HET EFFECT VAN DE ACCEPTATIE VAN VERONTSCHULDIGINGEN BEKEKEN VANUIT HET DADERPERSPECTIEF Aantal woorden: 12.534

Chayenne De Groote Studentennummer: 01403354

Promotor: Dr. Tessa Haesevoets Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de psychologie Academiejaar: 2018 - 2019

Woord Vooraf

Met dit voorwoord wil ik graag enkele mensen in de bloemetjes zetten. Allereerst wil ik

mijn promotor, Tessa Haesevoets, bedanken voor de vlotte en aangename

samenwerking. Gedurende dit gehele proces gaf je me de creatieve vrijheid om mijn

eigen ideeën uit te werken en kon ik steeds bij jou terecht voor zowel praktische als

inhoudelijke ondersteuning. Vervolgens wil ik mijn ouders bedanken. Bedankt voor

jullie eeuwige geduld gedurende talloze mood swings tijdens het schrijven van deze

masterproef (en de afgelopen vijf jaren in het algemeen). Zonder jullie vertrouwen in

mij als studente en als toekomstig klinisch psychologe had niets van dit alles mogelijk

geweest. Daarnaast wil ik ook mijn vriendinnen bedanken voor het nalezen van deze

scriptie, de waardevolle bijdragen die jullie leverden en het geruststellende advies dat

jullie gaven wanneer ik daar nood aan had. Tenslotte wil ik alle vrienden, collega’s en

sympathisanten bedanken die de tijd en moeite hebben genomen om deel te nemen

aan mijn onderzoek. Zonder jullie had ik dit onderzoek niet tot een einde kunnen

brengen.

Abstract

Binnen de literatuur is er een rijkdom aan informatie te vinden over de rol van het

slachtoffer binnen het vertrouwensherstelproces. Echter, de rol die de dader speelt

binnen dit proces is veel minder bestudeerd. Vanuit een gebrek aan focus op de

daderpositie, beoogt deze studie meer inzicht te verwerven in de belevenis en

consequenties bij daders in dit gecompliceerde proces. Meer specifiek heeft deze

scriptie als doel te onderzoeken hoe de acceptatie of afwijzing van een

verontschuldiging wordt ervaren door de dader. Een eerste hypothese veronderstelt

dat het aanbieden van een verontschuldiging samenhangt met meer positieve en

minder negatieve emoties bij de dader dan het niet aanbieden van een

verontschuldiging. Een tweede hypothese veronderstelt dat het aanbieden van een

verontschuldiging gevolgd door de acceptatie hiervan voor de dader de meest gunstige

situatie vormt (en dus gunstiger is dan wanneer een verontschuldiging niet wordt

aanvaard). Deze hypothesen werden getoetst op basis van een scenariostudie (N =

124). De resultaten bevestigen dat het aanvaarden van een aangeboden

verontschuldiging voor de dader de meest wenselijke situatie vormt; al tonen de

resultaten ook aan dat een verworpen verontschuldiging door de dader vaak als

pijnlijker wordt ervaren dan wanneer deze zich niet verontschuldigd heeft. In de

discussie wordt tenslotte aangekaart hoe positieve en negatieve emoties verschillend

geaffecteerd kunnen worden en wordt de noodzaak voor specifieker toekomstig

onderzoek benadrukt.

Inhoudsopgave

Inleiding ................................................................................................................... 1

Vertrouwen .................................................................................................................... 1

Vertrouwensbreuk ......................................................................................................... 2

Vertrouwensherstel ....................................................................................................... 3

Verontschuldiging.......................................................................................................... 6

Effectiviteit van Verontschuldigingen ........................................................................... 8

Acceptatie van Verontschuldigingen ........................................................................... 13

Belang van de Daderrol ............................................................................................... 15

De Huidige Studie ........................................................................................................ 16

Methode ................................................................................................................ 18

Steekproef en Opzet .................................................................................................... 18

Materiaal ..................................................................................................................... 18

Procedure .................................................................................................................... 19

Resultaten .............................................................................................................. 21

Manipulatiechecks ...................................................................................................... 21

Eerste Emotieschaal (PANAS) ...................................................................................... 21

Tweede Emotieschaal .................................................................................................. 24

Bespreking en conclusie ......................................................................................... 28

Interpretatie van de resultaten ................................................................................... 28

Implicaties van de Resultaten ..................................................................................... 30

