Het milieu, een stand van zaken

De stichting Be Planet wordt officieel in Vlaanderen gelanceerd op vrijdag 3 juni 2016 ter gelegenheid van de Wereld Milieu Dag die op 5 juni gevierd wordt.

Bijlage 2 aan

het persdossier

Bijlage 2 -Persdossier BE PLANET 2

Inhoudstafel

1. Onze ecologische voetafdruk ........................................................................... 3

1.1 De wereldwijde ecologische voetafdruk ............................................................ 3

1.2 De ecologische voetafdruk van België .............................................................. 5

2. De planeet Aarde ................................................................................................ 6

3. De stand van zaken in Europa .......................................................................... 9

4. De stand van zaken in België .......................................................................... 10

5. Wat in Vlaanderen? .......................................................................................... 11

Bijlage 2 -Persdossier BE PLANET 3

1. Onze ecologische voetafdruk

Global Footprint Network (GFN) publiceerde recentelijk haar jaarlijks rapport over onze ecologische voetafdruk.1 De organisatie verzamelt sinds 2003 de nodige data om de impact

te meten die de mens heeft op de aarde. Het doel is inzicht te geven in onze keuzes zodat we een bevredigend en comfortabel leven kunnen blijven leiden binnen de mogelijkheden van de eindige natuurlijke hulpbronnen van onze planeet.

De ecologische voetafdruk is een instrument om aan te tonen hoeveel ruimte we per persoon op aarde innemen. Het berekent de biocapaciteit, dit is de verhouding tussen de hoeveelheid natuur die we gebruiken en de hoeveelheid natuur waarover we beschikken. Deze biocapaciteit geeft voor elke plaats weer hoeveel hernieuwbare natuurlijke hulpbronnen er ter beschikking zijn en hoeveel gegenereerde afvalstoffen er opgenomen kunnen worden. De ecologische voetafdruk overstijgt de biocapaciteit wanneer de natuurlijke hulpbronnen sneller verbruikt worden dan ze vernieuwd kunnen worden. Dit is vaak het geval in de ontwikkelde landen.

1.1 De wereldwijde ecologische voetafdruk

De twee onderstaande grafieken tonen aan dat we onze planeet overbelasten: we gebruiken teveel grondstoffen en doen dit op een niet-duurzame manier. We gebruiken de natuurlijke hulpbronnen alsof we niet één maar meerdere planeten hebben. Als we binnen de grenzen van de biocapaciteit van de planeet willen blijven dan hebben we voor de hoeveelheid grondstoffen die we vandaag gebruiken anderhalve planeet nodig. Die ecologische schuld blijft bovendien toenemen. Om voorspoedig te kunnen blijven leven op onze aarde moeten we onze consumptie van natuurlijke grondstoffen terugbrengen tot onder de drempelwaarde van de biocapaciteit.

1 http://footprintnetwork.org/en/index.php/GFN/page/public_data_package

0

0,5

1

1,5

1961 1971 1981 1991 2001 2012

Nu

mb

er o

f Ea

rth

s av

aila

ble

an

d d

eman

ded

World Ecological Footprint by Component

Carbon

Fish

Crops

Fig. 1 : wereldwijde ecologische voetafdruk per component Bron : Global Footprint Network

Bijlage 2 -Persdossier BE PLANET 4

Onderstaande kaart geeft een overzicht van de wereldwijde ecologische tekorten en reserves.

In de donkerrode gebieden is er sprake van een ecologisch tekort: de ecologische voetafdruk van de consumptie ligt veel hoger dan de biocapaciteit van de regio.

In de donkergroene regio’s is situatie omgekeerd, daar is er sprake van een ecologische reserve: de nationale biocapaciteit is hier nog altijd groter dan de ecologische voetafdruk van de consumptie.

Voor Europa is het duidelijk dat we te maken hebben met een ecologisch tekort: in bijna alle Europese landen overstijgt de ecologische voetafdruk van de consumptie de biocapaciteit.

Fig. 2 : hoeveel planeten zijn er nodig voor het bestaan van de mens? Bron : Global Footprint Network

Fig. 3 : wereldwijde ecologische tekorten en reserves Bron : Global Footprint Network

Bijlage 2 -Persdossier BE PLANET 5

Op basis van de gegevens die Global Footprint Network wereldwijd en door de jaren heen verzamelde blijkt dat het wereldwijde biocapaciteit gestaag afgenomen is terwijl onze ecologische voetafdruk blijft toenemen.

1.2 De ecologische voetafdruk van België

De onderstaande grafiek geeft de ecologische voetafdruk van België weer voor de periode 1961 – 2012. Uit deze grafiek blijkt duidelijk dat de ecologische voetafdruk van ons land veel hoger ligt dan de biocapaciteit. Concreet verbruiken we 6 keer meer biocapaciteit dan we eigenlijk hebben.

