(Hoog)water alsuitdagingMeervoudig gebruik van de dijk enhet buitendijkse gebied: wie durft?

Voorwoord

Inhoudsopgave

... De watersnood ......................................................................................

... Introductie ............................................................................................

... Innovatie ...............................................................................................

De meervoudige dijk Hoog en droog Meebewegen Accepteren en anticiperen Snel en fl exibel in de uiterwaarden Van dijk naar netwerk Van dijk naar superdijk

... Bronvermelding .................................................................................. ... Colofon ....................................................................................................

De watersnoodDe storm jaagt door de lage landenEn ‘t woelend water der rivierBespringt de sidderende dijkenEn brult als een bloedgierig dierEn als dan zwart de nacht gaat vallenEn ‘t alom kreunt en kraakt en gromtWeerklinkt opeens een rauwe angstkreetHet water komt- het water komt

Duo Hofmann, 1962

Er dreigt gevaar...

• • • Introductie

Het wordt steeds spannender in de delta’sNew Orleans, Roemenië, de regio van Elbe. Gebieden waar het hoge water zich de afgelopen jaren nadrukkelijk deed gelden. Met vaak grote gevolgen.

Wie vanuit de Nederlandse situatie deze rampen beziet, krijgt te maken met een ambivalent gevoel. Allereerst is er natuur-lijk medeleven met de slachtoffers. Aan de andere kant kan een gevoel van trots moeilijk onderdrukt worden: wij hebben onze hoogwaterbescherming beter op orde, wij hanteren stren-gere normen, hier gebeurt zoiets niet.

De beheersing van het watersysteem is een belangrijke, zo niet de belangrijkste voorwaarde voor het leven in de Delta Neder-land. In de vroege Middeleeuwen was hoogwaterbescherming nog een opgave voor individuele burgers en dorpsgemeen-schappen. Vanaf de late Middeleeuwen is eeuwenlang gebouwd aan de dijken. Hoogwaterbescherming werd een collectief belang en een collectieve opgave. Het resultaat is een systeem van dijkringen met verschillende beschermingsniveaus. Trots is zeker op zijn plaats, maar er is geen reden om genoegzaam achterover te leunen.

Het wordt steeds spannender in de delta’s van de wereld

De grote rampen dreigen langzaam uit het collectieve geheu-gen te verdwijnen. De Zeeuwse en Zuid-Hollandse watersnood in 1953 is velen nog bekend, maar wie weet van de waters-nood in het gehele rivierengebied in de jaren 20? In deze eeuw begint de klimaatverandering zijn tol te eisen. De zeespiegel stijgt, het zal vaker en heviger gaan regenen en de grote rivie-ren moeten steeds meer water verwerken. Leven in de Neder-landse Delta zal nooit vanzelfsprekend zijn.

New Orleans

Hoogwaterbescherming in Nederland: dijkringen en overstromingskansIn de jaren 70 is een systeem ingesteld met 53 dijkringen. De dijkringen kennen elk een ander veiligheidsniveau, uitgedrukt in overstromingskans. Deze kansen zijn bepaald aan de hand van de gevolgschade (risico) bij overstroming. De dichtbe-volkte delen van het laag gelegen West Nederland (waaronder dijkring 14) hebben een normfrequentie van 1/10000 per jaar. De IJsseldelta heeft te maken met 1 x per 2.000 jaar. Het groot-ste gedeelte van het rivierengebied 1 x per 1.250 jaar.

Sinds het instellen van dit systeem is het hoogwaterbeleid gericht op handhaving van de overstromingskans. Extreme waterstanden moeten verwerkt kunnen worden. In het rivie-rengebied gebeurde dat eerst nog vooral door dijkverhoging (verticale ruimte). Het project Ruimte voor de rivier laat een omslag zien. Het vergraven van de uiterwaarden (horizontale ruimte) is een manier om de waterstanden in een extreme situ-atie niet verder te laten stijgen. Ook zijn de eerste projecten in voorbereiding waarbij echt nieuwe ruimte aan het rivierenge-bied wordt toegevoegd, bijvoorbeeld de aanleg van een nieuwe rivierloop bij Kampen.

kans x gevolg = risico

De kans in realiteitDe kans op realiteitDoor Rijkswaterstaat is een studie uitgevoerd naar de vei-ligheid van Nederland. De eerste uitkomsten zijn opmerke-lijk. Iedereen in het rivierengebied dacht dat de overschrij-dingskans van 1:1250 (kans om 4 zessen te gooien) die nu per dijkvak als norm wordt gehanteerd, ook de kans was op een watersnoodramp. Uit de berekeningen van VNK (Veilig-heid Nederland in Kaart, www.projectvnk.nl)., volgens een geheel andere methodiek, blijkt dat de overstromingskans voor dijkring 43 (Betuwe en de Tieler- en Culemborgerwaar-den) met wat slagen om de arm groter kan zijn dan 1/100 (kans om 3 zessen te gooien)! Verklaarbaar, omdat naar een groter scala aan faalmechanismen voor het gehele dijkring-gebied is gekeken. Uit de PKB Ruimte voor de Rivier blijkt dat de veiligheid die nodig is om een rivierafvoer van 16.000 m3/s naar zee te laten stromen pas in 2015 wordt bereikt. Klimaatscenario’s kunnen de afvoer vergroten aan het eind van deze eeuw als gevolg van een temperatuurstijging. Moeten wij de Wet op de waterkering niet aanpassen voor onze dijkringen aan de Waal op een zeer kleine overschrijdingskans van 1/50.000 (kans om 6 zessen te gooien)? Er blijft een zekere kans op risico…

~ kans 1/1250

= wettelijke overschrijdingskans

= overstromingskans dijkring 43 (Betuwe en de Tieler- en Culemborgerwaarden)

= nieuwe wettelijke overschrijdingskans voor dijkringen aan de Grote Rivieren

~ kans 1/100

~ kans 1/50.000

Een omslag in het veiligheidsdenken lijkt gewenstDe maatregelen die op dit moment in beeld zijn, bevinden zich allemaal binnen het speelveld van de vastgestelde dijkringen en hun veiligheidsniveaus. Terwijl het risico door de groei van de bevolking en de grotere investeringen binnen de dijk- ringen is toegenomen. Daarnaast is op de lange termijn, naast de maatregelen van Ruimte voor de Rivier, veel extra ruimte nodig. Het uitnutten van het bestaande buitendijkse gebied en de bekende strategieën biedt op termijn onvoldoende ruimte voor water. We komen er niet met voortgaan op de bekende weg. Innovaties zijn nodig, maar tegen welke achtergrond?

