeten kunnen worden gezien.450
319. Een ander voorbeeld is een arrest van het hof van beroep van Antwerpen van 24
januari 1995.451 Daar werd de curator van een failliete handel als bewaarder gezien van de
hond die als goed tot de failliete boedel behoorde. Hoewel enkel een buurvrouw contact had
met het dier en het voedsel gaf, werd toch de curator als bewaarder gezien. Met toepassing
van art. 444 faillissementswet vertegenwoordigt de curator namelijk de failliete boedel. Door
zijn vertegenwoordigingsplicht lijkt de curator aldus het risico over te nemen van de
gefailleerde eigenaar van de hond.
320. De overname van het risico hoeft volgens mij echter niet bewust te zijn. Zo worden
personen die zich over een straatkat ontfermen, gezien als eigenaar en dus bewaarder over
het dier.452 Indien niemand het risico van het dier over zich heeft genomen, is het dier ook
niet toegeëigend en is art. 1385 BW niet toepasselijk.
321. Het voordeel van deze visie is alvast dat men juridisch niet meer geconfronteerd wordt
met de juridische problemen die optreden bij een vermoeden van fout.453 Het zou ook
uitleggen waarom rechters zoveel waarde hechten aan bijvoorbeeld het feit of de bewaker
zonder invloed van de eigenaar leiding en toezicht over het dier had. Indien namelijk de
eigenaar nog steeds de instructies geeft, kan moeilijk beweerd worden dat het risico door
een derde persoon werd overgenomen.
322. Een afgeleide van het principe lijkt te kunnen worden gevonden in een vonnis van het
vredegerecht van Wolvertem.454 Daar wordt beweerd dat een derde als bewaarder gezien
wordt, indien hij zich gedraagt als een eigenaar tegenover het dier. Impliciet kan dan ook het
principe als volgt worden verwoord: de eigenaar staat in voor het risico dat het dier creëert.
De bewaarder is niemand minder dan degene die zich als eigenaar van het dier gedraagt.
Bijgevolg zal hij moeten instaan voor het risico. De macht van de bewaarder dient te worden
450
T. VANSWEEVELT., “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, p. 20; H. VANDENBERGHE, M. VAN QUICKENBORNE en P. HAMELINK , “Overzicht van rechtspraak, aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1964-1978)”, TPR, 1980, p. 1268, 1257. 451
Antwerpen 24 januari 1995, RW 1995-96, 780 452
Pol. Luik nr. 04A972, 14 juni 2006, VAV 2007, afl. 2, 123 453
Zie supra hoofdstuk 3 en 4. 454
Vred. Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-99, 928, noot B. WEYTS.
128
vergeleken met de macht van de eigenaar over het dier.455 Iemand die slechts een tijdelijk
toezicht heeft over het dier, zal zich niet voldoende als eigenaar gedragen om voor het risico
te moeten instaan.456 De rechter zal echter steeds, rekening houdend met alle feiten,
oordelen over wie als bewaarder moet gezien worden. Volgens mij zal er dan ook vaak
rekening gehouden worden met andere elementen dan de vereiste van volledige
meesterschap alleen. Niets lijkt in de weg te staan dat de rechter rekening houdt met wie het
meest lijkt het risico op zich genomen te hebben.
455
Zie ook Pol. Brugge 5 februari 2004, RW 2006-2007, nr. 20, 851. 456
Zie Pol. Gent (burg.) (8e k.) 24 oktober 2011, RW 2011-12, afl. 26, 1181; T.Vred./T.Pol. 2012, afl. 11-12/4, 608/240.
129
HOOFDSTUK 5: CONCLUSIES
323. In deze masterproef werd gezocht naar de meest passende juridische grondslag voor
art. 1385 BW. Hierbij werden alle elementen van het artikel onder de loep genomen. De
geschiedenis van het artikel toonde aan dat oorspronkelijk in het artikel een vermoeden van
fout in de bewaking werd gezien door de toenmalige rechtspraak en rechtsleer. Dit
vermoeden was in eerste instantie weerlegbaar, maar werd na cassatierechtspraak van 1932
onweerlegbaar. Na een kritische invraagstelling van alle elementen van art. 1385 BW en een
vergelijking te hebben gemaakt met recente (en minder recente) rechtspraak, ben ik tot de
conclusie gekomen dat art. 1385 BW beter als een risico- dan een foutaansprakelijkheid zou
beschouwd worden.
324. Wanneer art. 1385 BW getoetst werd aan de algemene principes van fout- en
risicoaansprakelijkheid, bleek dat art. 1385 BW meer beantwoordt aan de principes van
risicoaansprakelijkheid. Zo speelt de fout van de eigenaar/bewaarder geen enkele rol meer:
de fout hoeft niet te worden aangetoond, het gedrag van de eigenaar/bewaarder wordt niet
vergeleken met dat van een normaal en zorgvuldig persoon in dezelfde omstandigheden en
de ‘fout’ kan op geen enkele manier weerlegd worden. Bovendien past art. 1385 BW in de
redenering die schuilt achter een risicoaansprakelijkheid, namelijk dat het dier in feite een
risicofactor is, waar de eigenaar/bewaarder moet voor instaan.