Beperkingen en Aanbevelingen voor Toekomstig Onderzoek ..................................... 32

Conclusie ................................................................................................................ 34

Referenties ............................................................................................................. 36

Bijlagen .................................................................................................................. 40

Bijlage 1 ....................................................................................................................... 40

Bijlage 2 ....................................................................................................................... 41

Bijlage 3 ....................................................................................................................... 42

Bijlage 4 ....................................................................................................................... 43

1

Vertrouwen

Vertrouwen wordt in de literatuur gedefinieerd als een psychologische staat waarbij

een persoon de intentie heeft om zich kwetsbaar op te stellen naar anderen toe,

gebaseerd op positieve verwachtingen over de intenties (of het gedrag) van een

andere partij (Kim, Dirks, & Cooper, 2009; Leunissen, De Cremer, & Folmer, 2012;

Schweitzer, Hersey, & Bradlow, 2006). Vertrouwen tussen twee partijen kan ontstaan

zonder een geschiedenis van interacties. Dit maakt vertrouwen erg fragiel aangezien

het vaak gebaseerd is op assumpties in plaats van feiten. Daaruit volgend kan

vertrouwen ook geschonden worden zonder het ervaren van directe schade (Kim et al.

2009).

Butler en Cantrell (1984) bemerken het multidimensionaal karakter van vertrouwen. Zij

geven in hun onderzoek aan dat betrouwbare personen over vijf eigenschappen dienen

te beschikken: consistentie, competentie, integriteit, loyaliteit en openheid. Een groep

participanten beoordeelt aan welke componenten zij het meeste belang hechten bij het

vertrouwen van de tegenpartij. Competentie wordt gezien als de belangrijkste

karakteristiek gevolgd door integriteit, consistentie, loyaliteit en uiteindelijk openheid.

Kennis en skills, de ‘bekwaamheidscondities’ blijken meer doorslaggevend om iemand

te vertrouwen dan de ‘bereidheidcondities’. Gelijkaardig onderzoek van Gabarro (1978)

rapporteert tegenstrijdige conclusies waarbij integriteit als belangrijkste component

wordt gezien, onafhankelijk van de relatieve status van andere partij. Gabarro (1978)

verklaart dat bij het ontbreken van moraliteit en eerlijkheid bij de tegenpartij de andere

componenten er niet meer toe doen. Ongeacht de discrepantie over de volgorde van

de componenten kan wel geconcludeerd worden dat individuen, vaak impliciet,

verschillende aspecten in rekening zullen nemen vooraleer ze beslissen om iemand te

vertrouwen.

Voorgaand onderzoek bekeek vertrouwen voornamelijk als een statisch construct.

Recente studies tonen echter aan dat vertrouwen kan veranderen doorheen de tijd en

dit in functie van zowel de soort vertrouwensinbreuk als de pogingen tot

vertrouwensherstel (Schweitzer et al. 2006). Verscheidene onderzoekers hebben aan

de hand van tal van methodes de reciprociteit tussen twee partijen kunnen aantonen in

vertrouwensrelaties. Onderzoek uit het verleden portretteert het slachtoffer vaak als

een relatief passieve observator bij het vertrouwensherstelproces.

2

In praktijk speelt het slachtoffer weliswaar een actieve rol (Butler & Cantrell, 1984).

Zowel bij initieel vertrouwen als bij vertrouwensherstel na vertrouwensbreuk is er dus

een complexe interactie tussen twee partijen.

Vertrouwensbreuk

Vertrouwen is een fragiel gegeven. Het kan snel gebroken worden en is moeilijk om te

herstellen (Schweitzer, Hersey, & Brandlow, 2006). Een vertrouwensbreuk kan nefast

zijn voor de relatie of zelf het einde van een relatie betekenen. Mogelijke negatieve

consequenties van vertrouwensschade kunnen zijn dat de tegenpartij negatief

geëvalueerd wordt, het slachtoffer boosheid en woede ervaart, het slachtoffer zich

minder coöperatief zal opstellen tegenover de gewantrouwde partij of wraak zal namen

(Lount, 2008; Bies & Tripp, 1996; Elangovan, Auer-Rizzi, & Szabo, 2007).

