Hoe minder schrijfles, hoe beter!

10ooCMz

g5

18

\t>

In het artikel 'Knoeiwerk?' schreef dhr. M. Keulen in JSW nummer 8 van april2005 over de uitslag van de Periodieke Peiling van het Onderwijsniveau (PPON),uitgevoerd door het CITO in 1999. In dit artikel een reactie op dit onderzoek ende merkwaardigste conclusie eruit, gevolgd door voorstellen tot verbetering envereenvoudiging van een dergelijk onderzoek zélf, zowel als het onderwerpervan: de handschriftkwaliteit in het Primair Onderwijs. Daarnaast een aantalaanbevelingen om de handschriftkwaliteit van de onderbouw in de bovenbouwte consolideren en toch schrijflessen te blijven geven in de bovenbouw.

Twee conclusies uit de Periodieke Peiling van hetOnderwijsniveau (PPON), dat alleen in de groe-pen 5 en 8 werd gehouden, zijn opmerkelijk:1. In de bovenbouw van het basisonderwijs neemtde hoeveelheid lestijd duidelijk af met het jaar-groepniveau. In jaargroep 8 geeft nog slechts dehelft van de leraren twee keer per maand of vakerschrijfles.2. Het percentage leerlingen met een goed ver-zorgd handschrift is in jaargroep 8 duidelijk gro-ter dan in jaargroep 5.

De belangrijkste gevolgtrekking na een vergelij-king van deze twee uitspraken: 'Hoe minderschrijfles, hoe beter het handschrift!' Iedereen dieervaring heeft met kinderhandschriften weet datdit niet waar is. Ook de auteur van genoemd arti-kel vindt deze uitkomst 'verrassend', maar laat hetbij de constatering, want: 'Wat goed gaat moet jezo houden.'Gaat het echter wel goed? Iedereen die met kin-derhandschriften te maken heeft (ook de kinderenzélf) weet, dat dit niet het geval is. Dhr. Keulenschrijft zelf: 'Veel ouders vinden het schrijfwerkvan hun kinderen verre van ideaal.' Dit is veelzeg-gend. Ouders vertegenwoordigen de grote groepvan lezers buiten het onderwijs en hebben geenlast van de beroepsgedeformeerde blik en vergoe-

lijkende houding van de leerkracht. Een leer-kracht kan namelijk nog lezen waar andere men-sen niet meer uitkomen. Hij is de handschriftengewend en kent het soort teksten. Leerkrachtenzijn de 'apothekersassistentes van hun doktertjes'.

Het CITO had in de genoemde conclusies daar-om aanleiding moeten zien rapportage en werk-wijze te heroverwegen. Als we allemaal zien dathet regent, terwijl een onderzoek tot zonneschijnconcludeert, is het van de onderzoeker in elk gevalgepast om uit te leggen waarom zijn conclusieafwijkt van de algemene waarneming. Dit is in ditgeval van het CITO niet gebeurd.Je kunt je nu ten eerste afvragen hoe het CITOtot deze conclusie is gekomen en ten tweede hoehet beter kan.

WAT GING ER MIS?Het CITO beschrijft o.a. hoe geldgebrek nooptetot het beperken van de onderzoeksgroepen(alleen groep 5 en groep 8) en de aantallen teonderzoeken handschriften. Verder gebruikten zein het onderzoek naar de kwaliteit van het hand-schrift een negental van de ongeveer 25 hand-schriftcriteria: schriftgrootte, onregelmatige let-tergrootte, regelverloop, enz. Het is overigensvreemd dat de kinderen al deze schrifteigenschap-

het handschrift? Astrid ScholtenBen Hamerling

pen nooit op school aangeleerd krijgen, terwijl dekwaliteit er kennelijk wel mee bepaald wordt.Regelverhaking (het in elkaar haken van lussen en'hoofdletters') wordt als ongewenst beschouwd,terwijl vrijwel elke methode deze te lange lussenaanleert. Hoe kunnen kinderen dit dan goeddoen?

Ondanks het feit dat het CITO op ons adviesvoor het verzamelen van de gegevens gebruikmaakte van de digitale handschriftmetingen vanPrime Vision, het KPN-researchlab dat hand-schriftherkenning voor de TPG-Post onderzoekt,blijft deze wijze van handschriftbeoordeling ergarbeidsintensief (en dus duur). Dit was de redendat een deel van de handschriften niet in hetonderzoek werd meegenomen.