Perspectief: geef de samenleving haar rivierengebied terug!Veiligheid is te veel het domein geworden van de overheid en te weinig van de burger. Het veiligheidsdenken in een samen-leving is altijd gerelateerd aan een aanwezige reële (tijdelijke) dreiging. Wanneer die dreiging niet meer zichtbaar is, ver-dwijnt het gevoel van noodzaak te investeren in veiligheids-maatregelen.

De volgende stap in het veiligheidsdenken kan daarom alleen gezet worden wanneer nadrukkelijk wordt nagedacht over de sociaal-culturele verankering. Het ‘hoogwaterbewustzijn’ van de inwoners van het rivierengebied moet hoog op de agenda. Het is tijd voor een herbezinning op de rol van de overheid als rivierbeheerder. Niet langer kan de overheid volstaan met het opleggen van beperkingen. Er moet meer ruimte komen voor de eigen verantwoordelijkheid van de gebruikers. Geef de samenleving haar waterkering en uiterwaarden terug!

Er zijn nieuwe gebruiksperspectieven voor de dijk en de uiter-waarden nodig. In het toekomstige rivierengebied zijn nut en schoonheid onlosmakelijk met elkaar verbonden. Mens en rivier worden opnieuw met elkaar verzoend worden, met als resultaat:

‘Nederland in enkele jaren als veiligste én mooiste delta van de wereld’

Nederland als delta

Waterveiligheid 21e eeuw: kans én gevolgMiddels het project ‘Waterveiligheid 21e eeuw’ verkent het ministerie van Verkeer en Waterstaat of het huidige bescher-mingsbeleid tegen overstromingen en de wettelijke veranke-ring hiervan nog adequaat zijn. Van verschillende alterna-tieven worden de maatschappelijke, fi nanciële en juridische consequenties bepaald. De doelstelling is om te komen tot een geactualiseerd beschermingsbeleid tegen overstromingen, waarin de nieuwe kennis en inzichten centraal staan. Een belangrijk thema is de veiligheidsketen. Deze kent vijf fasen:

• pro-actie• preventie• preparatie• respons• nazorg

Het overstromingsrisico is te omschrijven als de overstro-mingskans x het gevolg. Op dit moment is het veiligheidsden-ken in Nederland sterk gericht op preventie, het beperken van de overstromingskans. In Waterveiligheid 21e eeuw wordt onderzocht hoe elke fase in de veiligheidsketen kan bijdragen aan het beperken van het overstromingsrisico. Het verkleinen van de gevolgschade komt daarbij veel nadrukkelijker in beeld.

pro-

reac

tie

pro-

reac

tie

prev

enti

e

prep

arat

ie

resp

ons

nazo

rg

HoogwaterverzekeringOp basis van de rapportage van Veiligheid Nederland in Kaart is een top 53 gemaakt van alle dijkringen in NL. Hierbij is de overschrijdingskans vermenigvuldigd met de maximale schade die kan optreden. Eigenlijk is dit een hoogwaterverze-keringspremie die ieder jaar apart moet worden gelegd! Als we dit bedrag delen door het aantal huishoudens krijgen we de jaarlijkse hoogwaterverzekeringspremie. Maar natuurlijk kan deze premie ook worden gebruikt om te investeren in een grotere veiligheid tegen overstroming!

WINN: innovatieve ideeën en pilotsHet innovatieprogramma WaterINNovatiebron (WINN) van Rijkswaterstaat wil toekomstvaste impulsen geven aan nieu-we combinaties van ruimtegebruik en veiligheid bij de herin-richting van onze infrastructuur en ruimte. Dat doet zij door samenspraak en samenwerking te zoeken met externe part-ners, gekend en ongekend. Het programma ontwikkelt nieuwe ideeën en oplossingen en wil deze gerealiseerd krijgen in concrete pilotprojecten.

Inspirerende voorbeeldenIn dit boekje geeft WINN een overzicht van ideeën en projec-ten waarin op praktische wijze vanuit de relatie mens-rivier invulling gegeven wordt aan de nieuwe veiligheidsstrategie. De voorbeelden zijn systematisch geclusterd. De selectie is tot stand gekomen tijdens een aantal discussies met de leden van WINN. De inzendingen van recente ontwerpprijsvragen vormden een rijke bron om uit te putten. De voorbeelden heb-ben voor het grootste deel betrekking op het rivierengebied. Daarnaast zijn ook voorbeelden uit het buitenland opgenomen die kansrijk leken voor toepassing in het rivierengebied. WINN wil een breed publiek aanspreken. Van de eigen organisatie tot gemeentes tot bewoners en gebruikers van het rivierengebied.

Verder: wie durft?In dit boekje zijn uiteenlopende strategieën gepresenteerd voor het gebruik van de dijk en het buitendijkse gebied. Natuurlijk vormen de voorbeelden geen volledig overzicht. Er is meer be-dacht en er is nog veel meer denkbaar. WINN heeft dit boekje ook niet bedoeld als eindproduct, maar als startsein voor een brede discussie over de verzoening van mens en rivier. Bovendien moet het niet blijven bij plannen maken alleen. Er is dringend behoefte aan aansprekende gerealiseerde voorbeelden. Op weg naar Nederland als veiligste én mooiste delta van de wereld. WINN wil optreden als katalysator en daagt u uit. Wie durft? Uitdaging 1Dit boek is bedoeld als continu vernieuwend overzicht. Zijn er, naast de in dit boek gepresenteerde strategieën voor de verzoe-ning van mens en rivier, nog andere strategieën denkbaar? Kent u voorbeelden die niet in dit overzicht mogen ontbreken? Uitdaging 2Hoe kunnen we komen tot realisatie van innovaties in het rivie-rengebied? Heeft u suggesties voor een realisatiestrategie?Uitdaging 3Wat zijn de meest kansrijke pilots? WINN wil graag een bijdrage leveren aan de realisatie van een aantal aansprekende ideeën.

