De Eerste Wereldoorlog is een onderbelichte periode in degeschiedenis van Hilversum. Wat merkten de Hilver-

summers van de Grote Oorlog die net buiten de grenzen van hetneutrale Nederland werd uitgevochten? Een eerste aanzet vooreen onderzoek naar de jaren tussen 1914 en 1918.

Juist omdat Nederland neutraal bleef in de Eerste enzwaar getroffen werd in de Tweede Wereldoorlog, zijnde gebeurtenissen van 1914-1918 grotendeels verdwe-nen uit ons beeld van de geschiedenis van de twintig-ste eeuw. Daarom wordt hier ingegaan op drie aspec-ten van het handelen in oorlogstijd, die duidelijkmerkbaar waren in het leven van alledag: de mobilisa-tie, de gemeentelijke maatregelen in deze jaren en deopvang van de Belgische vluchtelingen, na een korteinleiding op de Nederlandse positie in de oorlog zelf.Dit alles vormt tevens een inleiding op een bloemle-zing uit de memoires van een Hilversumse ooggetui-ge van de oorlogsjaren, mevrouw Amy Grothe-Twiss.

Nederland en de Eerste WereldoorlogIngeklemd tussen de strijdende partijen1 wist Neder-land haar neutraliteit – soms met kunst en vliegwerk –in stand te houden. Op 3 augustus 1914 begon de Duit-se opmars door België en toen op 9 oktober Antwer-pen viel, was bijna heel België in handen van de Duit-sers. De oorlog in België had belangrijke gevolgenvoor Nederland: bijna een miljoen Belgen vluchtten in1914 naar ons land, allemaal mensen die onderdak envoedsel nodig hadden (Nederland had in die tijd on-geveer zes miljoen inwoners). Op zo’n 100.000 na,gingen de meeste vluchtelingen eind 1914 en in de loopvan 1915 weer terug naar huis. In de loop van de oorlog werden vooral de economi-sche gevolgen van de oorlog steeds duidelijker en deproblemen nijpender. Duitsland werd geblokkeerd endat betekende in de praktijk dat ook de Nederlandse

overzeese handel steeds verder geblokkeerd werd.Amerikaans graan kwam steeds moeilijker Nederlandbinnen en brood ging op de bon. De Noordzee veran-derde in een groot mijnenveld en de Duitsers gingenover tot een onbeperkte duikbootoorlog. Dit brachtweer een handelsblokkade van de Verenigde Staten te-weeg, wat in Nederland zorgde voor een gebrek aanonder meer brandstof, veevoeder en graan. Bij gebrekaan voer slachtten veel boeren hun vee, wat vervolgensweer een gebrek aan melk met zich mee bracht. Totslot ontstond er aan het einde van de oorlog zelfs eentekort aan aardappelen, omdat Nederland verplichtaan zowel Duitsland als Groot-Brittannië moest leve-ren.Nederland wist succesvol te laveren tussen de argwa-nende partijen, die ons land telkens beschuldigden deandere partij te bevoordelen. Nooit liepen de conflic-ten echter zo hoog op dat de grenzen geschonden wer-den. Maar conflicten waren er wèl. Zelfs na de oorlog,die eindigde met de wapenstilstand van 11 november1918, kwam Nederland nog in conflict met de gealli-eerden, toen het de Duitse keizer Wilhelm II asiel ver-leende in Doorn.2

De mobilisatieEen van de verhalen, die schoolhoofd Gerrit van Bok-horst (1897-1978) over het leven in oud-Hilversumschreef, was gewijd aan de bewogen augustusdagenvan het jaar 1914.3 Hij beschrijft hoe de Hilversummerseerst, aan het begin van die zomer, nog een beetje lach-ten om plaatsgenoten, die onheil voorspelden. Totdathet nieuws over de moord op groothertog Franz Fer-dinand van Oostenrijk-Hongarije – op 28 juni 1914 – dedorpelingen deed opschrikken. Het dorp ontwaakte uitzijn jarenlange dommel en raakte in rep en roer, schreef VanBokhorst. Om de haverklap werden door de oude heer SiebergMaassen op de ruiten van het kantoor van ,,De Gooi- en Eem-

hht-ep 2006/4 403Eigen Perk 2004/3

Hilversum in de Eerste Wereldoorlog

Meyltje van Aalst

Eddie de Paepe

lander” in de Kerkstraat grote papieren aangeplakt, waarop hetlaatste nieuws vermeld werd.4

Groepjes dorpelingen stonden daar geregeld de toe-stand in de wereld te bespreken en te voorspellen hoehet af zou lopen. Op 28 juli 1914 verklaarde Oostenrijk-Hongarije Servië de oorlog, waarna ook Duitsland enRusland bij het conflict betrokken raakten.In de lucht zagen bijgelovige dorpelingen een tekenvan het komende onheil. Op een dezer avonden vertoondehet uitspansel een vreemde geelachtige kleur, ’t was angstaan-jagend. Zo’n lucht voorspelde niet veel goeds.Op 31 juli oordeelde de Nederlandse regering dat eenoorlog tussen Duitsland en Rusland spoedig zou uit-breken en besloot om 12.10 uur tot mobilisatie. De op-roepen voor de Landweer, Militie en de Zeemacht – intotaal vijftien lichtingen – werden op de gemeentehui-zen opgeplakt en onder het luiden van de kerkklokkenonder de aandacht van de bevolking gebracht.5

