Het meten van de centraalveneuze druk (CVD) vormteen belangrijk onderdeel van het algemeen internge-neeskundig en cardiologisch onderzoek. Afhankelijk vanhet type patiënt met wie men te maken heeft, heeft hetmeten van de CVD een diagnostische dan wel een the-rapeutische betekenis. In het eerste geval is de metingvooral als oriëntatie bedoeld, bijvoorbeeld om bij oe-deem te kunnen onderscheiden tussen cardiale en niet-cardiale oorzaken. Zo wijst een hoge CVD op decom-pensatio cordis, terwijl een normale of lage CVD meerbij andere oorzaken (zoals hypoalbuminemie) past. Ookin geval van acute dyspneu kan de CVD-meting vandiagnostisch nut zijn: een verhoogde waarde past bijlongembolie, een lage waarde onder andere bij lucht-wegobstructie.

Van een therapeutische functie is sprake als men bijeen patiënt met chronisch hartfalen op eenvoudige wij-ze het effect van de behandeling wil volgen. Met dekomst van moderne technieken om de functie van hethart in maat en getal vast te leggen, heeft het uitwendigmeten van de CVD geleidelijk aan aan populariteit in-geboet. De eertijds befaamde veneuze boog is op som-mige universiteiten zelfs al vervallen tot museumstuk.Desalniettemin blijft het van belang dat de arts zich doorhet bestuderen van de halsvenen een indruk kan vormenomtrent de kwaliteit van de circulatie. Daarbij dient hijof zij zich bewust te zijn van de mogelijke foutenbron-nen in de meting en daar zoveel mogelijk rekening meete houden. Alvorens de kwaliteit van de test meer indetail te bespreken, volgt hier eerst enige achtergrond-informatie.

de polsgolf in de v. jugularisOnder normale omstandigheden staan de Vv. jugularesin open verbinding met het rechter atrium en werken zeals een manometer voor de druk in het atrium. De hals-venepols geeft dan ook informatie over drukverande-ringen tijdens vulling, contractie en ontlediging van hetrechter atrium. Een typische drukregistratie is weerge-geven in figuur 1. Contractie van het atrium geeft de zo-genaamde a-top; de daaropvolgende geringe daling vande drukcurve wordt veroorzaakt door de relaxatie vanhet atrium (x′-dal). Vervolgens ontstaat een c-top doorde sluiting van de tricuspidaalklep tijdens de isovolu-metrische contractie van de rechter kamer; de tricuspi-daalklep puilt namelijk enigszins uit in het atrium en ver-hoogt daar de druk. Hierna komt het belangrijkste dal(het x-dal), dat het gevolg is van volumevergroting vanhet atrium op het moment dat de atrioventriculaire ring

zich in de richting van de ventrikel beweegt tijdens desystole. Na het x-dal komt de v-top die het oplopen vande atriumdruk weergeeft als het atrium zich weer vultmet bloed uit het veneuze systeem. Aan het eind van desystole daalt de druk in de rechter ventrikel vrij snel toteen niveau onder dat in het atrium. Op dat momentopent de tricuspidaalklep zich weer en kan het atriumzich ontledigen. Dit leidt tot de drukdaling die weer-spiegeld wordt door het y-dal in de curve.

voorwaarden voor het goed meten van decentraalveneuze druk

Hoewel het bepalen van de CVD op het eerste gezichtniet moeilijk lijkt, houdt men in de praktijk vaak onvol-doende rekening met de voorwaarden voor een goedemeting. Omdat het uitgangspunt is dat de V. jugularis(zowel de externa als de interna) als gesloten vloeistof-manometer fungeert voor de druk in het rechter atrium,dient men zich van de hiernavolgende 3 punten te ver-gewissen:1