In het rapport ‘Living Planet 2014’ van WWF2 staat België – na Koeweit, Qatar, de Verenigde

Arabische Emiraten en Denemarken - 5de op de internationale lijst van landen met de grootste ecologische voetafdruk. Indien de hele wereld zou leven zoals de Belgen, dan hebben we 4,3 planeten3 nodig om te voorzien in onze noden en behoeften.

2 http://www.wwf.be/_media/LPR2014_Summary_205682.pdf

3 http://www.wwf.be/nl/wat-doet-wwf/impact-verminderen/living-planet-report-2014/1043

Fig. 4 : wereldwijde ecologische voetafdruk Bron : Global Footprint Network

Fig. 5 : ecologische voetafdruk van België Bron : Global Footprint Network

Bijlage 2 -Persdossier BE PLANET 6

2. De planeet Aarde

In 2009 stelden Johan Rockström en 28 internationale wetenschappers in het Stockholm Resilience Centre “A Safe Operating Space for Humanity” voor.4 Met hun onderzoek wilden

de wetenschappers die planetaire grenzen identificeren en kwantificeren die we niet mogen overschrijden als we willen vermijden dat de menselijke activiteiten op aarde een onaanvaardbare klimatologische verandering veroorzaken.

Rockstöm en zijn collega’s identificeerden 9 kwantificeerbare planetaire grenzen binnen dewelke de mens en andere levensvormen eventueel kunnen overleven en gedijen. Deze grenzen zijn gelinkt aan de processen, systemen en subsystemen van onze aarde en definiëren een veilige operationele zone waarin we met respect voor onze planeet kunnen leven.

Deze 9 planetaire grenzen zijn:

klimatologische veranderingen

erosie van de biodiversiteit

vermindering van de stratosferische ozon

verzuring van de oceanen

bio-geochemische flux: interferentie tussen de grote cycli van stikstof en fosfor

wijzigingen in grondgebruik

gebruik van zoet water

luchtvervuiling

chemische vervuiling

Er zijn vandaag al een groot aantal grenzen overschreden en de stabiliteit van de holoceen-periode van de Aarde komt in het gedrang.

4 http://www.stockholmresilience.org/research/research-news/2015-01-15-planetary-boundaries---an-

update.html

Bijlage 2 -Persdossier BE PLANET 7

Onderstaand diagram toont duidelijk aan dat de grenzen voor stikstof en fosfor, biodiversiteit, klimatologische verandering en grondgebruik al overschreden zijn. Deze dimensies zitten vandaag al in de gele zone van onzekerheid of waar het risico stijgt en rode zones, voorbij de zone van onzekerheid en zone waarin het risico groot is.

Het rapport “Changements climatiques 2014”5 van het IPCC (Intergouvernementeel Panel

over klimaatverandering) focust op de actuele kennis over klimaat. In het rapport worden de negatieve gevolgen van klimaatverandering in detail vastgelegd en scenario’s uitgetekend voor de toekomst. De auteurs van het rapport onderstrepen eveneens de invloed die de mens heeft op veranderingen in het klimaatsysteem.

Klimatologische veranderingen hebben op alle continenten en alle wereldzeeën een impact op de natuurlijke en menselijke systemen. De temperatuur op aarde stijgt waardoor de ijskappen smelten. Dit proces beïnvloedt op zijn beurt het zeeniveau en de stroomafwaartse hulpbronnen. Wereldwijd daalt het rendement van de tarwe- en maisoogsten en worden ecosystemen, biodiversiteit, waterlopen en koralen aangetast.

Het rapport voorspelt dat een groot aantal soorten en systemen een verhoogd risico lopen als de temperatuur van het aardoppervlak met 2 graden stijgt. Dit is onder meer het geval voor het pakijs van de Noordpool, de koraalriffen en de wereldwijde gewassenteelt. Als de temperatuur van het aardoppervlak met 3 graden stijgt, dan lopen we een zeer groot risico dat de biodiversiteit enorm afneemt en ecosystemen volledig verdwijnen.

5 https://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg2/ar5_wgII_spm_fr.pdf

Fig. 6 : The current status of the control variables for seven of the nine planetary boundaries Bron : http://www.stockholmresilience.org

Bijlage 2 -Persdossier BE PLANET 8

We weten vandaag exact hoeveel broeikasgassen we mogen uitstoten om het engagement van een temperatuurstijging met 2 graden te respecteren en zo de gevolgen van zeer ernstige klimaatveranderingen te voorkomen. De hoeveelheid broeikasgassen die we mogen uitstoten staat ook gekend als het koolstofbudget. Dit budget bedraagt 1000 GtCO2. Als we het huidig ritme van uitstoot aanhouden, is dit budget in minder dan 25 jaar opgebruikt. De feiten en cijfers zijn gekend. Nu is het tijd voor actie, en die is er genomen tijdens de recente klimaattop in Parijs COP216.