Ook heeft art. 1385 BW sterke gelijkenissen met art. 1384, eerste lid BW. Bij dit artikel lag
eveneens oorspronkelijk een onweerlegbaar foutvermoeden aan de grondslag, terwijl de
huidige rechtsleer ondertussen concludeert dat het een risicoaansprakelijkheid betreft.
Weinig tot geen gelijkenissen werden echter teruggevonden tussen art. 1385 BW en de
typische foutaansprakelijkheidsregels, zoals art. 1382, 1383, 1384 lid twee, vier en vijf BW.
325. Wanneer gezocht werd naar de fout van de eigenaar/bewaarder, bleek dat de
rechtspraak daadwerkelijke fouten vaak gaat sanctioneren via art. 1382 BW en niet art. 1385
BW. Dit is frappant. Als art. 1385 BW elke fout laat vermoeden, waardoor het dier schade
kon aanrichten, zou het inroepen van art. 1382 BW niet meer nodig zijn, indien er effectief
een fout gevonden wordt. De bewijslast ligt dan namelijk weer bij het slachtoffer. Bovendien
wordt, wanneer de eigenaar/bewaarder een fout van het slachtoffer inroept, bij de
beoordeling van de fout van het slachtoffer opnieuw gekeken naar het (al dan niet foutieve)
gedrag van de eigenaar/bewaarder. Hier wordt er wel volledig voorbijgegaan aan het
zogenaamde ‘onweerlegbare’ foutvermoeden.
130
Daarnaast staat de strafrechtelijke vrijspraak van de eigenaar/bewaarder een veroordeling
o.b.v. art. 1385 BW niet in de weg, omdat hij geen fout in het toezicht van het dier zou
hebben begaan. Dit impliceert dat art. 1385 BW in feite iets anders dekt dan een vermoeden
van fout in toezicht over het dier.
326. Ook bij het aanduiden van de aansprakelijke bewaarder, rezen er problemen wanneer
art. 1385 BW als een foutaansprakelijkheid wordt aanzien. De rechter zal met inachtneming
van alle feitelijke elementen een bewaarder aanduiden. Dit zal niet altijd de persoon zijn die
het meest wordt vermoed een fout te hebben gepleegd. Zo zal iemand met slechts materiële
bewaring ook een fout in toezicht kunnen hebben gepleegd en toch niet als aansprakelijke
bewaarder aangeduid worden, maar gesanctioneerd worden via art. 1382 BW. Een betere
verklaring blijkt te zijn, dat als aansprakelijke bewaarder gezien wordt, degene die het risico
het meest waarschijnlijk op zich heeft genomen. Dit verklaart waarom de rechtspraak een
overdracht van bewaking en meesterschap eist.
327. Een moeilijk punt is de vraag of er in art. 1385 BW als risicoaansprakelijkheid nog
plaats is voor een volledige bevrijding van aansprakelijkheid, zoals geïntroduceerd door o.a.
het slepende twijg-arrest.
Volgens mij zijn er meerdere argumenten die erop wijzen dat er geen plaats meer is voor het
slepende twijg-arrest. Op welke manier arrest ook wordt uitgelegd, het blijft een inbreuk op
de equivalentieleer. Bovendien kan de fout van het slachtoffer nergens mee worden
vergeleken. Het is dan ook moeilijk verstaanbaar dat de zwaarwichtigheid of mate van
bijdrage in de schade van de fout van het slachtoffer een reden zou zijn om de
eigenaar/bewaarder vrij te spreken. Hoewel het in bepaalde gevallen volgens de
maatschappij het meest billijk zal lijken om de gehele schadelast te leggen bij het slachtoffer
(bijvoorbeeld bij de inbreker en de waakhond), lijkt een verdeling bij gelijke delen toch de
meest efficiënte oplossing voor het merendeel van de gevallen. Daarnaast lijkt er ook geen
andere verdeling mogelijk, doordat de fout van het slachtoffer niet kan vergeleken worden
met de fout van de eigenaar/bewaarder. Volgens mij moet er daarom bij een fout van het
slachtoffer geopteerd worden voor een verdeling bij gelijke delen, zoals dat ook gebeurt bij
art. 1384, lid 1 BW. Ook bij de vereiste van het normaal en voorzienbaar gedrag van het dier,
kwamen meerdere problemen naar boven en werd er geen verklarende reden gevonden
voor deze vereiste.
328. Bij het beoordelen van de fout van het slachtoffer, wordt er nog steeds vaak door de
rechtspraak gebruik gemaakt van de rechtsfiguur van de risicoaanvaarding in
schadegevallen met dieren.