Overal waren hier van regeringswege grote, oranjekleurige bil-jetten aangeplakt. Mobilisatie! Mobilisatie! De Hollandsedienstplichtigen moesten zich onverwijld op hun oorlogsstand-plaatsen aanmelden, was getekend Wilhelmina. Grote op-schudding allerwegen.Op zaterdag 1 augustus vertrokken 950 mannen uitHilversum, onder wie zeshonderd hoofden van gezinnen, omonder de wapenen te komen.6 Van Bokhorst: Overal zagmen dorpelingen in uniform naar het station gaan. Er liepenook mannen in burgerkostuum met grote blauwe zakken,

404 hht-ep 2006/4 1981-2005

Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog kreeg het ge-

meentebestuur voor het eerst ook met allerlei internationale

zaken te maken. Op dit aanplakbiljet uit oktober 1914 maakte

de burgemeester bekend dat de Duitsers toestemming hadden

gegeven voor terugkeer van de Belgi-

sche vluchtelingen. Zie ook p. 409 e.v.

(coll. SAGV)

Rechts:

De haastige mobilisatie verliep soms

nogal rommelig. De uniformen

– soms jaren niet meer gedragen –

bleken vaak te klein geworden.

(tekening van Nico Rolle in Wij in Hil-

versum 14, februari 1960, p. 413)

waarin hun uitrusting en de te klein geworden soldatenklerenzaten weggestopt.De achterblijvers sloegen aan het hamsteren. Zorgzamehuismoeders haalden grote spoormanden, want de boel wasnog ,,goeiekoop”. Boter, aardappelen, vlees, cokes wer-den ingeslagen. In het postkantoor stonden de Hilver-summers in lange rijen om hun spaarcentjes op te ne-men en in veiligheid te brengen. De wildste geruchtengingen rond. De buitenwegen waren volgens zeggen afgezet.Dat was om het hamsteren tegen te gaan.

Op 3 augustus verklaarde de Duitsers de oorlog aan deFransen en trokken door het neutrale België ten strij-de. Diezelfde dag maakten de Nederlandse kranten be-kend dat burgers voor de duur van de mobilisatie alsvrijwilligers onder de wapenen konden komen vooreen vergoeding van tachtig gulden. Men ging er van uitdat de oorlog met de kerstdagen toch wel voorbij zouzijn. Overigens verliep de mobilisatie goed en zonder inciden-ten. Dat was misschien ook te danken aan het feit dat er diemorgen een tapverbod was ingesteld. De aanschaf van het wa-

hht-ep 2006/4 40525 jaar Eigen Perk

Mobilisatie!

Hollandse dienstplichtige sol-

daten moesten zich op hun

oorlogsstandplaats melden,

zoals hier, ergens op bivak

langs de landsgrens. Uiterst

rechts de grootvader van één

van onze redacteuren.

(coll. G. Dral)

Een vloedgolf van 6 à 7000 soldaten overspoelde in augustus 1914 het dorp. De soldaten van de eerste compagnie van het derde ba-

taljon van het 7e Regiment Infanterie (kortweg: 1-III-7RI) voor hun onderkomen, de toenmalige Wilhelminaschool tussen de Lan-

gestraat en de Koningsstraat. (coll. SAGV)

genpark en paarden werd verwezenlijkt door de burgers te con-tracteren om hun voertuig of paard voor de tijd van de mobili-satie tegen een vergoeding af te staan.7

Een vloedgolf van zes- tot zevenduizend Nederlandsesoldaten – het in Amsterdam gelegerde zevende re-giment – overspoelde aan het eind van die week, op za-terdag, het dorp. Zij werden onder meer onderge-bracht in ontruimde scholen en openbare gebouwen,die waren voorzien van balen stro.Bij de boeren werden paarden gevorderd. (...) Op het Langge-wenst stegen de wasems der keukenwagens naar de staalblauwelucht, meldt Van Bokhorst. De soldaten in hun nieuweveldgrijze uniformen kregen in zoete melk gekooktewitte rijst.De volgende dag, zondag 8 augustus, slenterden de sol-daten door de hoofdstraten. In de villawijken zaten de man-schappen deftig en pontificaal op de witte tuinmeubelen, daar-toe welwillend uitgenodigd door bordjes met het opschrift:gereserveerd voor militairen. Dienstboden serveerden dedorstige soldaten thee met koekjes, bier en limonade.Niet lang daarna vertrok het zevende regiment naar degrens. Honderden dorpelingen verdrongen zich in gedruktestemming in de buurt van het station om het vertrek der lands-verdedigers gade te slaan. Er hing een heldere maan in de smet-teloos blauwe avondhemel. Onophoudelijk kwamen drommensoldaten aangemarcheerd.Via de krant kregen de Hilversummers de eerste ver-

schrikkingen van de gevechten buiten de landsgren-zen voorgeschoteld. Op de oorlogsplaten zagen we met af-grijzen hoe het vandaag aan de dag in een moderne oorlog toeging, ’t was gewoonweg een hel. Dit zwart-wit beeld van deoorlog werd later ingekleurd door de verhalen van Bel-gische vluchtelingen, die in de huizen van Hilversum-mers werden opgevangen en voor wie steuncomitéswerden opgericht.