Het schaden van vertrouwen heeft andere consequenties in initiële relaties tegenover

reeds verder gevorderde relaties. Vertrouwen kan onmiddellijk geschonden worden,

bijvoorbeeld wanneer iemand die je net ontmoet hebt zijn belofte niet nakomt. Dit zorgt

voor negatief affect en een gebrek aan respect tegenover de andere partij.

Vertrouwensschade die later plaatsvindt in een relatie heeft grotere gevolgen,

bijvoorbeeld wanneer je baas je wekelijks complimenteert over het goede werk dat je

levert maar iemand anders promotie geeft. Er volgt mogelijks verminderde

samenwerking tussen beide partijen en een negatieve respons, zoals het nemen van

wraak om rechtvaardigheid te bereiken of psychologische afweer zoals ontkenning van

het probleem (Lount, 2008; Allan, 2007).

Zowel vertrouwen als een vertrouwensbreuk zijn afhankelijk van verschillende

componenten. Pavlovic (2008) onderzoekt de fragiliteit van vertrouwen door drie

componenten van vertrouwen, namelijk eerlijkheid, betrouwbaarheid en welwillendheid,

nader te bekijken. Eerlijkheid wordt omschreven als het geloven wat de andere partij

vertelt en geloven dat de andere partij niets verbergt. Betrouwbaarheid wordt

omschreven als het geloof dat de tegenpartij ook zal doen wat hij zegt. Tenslotte wordt

welwillendheid gezien als het geloof dat de andere partij geïnteresseerd is in jouw

welzijn en daardoor niet zal focussen op individualistische winst maar op gezamenlijke

maximale winst. Het valt op dat deze drie definities gebaseerd zijn op wat men gelooft

over de andere partij. Gambetta (1988) omschrijft vertrouwen als de waarschijnlijkheid

dat iemand een actie zal uitvoeren die gunstig is of op zijn minst niet schadelijk is.

3

Het komt erop neer dat vertrouwen een subjectieve kwestie is en we nooit volledig

zeker kunnen zijn of iemand te vertrouwen is. Het vraagt enige tijd om eerlijkheid,

betrouwbaarheid en welwillendheid te zien in de tegenpartij. Daartegenover staat dat

vertrouwen op enkele seconden kan geschonden worden (Pavlovic, 2008), denk maar

aan een lang en gelukkig huwelijk dat op enkele seconden in duigen kan vallen na de

ontdekking van bedrog.

Doorheen de literatuur is er reeds voldoende onderzoek verricht naar

vertrouwensbreuken en de (negatieve) consequenties ervan. Enerzijds zijn de

concepten van vertrouwensschade en vertrouwensherstel duidelijk, anderzijds is er

nauwelijks wetenschappelijke aandacht besteed aan de overgang van geschonden

vertrouwen naar herwonnen vertrouwen. Dit zal in de volgende paragraaf uitgebreider

besproken worden.

Vertrouwensherstel

Na het schaden van vertrouwen zijn mensen geneigd te proberen dit vertrouwen te

herstellen. Dit vertrouwensherstelproces is een dynamisch proces tussen de

tegenstrijdige visies van twee partijen. De eerste partij is het slachtoffer wiens

vertrouwen is geschonden. De tweede partij is de dader of de wantrouwende partij. Het

proces om vertrouwen te herstellen bestaat uit twee componenten: een actie-

component of trusting intentions en een cognitie-component of trusting beliefs. De

trusting intentions bestaan eruit dat het slachtoffer zich kwetsbaar opstelt ten opzichte

van de dader terwijl deze weet dat dit een risico inhoudt. De trusting beliefs zijn de

waargenomen kwaliteiten die relevant zijn om de dader te gaan vertrouwen, zoals

competentie en welwillendheid.

Onderzoek van Schweitzer et al. (2006) onderzocht in welke mate vertrouwensherstel

werkelijk verwezenlijkt wordt. Vertrouwen blijkt effectief hersteld te kunnen worden na

een periode van vertrouwensschade zolang het wantrouwig gedrag niet gebaseerd

was op bedrog. Resultaten concluderen dat vertrouwen geschaad door bedrog nooit

meer volledig te herstellen is. Een tweede schending van vertrouwen wordt

verondersteld veel meer schade aan te richten binnen een vertrouwensrelatie dan een

eerste overtreding. Het herstellen van vertrouwen is in vele situaties moeilijker dan het

initieel opbouwen van een vertrouwensrelatie (Kim, Ferrin, Cooper, & Dirks, 2004; Kim,

Dirks, Cooper, & Ferrin, 2006). In de bestaande literatuur ontbreekt nagenoeg nog

onderzoek omtrent de robuustheid van vertrouwensherstel.