De klimaattop in Parijs wordt nu al een historische mijlpaal genoemd omdat de hele wereld het er eens werd over een klimaatakkoord. Niet enkel de overheid schaart zich achter het akkoord, er worden coalities gesmeed van bedrijven, investeerders en organisaties.

"Het leiderschap van die niet-statelijke actoren is de sleutel tot het succes van de COP21 en tot de effectieve transitie naar een CO2-arme en klimaatbestendige toekomst", zegt de Franse minister van Buitenlandse Zaken Laurent Fabius, die de klimaatconferentie leidde. "Iedereen moet nu opstaan en de uitdagingen van de klimaatverandering en duurzame ontwikkeling aangaan. "

Bijna 200 deelnemers stemden in met een nieuw bindend klimaatakkoord. Daarmee moet de uitstoot van broeikasgassen worden teruggedrongen en de opwarming van de aarde worden beperkt tot maximaal 2 graden, met 1,5 graad als streefwaarde.

6 http://www.cop21.gouv.fr/en/more-details-about-the-agreement/

Bijlage 2 -Persdossier BE PLANET 9

3. De stand van zaken in Europa

Het Europees Milieuagentschap (EEA) brengt elke vijf jaar een rapport7 uit waarin een stand

van zaken gegeven wordt over het milieu in Europa (The European environnement – state and outlook (SOER)]. Uit het meest recente rapport dat begin maart 2015 werd gepubliceerd blijkt dat er vooruitgang is geboekt voor enkele van de gebruikte milieuparameters. Zo recycleren we meer en is de kwaliteit van onze lucht en het water verbeterd. Positieve geluiden maar er is veel meer nodig. Ondanks de vooruitgang blijft de situatie zowel op korte als op lange termijn onrustwekkend. Onderstaande tabel is opgemaakt door het EEA en geeft een samenvattend overzicht van de milieu-tendensen die zorgwekkend zijn.

7 http://www.eea.europa.eu/soer-2015/synthesis/lenvironnement-en-europe-etat-et

Fig. 7 : indicatieve samenvatting van milieutrends Bron : het milieu in Europa – Europees Milieu Agentschap

Bijlage 2 -Persdossier BE PLANET 10

Als we de resultaten van deze Europese milieu-tendensen op een rijtje zetten, stellen we vast dat 17,5% ervan valt in de categorie “met zicht op verbetering” (zonder sprake van verbetering op lange termijn (2050) en 47,5% onder de categorie “worden getemperd”. Voor 35% van de milieu-tendensen wordt voorspeld dat ze op korte en lange termijn verder achteruit zullen gaan.

4. De stand van zaken in België

België behoort tot één van de 8 Europese landen die op basis van de huidige tendensen het risico lopen bepaalde energie- en klimaatdoelstellingen niet te halen tegen 2020.8 De

objectieven voor België zijn:

- een vermindering van de uitstoot van broeikasgassen met 15% in vergelijking met 2005

- een aandeel van 13% aan hernieuwbare energie in het eindenergieverbruik - een vermindering van het verbruik van primaire energie met 15% in vergelijking met

2005 en dit dankzij doeltreffende energiemaatregelen

“The Climate Change Performance Index” (CCPI) rangschikt de 58 landen die samen verantwoordelijk zijn voor 90% van de wereldwijde CO2-uitstoot. Deze index wordt opgemaakt door Germanwatch.org en is gebaseerd op de prestaties en maatregelen van landen om het milieu te ondersteunen. Enkele voorbeelden daarvan zijn prestaties en/of maatregelen met betrekking tot uitstootniveaus, ontwikkelingen om de uitstoot van broeikasgassen terug te dringen, hernieuwbare energie en het binnenlands milieubeleid. Tot slot telt ook de doeltreffendheid van de prestaties mee.

Sinds 2014 zakt België in de rangschikking. In 20139 eindigde België met een score van 65,20% op de 13e plaats. In 201410 zakte België naar de 14e plaats met een score van 64,65%. Met een 13e en 14e plaats in de rangschikking zit België wat betreft de

8 http://www.eea.europa.eu//publications/trends-and-projections-in-europe-2015

9 https://germanwatch.org/en/5698

10 https://germanwatch.org/en/7677

17,5%

47,5%

35,0%

Evolutie op korte termijn wat milieukwesties in Europa betreft

À l'amélioration

Mitigées

À la détérioration

Fig. 8 : Evolutie op korte termijn in Europa obv figuur 7 Bron: het milieu in Europa – Europees Milieu Agentschap