De Gemeente en de Oorlogstoestand8

1914In de eerste week van de mobilisatie bracht de ge-meente zes- à zevenduizend man troepen onder in ont-ruimde scholen. De gemeente trof verschillende nood-maatregelen; om ervoor te zorgen dat er voldoendevoorraad aan levensmiddelen was in het zicht van eenmogelijke oorlog en een zekere winter, werd er voorruim ƒ56.000 aan meel, rijst, erwten, bonen en gortgekocht. Daarnaast bestelde men 2.500 kg spek bij deHilversumsche Slagers-Vereeniging.Uit deze voorraden werd gedistribueerd aan Hilver-sumse winkeliers en aan het kersvers opgerichte Plaat-selijke Steuncomité. Gezinnen die wegens bijzondereomstandigheden hun huur niet meer konden betalen enop straat dreigden te worden gezet, kregen huursubsi-die. Ook de verplichting tot het betalen van schoolgeldliet men soms voor wat het was, om leerlingen van arm-

406 hht-ep 2006/4 1981-2005

De gemeentelijke brood-

distributie (in de volksmond

het Broodbureau) aan de Lan-

gestraat. Begin 1917 werd de

broodrantsoenering inge-

voerd. In de loop van dat jaar

verminderde dit rantsoen van

400 naar 250 gram per per-

soon per dag. Wie echter zwa-

re lichamelijke arbeid moest

verrichten, kreeg een aanvul-

lend rantsoen. (coll. Museum

Hilversum)

lastige gezinnen niet van school te hoeven sturen.De gemeenteraad besloot aan de Vereeniging tot war-me spijsuitdeeling een subsidie te verlenen van 10 centper kind voor een dagelijkse warme maaltijd tijdens dewintermaanden, maar slechts tot een maximum van550 kinderen.Belgische vluchtelingen werden verdeeld over ge-meentelijke en particuliere gebouwen.1915Allereerst kreeg de gemeente te maken met de gevolgenvan de inkoop van levensmiddelen in 1914, toen mennog vreesde voor een oorlog in Nederland zelf. Omdatde distributie erg langzaam ging, lag veel van de voor-raad nog steeds opgeslagen en zou gaan bederven. Hetwerd daarom alsnog met een kleine winst aan degroothandel verkocht en – om de plaatselijke econo-mie te beschermen – niet op de Hilversumse markt ge-dumpt.Om de armere bevolkingsgroepen van goede levens-middelen te kunnen voorzien, controleerde het Brood-bureau prijs en kwaliteit van het Hilversumse brood envond er distributie van varkensvlees en aardappelenplaats. Er kwamen maximumprijzen voor groente,peulvruchten, boter, kaas en melk. De hier verbouwderogge werd geleverd aan gemeentes in de provincieUtrecht waar roggebrood het hoofdvoedsel was.

1916De Distributiewet trad in werking. Dit betekende datvoortaan de rijksoverheid levensmiddelen ter beschik-king stelde aan de gemeente, die deze dan weer ver-deelde onder de bevolking. Voor het eerst gingenetenswaren ‘op de bon’.Aan hen die ze niet betalen konden, werden cokes eneibriketten geleverd als brandstof. Aan gegadigdenwerden akkertjes van twintig are uitgegeven ter be-planting. Dit was een groot succes. Ruim 800 kinderenontvingen op school (ook in de schoolvakanties) ’s mid-dags een warme maaltijd. Voor zieke kinderen werd demaaltijd meegegeven naar huis.1917Op particulier initiatief kwam er een Centrale Keukenin het gebouw der werkverschaffing aan de Roosen-daalstraat. De gemeente kocht bij de fabriek “De Etna”in Breda kookketels van 300 liter voor de keuken.Het aantal kinderen dat een maaltijd ontving, daaldeflink toen er beter werd gecontroleerd op het inkomenvan de ouders. Ook maakten veel ouders bezwaar te-gen het feit dat ze bonnen moesten inleveren voor demaaltijden. Aan die schoolgaande kinderen die daar-aan behoefte bleken te hebben, werden schoenen enkleren verstrekt.

hht-ep 2006/4 40725 jaar Eigen Perk

Door de geallieerde blokkade was import niet langer mogelijk.

Voor tropische producten als koffie, thee en chocolade kwamen

surrogaten op de markt. (coll. SAGV)

Steenkool kwam voor de oorlog voor een belangrijk deel uit

België en Duitsland, zodat het al snel op de bon kwam. Denne-

nappels vormden een alternatief, alhoewel het behelpen bleef.