4

Eerder werd reeds aangegeven dat het herstel van vertrouwen gebaseerd is op de

dynamiek tussen de overtuiging van de dader en het slachtoffer. De dader hoopt dat hij

door het slachtoffer (opnieuw) als betrouwbaar kan beschouwd worden en dat de

gedwarsboomde verwachtingen over de goede intenties van de dader kunnen herzien

worden. Het slachtoffer daarentegen is ervan overtuigd dat de dader zijn of haar

vertrouwen niet waard is tenzij de dader het slachtoffer een adequate reden kan geven

om deze mening te herzien. Het slachtoffer beslist, bewust of onbewust, hoe krachtig

deze reden moet zijn om van mening te veranderen (Kim et al., 2009; Desmet, 2011).

De uitkomst van het vertrouwensherstelproces is afhankelijk van de relatieve sterkte

van beide visies en hoe sterk deze tegen elkaar opwegen.

Vertrouwensherstel komt voort uit gemeenschappelijke doelen tussen slachtoffers en

daders: verzoening, vergiffenis, (eer)herstel en re-integratie (Dhami, 2012). Deze

gemeenschappelijke doelen motiveren beide partijen om hun tegengestelde visies aan

te passen en te shiften naar een gedeeld gezichtspunt (Kim et al. 2009). Verzoening en

vergiffenis zijn nadrukkelijk van elkaar te scheiden. Verzoening is een bilateraal proces

gebaseerd op welwillendheid van beide partijen. De dader moet in staat zijn om zich te

verontschuldigen of te compenseren evenzeer als dat het slachtoffer in staat moet zijn

om de verontschuldiging of de compensatie te accepteren. Vergiffenis daarentegen is

een unilateraal proces dat volledig losstaat van de intenties en acties van de dader

(Leunissen, De Cremer, & Folmer, 2012).

Behalve gemeenschappelijke doelen kan het vertrouwensherstel voor de dader ook

nog een bijkomend egoïstisch doel hebben van herstellende zelfpresentatie (Darby &

Schlenker, 1980). Het herstellen van vertrouwen tussen dader en slachtoffer kan de

schade aan de identiteit van de dader minimaliseren. Dit kan onder andere door zich te

verontschuldigen, waarbij de dader het slachtoffer probeert te overtuigen dat de situatie

die tot schading van het vertrouwen heeft geleid, geen waarheidsgetrouwe

representatie is van de persoonlijkheid van de dader.

Er zijn tal van tactieken en strategieën om vertrouwensherstel te bewerkstelligen zoals

verontschuldigingen, ontkenning, beloftes, excuses, wettige remedies tot zelf het

uitblijven van een reactie. Of deze tactieken effectief zijn en in welke mate ze dit zijn is

tot heden toe onduidelijk. Bestaande literatuur bevat veel contradictoire conclusies

waardoor men nog niet tot een consensus is kunnen komen (Kim et al. 2009).

5

Deze strategische acties kunnen vrijwillig of gedwongen uitgevoerd worden.

Gedwongen acties leiden vaak tot positieve uitkomsten voor het slachtoffer maar

omzeilen het proces van vertrouwensherstel (Kim et al. 2009). Vrijwillige acties worden

bovendien gepercipieerd als oprechter wat het herstelproces faciliteert (Desmet, 2011).

Vrijwillige of gedwongen acties van de dader hebben mogelijks ook een invloed op de

vergevingsgezindheid van slachtoffers. Onderzoek van Desmet (2011) suggereert dat

individuen die laag scoren op de trek vergevingsgezindheid zich meer laten leiden door

de vrijwilligheid of gedwongenheid van acties dan personen die hoog scoren op deze

persoonlijkheidstrek.