131
Hoewel dit eigenlijk slechts een toepassing is van het algemene foutbegrip van art. 1382-
1383 BW, betekent dit toch een indicatie dat veel rechters dieren zien als een ‘risicofactor’ en
van mening zijn dat de eigenaar/bewaarder minder moet instaan voor dit risico als een
slachtoffer het risico aanvaard of uitgelokt heeft. De leer van de risicoaanvaarding kan echter
niet dienen als rechtvaardiging voor een bevrijding van aansprakelijkheid, maar wel als
aanwijzing dat een dier als een risico moet gezien worden, waar de eigenaar/bewaarder in
principe voor instaat.
329. Net zoals bij de aansprakelijkheid door een gebrekkige zaak en de aansprakelijkheid
van meesters en aanstellers voor onrechtmatige daden van hun dienstboden en
aangestelden, valt de onveranderde houding van de rechtspraak dat dit
foutaansprakelijkheden zijn, te verklaren vanuit de ‘wet der spaarzaamheid’. Deze houding
zal echter volgens mij vroeg of laat moeten buigen voor een meer realistische kijk op dieren,
die nu eenmaal risicofactoren zijn en zelfs met het grootste niveau aan toezicht, controle en
zorg een kans op schade zullen blijven betekenen. Te besluiten valt dus dat art. 1385 BW
beter zou passen in een risicoaansprakelijkheid: de eigenaar/bewaarder van een dier moet
instaan voor het risico dat het dier met zich meebrengt.
330. In die optiek, wordt dan ook vaak door de rechtsleer aanbevolen dat er een verplichte
verzekering zou moeten komen voor dieren. Net zoals voertuigen, scheppen ook dieren een
kans op ongevallen.457 Familiale verzekeringspolissen bieden al dekking voor schade
veroorzaakt door huisdieren, maar veel dieren (zoals paarden) vallen niet onder die
kwalificatie. Daarom rijst de nood aan een verplichte verzekering. Ook een waarborgfonds
die schade dekt, veroorzaakt door dieren zonder eigenaar, zou een goede aanvulling zijn.458
331. Art. 1385 BW in de toekomst zien als een risicoaansprakelijkheid, lijkt mij alvast een
goede eerste stap. Deze masterproef toont aan dat enkele rechters dit al inzien, maar dit
meestal slechts impliciet durven te beweren. Het is wachten op de dag dat de rechtspraak
expliciet durft toe te geven aan de gewijzigde kijk op art. 1385 BW. Vooral het Hof van
Cassatie moet een einde brengen aan de verwarring en haar taak tot het brengen van
rechtseenheid vervullen. De juridische grondslag van art. 1385 BW herdefiniëren, zou alvast
leiden tot meer rechtszekerheid en consistentie in de rechtspraak.
457
H., ULRICHTS, “Artikel 1385 van het burgerlijk wetboek: valkuil voor slachtoffers”, T.Verz. 2002, afl. 3, 543. 458
T., VANSWEEVELT, “Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid
voor dieren”, RW 1985-86, 2014.
132
133
BIBLIOGRAFIE
Rechtspraak
BELGISCHE RECHTSPRAAK
Cass. 19 oktober 1911, Pas. 1911, I, 518.
Cass. 7 mei 1923, Pas. 1923, I, 300.
Cass. 23 juni 1932, Pas. 1932, 200; Cass. 12 oktober 1984, RW 1984-85, 2278, noot.
Cass. 27 maart 1944, Arr. Verbr.1944,127.
Cass. 11 februari 1946, Pas. 1946, I, 62, noot.
Cass. 8 november 1956, Arr. Verbr. 1957, 162 en Pas. 1957, I, 251. Cass. 14 januari 1974, Arr. Cass., 1974, 533, Cass. 30 april 1975, Arr. Cass. 1975 en Pas. 1975, I, 857. Cass. 12 februari 1976, Arr. Cass. 1976, 683, Pas. I, 1976, 652 en R.G.A.R. 1977, nr. 9814, noot F. GLANSDORFF. Cass. 20 april 1979, Arr. Cass. 1978-79 en Pas. 1979, I, 989. Cass. 5 november 1981, Arr. Cass. 1981-82, 328, Pas. 1982, I, 316, concl. proc.-gen. F. DUMON, RGAR 1982, nr. 10.526, concl., R.C.J.B. 1985, 207, noot A. MEINERTZHAGEN-LIMPENS en R.W. 1983-84, 2909, noot Cass. 20 mei 1983, Arr. Cass. 1983-83, 1165 en Pas. 1983, I, 1061. Cass. 12 oktober 1984, Arr Cass 1985, 254; Pas 1985, I, 220. Cass. 16 september 1986, Arr. Cass. 1986-87, 86. Cass. 26 februari 1987, Arr. Cass. 1986-87, 853.