WIE DURFT?

ContactNeem voor reacties op dit boekje, ideeën voor een realisatiestrategie en voor aandragen van kansrijke pilots contact op met WINN.Jandirk van Duivenbode : J.D.vduijvenbode@bwd.rws.minvenw.nl

• • • Innovatie

Dit hoofdstuk geeft een overzicht van concrete ideeën, plannen en (gerealiseerde) projecten waarin op innovatieve wijze gepoogd is de mens en het water opnieuw met elkaar te verzoenen. De voorbeelden hebben voor het grootste deel betrekking op het rivierengebied. Ideeën van elders die perspectiefrijk leken voor het rivierengebied zijn ook opgeno-men. Dat geldt ook voor buitenlandse voorbeelden.Het begrip ‘innovatie’ is ruim opgevat. Het gaat niet alleen om nieuwe ideeën en technieken, maar ook om herontdekte strategieën die in onbruik zijn geraakt of nu gewoon niet meer toegepast worden als gevolg van de nu gangbare praktijk van rivierbeheer.

Twee groepenDe ideeën, plannen en projecten in dit hoofdstuk zijn ingedeeld in twee groepen:

A. Geef de samenleving haar rivierengebied terug

B. Herbezinning op de dijkring

Groep AA. Leven met waterDe uiterwaarden en de waterkering worden steeds meer het terrein van de rivierbeheerder. Natuurontwikkeling vervangt het agrarische gebruik steeds meer. Het beheer komt in han-den van enkele grote organisaties (SBB/Natuurmonumenten). De ecologische kwaliteit neemt toe, maar de gebieden worden ook anoniemer voor de bewoners van het rivierengebied. De moderne dijk is vrij van bebouwing en beplanting. Andere vormen van gebruik zijn binnen de huidige beleidsruimte onmogelijk. Een omslag naar een meervoudiger gebruik is nu gewenst.In groep A worden meerdere strategieën voor het (mede)gebruik in en rond een dynamisch riviermilieu beschre-ven. De lagere overheden en inwoners kunnen als initiator optreden voor ontwikkeling van een mooie en veilige woon- werk en leefomgeving. Het motto is: ‘geef de samenleving haar rivierengebied terug!’ De volgende strategieën worden onderscheiden:• meervoudige dijk• hoog en droog• meebewegen• accepteren en anticiperen• fl exibel (en snel) in de uiterwaarden

Geef de samenlevinghaar rivierengebied terug

Groep B

B. Alternatieven voor de dijkringNederland is opgebouwd uit 53 dijkringen. Sinds het instel-len van dit systeem staat de opbouw van de dijkringen niet ter discussie. Omdat het risico binnen de dijkringen (door de groei van de bevolking en de investeringen) is toegenomen, is het tijd voor een herbezinning. In deze groep wordt een aan-tal alternatieven voor de huidige dijkringen gepresenteerd. Het gaat om planningsconcepten op het hogere schaalniveau waarvoor de overheid verantwoordelijk is. De volgende twee strategieën worden onderscheiden:• van dijk naar netwerk• van dijk naar superdijk

elk een eigen dijkring

gemeenschappelijke dijkring

van dijk naar netwerk

Herbezinning op de dijkring

van dijk naar superdijk

Categorieën

Meervoudige dijk Hoog en droog Meebewegen Accepteren en anticiperen

A

Snel en fl exibel in de uiterwaarden

Van dijk naar netwerk

Van dijk naar superdijk

B

Als gevolg van de dijkverzwaringen is de dijkde afgelopen 50 jaar steeds monofunctioneler geworden. Wie opnieuw aan en op de dijk wil bouwen stuit op grote beperkingen. Datzelfde geldt voor andere vormen van medegebruik en de aanleg van beplantingen. De dijk is het exclusieve domein van de waterbeheerder gewor-den.

De meervoudige dijkTerwijl er met een uitgekiend ontwerp meer mo-gelijk moet zijn. De waterkering kan immers het hoogste, veiligste en mooiste woonmilieu in het rivierengebied zijn. Motto: geef de samenleving letterlijk haar zicht op het rivierengebied terug!

Demeervoudigedijk Referentiebeelden

Dijk Durgerdam

Dijkwoning

Overzicht van dijkwoningen

Gartenreich - dijk als plek met bankjes en follies

Gartenreich - dijk als esthetisch object

Bergsche Maas

Bergsche Maas

Demeervoudigedijk

Projecten

Het nieuwe Centraal Park vormt een nieuwe verbinding tussen de noord- en zuidzijde van de stad Arhnem. De Rijn wordt hierdoor weer een beeldbepa-lende drager van het centrum, een nieuwe ontmoetingsplaats. Het Centraal Park krijgt een blauw-groen karakter. Voorzieningen zoals een evenementen-terrein, een aantrekkelijke haven en een openbaar stadsgolfterrein geven een impuls aan de stedelijke kwaliteit.

De nieuwe dijkwoningen staan tijdens hoogwater met hun voeten in het water. Via een balustrade boven dijkhoogte zijn de bovenste woonlagen altijd bereik-baar. De twee onderste etages zijn bij hoogwater van buitenaf ontoegankelijk en hebben daarom een aangepaste bestemming, bijvoorbeeld garage.