Vertrouwensschade kan ook financiële schade met zich meebrengen wanneer het

slachtoffer de middelen niet krijgt waar het op gerekend had. Financiële compensaties

kunnen in dit geval aangewezen tot zelf noodzakelijk zijn om het vertrouwen tussen

partijen te herstellen. Zo vergoeden bedrijven klanten wanneer zij klachten hebben

over een bepaald product. Bottom et al. (2002) toont met een experiment aan dat de

grootte van de financiële compensatie niet van belang is: kleine en grote compensaties

blijken even effectief te zijn. Vanuit een economisch standpunt lijkt een goede uitkomst

na een overtreding het voornaamste. Vanuit een eerder psychologisch standpunt

blijken er individuele verschillen in de perceptie van financiële compensaties. Voor

sommige individuen is een financiële compensatie essentieel voor vertrouwensherstel

(Desmet, 2011). Daartegenover staat dat financiële compensaties ook geïnterpreteerd

kunnen worden als een gebrek aan begrip van het probleem (Cressey, 1950).

Afgezien van het nut dat financiële compensaties kunnen hebben, is het onmogelijk om

aan de hand van deze compensaties psychologische schade zoals emotionele pijn of

rouw ongedaan te maken. Verontschuldigingen bieden een duidelijke meerwaarde

bovenop financiële compensaties. Onderzoek van Robbennolt (2006) suggereert dat

de symbolische waarde van verontschuldigingen opweegt tegenover de materiële

waarde van economische compensaties. Verontschuldigingen kunnen een deel van de

negatieve psychologische symptomen na een overtreding wegnemen bij het slachtoffer

waar financiële compensaties geen vat op hebben (Allan, 2007). Het aanbieden van

verontschuldigingen is wereldwijd de meest gebruikte strategie om conflicten op te

lossen. De volgende paragraaf gaat dieper in op verontschuldigingen.

6

Verontschuldiging

Tot op heden is er geen universele operationele definitie van het begrip

‘verontschuldiging’. Darby en Schlenker (1980) omschreven een verontschuldiging als

een poging van de ene partij om het conflict te de-escaleren door een verandering,

zoals vergiffenis, teweeg te brengen bij een andere partij. Verontschuldigingen splitsen

de persoonlijkheid van de dader als het ware in twee delen: een ‘goed’ deel dat schuld

erkent met een (vaak impliciete) belofte om zich beter te gedragen in de toekomst en

een ‘slecht’ deel dat tijdelijk op de voorgrond stond. Verontschuldigingen bevatten pro-

sociale componenten die functioneren als aangrijpingspunt om de schade van een

overtreding te herstellen. Het aanbieden van een verontschuldiging kan

interpersoonlijke conflicten reduceren tot zelfs volledig oplossen. Om die reden worden

verontschuldigingen gezien als werelds meest gebruikte en meest doordringende

conflictoplossingstechniek.

Er worden verschillende definities gehanteerd om verontschuldigingen te beschrijven.

Verscheidene onderzoeken gaven reeds aan dat verontschuldigingen uit verschillende

componenten bestaan (Darby & Schlenker, 1980). Het aantal elementen dat

opgenomen en gecombineerd wordt in een definitie kan variëren afhankelijk van de

voorkeur van een individu of de opzet van een onderzoek. Deze keuze is bepalend

voor de resultaten van een studie en de beslissing van een slachtoffer om bijvoorbeeld

al dan niet vergiffenis te schenken. Al deze elementen kunnen op een continuüm

geplaatst worden gaande van een incomplete tot een complete verontschuldiging.

Veel voorkomende componenten in de literatuur zijn het toegeven van de overtreding

en erkenning van schade, het nemen of aanvaarden van verantwoordelijkheid (“het

was mijn schuld”), een expressie van spijt, een reparatie-component met een belofte

om het gedrag niet te herhalen en tenslotte een belofte om de schade te herstellen of

te compenseren (Allan, 2007). De reparatie-component kan ook impliciet verwerkt

zitten in de spijtgetuigenis en niet gezien worden als een afzonderlijke component.

Darby en Schlenker (1980) voegen hier nog een extra component van zelf-bestraffing

aan toe waarbij de dader het ‘slechte’ deel van zijn persoonlijkheid, zoals eerder al

besproken werd, berispt. Behalve expressie van spijt kan deze component uitgebreid

worden tot expressie van spijt, leed of schaamte waarbij de dader zich slecht voelt over

de overtreding. Schweitzer (2006) voegt hier ook nog een component aan toe in

verband met de verklaring over de overtreding.