LEESBAAR S C H R I J V E N . . .Het CITO heeft de doelstelling in de titel vanhaar verslag meegegeven: Balans van handschrift-kwaliteit in het primair onderwijs. Hierna kunnenwe lezen dat 'leesbaarheid' het gebruikte criteriumvoor de handschriftkwaliteit is geweest: 'De leer-lingen kunnen de vormgeving en de presentatievan hun teksten verzorgen door aandacht te beste-den aan (...) de leesbaarheid van hun handschrift'(uit de kerndoelen). En verder: 'De studie naarhandschriftkwaliteit in dit peilingonderzoek zalzich vooral richten op criteria die aan het aspectvan leesbaarheid zijn gerelateerd.'Als leesbaarheid het criterium is voor handschrift-kwaliteit, krijgen veel handschriften een voldoen-de. Volslagen onleesbaar komt namelijk maar heelweinig voor. Het is echter met de (ontwikke-lings)kwaliteit van het handschrift al in een daar-aan voorafgaand stadium flink mis.Door leesbaarheid als criterium te gebruiken zet-ten we in feite de leerlingen in de bovenbouw ophet verkeerde been. Hun handschriften zijn voort-durend in ontwikkeling en ze kunnen zelf nietbeoordelen of deze ontwikkeling positief of nega-tief is. En zolang de leerkracht nog maar in staatis om het te lezen wordt het niet afgekeurd. Metde term leesbaar bedoelt men dus in feite 'ontcij-ferbaar door een leerkracht'. Het gaat dan om eendecodeerproces en dat kost moeite en tijd. HetCITO zelf heeft het over het decoderen vangeschreven tekst'!

. . . OF E M P A T H I S C H S C H R I J V E N ?Wat staat hier?In dit (hoewel 'ritmisch' geschreven) woord is nietveel te herkennen. De context helpt niet. Je moetgaan raden. Misschien komt u er uit als u de con-text van de zin erin betrekt (zie voorbeeld eind vandit artikel). Dan is het woord weer 'ontcijferbaar','decodeerbaar'. Je zou dus nu moeten concluderen

dat de tekens ondertussen beter leesbaar zijn geworden.De handschriften van het CITO-onderzoek zijn voorgelegd aanleerkrachten uit het basisonderwijs. Het eerste punt waarop beoor-deeld moest worden was: 'Algemene indruk op leesbaarheid (score1—10)'. Als we echter met z'n allen vaststellen dat de handschrift-kwaliteit terugloopt, blijkt 'leesbaar' geen geschikt criterium omkwaliteit vast te stellen. Elk afzonderlijk teken hoort zonder contexteenduidig herkenbaar, dus leesbaar te zijn! Zo is er door het CITOniet beoordeeld.

Wie spreekt probeert zo verstaanbaar mogelijk te zijn. Maar oppapier wordt vaak maar wat gemompeld. In deze tijd, die vaak alsindividualistisch wordt omschreven, is het niet verkeerd om bij hetschrijvende kind empathie voor de aanstaande lezer op te wekken!Voor een 'kwaliteitscriterium' moet de lat dus hoger en hebben wehet over 'leesgemak'. Goede drukletters bieden optimaal leescom-fort. Die hebben nl. een evenwichtige, gelijkmatige rompzone metgoede letterafstanden. Over de letterrompzone zodadelijk meer.Zowel leerkracht als kind hebben belang bij het makkelijk kunnenteruglezen van de (eigen) gegevens. Het gaat er dus niet om of ietsleesbaar is, maar of het makkelijk leest. Het leescomfort moet hetcriterium zijn.

EIGEN ONDERZOEKZelf startten we vanuit de Stichting Schriftontwikkeling daaromzelf een onderzoek op, waarbij alle onvoorbereide handschriften vanalle groepen (gr. 4 t/m 8) werden onderzocht. Met collega's van enke-le Pabo's werd een andere opzet doorgesproken en uitgewerkt.Hierbij gingen we er vanuit dat iedereen in vrijwel een oogopslageen handschrift vrij snel kan categoriseren als voldoende, matig ofonvoldoende.

onvoldoende

n* CLL,*ij <7~fn

^^ &*"matig

nxvo/t. xJi/nrt.. c/Lu/rw/Ui/j op. «vo&oi.