Stadsblokken

Ontwerper : H+N+S landschaps architecten i.s.m. VDVDV ontwerpers, 2006 Plaats : Arhnem, NederlandStatus : planstudie

Toekomstbeeld

In het project ‘wonen in [water]land’ wordt een voorstel gedaan voor de inrich-ting van een leefbaar noodoverloopgebied. In de rapporten van de commissie Luteijn wordt verwacht dat noodoverloopgebieden eens in de 1250 jaar onder water zullen worden gezet. Een ongrijpbare periode waarop moeilijk ruimte-lijk beleid kan worden gemaakt.Voorkomen moet worden dat de door ringdijken beschermde dorpskernen ge-isoleerde eilandjes in verder uitgestorven polders worden. Het plan is gericht op de toekomst van het grondgebruik in de Ooijpolder als overloopgebied en introduceert daarom een nieuw type gebouw.De basis wordt gevormd door een modulair skelet dat dermate duurzaam, functioneel en fl exibel is dat het als drager van alle vervangingsnieuwbouw kan dienen en minstens 1250 jaar zal bestaan. De invulling van het skelet zal mede afhankelijk zijn van de mogelijkheden van de aanwezige natuur en zijn gebruikers. Een invulling als agrarisch bedrijfsgebouw is mogelijk. Het skelet zal verschillende malen ‘afsterven’, waarna opnieuw kolonisatie zal plaats-vinden.

“Het skelet symboliseert niet alleen het einde, maar ook het begin; het houdt het lichaam bij elkaar”

Wonen in Waterland

Ontwerper : Ab Hans, 2004Plaats : Ooijpolder, NederlandStatus : planstudie

Het huis is hoog aan de dijk geplaatst en wordt rechtstreeks vanaf de dijk ontsloten. Hierdoor worden ingrepen in het dijkprofi el, waar al veel afritten en aanbermingen aanwezig zijn, tot een minimum beperkt.Het bestaande ritme van uitzicht tussen de huizen door, over het achterland, wordt door de naar voren geschoven positie van het huis gecontinueerd.

Het hoofdvolume bestaat uit een lange en smalle, ‘eenvoudige’ betonnen doos. Doordat de hoofdentree zich op de middelste verdieping bevindt, heeft het huis een fl exibele indeling.

Aan de dijk gezet

Ontwerper : Wingender Hovenier Architecten, Jan Peter Wingender, Joost HovenierPlaats : Nieuwaal, NederlandStatus : planstudie

Hoog en droog

De terp is hét symbool van de individuele verant-woordelijkheid bij hoogwaterbescherming. Na de ont-wikkeling van de dijken vanaf de late Middeleeuwen is de terp als bewoningsstrategie in onbruik geraakt. In het kader van de verzoening van mens en water verdient de terp een nieuwe kans.

Bovendien kan grond die vrijkomt als gevolg van graafwerkzaamheden elders in de uiterwaarden in de vorm van een terp een herbestemming vinden. Laat het water maar komen, niets is veiliger dan jeeigen terp!

Hoog endroog Referentiebeelden

Een zwerm terpen in de IJsselvallei

Terpen

Terpen

Le Mont Saint Michel

Slot Loevestein

Scheveningen

Strandhuis op palen

Wonen in de rivierbedding - Dhaka Bangladesh

Hoog en droog

Projecten

Het aluminium bos - Ontwerper: Architectenbureau Micha de Haas

Het aluminium bos - Ontwerper: Architectenbureau Micha de Haas

Hoog Doornenburg betreft het voorstel voor een nieuw type woonwijk be-staande uit een serie van 10 baggerterpen. De essentie van het plan bestaat uit twee paradigma-shifts:- We bouwen onze woningen niet langer binnen de dijken maar schuiven de

dijken onder de woningen!- De terp is geen natuurlijk maar een bouwkundig element, de betonnen bak

is de fundering voor de woningen. De woonterpen krijgen door hun beton-nen hoogte een welhaast kasteelachtig karakter; ze reizen majestueus op uit het open landschap.

Hoog Doornenburg

Ontwerper : NEXT architects i.s.m. INNOVADERS, 2005Plaats : Lingewaard in de Waalsprong, NederlandStatus : WINN ideëenwedstrijd

Dutch highlands combineert twee uitdagingen: het geven van een bestem-ming aan de bagger die uit onze waterwegen komt en het treffen van extra maatregelen om de bescherming tegen water blijvend te garanderen. Het plan stelt voor Nederland te voorzien van een reeks verschillende terpen, variërend in grootte, maat, functie en reagerend op z’n omgeving. Door deze diverse identiteiten fungeren ze als landmarks. Ze accentueren de diverse soorten landschappen die Nederland rijk is en benadrukken daarmee de dif-ferentiatie.

Dutch Highlands

Ontwerper : ucxarchitects, 2005Plaats : NederlandStatus : WINN ideëenwedstrijd

Meebewegen betekent leven met water op ultieme wijze. Er lijkt sprake van een contradictie: wie zich aanpast aan het waterpeil maakt zich er in feiteonafhankelijk van. Opvallend genoeg zijn er in Nederland nauwelijks voorbeelden van grootschalige woonvormen in een dynamisch watermilieu.

MeebewegenDe aanleg van collectieve toegangswegen en steigers is waarschijnlijk een grote opgave. Maar de buiten-landse voorbeelden laten een wenkend perspectief zien. Een bijkomend voordeel is dat er geen aan-spraak wordt gedaan op het waterbergingsvolumein het rivierbed.

Meebewegen Referentiebeelden

Ark van Noach: De drijvende redding van de samenleving

Johan Huibers: De nieuwe ark van Noach

Meebewegen met de getijden landungsbruecken Hamburg

Meebewegen met de getijden landungsbruecken Hamburg

MeebewegenProjecten

De waterwoningen die Architectuurstudio Herman Hertzberger ontwierp heb-ben een compacte enigszins cilindrische vorm. Het eerste ontwerp dateert uit 1986 en is sindsdien verder ontwikkeld. Voor de gemeente Middelburg heeft dit geresulteerd in een drijvende en vrij indeelbare watervilla.Op het water wonen betekent vrijheid en onafhankelijkheid. Je kan je huis al-tijd verplaatsen en zelf bijdraaien, zodat je invloed hebt op je uitzicht, op hoe het zonlicht naar binnen schijnt en op de gunstige energiebalans.