7

Een verontschuldiging die al deze elementen bevat, komt in realiteit helaas bijna nooit

voor. Hoeveel elementen opgenomen worden in een verontschuldiging is afhankelijk

van verschillende componenten. Vrouwen hebben de neiging meer elementen op te

nemen in hun verontschuldiging dan mannen. Jongeren blijken uitgebreidere

verontschuldigingen aan te bieden dan ouderen (65+). Ook het type overtreding blijkt

een belangrijke rol te spelen: Hoe ernstiger de overtreding, hoe meer elementen de

verontschuldiging dient te bevatten en dus hoe completer de verontschuldiging dient te

zijn. Tenslotte komt een veelomvattende verontschuldiging ook meer voor wanneer er

een duidelijk onderscheid is tussen het slachtoffer en de dader, bijvoorbeeld in het

geval van racistische intimidatie, dan wanneer er vage grenzen zijn tussen beide

partijen (Dhami, 2012).

Verontschuldigingen houden ook een sociaal risico in. Doordat de dader

verantwoordelijkheid neemt en schuld aanvaardt voor de overtreding ontstaat het risico

op verschillende ongewilde sociale consequenties zoals afgewezen worden, vernederd

worden of het ontvangen van een straf. De keuze van de dader om zich te

verontschuldigen zal hierdoor afhangen van de perceptie van vergevingsgezindheid

van het slachtoffer. Deze inschatting is afhankelijk van de persoonlijkheid van de

dader. Indien de dader een laag vertrouwen heeft in mensen en eerder strategisch

ingesteld is, zal deze zich sterk laten leiden door de perceptie van

vergevingsgezindheid. Daders die een eerder hoog vertrouwen hebben en mensen

vaak het voordeel van de twijfel geven, laten zich minder leiden door de perceptie van

vergevingsgezindheid. Deze laatste groep durft sneller risico’s te nemen, zoals de

sociale risico’s verbonden aan verontschuldigingen, en verontschuldigen zich hierdoor

gemiddeld sneller.

Deze eerder instrumentele visie van verontschuldigingen kan nadelig zijn voor het

slachtoffer. We stelden reeds vast dat bij weinig perceptie van vergevingsgezindheid

de dader niet geneigd is tot het aanbieden van een verontschuldiging. Dit idee stelt de

waarde en het doel, vergiffenis, van een verontschuldiging in vraag. Slachtoffers zijn

mogelijks erg kwaad na het optreden van een grote overtreding waardoor zij weinig

gemotiveerd zijn om te vergeven. Door de perceptie van lage vergevingsgezindheid zal

de dader zich vaak niet verontschuldigen in deze situatie.

8

Hieruit blijkt dat zij die de verontschuldiging het meest nodig hebben en kunnen

gebruiken deze vaak niet krijgen. De asymmetrie tussen de behoefte aan een

verontschuldiging van het slachtoffer en de bereidheid van de dader om zich te

verontschuldigingen wordt in de literatuur the apology mismatch genoemd (Leunissen,

De Cremer, & Folmer, 2012).

Effectiviteit van Verontschuldigingen

Voorgaand onderzoek rond de effectiviteit van verontschuldigingen levert opmerkelijk

tegenstrijdige resultaten op. Sommige studies concluderen resoluut dat het aanbieden

van een verontschuldiging geen effectieve techniek is om het vertrouwen van iemand

terug te winnen (Schweitzer et al., 2006). Andere studies verkondigen daarentegen dat

verontschuldigingen wel effectief zijn om vertrouwen te herstellen (Bottom et al., 2002;

Tomlinson et al., 2004; Robbennolt, 2006). Deze tegenstrijdige bevindingen over de

effectiviteit van verontschuldigingen hebben onderzoekers ertoe aangezet om te

onderzoeken onder welke omstandigheden verontschuldigingen wel of niet effectief

zijn.

Toch blijft men de meerwaarde van verontschuldigingen in het proces van

vertrouwensherstel in vraag stellen. Doeltreffende verontschuldigingen bevatten een

belofte om het gedrag niet meer te stellen in de toekomst. Dit kan gezien worden als

een signaal waarmee iemand duidelijk maakt dat hij of zij de intentie heeft om het

overtreden gedrag niet meer te stellen. Diezelfde boodschap van goede intenties kan

de dader ook overbrengen door een reeks waarneembare vertrouwenswaardige acties.

Aan deze acties wordt een grotere waarde toegekend dan aan de verontschuldigende

woorden (Schweitzer, Hersey, & Bradlow, 2006). Child en Rodrigues (2004) gingen er

zelfs van uit dat verontschuldigingen die niet ondersteund worden door concrete acties

niets meer zijn dan cheap talk.