Positieve trends

Gemengd beleid

Negatieve trends

Bijlage 2 -Persdossier BE PLANET 11

milieutendensen nog steeds in de categorie “goed”. In 201511 zakte België nog een plaats en

scoorde met 61,89% opnieuw lager dan de vorige jaren. We verloren daarmee ook onze plaats in de categorie “goed” en zakten naar de categorie “middelmatig”. In 2016 kwam er een kentering en steeg België met een score van 68,73% naar de 7e plaats. Met deze vooruitgang zitten we opnieuw in de categorie “goed”.12

Denemarken bezet al drie jaar de eerste plaats in de rangschikking. In 2014 scoorde Denemarken 75,23%, in 2015 een hoge 77,76% om tot slot in 2016 te zakken naar 71,19%. Een duidelijke daling maar Denemarken behoudt toch de eerste plaats.

5. Wat in Vlaanderen?

‘In welke mate is de klimaatverandering nu al zichtbaar in Vlaanderen en België?’ en ‘Wat zijn de verwachtingen voor de toekomst?’, dat zijn de belangrijkste onderzoeksvragen waarop het MIRA Klimaatrapport 201513 een antwoord wil geven. Milieurapport Vlaanderen (MIRA) is dé referentie om de toestand van het Vlaamse leefmilieu te beschrijven, analyseren en evalueren. Het rapport start met een toelichting over het mechanisme dat aan de basis ligt van de mondiale klimaatverandering. Vervolgens wordt specifiek voor Vlaanderen en België gezocht naar signalen van klimaatverandering in de bestaande meetreeksen. Daarbij is de aandacht voor het stedelijk hitte-eilandeffect en voor droogte relatief nieuw.

De toekomstscenario’s zijn gebaseerd op de meest recente scenario’s van het IPCC (het Intergovernmental Panel on Climate Change van de Verenigde Naties). Bovendien wordt

11 https://germanwatch.org/en/9472

12 https://germanwatch.org/en/download/13626.pdf

13 http://www.milieurapport.be/Klimaatrapport

Fig. 9 : Vergelijking Denemarken - België Bron : Climate Change Performance Index

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

2013 2014 2015 2016

CCPI : Vergelijking Denemarken - België

Danemark

Belgique

Bijlage 2 -Persdossier BE PLANET 12

voor het eerst nagegaan welke ruimtelijke verschillen zich mogelijk kunnen aftekenen binnen Vlaanderen en omgeving. Ook de mogelijke gevolgen van klimaatverandering voor de volksgezondheid en het waterbeheer krijgen de nodige aandacht.

Vervolgens wordt het belang van zogenaamde tipping points in de verf gezet. Dat zijn abrupte veranderingen van het klimaatsysteem die kunnen optreden door de wereldwijde opwarming.

Het rapport sluit af met enkele beschouwingen over de manier waarop het beleid kan omgaan met de onzekerheden die inherent zijn aan de problematiek van klimaatverandering.

Eind 2014 publiceerde MIRA ook het Megatrendsrapport14. MIRA maakte een analyse van zes mondiale megatrends en de manier waarop die het leefmilieu en de samenleving in Vlaanderen beïnvloeden.

Als vervolg hierop organiseerden de Vlaamse Milieumaatschappij, ARGUS en The Shift in december 2015 een conferentie over deze megatrends15.

Tijdens de conferentie werden enkele opvallende conclusies gemaakt zoals:

- Er is nood aan een systeem-overschrijdende ruimtelijke visie en aan ruimte om collectief engagement en zelforganisatie te bevorderen, met de overheid als sterke regisseur om doelen op te leggen.

- Mobiliteit moet onderdeel worden van andere processen zoals ruimtelijke ordening. Een modal shift voor korte en middellange verplaatsingen is noodzakelijk met de auto als laatste optie, ondersteund door meer op maat gesneden infrastructuur voor duurzame vervoerswijzen.

- Elektriciteit, warmte en mobiliteit moeten meer geïntegreerd worden. Dit vereist betere afstemming tussen actoren zoals overheden en het anders betrekken van bepaalde actoren zoals burgers/consumenten en gevestigde spelers.

- Het is belangrijk om de waardeketen in zijn geheel te benaderen, over disciplines heen te werken en meer rekening te houden met de rol van consumenten door hen niet enkel als laatste schakel te beschouwen, meer rekening te houden met hun afwegingskaders en voor beter toegesneden business modellen te zorgen.

- Niet bezitten, maar delen is het devies: met het oog op hun duurzaamheid en veerkracht kunnen de Vlaamse ruimte, mobiliteit, energiesystemen en productie en consumptie profiteren van collectieve systemen en initiatieven van burgers/consumenten.

14 http://www.milieurapport.be/Megatrends 2014

15 http://www.milieurapport.be/Megatrends 2015