Waterwoning

Ontwerper : Architectuurstudio Herman Hertzberger, 1998-2005Plaats : Middelburg, NederlandStatus : uitgevoerd plan

Kies zelf je uitzicht

Drijvende kassenDe ‘Drijvende Kas’ staat voor een volledig nieuwe kijk op glastuinbouw. Een vorm van glastuinbouw die anticipeert op toekomstige ontwikkelingen in Nederland op het gebied van ruimtelijke ordening. Ontwikkelingen waar meervoudig ruimtegebruik, waterberging, glastuinbouw en wellicht recreatie en wonen een dominante rol zullen gaan spelen. De innovativiteit van de Drijvende Kas is onder andere gelegen in:- het drijfl ichaam (speciaal ontwikkeld voor gebruik in grote waterop-

pervlakten) met een geïntegreerd gebruik van zoveel mogelijk relevante bedrijfsfuncties

- een fl exibele kas, die het mogelijk maakt afhankelijk van de behoefte het bedrijfsareaal te vergroten, te verkleinen of zelfs te verplaatsen

- een aanzienlijk lager energieverbruik- het creëren van waterberging in (toekomstige) glastuinbouwgebieden

Ontwerper : Dura VermeerPlaats : NederlandStatus : uitgewerkt concept

De woningen voor polders (met een vast grondwaterpeil), uiterwaarden (die twee keer per jaar overstromen) en kreken (die dagelijks onder water komen te staan) hebben geen van alle paalfundering nodig. De infrastructuur bestaat uit grasbanen, wegen van stelconplaat en drijvende steigers. Omdat het water niet wordt bevochten maar omarmd, zijn nieuwe woningtypen en verkavelin-gen mogelijk. Een deel van de woningen is drijvend : ze draaien, afhankelijk van de wind en de stroming, rond de meerpaal waaraan ze zijn vastgelegd. De woningen zuiveren hun eigen water via het dak en de gevels.

Wetland

Ontwerper : MG architecten, Tom Mossel, Esther Gongazazel Aurignac, Bert Fraza, 2000Plaats : NederlandStatus : Amfi bisch wonen ideëenwedstrijd

Het watersysteem verdeelt Nederland in veilig(binnendijks) en onveilig (buitendijks) gebied.De tussencategorie bestaat, met uitzondering van een aantal rivierkades, eigenlijk niet. De gemiddeldeNederlander weet daardoor niet meer wat hetbetekent je tijdelijk aan te moeten passen aan hetwater. In Venetië bijvoorbeeld is dat wel anders.

Accepteren en anticiperenOp de begane grond ligt natuurlijk geen parket.En de vlonders en de laarzen staan klaar.Bij hoogwater gaat het dagelijkse leven gewoon door.

Accepteren en anticiperen Referentiebeelden

De laarzen staan al klaar

Vloedschuren

Het leven gaat gewoon zijn gangetje

Elektriciteitskabels boven hoogwaterniveaunatuurstenen lambrisering beschermt huis tegen hoogwater

Mensen helpen elkaar

Plaatsen van vloedschotten in Dordrecht

Accepteren en anticiperen

Projecten

Ontwerper : Kees Christiaanse (leider stedebouwkunig plan), diverse architectenPlaats : Hamburg, DuitslandStatus : uitgevoerd plan

Hafencity omvat de transformatie van een verlaten havengebied naar een nieuw bruisend stedelijk gebied met als doel de ligging van de stad aan het water te versterken. Doordat het eiland buitendijks gelegen is, wordt er op een vernieuwende manier met niveau’s en ontsluitingen omgegaan. Vloeddeuren beschermen de gebouwen tegen hoogwater. Hoger gelegen vluchtroutes ontsluiten het gebied bij hoogwater.

Hafencity

VloeddeurenVluchtroutesHamburg

Ontwerper : Keihin Work Offi ce, Kanto Regional Development Bureau, MLITPlaats : Yokohama, JapanStatus : uitgevoerd plan

Het stroomgebied van de Tsurumi rivier is de afgelopen 50 jaar voor 85% verstedelijkt en verhard. Om bij extreem hoge waterstanden lager gelegen ge-bieden te beschermen tegen overstroming is er een retentiebekken aangelegd dat maximaal 3,9 miljoen kubieke meters water kan vasthouden. In normale omstandigheden doet het dienst als recreatie- en natuurgebied. Centraal in het retentiegebied ligt het grootste sportstadion van Japan. Dit stadion is op 5 meter hoge pijlers gebouwd en kan in geval van nood in 15 minuten ontruimd worden. De belangrijkste aan- en afvoerwegen liggen ook op hoogwatervrije hoogte. Er is veel aandacht besteed aan het communiceren van de betekenis en de werking van het gebied. Zo kan men informatie verkrijgen via eigen mobiele telefoon of internet. Langs de rivier staan camera’s opgesteld om informatie door te kunnen geven.

Tsurumi riverMultipurpose retarding basin

Ontwerper : Ronald Rietveld, 2002Plaats : Over Betuwe, regio Arhnem-Nijmegen, NederlandStatus : planstudie

Om dreigende piekafvoren van de Rijn en Waal op te vangen stelt Deltawerken 2.0 voor een bypass te maken in het stadslandschap tussen Arnhem en Nijmegen. De waterkerende dijk van deze groene rivier is een 42 km lang landschapspark en vormt met 50.000 iepen de monumentale omlijsting van een indrukwekkend grote leegte van 3000 ha. Het dijkpark is de nieuwe voorkant voor de stedelijke ontwikkelingen in de Over-Betuwse regio.