Verschillende aspecten kunnen deze contradictorische resultaten over het effect van

verontschuldigingen verklaren. Het vertrouwensherstelproces is namelijk afhankelijk

van de relatieve sterkte van de visie van de dader en het slachtoffer en hoe deze tegen

elkaar opwegen. Eerder onderzoek betreffende verontschuldigingen richt zich

hoofdzakelijk op één partij: de dader of, in de meeste gevallen, het slachtoffer.

Desondanks is er een duidelijke wisselwerking tussen beide.

9

Helaas besteedt de huidige literatuur hier weinig aandacht aan. Volgens Kim et al.

(2009) bestaat het vertrouwensherstelproces uit drie verschillende niveaus waarbij er

op elk niveau een tweestrijd is tussen de visie van de dader en de visie van het

slachtoffer. De dader verkiest om het probleem op te lossen op het laagste niveau.

Wanneer dit niet mogelijk is, shift hij naar een hoger niveau. Het slachtoffer verkiest om

het probleem op een zo hoog mogelijk niveau op te lossen.

Figuur 1: Het bilateraal model van vertrouwensherstel toont aan dat de effectiviteit van

verontschuldigingen afhankelijk is van het niveau waarop het herstelproces zich

bevindt.

Het eerste niveau bestaat uit een continuüm gaande van volledig onschuldig tot

volledig schuldig. Dit niveau baseert zich op de tegengestelde overtuigingen van de

dader en het slachtoffer over de schuld of onschuld van de dader. Slachtoffers en

daders gaan op zoek naar tastbaar bewijsmateriaal om respectievelijk de schuld en de

onschuld van de dader aan te tonen.

10

Om volledige onschuld aan te tonen kunnen daders de overtreding verbaal ontkennen,

al heeft dit geen significant effect wanneer deze ontkenning inconsistent is met het

gevonden bewijsmateriaal rond zijn schuld. De dader kan zijn eigen overtuiging ook op

een bepaalde manier implementeren zodat het slachtoffer hierin meegaat. Dit kan tot

valse verklaringen leiden. Verontschuldigingen bevatten erkenning van schuld

waardoor deze in het eerste stadium niet effectief zijn.

Wanneer de dader het slachtoffer niet overtuigt van volledige onschuld wordt er

overgegaan naar het tweede niveau. In het tweede niveau probeert het slachtoffer de

schuld zoveel mogelijk bij de persoon te leggen. Tegelijkertijd probeert de dader de

schuld zoveel mogelijk bij de situatie te leggen. Dit niveau baseert zich op de

fundamentele attributiefout waarbij individuen vertrouwensschade eerder neigen te

interpreteren als een fout van een persoon, in dit geval de dader, dan een fout van een

situatie. De dader kan op dit niveau gebruik maken van excuses, waardoor hij de

verantwoordelijkheid voor de overtreding van zich afschuift, of aan de hand van het

reframen van de situatie, waardoor het slachtoffer de situatie op een andere manier

gaat bekijken. Verontschuldigingen kunnen hier eventueel effectief zijn indien ze een

erkenning van schuld en een expressie van spijt bevatten.

Indien de dader het slachtoffer niet overtuigt dat de schuld niet bij zichzelf als persoon

ligt, wordt er overgegaan naar het derde en laatste niveau. Dit niveau bestaat uit een

continuüm gaande van het minimaliseren van onbetrouwbaarheid tot het herstellen van

het probleem. Het herstellen van het probleem is slechts mogelijk wanneer de dader

identificeert en erkent dat er een probleem is en daar zijn verantwoordelijkheid voor

neemt. Deze elementen zijn vervat in een verontschuldiging, waardoor deze techniek

ideaal is om de onbetrouwbaarheid van de dader te minimaliseren. In het derde

stadium zijn verontschuldigingen het meest effectief.

Binnen dit stadium beïnvloeden allerlei factoren de effectiviteit van

verontschuldigingen. In de volgende alinea’s wordt de invloed besproken van

respectievelijk de aard van de transgressie, de context en onderzoeksopzet van de

transgressie, het kanaal waarlangs een verontschuldiging aangeboden wordt, de

karakteristieken van de verontschuldiging, de status en het geslacht van de dader en

tenslotte de timing van een verontschuldiging.