Er moet een open verbinding bestaan tussen de vene ende rechter boezem. Om aan deze voorwaarde te voldoen,mag de betreffende vene nergens afgesloten zijn. In fei-te betekent dit dat de V. jugularis externa soms mindergoed bruikbaar is, omdat dit vat enigszins gecompri-meerd kan worden door de fascie en de spieren van dehals. Men meet bij voorkeur aan de rechter kant, maarmen moet soms uitwijken naar links. Hoewel metingenaan de Vv. jugulares externae zeker betrouwbaar kun-nen zijn,2 is het in feite beter (maar ook nog wel eens las-

1692 Ned Tijdschr Geneeskd 1999 14 augustus;143(33)

samenvatting– Door het meten van de centraalveneuze druk (CVD) tijdenshet lichamelijk onderzoek kan men zich snel oriënteren over devolumestatus respectievelijk de hartfunctie van de patiënt.– Voor het goed uitvoeren van de meting is het noodzakelijkdat er een open verbinding bestaat tussen de halsvene (meest-al de rechter V. jugularis externa of interna) en het rechteratrium.– Er moeten veneuze pulsaties zichtbaar zijn en het niveau vansamenvallen van de vene moet goed zichtbaar zijn. Tijdens hetmeten moet de bloedstroom in de vene opgeheven zijn.– Men gebruikt de aanhechtingsplaats van de tweede rib alsreferentiepunt voor de meting.– Er is veel voor te zeggen om bij het aflezen een instrumentals de veneuze boog te gebruiken in plaats van op het oog teschatten.– Alhoewel in een aantal onderzoeken is getracht de uitwen-dige meting van de CVD te valideren, kunnen de meeste vandeze onderzoeken de toets der methodologische kritiek nietdoorstaan.

Academisch Ziekenhuis, afd. Interne Geneeskunde, Postbus 5800, 6202AZ Maastricht.Prof.dr.P.W.de Leeuw, internist.

Voor de praktijkHet meten van de centraalveneuze druk aan de jugulaire polsgolf

p.w.de leeuw

Zie ook het artikel op bl. 1705.

tiger) om de rechter V. jugularis interna, die in een vrij-wel rechte lijn naar het atrium loopt, als manometer tegebruiken (figuur 2). De patiënt dient daarbij ontspan-nen te liggen met het hoofd in lichte hyperextensie (fi-guur 3). Sommigen bevelen wel aan om vóór men de me-ting uitvoert, de vene naar het hart toe leeg te strijkenom te controleren of deze zich wel retrograad vult. Alsdeze vulling uitblijft, zou dat kunnen komen door klep-pen, waardoor de meting niet goed mogelijk is. Hoeweleen dergelijk probleem zich vrijwel uitsluitend voordoetaan de V. jugularis externa, komen er ook kleppen voorin de interne halsvene.3 Het is echter niet bekend hoevaak dit de meting bemoeilijkt en ook ontbreken gege-vens over de zin of de onzin van het leegstrijken van devene.

Tijdens de meting moet de bloedstroom opgeheven zijn.Volgens het principe van de gesloten vloeistofmanome-trie mag het bloed tijdens de meting niet in bewegingzijn. Daarom drukt men de vene bij de kaakhoek zacht-jes dicht. Hoewel hiermee bereikt wordt dat er geen

stroming is van vene naar atrium, mag er natuurlijk ookgeen bloedstroom vanuit atrium naar ventrikel zijn. Uithet voorafgaande volgt dat alleen in de periode tussende c-top en de v-top aan deze voorwaarde wordt vol-daan; dan is de tricuspidaalklep dicht. De vaak gedaneaanbeveling om tijdens het x- óf het y-dal te meten, isdan ook feitelijk onjuist, want alleen tijdens het x-dalgeldt dat er geen bloedstroom is.