D+\<Jj</n TSi-L (ML. \1±LW\. rrJU- -^hajum e-nóvrvocjf

voldoende

19

a<op>c

roooa\

(M

20

In ons onderzoek hielden we bij twijfelgevallen decategorie matig beschikbaar. Toen de auteurs vandit artikel een aantal handschriften aan de onder-zoeksleider van het CITO voorlegden, wist ookhij deze zo op het oog en snel en correct te verde-len in de genoemde categorieën. Hij was hetermee eens dat als dezelfde persoon (of personen)dit onderzoek op deze manier door alle jaargroe-pen uitvoert, het een goede manier is om het kwa-liteitsverloop tussen deze groepen vast te stellen.Om een beoordeling enigszins te kunnen onder-bouwen, werd met onze onderzoekers (meestal destudenten van vol- en deeltijd) afgesproken datnaast de eerste blik, de rompzone norm zou zijn bijhet kijken naar de handschriften. Daarom wordende kenmerken en het belang hiervan eerst verdui-delijkt.

LETTERROMPZONEHet belangrijkste kenmerk van leesgemakkelijketekst, is naast lettervormgeving volgens de con-ventie, een stabiele en niet vervuilde letterrompzone.De boven- en onderkanten van de letterrompen(zonder stokken, staarten of lussen) raken degrondlijn en de romplijn. De letterrompen vullenals het goed is de rompzone uit.

verticaleevenwijdigheid horizontale evenwijdigheid

gelijkmatigeletterafstanden

1. Dit betreft de horizontale evenwijdigheid vande rompzone.

2. Dan is er nog de verticale evenwijdigheid. Derechte en gebogen neerhalen moeten evenwij-dig (en staand, d.i. meer hoog dan breed) zijn.

3. Tenslotte is er nog de goede letterafstand. Bijletters moet een zekere afstand tot de volgendeletter bewaard blijven. De witruimte binnen deletterromp en tussen de letterrompen moetongeveer gelijk aan elkaar zijn. Als een van dezedrie punten niet voldoende is, is er sprake vanrompzonevervuiling.

In de bovenbouw bijvoorbeeld, ontstaat (vooral bijmeisjes die op die manier bij elkaar willen aanslui-ten) de gewoonte om 'los' te willen schrijven inletters, waarvan de breedte meer is dan de hoogte.Er ontstaan 'liggende letterrompen', doorgaanszonder letterafstanden.

Vaak ontstaan door een verkeerde pengreep (somsook overgenomen), waarbij de duim over de penen soms ook over de wijsvinger wordt gelegd.Omdat de verticale buig-strekbewegingen zobelemmerd worden resteren voornamelijk bewe-gingen vanuit de pols en daarmee kunnen overwe-gend horizontale verplaatsingen worden gemaakt.Bovendien moet een liggende houding van rompen hoofd worden aangenomen om onder degehoekte duim door de penpunt te blijven zien.Deze schrijfwijze is om een aantal redenen ernstigaf te raden. Het kost veel spanning, handverplaat-sing en daarmee ook veel papier. Op dezelfderuimte kan drie keer zoveel tekst staan met evenhoge letterrompen (zie de blokjes in het voor-beeld). Spaties noodzaken tot nog meer handver-plaatsing en papierverslindend schrijven en dat isbij deze kinderen dus niet aan de orde. In hoever-re het begeerde 'los' schrijven nu is bereikt is nogmaar de vraag.

o ovoorbereid

ONDERZOEKOp de eerder beschreven manier onderzochten wedus zelf (2004), met enkele collega's en veel stu-denten ongeveer 7600 handschriften van helebasisscholen (groep 4 t/m 8). Het onderzoek naarde kwaliteit richtte zich op het leesgemak. Ookwerd gevraagd naar de lestijd. Deze is, net zoals inde PPON van het CITO geleidelijk dalend bij hetjjdimmen der jaren. De uitkomst van beide onder-zoeksvragen is in onderstaande grafiek te zien(curve met trendlijn).

Kwaliteitsverloop Kandsctirtften gr A t/ m gr 8 (2004)

Verloop lesfrequentie gr. 4 t/m gr. 8

p 4 v s gr.,

We zien dat de kwaliteit van de handschriften in de bovenbouw dui-delijk dalende is. De onderzoekers gaven in hun commentaar aan,dat deze wijze van onderzoek (dat totaal ongeveer ruim een halfuurkost) niet alleen veel inzicht geeft in het verloop van kwaliteit, maarook duidelijk laat zien hoe ernstig het er in feite voorstaat met dehandschriftkwaliteit in het primair onderwijs'.Opvallend is de dip in groep 6, een groep die in het onderzoek vanhet CITO niet voorkomt. In vrijwel al onze onderzoeksresultatenkwam deze groep als 'dramatisch slecht' naar voren. Het is eenafzonderlijk onderzoek waard. Wat gebeurt er eigenlijk in groep 6?In de lestijdgrafiek is te zien dat de hoeveelheid lestijd sterkafneemt. Maar er is nog iets gaande. In veel schrijfmethoden is dithet eerste jaar waarin de kinderen niet meer tussen twee lijnen,zogeheten 'spoorlijnen', schrijven.