Cass. 15 september 1988, RW 1989-1990, 709, noot G. DE PAUW. Cass. 8 oktober 1992, Arr.Cass. 1992, 1177.
Cass. 18 november 1993, Arr. Cass. 1993, Pas. 1993, I, 970 en T.B.B.R. 1995, 91, noot A. NUYTS.
Cass. 29 november 1995, Arr. Cass. 1995, 1054.
Cass. 19 januari 1996, Arr. Cass. 78 en Pas. 1996, I, 87.
Cass. 24 maart 1999, Arr.Cass 1999, 177.
134
Cass. 19 november 1999, Arr. Cass. 1999, 616.
Cass. 24 november 1999, Arr.Cass. 1999, 627.
Cass. 30 mei 2001, Arr.Cass 2001, 1030.
Cass. 30 april 2003, Arr.Cass. 2003, 1079.
Cass. (3e k) 29 januari 2007 (NMBS / P.S.).
Cass. 10 mei 2007, Pas. 2007, 888.
Cass. 12 november 2002, NJW 2002, 534 noot J. PUT, Pas 2002, 2157. Cass. 6 februari 2003, verkeersrecht 2003, 239. Cass. 23 juni 2005, Pas. 2005, 1416. Cass. 21 juni 2007, Pas. 2007,1290. Cass. 4 februari 2008, RW 2009-10, 1561, noot B.WEYTS Cass. 21 oktober 2008, NC 2009, 197. Cass. 2 oktober 2009, JT 2010, 538. Cass. AR C.11.0025.F, 6 januari 2012, www.juridat.be.
Cass. (3e k.) AR C.09.0379.F, 19 november 2012 (La Sandry / L.L., L.L., e.a.), Pas. 2012, afl. 11, 2253, concl. J. GENICOT, RW 2013-14, afl. 24, 935, noot.
Chambéry 8 juni 1886, S.1886, II, 197.
Gent 20 januari 1910, RGAR nr. 8418.
Brussel 13 maart 1910, RGAR 1970,8508.
Brussel 30 september 1914, RGAR 1975, 9488.
Luik 19 februari 1915, Pas. 1915-1916, II, 32.
Le Hâvre 14 maart 1925, Gaz.Pal. 11 juni 1925.
Brussel 10 juli 1926, www.jura.be.
Kortrijk 15 november 1927, Rev.ass.resp. 1929, 488.
Rb. Luik 17 mei 1939, Bull. Ass. 1939, 683.
Luik 30 januari 1940, Pas. 1941, I, 55. Luik 19 maart 1940, Bull. Ass. 1940, 517, noot G. Rb Luik 8 maart 1948, Jur.Liège 1948-49, 106. Rb Brussel (4de kamer), 17 januari 1949, De Verz. 1949, 369.
135
Luik 8 november 1950, Bull. ass. 1951, 236, noot M.G.
Rb. Dinant 21 maart 1956, De Verz. 1957, 209.
Gent 8 november 1956, Pas. 1958, II, 69.
Rb. Dinant 18 juni 1959, Jur. Liège 1959-60, 166.
Gent 14 november 1960, RGAR 1961, nr. 6760, noot R.O. DALCQ.
Gent 16 januari 1961, Bull. ass. 1963, 599, noot M.G. en RGAR 1962, nr. 6818.
Gent 2 oktober 1961, RW 1961-62, 1760.
Rb. Namen 21 oktober 1963, JL 1963-64, 109.
Rb. Charleroi 9 januari 1965, Bull. ass. 1965, 742, noot S.
Brussel 7 oktober 1965, RW 1965-1966, 547.
Luik 21 oktober 1965, JT 1966, 94.
Luik 17 oktober 1967, J. Liège 1967-1968, 129.
Kh. Leuven 5 november 1968, BRH 1969, 663 met noot, RGAR 1970, 8483.
Brussel 11 februari 1970, De. Verz. 1970.
Gent 24 februari 1970, JT 1970, 393.
Brussel 28 mei 1970, JT 1970, 613.
Brussel 11 juni 1970, BA 1971, 978.
Brussel 18 januari 1971, Pas, II, 118; Brussel, 4 mei 1983, RGAR 1984, 10744.
Turnhout 1 juni 1971, RW 1971-1972, 678.
Corr. Dinant 7 februari 1972, Jur. Liège 1971-72, 250.
Rb. Brussel (8ste kamer), 9 januari 1973, De Verz 1973, 877
Rb. Antwerpen 18 januari 1973, Bull. Ass. 1975, 505.
Luik 28 maart 1973, RGAR 1974, 9336.
Luik 23 oktober 1973, Pas. 1974, II, 66.
Luik 4 juni 1974, De Verz. 1974, 365 noot R. BOGAERT, RGAR 1975, 9395 met noot.
Gent 13 januari 1975, RGAR 1976, 9677, noot.