Er moeten pulsaties in de vene zichtbaar zijn en het puntvan samenvallen van de venewand moet goed te identifi-ceren zijn. Hoe triviaal dit ook moge lijken, in de prak-tijk worden stuwing en drukverhoging nogal eens doorelkaar gehaald. Bij een patiënt met een V.-cava-superi-orsyndroom bijvoorbeeld treft men uitgezette venen aandie echter in het algemeen geen pulsaties zoals beschre-ven zullen laten zien. In dat geval is de druk in de venenweliswaar verhoogd, doch de CVD, dat wil zeggen dedruk in het rechter atrium, is dan gewoonlijk normaal ofzelfs verlaagd. Alleen wanneer er duidelijke pulsatieszichtbaar zijn (die overigens moeten worden onder-

Ned Tijdschr Geneeskd 1999 14 augustus;143(33) 1693

figuur 1. Het drukbeloop in de V. jugularis (externa zowel als interna) tijdens een hartcyclus. De halsvenepols weerspiegelt druk-veranderingen tijdens vulling, contractie en ontlediging van het rechter atrium: contractie van het atrium (a-top); relaxatie vanhet atrium (x′-dal); sluiting van de tricuspidaalklep met oplopen van de atriumdruk (c-top); volumevergroting van het atriumtijdens de systole (x-dal); vulling van het atrium uit het veneuze systeem (v-top); drukdaling na opening van de tricuspidaalklep(y-dal).

a-top

rechter atrium rechter

ventrikelvalva tricuspidalis

truncus pulmonalis

a-top a-top

a-topx′-dal

x′-dal

c-top

c-top

x-dal

x-dal

v-top

v-top

y-dal

y-dal

scheiden van de arteriële pulsaties in de nabijgelegen A.carotis), mag men zich een uitspraak over de CVD ver-oorloven. In dit kader is ook van belang dat het collaps-niveau (het punt van samenvallen van de venewand)goed te identificeren is. Indien nodig, dient de houdingvan de patiënt dan ook te worden aangepast om ervoorte zorgen dat dit collapsniveau ongeveer halverwege declavicula en de kaakhoek komt te liggen. Dit betekentdat men bij een lage CVD het voeteneind omhoog-brengt, bij een hoge CVD het hoofdeinde.

praktische aspecten van de meting van decentraalveneuze druk

Bij een juiste houding van de patiënt en met een goedebelichting (tangentieel opvallend licht) lukt het meestalom veneuze pulsaties te onderscheiden. Hoewel men optheoretische gronden alleen tijdens het x-dal zou mogenmeten, is dit in de praktijk onmogelijk. Immers, zelfs bijeen rustige hartslag van 60 slagen/min duurt dit dal nietlanger dan een fractie van een seconde. Men kan danook alleen het hoogste of laagste punt van samenvallenvan de halsvene bepalen. Er bestaat geen eenstemmig-

heid over de fase van de ademhaling waarin de metingmoet plaatsvinden. In de Nederlandse literatuur wordtmeestal aanbevolen om aan het eind van de inspiratie temeten, hetgeen uiteraard tot enige onderschatting vande werkelijke druk in het rechter atrium leidt. (De even-tuele drukstijging die zou kunnen optreden door toege-nomen veneuze terugvloed wordt ruimschoots gecom-penseerd door het feit dat de druk in de thorax daalt ende venen passief uitzetten.) Omgekeerd vindt men in deEngelstalige literatuur vaak dat de meting moet plaats-vinden tijdens expiratie.2 Het nadeel van meten tijdensde expiratie is evenwel dat er op dat moment veneklep-pen kunnen dichtgaan, waardoor een goede meting nietmogelijk is. Derhalve dient de voorkeur toch gegeven teworden aan een meting aan het eind van de inspiratie.