Deze twee lijnen betreffen de grondlijn en de letterromplijn. Zegeven steun, waardoor zulke lijnen wel hulplijnen worden genoemd.Er valt veel voor te zeggen dat deze schriften nog minstens een jaarin gebruik blijven. Waarom zouden we dit hulpmiddel niet indivi-dueel handhaven totdat de handschriftkwaliteit er aanleiding toegeeft het achterwege te laten?

TOT SLOTWe moeten de kinderen in dit ik-tijdperk duidelijk maken, dat eenhandschrift niet alleen voor henzelf bedoeld is. Ze moeten zich pro-beren voor te stellen hoe een ander hun handschrift ervaart. Eikaarswerk nakijken (niet eenduidig te ontcijferen is fout) kan helpen omhun eigen handschrift door andermans ogen te leren bekijken. Hetregelmatig bespreken en analyseren van een willekeurig handschriftkan veel bewust maken. Dit vergt wat lestijd, maar u heeft er alsleerkracht tevens zelf groot voordeel van.

IUAU, wu clc autvió

De auteurs zijn schrijf docent en doen met collega's onderzoek naarverbetermogelijkheden van het handschriftonderwijs.

NOOT:

l Een database-bestand met aanwijzingen kunt u opvragen viainfo@schriftontwikkeling.nl, zodat u op uw eigen school hetkwaliteitsverloop kunt meten. l

Tips voor verbeteringIn dit kader een drietal zeer praktische tips om de hand-schriftkwaliteit in weinig tijd te onderhouden en eventueel teverbeteren.

1. Maak gebruik van een leerlingvolgschrift. Dit is een schrift,waarin het kind vanaf groep 3 twee keer per jaar met aan-dacht een paar regels schrijft. Dit schrift gaat mee naar devolgende groepen. Zo is door leerling en leerkracht altijd tezien hoe de handschrift-ontwikkeling verloopt. Zo kan terechtworden gevraagd aan de leerling waarom er een paar jaargeleden beter werd geschreven.Maak aan het begin van het jaar, als de 'verse', nieuwe taal-schriften worden uitgedeeld, waar elk kind altijd vol goedeplannen aan begint, een kopie van de eerste bladzijde. Diekopieën legt u in de kast en als het fout gaat in het lopendejaar, dan kunt u altijd verwijzen naar de, in datzelfde jaargemaakte, betere prestatie.

2. Geef altijd voor elke schrijfactiviteit (ook bij taal en aard-rijkskunde) een adequate beoordeling voor het handschrift.Doe dat bijv. met een inleidende kapitaal H, waarachter debeoordeling (cijfer of letter). Scholen die dit al jaren doen ken-nen de kracht hiervan. Het kind heeft ook recht op goede feed-back over het handschrift. Een experiment in een groep, waardeze methode aanvankelijk zo werd toegepast en na enkelemaanden opzettelijk werd opgegeven, liet zeer duidelijk eenkwaliteitsdaling zien. Even logisch als de gedragsbeïnvloeden-de flitspalen. Geef om dezelfde reden geen krullen die onte-recht zijn.

3. Zorg voor schrijfmateriaal met een dunne punt. Dit geeftveel kwaliteitsverbetering. Een zelfde woord of regel met eendunne of een dikke penpunt geschreven, laat veel kwaliteits-verschil zien. De dikke penpunt noodzaakt een kind ertoe gro-tere lettervormen te maken om het dichtslibben van kleine let-terdelen te voorkomen. De rompen van de letters zijn maar 2,5mm hoog. Daar is een zeer dunne punt voor nodig.Vulpenmerken hebben hiervoor de omschrijving EF (extra fine).Ook balpennen bestaan in een dunne uitgave. Tussen twee lij-nen van l mm afstand moet een open rondje geplaatst kun-nen worden.

21

iTOn*>o

lN)OO

InformatieMeer over het onderzoek van de PPON van het Cito kunt u vin-den op www.cito.nl/po/ppon/nedtaal/eindjr.htm