Brussel 17 februari 1975, RGAR 1976, 9556.
Rb. Nijvel 6 februari 1979, JT 1979, 254, noot MAHIEU, M. Colmar 13 maart 1980, Rev.Als.Lor. 1980, 114.
Bergen 16 februari 1982, RGAR 1983-84, 10684, noot.
Rb. Dinant 16 maart 1983, RGAR 1984, nr. 10.844, noot.
136
Rb. Brussel 18 maart 1983, RGAR 1984, nr. 10.743, noot P.F. Luik 20 juni 1985, JLMB 1985, 557. Rb. Tongeren 30 januari 1987, TBBR 1988, 578. Brussel 30 september 1987, TBBR 1989, 252. Rb. Charleroi 26 februari 1988, JT 1989, 10. Brussel 9 mei 1988, JLMB 1988, 1386-1392. Luik 3 november 1988, RGAR 1992, nr. 12.008. Luik 4 januari 1989, JLMB 1991, 162.
Rb. Brussel 2 februari 1990, Verkeersrecht 1991, 154.
Luik 9 mei 1990, JLMB 1992, 437. Rb. Hasselt 23 november 1990, RW 1993-94, 440. Neufchâteau 14 december 1990, De Verz. 1991, 183, noot M. LAMBERT. Gent 8 maart 1994, RW 1996-97, 93. Rb. Doornik 24 maart 1994, RGAR 1996, nr. 12.560. Brussel 25 november 1994, TBBR 1996, 352.
Antwerpen 24 januari 1995, RW 1995-96, 780. Gent 15 februari 1994, RW 1996-97, 887. Gent 21 maart 1995, RW 1996-97, 1232, noot. Rb. Brugge 11 april 1996, TGR 1996, 72. Gent 26 april 1995, RW 1996-97, 1406. Rb. Turnhout (derde kamer), 2 mei 1996, Turnhouts rechtsleven 1995-96, 71. Rb. Kortrijk 6 mei 1996, RW 1999-00, 132. Rb. Veurne 10 mei 1996, De Verz. 1997, 147, noot V. BUSSCHAERT. Luik 10 april 1997, De Verz. 1998, 109, noot M. LAMBERT. Gent, 15 april 1999, RGAR 2000, 13249. Luik 8 november 1999, JLMB 2000, 766. Kh. Hasselt 6 december 1999, RW 2002-03, 710. Brussel (1e k.) 15 mei 2000, Verkeersrecht 2001, 196.
137
Brussel 4 december 2000, RGAR 2002, afl. 9, nr. 13.627. Brugge 11 januari 2001, Verkeersrecht 2002, afl. 4, 128. Brussel 6 maart 2001, JLMB 2003, afl. 19, 822. Brussel 12 maart 2001, TBBR 2002, 373, noot H. ULRICHTS.
Brussel nr. 1999/AR/969, 12 maart 2001, TBBR 2002, afl. 6, 371, noot H. ULRICHTS Gent 16 maart 2001, T. Verz. 2002, afl. 1, 256, noot H. ULRICHTS. Antwerpen 20 maart 2002, NJW 2002, afl. 4, 134, noot. Kortrijk 7 januari 2003, RABG 2004, 22. Gent (1e k.) 12 juni 2003, RW 2005-06, afl. 34, 1347. Gent (16e k.) 20 februari 2004, nr. 2001/AR/527, T.Verz. 2004, afl. 4, 815; RGAR 2005, afl. 4, nr. 13974, noot J.L.H. Gent 20 februari 2004, RGAR 2005, afl.4, nr. 13.974. Luik 31 maart 2004, T. Verz. 2005, afl. 3, 545. Gent 22 april 2004, T. Verz. 2006, afl. 3, 376, RGAR 2006, afl. 4, nr. 14104 Gent (1e k.) nr. 2002/AR/1097, 7 oktober 2004, T.Verz. 2006, afl. 1, 110. Gent (16e k.) nr. 2002/AR/2637, 12 november 2004, T.Verz. 2006, afl. 4, 445. Antwerpen 27 april 2005, RW 2007-08, 581. Antwerpen 5 april 2006, RABG 2007, 1295. Antwerpen (2e bis k.) 5 april 2006, J.dr.jeun. 2009 (samenvatting), afl. 288, 40. Antwerpen (2e k.) 21 juni 2006 RW 2009-10, afl. 32, 1353, noot. Antwerpen 20 september 2006, VAV 2007, 249. Tongeren 25 september 2006, RW 1997-98, 1052. Antwerpen (2e k.) nr. 2006/AR/619, 11 april 2007, TBBR 2010, afl. 2, 98. Bergen (8e k.) 19 april 2007, T.Agr.R. 2007, afl. 4, 168. Gent (17e k.) 21 december 2007, T.Verz. 2008, afl. 2, 196. Gent (1e k.) 21 februari 2008 RGAR 2010, afl. 1, nr. 14588; T.Verz. 2009, afl. 1, 59. Brussel 24 juni 2008, nr. 2006/AR/1406, www.juridat.be Brussel 28 juli 2008, nr. 2004/AR/2798, www.juridat.be
138
Gent 10 oktober 2008, nr. 2008AR128, noot P. GRAULUS, www.juridat.be.