Referentiepunt. Van groot belang is de keuze van hetreferentiepunt (R; zie figuur 3). In fysiologische zin ishet referentiepunt uiteraard het rechter atrium, waar dedruk per definitie 0 mmHg of 0 cmH2O is. Voor de uit-wendige meting kiest men een referentiepunt dat bijvoorkeur een vaste verticale afstand heeft tot het hori-zontale vlak dat door het midden van het rechter atriumgaat.4 Er zijn in de loop van deze eeuw veel referentie-punten voorgesteld, maar tegenwoordig kiezen wij voorde angulus Ludovici, dat is de plaats van aanhechtingvan de tweede rib aan het sternum. De verticale afstandtussen R en het collapsniveau van de V. jugularis geefthet drukverschil tussen deze beide punten weer. Opdeze wijze bepaalt men dus de druk in de V. jugularis tenopzichte van R. Omdat de angulus Ludovici bij een nor-male thoraxvorm geacht wordt 5 cm boven het rechteratrium te liggen – dit is echter nooit afdoende bewezen– is de CVD derhalve 5 cmH2O hoger.1 4 Anders gezegd,door voor R een waarde van 5 aan te nemen, krijgt meneen schatting van de CVD. Normaliter ligt het collaps-niveau 4 tot 8 cm onder punt R, hetgeen wordt weerge-geven als R–4 tot R–8. Bij een V.-jugularisdruk van R–4is de geschatte druk in het atrium dus 5–4 = 1 cmH2O.Bij iemand met een uitgezette borstkas zal deze bena-dering overigens tot een onderschatting van de CVD lei-den, omdat punt R bij zo’n persoon relatief hoog boven

1694 Ned Tijdschr Geneeskd 1999 14 augustus;143(33)

figuur 2. Voor de beoordeling van de jugulaire polsgolf kanmen zich richten op de Vv. jugulares externae, maar het bestkan men de rechter V. jugularis interna gebruiken, die in eenvrijwel rechte lijn naar het atrium loopt.

V. jugularis externa

V. jugularis interna

V. brachiocephalicadextra et sinistra

M. sternocleido-mastoideus

V. cava superior

aorta pars ascendens

rechter atrium

figuur 3. Bij het beoordelen van de venepols dient de patiëntontspannen te liggen met het hoofd in lichte hyperextensie. Hetreferentieniveau R ligt ter hoogte van de aanhechtingsplaatsvan de tweede rib aan het sternum (de angulus Ludovici); datniveau wordt bij een normale thoraxvorm geacht 5 cm bovenhet rechter atrium te liggen.

V. jugularis interna

clavicula

rechter atriumlever

angulusLudovici

5 cm

V. jugularis externa

R

het rechter atrium ligt, meer dan de 5 cm. Het omge-keerde doet zich voor bij iemand met een platte thorax.

Abdominale compressie. Wanneer men decompensa-tio cordis vermoedt bij een schijnbaar normale veneuzedruk, kan men de veneuze druk laten stijgen door gedu-rende 15 tot 30 s met de hand lichte druk uit te oefenenop de lever of het epigastrium, een manipulatie die bijeen werkelijk normale CVD geen duidelijk effect heeft.5Wanneer de druk in de V. jugularis tijdens deze proce-dure verhoogd blijft, is er sprake van een positieve he-patojugulaire (of beter nog: abdominojugulaire) reflux.Dit is een teken van onvoldoende werking van het rech-ter hart.6

De meting van de veneuze druk is bemoeilijkt bij ster-ke dyspneu, waardoor de V. jugularis volledig wordtleeggezogen. Ook bij shock is de meting moeilijk wan-neer de vaten gecollabeerd zijn en er slechts geringe pul-saties zijn.

hoe betrouwbaar is het meten van deveneuze druk?