(coll. SAGV)

Particulieren hadden in dit jaar zo’n 500 akkertjes ‘on-der de ploeg’, waarop vooral aardappelen9 werden ver-bouwd. De akkers werden bemest met compost van degemeentelijke vuilnisbelt, of – tegen betaling van ƒ1per akker – met kunstmest. Ook de gemeente gingaardappels verbouwen en pootte twintig hectare Ei-genheimers, Schoolmeesters en Red Stars aan. Dooreen loofziekte viel de opbrengst nogal tegen; gelukkigkonden de aardappels van de aangetaste velden nog alskrieltjes worden verkocht.Ter besparing van brandstof liet de gemeente eenwarmwaterwagen met een bel door het centrum rij-den. Hieruit kon je, voor drie cent per tien liter, heetwater tappen voor de was.Vanwege de buitensporig hoge prijzen voor brandhoutwerd ook dit gedistribueerd aan arme gezinnen. Aan-gewezen bomen langs de wegen in de gemeente wer-den hiervoor gerooid. Daarnaast stelde men takken-bossen beschikbaar, maar uitsluitend voor het stokenvan wasfornuizen. Toen bleek dat de hoeveelheid ei-briketten die er ten behoeve van de distributie nodigwaren niet te krijgen waren, werd besloten tot de aan-koop van 300 ton antraciet.

1918De Centrale Keuken ging door met het verstrekken vaneten (en bleef dit tot na het einde van de oorlog doen).10

In verband met de vermindering van het broodrantsoenvan 250 naar 200 gram per dag, kregen kinderen van be-hoeftige ouders recht op 0,375 liter gepasteuriseerdemelk op vrijdag en zaterdag. Wat kinderkleding betreft,kwamen nu tricot ondergoed en kousen beschikbaar.Inmiddels hadden ruim 700 gezinnen akkertjes in ge-bruik, die bemest werden met kunstmest en waaropweer aardappels voor eigen gebruik werden verbouwd.De gemeente verbouwde nu ook bruine bonen en ha-ver (voor de gemeentepaarden) op land bemest met ge-composteerd huisvuil. Als brandstof werd nu ook ei-kenwortelhout gedistribueerd.

We zien dus een ongekend ingrijpen, ondersteunen ensturen door de gemeente in deze periode van nood.Veel van de maatregelen werden door de gemeente be-taald. Deze had al begin augustus 1914 een regelingmet De Nederlandse Bank getroffen om over een tij-delijke kasgeldlening van ƒ400.000 te kunnen be-schikken. Door de oorlog en het sluiten van de Beursin Amsterdam kon men namelijk niet op de gewone

408 hht-ep 2006/4 1981-2005

Bonkaarten van het Gemeentelijk Distributiebedrijf. (coll. SAGV)

wijze beschikken over de (in het buitenland) belegdekasgelden.Telkens wanneer dat nodig was, verstrekte de ge-meenteraad kredieten aan het college om de verschil-lende noodmaatregelen te kunnen bekostigen. Dezekredieten liepen uiteen van de ƒ100.000 voor de aanlegvan een voedselvoorraad in de eerste oorlogsmaandentot de tien cent bijdrage aan het warme eten van de kin-deren. Meestal waren het echter kredieten van enigeduizenden tot tienduizenden guldens.

Belgische vluchtelingen in HilversumOp 8 oktober 1914 werd het Comité voor BelgischeVluchtelingen te Hilversum opgericht door personendie allen individueel al sinds september bezig warengeweest met het verlenen van steun: Zoo had mejuffrouwH. Hooft met hare beide helpsters, Mevrouw van der Aa-Bois-sevain en Jonkvrouwe C.C. van Nahuis, reeds een groot aantalkleedingstukken ter uitdeeling ingezameld, had de heer P.A.Pijnappel in het begin van September een huis ter beschikkinggesteld van het Nederlandsch Comité, en was de heer A.J. vanHeemskerck Düker, nadat, eveneens reeds in September, zijnplan om een leegstaand, hem toebehorend bovenhuis aan denKerkbrink voor Belgen in te richten, op gebrek aan medewerkingwas afgestuit, thans bezig dit plan opnieuw door te zetten.11

Op 10 oktober kwamen de eerste groepen vluchtelin-gen in Hilversum aan. Ze werden ondergebracht inwoningen afgestaan aan het comité, woningen die ge-

meubileerd werden met ingezamelde meubels en bed-dengoed, in schoolgebouwen aan de Schoolstraat, deNeuweg en de Violenstraat en bij mensen thuis. Ze be-hoorden niet tot de armste bevolkingsklasse doch meer tot deklasse der werklieden en van de kleine middenstand.12

In totaal zijn er door het comité 773 vluchtelingen ge-holpen en door de gemeente 104, door particulierenongeveer 140 (inclusief de vluchtelingen die hier opeigen kosten leefden) en door het “Nederlandsch Co-

hht-ep 2006/4 40925 jaar Eigen Perk

Gemeentelijke visdistributie op de Kerkstraat. Door de Distri-

butiewet werden de gemeenten verplicht levensmiddelen en

andere eerste levensbehoeften te distribueren om hamsteren

en prijsopdrijving te voorkomen. (coll. Openbare Bibliotheek)