Deltawerken 2.0Van dijk naar liniepark

Ontwerper : Pascalle Hannetel, 1993 Plaats : Le Pecq nabij Saint Germain- en LayeStatus : uitgevoerd plan

Het park Corbiere is gemaakt op het alluviale land langs de Seine. Met hoog-water overstroomt de rivier de lager gelegen delen van het park. Hierdoor ko-men de inwoners van Le Pecq in contact met het water zonder vrees te hebben voor overstromingen. Het contrast hoog – laag bepaald het karakter van het park. Hoog bestaat uit strakke lijnen zoals een boulevard en bomenrijen. De lagere gedeeltes krijgen een landschappelijk, losser karakter

Park Corbière

Ontwerper : Pascale Hannetel, Anouk Debarre, 1987 Plaats : Les Ponceaux, route de SargèStatus : Uitgevoerd plan

De nood aan retentiebekkens voor de buitenwijken van Le Mans heeft geleid tot een openbaar park. Dit is opgedeeld in vier zones verbonden door een wa-tergeul. Samen kunnen ze 35000 m3 bergen. Bij hoogwater stroomt het water stapsgewijs in het park. Als eerste in het laagst gelegen bekken, wanneer dit vol is stroomt het over naar het tweede bekken. De inrichting van de bekkens is geënt op de frequentie van overstroming. In de laagst gelegen zone, die het meest overstroomt, beperkt de ontwerper de beplanting tot eilandjes.

Petit Gironde

Ontwerper : Vista landscape and urban design, 2004 Plaats : Deventer, NederlandStatus : planstudie

Het motto van de twee voorgestelde modellen ‘Tuinen van de stad’ zijn geïn-spireerd op historisch geografi sch onderzoek van de stad Deventer (Hanze-stad). Het eerste model, rivierpark Deventer-Twello, is vormgegeven als een compact residentieel parklandschap. De bypass is relatief smal gehouden en de bebou-wing concentreert zich op het centrale eiland. Het stroomruggenlandschap, tweede model, heeft een natuurlijk rivierland-schap als karakter. In de brede bypass bevinden zich verspreide stroomrug-gen waarop de bebouwing staat. De stroomruggen zijn geënt op reeds bestaan-de hoogteverschillen.

Bypass Deventer

Ontwerper : Rijkswaterstaat bureau Noordwaard, 2004Plaats : Brabantse Biesbosch, NederlandStatus : planstudie

NoordwaardDe Noordwaard is in de Planologische Kern Beslissing Ruimte voor de Rivier aangewezen als een van de locaties waar ingrijpende maatregelen ruimte zul-len maken voor de rivier. Hier zal de dijk verlaagd worden en het rivierwater zal bij hoog water via de polder de Noordwaard worden afgevoerd richting het Hollandsch diep.Samen met de huidige bewoners wordt gezocht naar de mogelijkheden om in het gebied kunnen blijven wonen. De hoogteligging van de bestaande huizen (veelal van oorsprong reeds op terpen) en de mogelijkheden om bij overstro-ming te kunnen evacueren spelen hierbij een belangrijke rol.

Evacuatieroutes als onderdeel van het ontwerp

Verschillende opties om te blijven wonen worden onderzocht

Mogelijke nieuwe situatie onder normale omstandigheden

Ontwerper : Plaats : rivierpark aan de rivier de Yangtse, Wuhan, ChinaStatus : uitgevoerd plan

park Wuham

Na de bijna-overstroming van de stad in 1998 is het rivierfront van Wuhan grondig aangepakt. Een nieuwe waterkering is gecombineerd met een stads-park dat Wuhan een nieuw gezicht geeft naar de rivier. Het buitendijkse park heeft twee niveaus: het laagste niveau wordt regelmatig overstroomd bij hoogwater. Dit deel is opgebouwd uit robuuste materialen en beplanting, die een overstroming kunnen doorstaan. Het hogerliggende deel overstroomt zelden (minder dan eens in de 50 jaar), is veel fi jner en minder robuust qua inrichting, materiaal en beplanting. Na overstroming zal dit deel heringericht moeten worden, maar wellicht is er eens in de 50 jaar ook wel behoefte aan een nieuw programma.

Gelaagd park Wuham

Het Nederlandse uiterwaardengebied is permanent ingericht voor een hoogwatersituatie die maar af en toe voorkomt: enkele dagen per jaar, 1 keer per 10 jaar of soms zelfs maar 1 keer per honderd jaar. Gezien de ruimtedruk zijn monofunctionele bestemmingen moeilijk meer vol te houden. En dat hoeft ook niet. Het is goed mogelijk om bij lage waterstanden tijdelijk andere vormen van gebruik toe te laten.

Snel en fl exibel inde uiterwaardenVoorbeelden van tijdelijk gebruik elders zijn: de strandtenten langs de kust of het zomerstrand langs de Seine in Parijs. Stijgt het waterpeil, dan wordt er snel plaats voor het water gemaakt.

Snel en fl exibel inde uiterwaarden Referentiebeelden

Tijdelijk plezier strandhuisjes, Vlissingen

Tijdelijk strand aan de Seine

Verplaatsbaar wonen

Uiterwaarden als festivalweide, Rio Besos Barcelona

Containerwoningen

Containerwoningen, Luc Deleu

Snel en fl exibel inde uiterwaarden

Projecten

Ontwerper : Martijn Schoots, 2000 Plaats : Tiel, NederlandStatus : inzending prijsvraag ‘Breng Tiel naar de Waal’

Voor de kust van Tiel ligt een eiland. Op het eiland wordt samengeleefd met het water. Wanneer het water in het voorjaar zakt vallen delen van het eiland droog en kunnen de containers met behulp van een kraan worden verplaatst. De containers herbergen functies als een kiosk, een winkel, een café of een hotel. In de loop van het jaar komt steeds meer land vrij, zomers is het hele eiland in gebruik totdat het weer winter wordt. Dan worden alle containers ingepakt en opgestapeld op het hoogst gelegen deel. Het eiland verandert met het zakken van het rivierwater van vorm en functie.

Breng Tiel naar de Waal

juni t/m oktober mei en juni

november t/m januari, april februari en maart

Met behulp van een kraan en enkele containers kan de tuinder het hele jaar door in de uiterwaarden tuinieren. ’s Winters stapelt hij de containers tot een toren, bovenop de container met boerenkool en spruitjes. In het voorjaar zakt het water en installeert de tuinder zijn kweekkas zodat hij later in het voorjaar de stekjes kan uitpoten in de volle uiterwaardengrond. Wanneer de rivier binnen de zomerdijken stroomt, plaatst de tuinder al zijn containers in de uiterwaarden. In deze periode moet hij zoveel mogelijk eten produceren. De schaapjes grazen in de uiterwaarden.