Gent (17e k.) 21 november 2008, T.Verz. 2009, afl. 3, 309. Brussel 16 december 2008, nr. 2006AR2573, www.juridat.be. Antwerpen (2e k.) 18 maart 2009, RW 2010-11, afl. 32, 1354. Rb. Turnhout (10e bis k.) nr. 08/1536/A, 22 mei 2009, VAV 2009, afl. 6, 417. Bergen (16e k.) 22 oktober 2009, T.Verz. 2011, afl. 1, 99. Brussel 2 februari 2010, nr. 2007AR2195, www.juridat.be. Gent (5e k.) 30 maart 2010, Rev.trim.dr.fam. 2011, afl. 1, 245; TGR-TWVR 2010, afl. 5, 318. Luik (20e k.) 27 mei 2010, T.Verz. 2011, afl. 4, 457. Luik (20e k.) 20 oktober 2011, T.Verz. 2012, afl. 4, 530-531. Dendermonde (8e bis k.) 31 mei 2013, T.Verz. 2014, afl. 3, 330. Gent 18 september 2013, NJW afl. 302, 410. Vred. Nijvel 7 juni 1956, Bull. ass. 1956, 595, noot M.G. Vred. Landen 23 november 1965, RGAR 1966, 7555 met noot R.O. DALCQ. Vred. Louveigne 5 februari 1970, RGAR 1970, 8385. Vred. Torhout 21 januari 1975, RW 1974-75, 2157. Vred. Sint-Kwintens-Lennik 22 oktober 1984, RW 1987-88; 1068. Vred. Hamme 10 februari 1987, T. Vred. 1991, 227. Vred. Haacht 12 december 1990, RW 1993-94, 441. Vred. Louveigne 3 mei 1994, RGAR. 1995, nr. 12.495. Vred. Westerlo 19 januari 1996, RW 1997-98, 1053. Vred. Westerlo 25 september 1996, RW 1997-98, 1053. Vred. Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-99, 928, noot B. WEYTS. Vred. Gent 6 december 1999, TBBR 2002, afl. 4, 239. Vred. Roeselare 21 april 2005, RW 2007-08, 1511. Pol. Hollogne-aux-Pierre 2 december 1969, RGAR, 1970, 8419 met noot.
139
Pol. Brugge 7 september 1998, TAVW 1999, 130.
Pol. Antwerpen (15e k.) 6 september 2000, T.Verz. 2001, afl. 4, 668, noot P. FONTAINE. Pol. Brugge 25 maart 2002, TAVW 2003, afl. 3, 254. Pol. Gent 30 juli 2002, T.Agr.R. 2005, afl. 4, 238. Pol Brugge 10 december 2003, RW 2006-07, 534. Pol. Brugge 5 februari 2004, RW 2006-2007, nr. 20, 851. Pol. Brugge 11 mei 2004, RW 2006-2007, 1735. Pol. Luik nr. 04A972, 14 juni 2006, VAV 2007, afl. 2, 123. Pol. Gent 18 oktober 2010, RW 2011-2012, nr. 18, 836. Pol. Gent (burg.) (8e k.) 24 oktober 2011, RW 2011-12, afl. 26, 1181; T.Vred./T.Pol. 2012, afl. 11-12/4, 608/240. Pol. Oudenaarde 17 december 2012, RW 2012-13, afl. 34, 1356.
FRANSE RECHTSPRAAK
Cass. fr. 13 februari 1930, D., 1930, 57, www.legifrance.gouv.fr.
Cass. fr., 6 mei 1970, Dall. Hebd., 1970, 528.
Cass. fr. 21 juli 1992, Resp.civ.ass, nr. 437.
Cass. fr. 19 februari 1997, D. 1997, jur., 265.
NEDERLANDSE RECHTSPRAAK
HR, 24 februari 1984, NJ 1984, nr. 415, concl. A.G. MOK en noot G. en A.A. 1984, 479, noot J.H. NIEUWENHUIS; ASSER-HARTKAMP.
HR 21 oktober 1988, NJ 1989, 729, noot CJHB. HR 23 februari 1990, NJ 365. HR 27.4.2001 NJ 2002 nr. 54 met noot Brunner, VR 2001 nr. 136; HR 25.10.2002, NJ 2004 nr. 556 met noot HIJMA, VR 2003 nr. 9
Gerechtshof Arnhem 16 maart 2004, L&S 2004, nr. 218.