Distributiemededelingen voor de eerste week van maart 1918 in

De Gooi- en Eemlander. Het menu van de Centrale Keuken voor

die week: soep en stamppot. Op zondag werd er blijkbaar niet

gegeten. Ook het hondenbrood was op de bon. (coll. SAGV)

mité tot steun van Belgische en andere slachtoffers”nog eens zeventig.13

Van alle kanten kregen de vluchtelingen steun: drink-water werd door de waterleidingmaatschappij ter be-schikking gesteld, men kon kleding krijgen en menkreeg gratis medische zorg. Ook het Volksbadhuiswerd opengesteld. Op het hoogtepunt, in oktober1914, verbleven hier 865 vluchtelingen en werden dewarme maaltijden centraal gekookt in het Wilhelmi-nagebouw aan de Spoorstraat14 door vier van hen.Aanvankelijk was men zeer begaan met het lot van devluchtelingen, maar al snel werd de sympathie minder,ook omdat men vreesde dat een bepaalde groep geenhaast maakte naar huis terug te keren omdat men hethier beter had. Op 19 oktober namelijk, maakte de bur-gemeester, in opdracht van de minister van Binnen-landse Zaken, bekend dat het Duitse opperbevel toe-stemming had gegeven aan gevluchte burgers om terugte keren.15 Het grootste deel van de hier verblijvendevluchtelingen keerde in de maanden daarna terug naarhuis. Anderen werden in staat gesteld op staatskostennaar Engeland of Frankrijk door te reizen.In februari 1915 meldde de commissaris van politie,

die verantwoordelijk was voor de vluchtelingen, aan deburgemeester dat de vluchtelingen die op dat momentnog in de schoollokalen woonden, inderdaad geenaanstalten maakten om terug te gaan.16 Hij verzocht enkreeg toestemming hen te melden dat ze binnen en-kele weken naar een vluchtelingenkamp in Ede zoudenworden overgebracht. Twee weken later waren er nog29 vluchtelingen over en deze werden inderdaad in Edeondergebracht. Op dat moment verzorgde het comiténog zo’n 200 vluchtelingen.Begin juli van dat jaar besloot het comité zijn werk-zaamheden te beëindigen, hoewel het pas in 1919 werdopgeheven.17

Ook voor de vluchtelingenstroom die aan het eind vande oorlog op gang kwam toen de legers weer in bewe-ging kwamen na de jaren van loopgravenoorlog, wer-den weer voorzieningen getroffen. In die periode lij-ken hier in Hilversum geen vluchtelingen te zijnondergebracht: de voedselsituatie was veel slechterdan in 1914 en ook heerste de Spaanse Griep waardoorde ziekenhuizen overvol waren.18

In het archief van de gemeente zijn twee meldingen tevinden van de aanwezigheid van gedeserteerde Duitse

410 hht-ep 2006/4 1981-2005

Het Ministerie van Binnenlandse Zaken nam direct initiatief om de Belgische vluchtelingen zo snel mogelijk onder dak te brengen.

Dit telegram van 8 oktober 1914 spoorde het gemeentebestuur aan om, in overleg met het plaatselijke steuncomité, zoveel moge-

lijk voor hen te doen (zelfs voor rijksrekening!). (coll. SAGV)

soldaten: in maart 1917 waren het er vijf en in oktoberzeven.19

Amy Grothe-TwissAmy Grothe-Twiss, de grondlegster van het open-luchttheater in Nederland20, woonde vanaf 1892 in devilla Corvin op de Bergweg 33, die zij en haar man had-den laten ontwerpen door de architect A. Salm. Hundochter May woonde in Chicago en probeerde daareen zelfstandig leven op te bouwen. Ze werkte in wa-renhuizen en ziekenhuizen terwijl ze viool studeerdein de hoop om ooit in een orkestje te kunnen spelen.Hoewel haar drang tot zelfstandigheid zeer sterkwas21, was de band tussen moeder en dochter ook heelhecht; ze voerden een intensieve briefwisseling.May’s zoon Otto Victor, die toen hij klein was Otjewerd genoemd en later Victor, woonde om gezond-heidsredenen bij zijn grootouders in Hilversum.Amy schreef in de jaren 1942-1943 haar memoires intwee boeken, voorzien van foto’s, krantenknipsels enenige aquarelletjes.22 Ze dragen de titel:

Gran’s leven aan Victor verteld“Mijn herinneringen aan de oorlogsjaren 1914-1918zijn zeer verward, hoe ik ook tracht een geregeld beelder van te vormen, het gelukt mij niet. Het duurde niet

lang of het scheepverkeer werd heel ongeregeld, zoo-dat er dikwijls groote tusschenpoozen tusschen de brie-ven uit Amerika ontstonden waardoor het mij moeilijkwerd gemaakt mij een juist begrip te maken van May’sworstelen in Chicago. Zij had het daar natuurlijk moei-lijk; verschillende pogingen om een werkkring te vin-den liepen spoedig op een mislukking uit. [...]In dezen zomer schilderde Jaap Weijand mijn portret.Hij wilde dat naar een tentoonstelling in Indië sturenom zijn werk bekend te maken. Niemand mocht eenblik op het schilderij werpen vóór dat het af was, maarals ik poseerde en Jaap aan het werk was, ging Ot stil-letjes achter zijn stoel staan om te kijken en kwam mijdan vertellen “Het lijkt goed, hoor”. Intusschen trildende ramen van tijd tot tijd door de zware kanonschotendie in België dreunden. De overrompeling van Belgiëwas verbluffend snel gegaan. Toen Antwerpen in han-den van den vijand viel, stroomden de vluchtelingenover de grens en kon ons land hun toen een gezegendtoevluchtsoord bieden. Er was geen gemeente in heelNederland waar de Belgen niet met open armen ont-