Ontwerper : Martijn Schoots, 2000 Plaats : Gouda, NederlandStatus : inzending voor de prijsvraag ‘Amfi bisch wonen’

Tuinieren in de uiterwaarden

Met opschalen van de waterbeheersingsgebieden zijn de polderdijken in het rivierengebied ontman-teld. Ze zijn immers overbodig geworden. Hoewel, overbodig? Mocht ergens in de dijk het begeven, dan krijgt een groot gebied met de gevolgen te maken. Compartimentering verdient opnieuw aandacht om de gevolgschade bij dijkdoorbraak te beperken.

Van dijk naar netwerkHet voorbeeld is een opblaasboot of een luchtbed met meerdere luchtkamers. De grond die vrijkomt als gevolg van graafwerkzaamheden elders in de uiterwaarden kan in de vorm van een compartimen-teringsdijk een herbestemming vinden. Er ontstaat een nieuw landschappelijk netwerk met diverse mo-gelijkheden voor gebruik.

Van dijk naarnetwerk Referentiebeelden

Principe

A

B

Gaat de ene kant lek dan is de andere nog steeds heel

A

B

Delingsdijk

Delingsdijk in Schouwenduivenland

Van dijk naar netwerk

Projecten

Ontwerper : Alterra, Dura Vermeer, Robbert de Konng enDIN-architecten Plaats : Rivierengebied, NederlandStatus : ideëenwedstrijd ‘terpen van baggerspecie’

Watervast is een idee om de risico’s van overstromingen te beperken en tegelijkertijd ruimte te bieden aan nieuwe ontwikkelingen in het landschap. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van vrijkomende baggerspecie bij uitvoering van maatregelen in het kader van Ruimte voor de Rivier.

Door lage compartimenteringsdijken aan te leggen zal het rivierengebied bij calamiteiten langzamer volstromen. Dit levert een belangrijke bijdrage aan de veiligheid van het gebied. De kaden kunnen door lokale overheden en burgers naar eigen wens worden ingericht. Bijvoorbeeld met nieuwe kade-woningen, fi etspaden of andere recreatievoorzieningen. Op die manier zal de betrokkenheid bij het gebied sterk worden vergroot. Dit is vooral belangrijk omdat mensen in het rivierengebied moeten beseffen dat zij in een gebied wonen dat een kans heeft om te overstromen.

Watervast

De dijk vormt de dunne scheidslijn tussen buiten-dijks (onveilig) en binnendijks (veilig) gebied.

Hoewel aan de normen voldaan wordt, is de vraag of deze enkelvoudige strategie op termijn nog ge-wenst is. De veiligheid van een auto is bijvoorbeeld gebaseerd op meerdere samenhangende systemen: gordel+kreukelzone+airbags. Een ander voorbeeld is de dubbelwandige mammoettanker. Wat als we deze benadering toepassen op de dijk? Een pleidooi voor de superdijk.

Van dijk naar superdijk

Van dijk naarsuperdijk Referentiebeelden

Principe

A B

Dubbelwandige tanker

maximale veiligheidkreu

kelz

one

airb

ag

veili

ghei

dsgo

rdel

+ + =

Veiligheidszones in auto

Van dijk naar superdijk

Projecten

Ontwerper : Vof. The Dutch Mountain i.s.m FUGROPlaats : Rivierengebied, NederlandStatus : ideëenwedstrijd ‘terpen van baggerspecie’

Droge baggerspecie wordt ingezet voor de bouw van zogenoemde ‘dijk-terpen’. Samen met de tussengelegen dijkdelen vormen ze een nieuwe calamiteiten-dijk die achter de huidige dijk wordt aangelegd. Er ontstaat als het ware een dubbele dijk die extra bescherming biedt tegen hoogwater. Tussen de beide dijken is ruimte voor nieuwe natuur. In tegenstelling tot het reguliere uiter-waardgebied mag hier rijke opgaande beplanting tot ontwikkeling komen. De dijkterpen vormen een geschikt vestigingsmilieu voor kleine buurtschappen met een uniek uitzicht.

Dijkterpen

Ontwerper : Jan dirk van Duijvenbode Plaats : NederlandStatus : concept

Nederland wordt nu beschermd door zomerdijken en winterdijken. Is de volgende stap niet een klimaatdijk? Deze kan buitendijks worden gelegd maar ook binnendijks bijvoorbeeld parallel aan bestaande infrastructuur. De hoeveelheid grond die bij het project Ruimte voor de Rivieren vrijkomt is qua orde van grootte vergelijkbaar. De bestaande winterdijk blijft gebruikt voor gemotoriseerd verkeer. De klimaatdijk kan voor allerlei nieuwe functies worden gebruikt. Voordelen van de aanleg van de klimaatdijk zijn:- Geen aanleg van noodoverloopgebieden.- Anticiperen op een hogere maatgevende afvoeren.- Kans om nieuwe ruimtelijke kwaliteit te creëren.- Meer verkeersveiligheid voor omwonenden.- Meer veiligheid voor weinig extra investeringen.

Klimaatdijk

Ontwerper : Europees project Com CoastPlaats : Noordzee oeverstatenStatus : uitgewerkt concept

De Nederlanders zijn van plan om in hun land te blijven wonen. Dat kan je wel zeggen. En dat is ook zo als de zeespiegel verder omhoog komt. Maar moet het beeld dat we hebben van de kust in de toekomst, van één verhoogde en versterkte dijk of duin, niet worden herzien?Het land voor de dijk kan worden aangevuld en verzwaard. Of - zoals hier op de afbeelding - kan er achter de dijk nog een dijk worden aangelegd terwijl de oude dijk gewoon blijft liggen, al dan niet met openingen er in. De overgang van zee naar land blijft een barrière waar de golven bij storm-vloed per sé niet langs komen. Die overgang wordt hier alleen een gebied in plaats van één lijnelement. Een strook die van groot belang kan zijn voor natuur en recreatie. Een aantrekkelijke kust voor zijn bewoners en veel meer dan voorheen een trekpleister voor bezoekers.