140
Rechtsleer
BOEKEN
BELGISCH
ADANT, G. “de wetgeving op de bescherming en het welzijn van dieren”, in; G. CAZEAUX, mensen en andere dieren – hun onderlinge relaties meervoudig bekeken, Leuven, Garant, 2001, 131-140.
BERNAUW, K., BOCKEN H., BOONE, I. CLAEYS, I., COUSY, H., DE GEYTER, S., DE WULF, H., HARTLIEF, T., JOCQUÉ, G., TAELMAN, P., VAN OEVELEN, A., VAN SCHOUBROECK, C., VOET, S. en WEYTS, B., Aansprakelijkheid, aansprakelijkheidsverzekering en andere schadevergoedingssystemen, Mechelen, Kluwer, 2007, 865 p. BOCKEN, H. BOONE, I., Inleiding tot het schadevergoedingsrecht, buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, I. m.m.v. Kruithof, M. . – Brugge, die Keure, 2014. – XIII, 270 p. BOCKEN, H. BOONE, I., Inleiding tot het schadevergoedingsrecht: buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht en andere schadevergoedingsstelsels, Brugge, Die Keure, 2011, 276 p. CORNELIS, L. Beginselen van het Belgische buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Maklu, 1989, 744 p.
DAVID, M., Een Nieuw- Ontdekte Babylonische Wet Uit Tijd Voor Hammurabi, Brill archive, 25 p.
DALCQ, R.O.,Traité de la responsabilité civile I. Les causes de responsabilité, Brussel, Larcier, 1967, 740 p.
DE GREUILLE, B, “Rapport fait au Tribunal dans la séance du 16 pluviôse an XII”, in LOCRE, M., Législation civile, commerciale et criminelle ou commentaire et complément des codes français,VI, Brussel, Librairie de jurisprudence de H.TARLIER, 1836 p.
DE PAGE, H., Traité élémentaire de droit civil belge, II, Brussel, Bruylant, 1964, 1196 p. DE TAVERNIER, P., De buitencontractuele aansprakelijkheid veroorzaakt door minderjarigen, Antwerpen, Intersentia, 2006, 670 p. DUERINCKX, K., Aansprakelijkheidsrecht, een overzicht, Antwerpen, Maklu 2012, 100 p. HARTLIEF, T., Ieder draagt zijn eigen schade, Deventer, Kluwer, 1997, 76 p. MONTERO, E., VAN ENIS, Q., la responsabilité du fait des animaux, Kluwer, Waterloo 2008, 82 p. PIRSON, R., DE VILLE, A., Traité de la responsabilité civile extracontractuelle, I, Brussel, Bruynant, 1935, 604 p.
141
TILLEMAN, B., “Aansprakelijkheid voor dieren”, in TILLEMAN, B., en CLAEYS, I., BAUDONCQ, F., BOCKEN, H., CORNELIS, L., Buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2004, 361 p. VANDENBERGHE, H., onrechtmatige daad, actuele tendensen, Kluwer, Antwerpen 1979, 252 p.
VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2011, 1277 p.
VAN GERVEN, W, Verbintenissenrecht II, , Leuven, Acco 2004, 719 p.
VANSWEEVELT T. en WEYTS, B. Handboek buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 935 p.
WEYTS, B, De fout van het slachtoffer in het buitencontractueel aansprakelijkheidsrecht, Antwerpen, Intersentia, 2003, 565 p.
NEDERLANDS
BAUW, E., Onrechtmatige daad: aansprakelijkheid voor zaken, Deventer, Kluwer, 2008, 113 p.
DUNNÉ, J.M., Verbintenissenrecht deel 2. Onrechtmatige daad. Overige verbintenissen, Deventer, Kluwer, 2004, 1001 p.
KLAASSEN, C.J.M., Risico-aansprakelijkheid, Zwolle, W.E.J. Tjeenk Willink, 1991, 376 p.
SCHUT, G.H.A., Onrechtmatige daad, Deventer, W.E.J. Tjeenk Willink, 1997, 194 p.
SPIER, J., HARTLIEF, T., VAN MAANEN, G.E. en VRIESENDORP, R.D., Verbintenissen uit de wet en schadevergoeding, Deventer, Kluwer, 2009, 431 p.
DUITS
HABERSACK, M. (ed.), Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch, München, Verlag C.H. Beck, 2009, 2819 p.
SCHLEGELMILCH, G., Der Haftpflichtprozess, München, Verlag C.H. Beck, 2008, 1723 p.
SCHULZE, R. (ed.), Bürgerliches Gesetzbuch. Handkommentar, Baden-Baden, Nomos Verlagsgesellschaft, 2005, 2197 p.
FRANS
LE TOURNEAU, P. (ed.), Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 2162 p.
142
ENGELSTALIG
CALABRESI, G. The costs of accidents, a legal and economic analysis, Yale University
Press, 1970, 350 p.