De laatste jaren wordt in toenemende mate getwijfeldaan de betrouwbaarheid van (delen van) het lichamelijkonderzoek. In dit kader is ook het meten van de veneu-ze druk op betrouwbaarheid getoetst.1 5 7-9 Gebleken isdat de overeenstemming tussen verschillende waarne-mers ‘matig’ tot (soms) ‘goed’ is, met kappawaarden dieuiteenlopen van 0,30 tot 0,65.7 Vergeleken met de gou-den standaard, intraveneuze drukmeting, lijken clinicihet niet zo goed te doen.5 Zelfs wanneer zij alleen maarhoeven aan te geven of de veneuze druk ‘laag’, ‘normaal’of ‘hoog’ is, scoren zij slechts in ongeveer 50% van degevallen ‘goed’, hoewel hun prestaties beter zijn als deveneuze druk werkelijk verhoogd is.8

In hetzelfde soort onderzoek blijkt dat de abdomino-jugulaire reflux een lage sensitiviteit heeft, maar wel eenhoge specificiteit.

Op grond van deze waarnemingen menen sommigendat het indirect meten van de veneuze druk onbetrouw-baar is. Toch is deze conclusie niet terecht. Geen van devalideringsonderzoeken blijkt namelijk de toets der kri-tiek te kunnen doorstaan en het is de vraag of een ver-gelijking tussen directe en indirecte meting wel altijdgoed mogelijk is.5 Het vergelijkend onderzoek is veelaluitgevoerd bij een categorie patiënten (bijvoorbeeld opde intensive care) die niet overeenkomt met het type pa-tiënt bij wie men in de algemene dagelijkse praktijk deveneuze druk wil weten. Daar komt nog bij dat clinici demeting niet op een eenduidige manier uitvoeren en metname onderling nogal eens verschillen in de keuze vanhet referentiepunt. Tot slot heeft puur klinisch onder-zoek uitgewezen dat het vinden van een (verhoogde) ve-neuze druk in rust of een positieve abdominojugulairereflux niet alleen uitstekend correleert met de aanwe-zigheid van rechterventrikelfalen, maar ook met linker-ventrikelfalen.9

Al deze gegevens zouden niet moeten leiden tot hetuitbannen van de veneuze boog, maar juist tot eenopwaardering hiervan. Immers, met dit instrument kanmen tenminste op een controleerbare en meer gestan-

daardiseerde wijze tot een bepaalde meetwaarde ko-men. Het valt immers moeilijk in te zien waarom meneen meetinstrument zou verlaten, omdat dit te onbe-trouwbaar zou zijn, en in plaats daarvan een ‘meting ophet oog’ prefereren. Uiteraard dient ook het gebruik vande veneuze boog geëvalueerd te worden, maar dan welop een methodologisch juiste wijze.

conclusieOmdat het meten van de CVD aan de jugulaire polsvaak als te subjectief en daardoor als te onbetrouwbaarwordt gezien, wordt er steeds minder aandacht besteedaan het juist uitvoeren van deze meting. Dit leidt danook tot minder betrouwbare uitkomsten, waardoor dereputatie van het onderzoek verder afneemt. Toch blijfteen goed uitgevoerde CVD-meting niet alleen voor in-ternisten en cardiologen, maar ook voor huisartsen eenzinvolle methode om zich snel te oriënteren over de vo-lumestatus respectievelijk de hartfunctie van de patiënt.Essentieel is dat de techniek op de juiste wijze wordt uit-gevoerd en dat de afstand tussen referentiepunt en col-lapsniveau van de V. jugularis zo goed mogelijk wordtbepaald, bij voorkeur met een veneuze boog en niet methet timmermansoog. Men moet niet de illusie hebbenmet de veneuze boog exact de druk in het rechter atri-um te kunnen bepalen, maar wel kan men zo een goedeindruk krijgen van het al dan niet verhoogd zijn van deCVD. Het is overigens te hopen dat de meetmethode opeen betere wijze dan tot nu toe gebeurd is, zal wordengeëvalueerd.