Com Coast

u bent aa

ContactNeem voor reacties op dit boekje, ideeën voor een realisatiestrategie en voor aandragen van kansrijke

aan zet!

e pilots contact op met WINN. Jan Dirk van Duijvenbode : J.D.vduijvenbode@bwd.rws.minvenw.nl

Bijlage

Risico dijken top 53

Bijlage

Klimaatscenariotabel

Hoogwater 1995 en mogelijke afvoer plafonds van de Rijn bij Lobith tot 2100

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

18000

20000

22000

21-Jan-95 28-Jan-95 04-Feb-95 11-Feb-95

Datum

Rijn bij Lobith 1995Waal bij Tiel 1995Standaard Afvoergolf Rijn

Ruimte voor de Rivier

Fysisch maximum Nederrhein door geplande werkzaamheden

Klimaatssenario: temperatuurstijging van 2 °C betekent een toename van de neerslag met 20%

1/50.0

1/5

1/1.2

1/5.7

1/26.10

Bijlage Risico dijken top 53 met nieuwe normen

Bijlage

Hoogwaterafvoer 1995 en mogelijke afvoerplafonds tot 2100

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

18000

20000

22000

Werklijn Rijn 2001

Ruimte voor de Rivier, gereed 2015

Fysisch maximum Nederrhein door geplande werkzaamheden in Duitsland, gereed 2015

Klimaatssenario: temperatuurstijging van 2 °C betekent een toename van de neerslag met 20%

1/1.25

1/

1/5.7

1/26.

1/50.000

Afvoer 1995

Notitiepagina .......................................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................................

........................................................................................................................................................................................

Bronvermelding:Schilderij er dreigt gevaar _ Jacob Cats

Introductie New orleans _ news.bbc.co.uk Dijkringenkaart _ RijkswaterstaatEen omslag in het veiligheidsdenken lijkt gewenst _ Over Holland, Karel Tomei, ISBN 90 5594 422 X, Scriptum publishersNederland als delta _ MUST stedenbouwHoogwaterverzekering _schade na een grootschalige overstroming mei 2003 DWW-2003-056

InnovatieDe Meervoudige dijkDijk Durgerdam _ Over Holland, Karel Tomei, ISBN 90 5594 422 X, Scriptum publishersDijkwoning_ Aan de dijk gezet, Marijke Beek - Marinus Kooiman, ISBN 90 -6450-283-8Overzicht dijkwoningen _ Bouwen op de dijk, ideeën en mogelijkheden voor innovatief bouwen op de nieuwe Zuiderzeedijk, april 2006, Robbert de Koning en M3H Architecten (Machiel Spaan) in opdracht van Rijkswaterstaat RIZA en Rijkswaterstaat IjsselmeergebiedGartenreich _ Ruut van Paridon Bergsche Maas _ PandionBergsche Maas _ Robbert de Koning

Hoog en droog Le Mont Saint Michel _ www. Persowanadoo.frSlot Loevestein _ Over Holland, Karel Tomei, ISBN 90 5594 422 X, Scriptum publishersSchevingen _ Over Holland, Karel Tomei, ISBN 90 5594 422 X, Scriptum publishersStrandhuis op palen _ Over Holland, Karel Tomei, ISBN 90 5594 422 X, Scriptum publishersHet aluminium bos _ Bouwen met water, Jan Johan ter Poorten en Cees de jong, ISBN 90 6611 2395, V+K publishing, 2003Wonen in de rivierbedding _ Camiel van DrimmelenDe nieuwe ark van Noach _ Johan HuibersMeebewegen met de getijden Landungsbruecken _ Angela Hinz

MeebewegenWaterwoning _ Wonen op het water, Architectuurstudio Herman Hertzberger, 1999Drijvende kassen _ Bouwen met water, Jan Johan ter Poorten en Cees de jong, ISBN 90 6611 2395, V+K publishing, 2003Wetland _ Amfi bisch wonen, NAI uitgevers, ISBN 90-5662-180-7

Accepteren en anticiperenDe laarzen staan klaar _ Over Holland, Karel Tomei, ISBN 90 5594 422 X, Scriptum publishersVenetië elektriciteitskabels_ Camiel van DrimmelenMensen helpen elkaar (onderaan) Hardinxveld – Giessendam _ Bert RietveldMensen helpen elkaar – Plaatsen van vloedschotten _ Waterschap Hollandse DeltaHamburg _ fotoarchief H+N+S landschapsarchitectenPark Corbiere _ Topos nr WaterPetite Gironde _ Topos nr 10 waterscapes Bypass Deventer _ Topos nr 51 prospective landscapesPark Wuham _ Camiel van Drimmelen

Snel en fl exibel in de uiterwaardenStrandhuisjes _ Over Holland, Karel Tomei, ISBN 90 5594 422 X, Scriptum publishersVerplaatsbaar wonen _ Big ideas small buildings, ISBN 0-500-34181-8Rio Besos Barcelona _ Frank TalsmaContainerwoningen _ Luc Deleu

De andere afbeeldingen zijn vermeld bij de projectbeschrijving

Er is getracht de bronvermelding zo volledig op te stellen.

Colofon Het boekje is een product van H+N+S landschapsarchitecten en het WINNteam. In opdracht van WINN (www.waterinnovatiebron.nl).

H+N+S landschapsarchitecten:Lodewijk van NieuwenhuijzePieter SchengengaClaire LaeremansIlonka van Slooten (lay-out)

WINN:Jan Dirk van DuijvenbodeRenie HylkemaAlan HoekstraBart de MooijPatrizia BernardiniGijsbert de BoerRadboud van CasterenCamiel van DrimmelenIreen RölingRonald RoosjenWout Snijders

Deze versie is een eerste druk, indien je nog suggesties, aanvullingen, eigen projecten hebt om het boekje te vervolledigen neem dan contact op met Jan-dirk van Duijvenbode.De gebruikte afbeeldingen mogen verspreid worden middels het vermelden van de bron.

Utrecht, mei 2006