POSNER, R. "Guido Calabresi's 'The Costs of Accidents': A Reassessment," 64 Maryland
Law Review 12, 2005, 23 p.
SHAVELL, S., Economic analysis of accident law, Harvard University Press, 1987, 312 p.
ARTIKELEN
BAETEMAN, G. EN GERLO, J., “Overzicht van rechtspraak (1975-1980) personen- en familierecht”, TPR 1981, 749-952.
BECKERS, L. “Aansprakelijkheid voor dieren: een juridische zoektocht die ons leidt van een ordinaire hondenbeet tot de ziekenhuisbacterie”, Jura Falc. 2007-08, 39-58.
BOCKEN, H., “Van fout naar risico. Een overzicht van de objectieve aansprakelijkheidsregelingen naar Belgisch recht”, TPR, 1984, 329-415.
CORNELIS, L., “De objectieve aansprakelijkheid voor motorrijtuigen”, RW 1998-99, 521-537.
COVEMAEKER, S., (noot onder Rb. Brussel 11 april 1997), TBBR 1999, 646-651 en De Verz. 2002, 260-267. DE TAVERNIER, P., “Naar een objectieve aansprakelijkheid van de ouders voor de onrechtmatige daden van hun minderjarige kinderen?”, RW 1999-2000, 273-294. GLANSDORFF, F., (noot onder Rb. Charleroi 8 februari 1972), RGAR 1974, 1-5. GRAULUS, P., “Aansprakelijkheid voor dieren en de fout van het slachtoffer”, T.Verz. 2010, afl. 1, 97-98. HAMELINK, P., “over de ouderlijke aansprakelijkheid”, De Verz. 1978, 295-378. KEUSTERMANS, J. “de grondslag van de ouderlijke aansprakelijkheid”, Jura Falc. 1982-83, 31-55. ULRICHTS, H., ”Samenloop aansprakelijkheid in het kader van val van leerling van paard” T.Verz. 2002, afl. 1, 260-267.
ULRICHTS, H., “Artikel 1385 van het burgerlijk wetboek: valkuil voor slachtoffers”, T.Verz. 2002, afl. 3, 530-543.
ULRIX, R. “aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1984-85, 2305-2322.
VANDENBERGHE, H., VAN QUICKENBORNE, M., en HAMELINK, P., “Overzicht van rechtspraak, aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1964-1978)”, TPR 1980, p. 1268, nr. 104.
143
VANDENBERGHE, H., VAN QUICKENBORNE, M., GEELEN, K., en DE COSTER, S., “Overzicht van rechtspraak, aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad (1979-84)”, TPR 1987, 1255-1615. VANDENBERGHE, H., VAN QUICKENBORNE, M, WYNANT, L., en DEBAENE, M., “Overzicht van rechtspraak. Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad 1994-1999”, TPR. 2000, 1551-1955.
VANDENBERGHE, H., “Overzicht van de rechtspraak (2000-2008). Aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad.”, TPR 2010, 1749-2145.
VANSWEEVELT, T. “Onderzoek naar de grondslag en de begrenzing van de aansprakelijkheid voor dieren”, RW 1985-86, 2188-2014.
VANSWEEVELT, T., “De fout van het slachtoffer en het normaal en voorzienbaar gedrag van een dier vormen samen een bevrijdingsgrond voor de bewaarder van dat dier (art. 1385 B.W.)”, noot onder Brussel 30 september 1987, TBBR 1989, 250.
VANSWEEVELT, T. “Aansprakelijkheid voor schade veroorzaakt door dieren.”, OBO 2003, afl. 57, p.6.
VEREECKEN, S., “Aansprakelijkheid voor dieren: invloed van fout van slachtoffer als vreemde oorzaak”, NJW 2006, 434-443.
WEYTS, B., “De toepassingsvoorwaarden van art. 1385 BW en de bewaring van een verdwaald of ontsnapt dier”, noot onder Wolvertem 13 februari 1997, RW 1998-1999, 928-934.
WILMS, W., “Risico-aanvaarding”, RW 1980-1981, 1497-1506.
X, “Avant-projet de réforme du droit des obligation et du droit de la prescription” http://www.justice.gouv.fr/art_pix/RAPPORTCATALASEPTEMBRE2005.pdf.
KRANTENARTIKELEN
REDHEAD, H., “this fox thinks he’s a dog”, http://metro.co.uk/2015/03/18/this-fox-thinks-hes-a-dog-5109145/
X, “Man traint wilde vossen om op achterste poten te staan”, http://www.hln.be/hln/nl/959/Bizar/article/detail/821728/2009/04/17/Man-traint-wilde-vossen-om-op-achterste-poten-te-staan.dhtml
X, “eigenaar duif moet opdraaien voor schade vliegtuig”, http://www.hbvl.be/cnt/aid758939/eigenaar-duif-moet-opdraaien-voor-schade-vliegtuig