abstractMeasuring the central venous pressure by the jugular pulse wave– By measuring central venous pressure during physical ex-amination one quickly obtains information about the patient’svolume status and cardiac function.– For such measurements to be reliable there must be a freecommunication between the jugular vein (usually the right ex-ternal or internal) and the right atrium.– Venous pulsations must be visible and the point of venouscollapse has to be clearly identified. During measurement theflow of blood through the vein must be halted.– The sternal angle of the second rib is used as reference point.– It is recommendable to use an instrument rather than the eyeto estimate venous pressure.– Although several studies have been performed to validate theexternal measurement of venous pressure, most of these aremethodologically unsound.

literatuur1 Borst JGG, Molhuysen JA. Exact determination of the central ve-

nous pressure by a simple clinical method. Lancet 1952;ii:304-9.2 Stoelting RK. Evaluation of external jugular venous pressure as a re-

flection of right atrial pressure. Anesthesiology 1983;38:291-4.3 Fisher J. Jugular venous valves and physical signs. Chest 1984;85:

685-6.4 Bloomfield RA, Lausen HD, Cournand A, Breed ES, Richards DW.

Recording of right heart pressure in normal subjects and in patientswith chronic pulmonary disease and various types of cardio-circula-tory disease. J Clin Invest 1946;25:639-64.

5 McGee SR. Physical examination of venous pressure: a critical re-view. Am Heart J 1998;136:10-8.

Ned Tijdschr Geneeskd 1999 14 augustus;143(33) 1695

6 Ducas J, Magder S, McGregor M. Validity of the hepatojugular re-flux as a clinical test for congestive heart failure. Am J Cardiol1983;52:1299-303.

7 Cook DJ. Clinical assessment of central venous pressure in the criti-cally ill. Am J Med Sci 1990;299:175-8.

8 Cook DJ, Simel DL. Does this patient have abnormal central venouspressure? JAMA 1996;275:630-4.

9 Butman SM, Ewy GA, Standen JR, Kern KB, Hahn E. Bedside car-diovascular examination in patients with severe chronic heart fail-ure: importance of rest or inducible jugular venous distension. J AmColl Cardiol 1993;22:968-74.

Aanvaard op 26 mei 1999

1696 Ned Tijdschr Geneeskd 1999 14 augustus;143(33)

In Nederland vertoonde het aantal nieuw gestelde diag-nosen ‘aids’ per jaar onder heteroseksuelen tot 1996 eenstijging. Daarna is een dalende tendens ontstaan, zo-als bij alle andere verschillende aidscategorieën.1 2 Hetvoorkomen van HIV-infecties bij vrouwen lijkt te ver-schillen per regio. In het Rijnmond-gebied werd over deperiode 1985-1993 een duidelijke stijging gezien van hetaantal HIV-geïnfecteerde vrouwen.3 Screening op anti-HIV-antilichamen bij zwangeren in Amsterdam weesdaarentegen uit dat de prevalentie van HIV in dezegroep over de periode 1988-1995 gelijk is gebleven.4Vooral onder vluchtelingen wordt een hogere prevalen-tie van HIV-infecties vermoed. Gezien het terughou-dende testbeleid zijn echter geen exacte gegevens be-kend.

Een goed inzicht in de prevalentie van HIV-infectiesbij vrouwen in de vruchtbare leeftijd is belangrijk, om-dat de HIV-infectie bij kinderen op dit moment vooraldoor verticale transmissie plaatsvindt.

In 1993 wees een pilotonderzoek uitgevoerd in vijfuniversitaire kindercentra (Academisch Medisch Cen-trum Amsterdam, Academisch Ziekenhuis Groningen,Academisch Ziekenhuis Leiden, Sofia Kinderzieken-huis Rotterdam en het Wilhelmina KinderziekenhuisUtrecht) uit dat het aantal HIV-1-infecties bij kinderenin Nederland veel groter was dan de officiële cijfers vande Inspectie voor de Gezondheidszorg deden vermoe-den (B.Prakken, schriftelijke mededeling, 1995). Naaraanleiding van dit onderzoek werd in het WilhelminaKinderziekenhuis in de periode 1 januari 1995-31 de-cember 1997 een prospectief onderzoek verricht naarnieuwe HIV-1-infecties bij kinderen van 0-18 jaar.