hht-ep 2006/4 41125 jaar Eigen Perk

Door de slechte voedselvoorziening kon de Spaanse Griep veel

slachtoffers maken. Abdijsiroop kon daar weinig aan verbete-

ren. (coll. SAGV)

Amy Grothe-Twiss. Foto uit haar paspoort dat zij voor haar reis

naar de Verenigde Staten aanvroeg. (coll. SAGV)

vangen werden. Overal werden er comités gevormdom de stroom in goede banen te leiden. Op een dagkwam Frans Bastiaanse23 mij met een jong meisje uitAntwerpen bezoeken en stelde haar aan mij voor metde woorden: “Ik geloof dat ik er goed aan doe MagdaPeeters aan Uw zorgen toe te vertrouwen.”Magda Peeters was een jonge Vlaamse schrijfster uitAntwerpen, die met eenige familieleden op weg wasom uit te wijken naar Ierland, doch in Holland achtergebleven was toen zij hoorde dat haar vriend, de schil-der Eugène Yoors in Amersfoort geïnterneerd was. Hetgeheele garnizoen van Antwerpen had zich bij de valvan de vesting over de grens teruggetrokken en werddoor de nederlandsche regeering in een kamp teAmersfoort geïnterneerd.De engelsche militairen die in hetzelfde geval verkeer-den werden in een kamp bij Groningen onderge-bracht. Uit het midden van de laatstgenoemden ont-stond een groep artisten, die zich onder leiding vaneen hunner kameraden, Fred Penley genaamd, oefen-den in zang en dictie en een uitmuntend cabaret en-

semble vormden, dat in den loop der oorlogsjaren, on-der den naam van Timbertown Follies, door het gehe-le land zeer speciale cabaret uitvoeringen gaf. [...]Ik had gedurende al de jaren van mijn huwelijkslevenheel veel werk gemaakt van het Kerstfeest, maar in heteerste oorlogsjaar werd Kerstmis wel heel bijzondergevierd. Het werd gewijd aan de belgische vluchtelin-gen in Hilversum. Zij werden allen uitgenoodigd omden namiddag op Corvin door te brengen. In de hal enin de kamers die in een liepen werden er vele kleine engrootere tafels en alle disponibele stoelen geplaatst.De piano kwam in de hal te staan, daar omheen groe-peerde zich een klein orchest. Map Lameris was ophaar plaats om op de piano te spelen. Er waren ketelsmet chocolade gekookt en groote schotels met gebak-jes werden aangedragen, en spoedig heerschte er eenopgewekte stemming.Toen het donker begon te worden, werden de kaarsjesen de waspitjes in de roode glaasjes aangestoken engingen de glazen deuren van de salon open onder hetzingen en spelen van “Heilige Nacht”, en de vroolijkestemming van trachten te vergeten ging in die van hetstille gedenken over.Iedereen trad nader en de ontroerde Belgen zagen hundierbare vlag, het symbool van hun land, dat nu in han-den van den dwingeland was, maar hun nog nooit zolief was geweest, hun vlag in breede plooien neerhan-gen achter den opbouw van het kerstlandschap. [...]Er was in het Engelsch een boek uitgekomen onderden titel “King Albert’s Book” dat een verzameling ge-dichten, prozastukken en illustraties van kunstenaarsuit de geallieerde landen bevatte die den glorievollenstrijd van het overweldigde België vereeuwigden envooral het schitterende standhouden van Koning Al-bert en zijn troepen aan de IJzer bezongen. Ik schaam-de mij dat er zoo weinig nederlandsche schrijvers ver-tegenwoordigd waren bij deze huldiging en kwam ophet idee een nederlandsch werk saam te stellen onderden naam van “Koningin Elisabeth-Album”, waarinonze artisten zich zouden uiten. Ik begaf mij naarFrans Bastiaanse om hem voor dit voorstel te winnen,en onze besprekingen leidden tot samenwerking.Ofschoon er stemmen waren dit een dergelijke uitgaveniet neutraal en derhalve afkeurenswaardig vonden,kregen wij een groot aantal bijdragen die een aanzien-lijk album vormden. Ik borduurde er een omslag voor

412 hht-ep 2006/4 1981-2005

Een zomers gezelschap voor de villa Corvin. Tweede van links,

onderaan de trap is Amy Grothe-Twiss. Foto uit haar memoires.