Direct hierna werd door middel van retrospectief on-derzoek geanalyseerd hoeveel kinderen met HIV geïn-fecteerd waren in de periode 1 januari 1982-31 decem-ber 1994. Het onderzoek gebeurde met behulp van hetsurveillancesysteem van het Nederlands Signalerings-centrum Kindergeneeskunde (NSCK).5 Besloten werdmet ingang van 1 januari 1995 ook gegevens over pedia-trische HIV-1-infectie op te nemen in dit systeem, datanaloog is aan het ‘British Paediatric Surveillance Sys-

samenvattingDoel. Het beloop vaststellen van het jaarlijks aantal nieuwediagnosen ‘HIV-1-infectie’ bij kinderen in Nederland.

Opzet. Retrospectieve inventarisatie over de periode 1 janu-ari 1982-31 december 1994 en prospectieve over 1 januari 1995-31 december 1997.

Methode. Het prospectieve onderzoek betrof meldingenaan het Nederlands Signaleringscentrum Kindergeneeskunde(NSCK), de retrospectieve gegevens werden verkregen doorkinderartsen te verzoeken ook melding te maken van kinderenvan 0-18 jaar bij wie HIV-infectie gediagnosticeerd werd voor1 januari 1995. Een vergelijking werd gemaakt met het bestandvan pediatrische aidsdiagnosen van de Inspectie voor de Ge-zondheidszorg. Alle meldingen bij het NSCK en de inspectiewerden gevolgd door toezending van vragenlijsten.

Resultaten. In beide perioden werd een stijging van het jaar-lijks aantal nieuw gestelde HIV-1-diagnosen bij kinderen inNederland gezien (1982-1994: 74 kinderen; 1995-1997: 43 kin-deren). De meeste ouders van de HIV-1-geïnfecteerde kinde-ren waren van buitenlandse afkomst (1982-1994: 57%; 1995-1997: 91%) en vooral afkomstig uit door de WHO als vooraids endemisch geduide gebieden (1982-1994: 41%; 1995-1997:77%). Verticale transmissie was de meest voorkomende wijzevan infectie (1982-1994: 62%; 1995-1997: 84%). De diagnosewerd vooral bij de allochtone kinderen relatief laat gesteld.

Conclusie. De stijging in het jaarlijkse aantal nieuwe HIV-1-diagnosen bij kinderen in Nederland is voornamelijk toe teschrijven aan een stijging in het aantal HIV-geïnfecteerde al-lochtone kinderen, afkomstig uit voor HIV endemische gebie-den.

Wilhelmina Kinderziekenhuis, Postbus 85.090, 3508 AB Utrecht.Afd. Algemene Kinderziekten en Infectieziekten: mw.I.M.de Kleer,co-assistent; mw.N.Nauta, kinderverpleegkundig aidsconsulent; dr.A.B.J.Prakken en mw.dr.E.R.de Graeff-Meeder, kinderartsen.Julius Centrum voor Patiëntgebonden Onderzoek: dr.C.S.P.M.Uiter-waal, arts-epidemioloog.TNO Preventie en Gezondheid, Leiden.Dr.R.A.Hirasing, kinderarts-jeugdarts, coördinator Nederlands Signa-leringscentrum Kindergeneeskunde.Correspondentieadres: mw.dr.E.R.de Graeff-Meeder.

Oorspronkelijke stukken

Toename van gemelde HIV-1-infectie bij kinderen in Nederland, 1982-1997:meer verticale transmissie en groter aandeel van allochtone kinderen

i.m.de kleer, c.s.p.m.uiterwaal, n.nauta, r.a.hirasing, a.b.j.prakken en e.r.de graeff-meeder

Zie ook het artikel op bl. 1681.