(coll. SAGV)

naar een ontwerp dat Meickel Cuypers er voor maakte.Het was mijn voornemen het boek aan Koningin Elisa-beth te gaan aanbieden en nodigde een van onze jonge-re schrijvers uit om mij op deze tocht te vergezellen,doch hij antwoordde dat zijn vrouw er zich tegen kant-te dat hij zijn leven hiervoor zou wagen. Ik zal zijn naamhier niet noemen.Geruchten van mijn voorgenomen reis hadden blijk-baar ook het Reisbureau Cook bereikt, want ik kreegeen brief van deze Firma met het voorstel de reis voormij te organiseren. Dit bleek echter overbodig te zijnwant ik had mij inmiddels met de belgische autoritei-ten die in den Haag zetelden in contact gesteld om au-diëntie bij de Koningin aan te vragen, maar H.M. gafals haar wensch te kennen dat het boek gezondenmoest worden daar zij het zeer gaarne wilde aanvaar-den, maar dat zij niet kon gedogen dat men zulk eenuiterst gevaarlijke reis zou ondernemen om het haarpersoonlijk aan te bieden.[May] volgde een Roode Kruis cursus want zij wasvastbesloten indien zij overkwam zich bij een lazarethaan te sluiten dat naar het geallieerde front gezondenwerd. [...]De Lusitania24 was getorpedeerd en een schok van af-grijzen ging door de wereld. [May] schreef in de eersteopwelling van afschuw en haat:“Darling Moek, lieve kleine Moesje, wat zal je ellendigzijn onder die vreselijke gebeurtenis. O, moesje, ikwou maar dat Amerika nu ook ging vechten and wouldhelp to give a licking to those dirty Germans, they aredirty inhuman beings. After an act like that the onlything to do for the crew of the submarine who firedthat torpedo was to jump overboard and get drownedtoo. But I suppose the animals were proud of theiract.” [...]Intusschen namen de anti-duitsche gevoelens bij eendeel der Amerikaansche natie in steeds groeiende hevig-heid toe, en er werd veel gesproken en in couranten ge-schreven over de wenschelijkheid om deel te nemen aanden oorlog, om mede te strijden in den kruistocht tegende oorlog want als zoodoende werd de eerste wereld-oorlog in Amerika beschouwd, Duitschland het oor-logszuchtige land moest verslagen worden, opdat de we-reld een lange periode van vrede tegemoet zou gaan.Het betreden van Amerika tot den oorlog ging niet zoosnel als men verwacht had. Er gingen nog maanden

voorbij alvorens de definitieve stap werd gedaan.25 Debrieven waren al lang heel ongeregeld gekomen doorhet weinige scheepsverkeer, maar toen de oorlog wer-kelijkheid was geworden hadden wij daar nog veelmeer last van. [...][...] de gebeurtenissen van 1918. Ook in Holland druk-te het vierde oorlogsjaar zwaar op het leven. Aan alleswas gebrek. Het brood was even als nu onverteerbaar.Ik heb toenmaals in die vier jaar geen brood gegeten.Al mijn bonnen werden opgespaard om beschuit voormij te koopen, want ook daarin waren wij gelukkigerdan nu, er werd nog beschuit gebakken. Trouwens, deheele toestand was niet te vergelijken met nu, wij ble-ven buiten den oorlog en hebben de gewelddaden, degruwelen van nu dus niet ondervonden, maar met heteconomische leven was het niet beter gesteld dan nu.26

Wij aten om zoo te zeggen nooit vleesch om al onzebonnen om te kunnen zetten in een dagelijksch heelklein biefstukje voor het kind.De smokkelhandel bloeide weelderig, de prijzen wa-ren fantastisch hoog. De Loosdrechtsche Plassen wer-den leeggevischt, snoek aten wij in alle denkbare vor-

hht-ep 2006/4 41325 jaar Eigen Perk

Amy met haar kleinzoontje Otje op de balustrade van Corvin.

Foto uit haar memoires. (coll. SAGV)

men. Warmte en licht waren er slechts in één kamervoorhanden en ook daar in zeer spaarzame mate. ’s Avonds zat ik boven bij een armzalig eindje kaars telezen, totdat Otje was ingeslapen en heb mijn ogendaarbij lelijk bedorven [...]

Zoo gingen de maanden droef voorbij27 terwijl ik ingroote ongerustheid verkeerde omtrent de eindover-winning. Zouden de geallieerden het uit kunnen hou-den en de victorie behalen? Ik had toen lang niet hetrotsvaste vertrouwen dat mij nu bezielt en was dikwijlsheel mistroostig. [...]Op 11 November 1918 ging er een schok van oneindigevreugde door de wereld door het bericht dat de oorlog-voerende landen een wapenstilstand hadden gesloten,de voorbode van de Vrede. De geallieerden hadden ge-wonnen! Ik was onuitsprekelijk blij en, om mijn gevoe-lens eenigszins te uiten, zorgde ik er voor dat een wittevredesvlag omhangen door een groote laurierkrans bo-ven de ingang van Villa Corvin kwam te wapperen.”

Noten1. De belangrijkste waren Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en

Turkije aan de ene kant en Groot-Brittannië, Frankrijk, Bel-gië, Rusland en later de Verenigde Staten aan de andere kant.

2. Zie voor een duidelijk overzicht van de gebeurtenissen tijdensde eerste Wereldoorlog: H.W. von der Dunk, ‘Nederland tentijde van de eerste wereldoorlog’, in: Algemene Geschiedenis derNederlanden, dl. 14, Nieuwste Tijd, Bussum 1979, pp. 40-52.

3. Het leven in Oud-Hilversum door G. van Bokhorst, Europese Bi-bliotheek, Zaltbommel 1954, pp. 76-85. De cursief gedruktegedeelten zijn, tenzij anders aangegeven, citaten uit dit boek.

4. Het bijkantoor van De Gooi- en Eemlander aan de Kerkstraat nr.32 (op de hoek van de Oude Doelen) werd gedreven door deheer H.W. Sieberg. Ernaast was de Hilversumsche Riet- enMandenwinkel van juffrouw A. Sieberg-Maassen.

5. Buiten schot. Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog, 1914-1918door Paul Moeyes, Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam-Antwerpen, 2001.

6. Hilversum zoals het was, deel 13: Burgers en bestuurders door HenkGlimmerveen. Uitgeverij Waanders, Zwolle 2000. De ge-meente slaagde er na vijf dagen in geld aan de achterblijven-de gezinnen uit te betalen.

7. Zie noot 5.8. Deze tekst is gebaseerd op de gegevens vermeld in de gelijk-

namige hoofdstukken in de Gemeenteverslagen 1914-1918,aanwezig in het Streekarchief voor het Gooi en de Vecht-streek te Hilversum (SAGV).

9. Vooral Eigenheimers en Red Stars, gekocht van de gemeentevoor ƒ3,50 per 40 kg.

10. De maaltijden kostten 8 cent bij een inkomen onder ƒ600 tot20 cent bij een inkomen boven ƒ2.600. Deze bedragen lijkenaan te geven dat de gemeentelijke subsidie van 10 cent per kindper maaltijd betekende dat de kosten geheel werden vergoed.

11. Uit: Verslag van de werkzaamheden van het Comité voor BelgischeVluchtelingen te Hilversum, 1916, p. 2.

12. Archief gemeentebestuur Hilversum 1851-1939, dossier-nummer 4780, SAGV.

13. Ibidem, het aantal verzorgd door het comité is dat uit de pe-riode 1914-1916.

14. In dit gebouw werden de vluchtelingen ook opgevangen alsze hier aankwamen.

15. Archief gemeentebestuur Hilversum 1851-1939, dossier-nummer 4781, SAGV.

16. Hij gaf als redenen op dat de voedselprijzen hier veel hogerlagen dan in Ede, men de lokalen weer ten behoeve van descholen in gebruik wilde nemen en de vluchtelingen zelf in-derdaad geen enkel initiatief namen om terug naar huis tegaan. Archief gemeentebestuur Hilversum 1851-1939, dos-siernummer 4780, SAGV.

17. Aankondiging in De Gooi- en Eemlander van 25 juni 1919.18. Archief gemeentebestuur Hilversum 1851-1939, dossier-

nummer 4787, SAGV.19. Archief gemeentebestuur Hilversum 1851-1939, dossier-

nummer 4786, SAGV.20. Zie hierover de artikelen in Eigen Perk van C. de Westenholz:

‘Amy Grothe-Twiss, Albert Vogel Sr en het openluchttheaterin Nederland’, nr. 1999-3 en J.J. van Herpen: ‘Nogmaals hetopenluchttheater in Nederland’, nr. 2000-1 en de publicatievan Eddie de Paepe, Met hart en ziel. Gevierde en verguisde Hilver-summers, pp. 55-59.

21. Ze scheidde in 1915 van haar echtgenoot, Chris Vermaas.22. Stukken uit de nalatenschap van Henriette Amélie Jeannette

(Amy) Grothe-Twiss bevinden zich in het Streekarchief.23. Wilhelm Ange François Bastiaanse (1868-1947) was dichter

in de stijl van de Tachtigers en enige tijd leraar Nederlands inHilversum.

24. De Lusitania was een Brits stoomschip, dat vracht en passa-giers vervoerde van Amerika naar Engeland. In mei 1915 werdhet door een Duitse onderzeeër getorpedeerd, waarbij 1.195van de 1.959 personen aan boord om het leven kwamen, waar-onder 123 Amerikanen. Onduidelijkheid bestaat nog steedsover haar vracht. Oorspronkelijk was gemeld dat die zou be-staan uit edelmetaal en edelstenen. Ook zou er spraken zijn ge-weest van een mogelijk veel gevaarlijker lading, namelijk eengroot aantal granaten en kogels. Van beide vrachten is geen en-kel spoor gevonden. Bronnen: www.pbs.org/lostliners/lusita-nia en wikipedia.org/wiki/RMS_Lusitania

25. Namelijk op 6 april 1917.26. Hoewel ze deze memoires tijdens de Tweede Wereldoorlog

op papier zette, gaat mevrouw Grothe helaas verder nergensin op de situatie in 1942-1943.

27. Er waren verschillende sterfgevallen in de familie geweest.

414 hht-ep 2006/4 1981-2005