11

Aard van de transgressie. In de eerste plaats kan de aard van de transgressie

een rol spelen, namelijk of er wel of geen bedrog in het spel is. Onderzoek stelt dat

vertrouwensschade enkel hersteld kan worden door verontschuldigingen wanneer er

geen sprake is van bedrog. Indien dit wel zo is, zal het vertrouwen nooit volledig

herstellen, ook niet door andere vertrouwenswaardige acties (Schweitzer, Hersey, &

Bradlow, 2006).

Context en onderzoeksopzet van de transgressie. In de tweede plaats

speelt de context en onderzoeksopzet een belangrijke rol. Een experimentele

onderzoeksopzet waarbij proefpersonen een overtreding persoonlijk meemaken leidt

tot andere reacties dan hypothetische scenario’s (Robbennolt, 2006). Bij deze laatste

onderzoeksopzet dienen proefpersonen zich een beschreven situatie zo goed mogelijk

voor te stellen en kan sociale wenselijkheid een grote rol spelen. Robbennolt (2006)

concludeert dat verontschuldigingen effect hebben op de attitude van het slachtoffer

tegenover de dader maar geen effect hebben op het oordeel van het slachtoffer of de

overtreder te vertrouwen is.

Kanaal waarlangs verontschuldiging aangeboden wordt. Verder is ook het

kanaal waarlangs een verontschuldiging aangeboden wordt van belang. Een

schriftelijke verontschuldiging heeft andere effecten dan een mondelinge

verontschuldiging. Er dient ook een onderscheid gemaakt te worden tussen een

éénmalige of herhaaldelijke overtreding en of er al dan niet samenwerking verwacht

wordt in de toekomst tussen het slachtoffer en de overtreder.

Karakteristieken van de verontschuldiging. Vervolgens beïnvloeden de

karakteristieken van de verontschuldiging ook de effectiviteit van een

verontschuldiging. Eerder werd al beschreven hoe verontschuldigingen uit

verschillende componenten bestaan zoals het toegeven van de overtreding, erkenning

van schade, het aanvaarden van verantwoordelijkheid, de expressie van spijt, het

aanbod om schade te herstellen en de belofte om gedrag niet te herhalen (Darley en

Schlenker, 1980). Over het algemeen stellen Scher en Darley (1997) dat een

verontschuldiging met meer componenten geloofwaardiger overkomt dan een

verontschuldiging met minder componenten. In het geval dat men gebruik maakt van

een zwakke verontschuldiging, komt deze vaak niet verontschuldigend over waardoor

het slachtoffer de overtreder net meer schuld zal toekennen en deze meer zal willen

sanctioneren.

12

Scher en Darley (1997) besluiten om in hun onderzoek vier van deze componenten in

detail te bekijken. Zij focussen zich op de aanvaarding van verantwoordelijkheid, de

expressie van spijt, het aanbod om schade te herstellen en de belofte om het gedrag

niet te herhalen en concluderen dat deze vier componenten elk individueel een effect

hebben op het herstel van een vertrouwensrelatie. Ook zij vinden een additief effect

van verontschuldigingen, waarbij uitgebreidere verontschuldigingen met meer

componenten effectiever zijn.

Status en geslacht van de dader. Welfisch, Van Dijk en Kark (2013)

onderzoeken de rol van (professionele of educatieve) status en de rol van geslacht bij

het gebruik van verontschuldigingen in het vertrouwensherstelproces. Zij tonen aan dat

verontschuldigingen van een persoon met een hogere status, bijvoorbeeld een

manager, het vertrouwensproces meer faciliteren dan verontschuldigingen van een

persoon met een lagere status (Brown & Levinson, 1887). Verontschuldigingen

aangeboden door een man blijken ook effectiever te zijn dan verontschuldigingen

aangeboden door een vrouw, zeker wanneer deze gericht zijn aan een vrouw (Levin,

2004). Status blijkt meer door te wegen dan geslacht: verontschuldigingen van een

vrouw worden in het algemeen minder snel geaccepteerd dan verontschuldigingen van

een man maar verontschuldigingen van een vrouwelijke manager worden

desalniettemin sneller geaccepteerd dan deze van een mannelijke ondergeschikte.

Maatschappelijke rolverdelingen en verwachtingspatronen kunnen deze opmerkelijke

vaststellingen verklaren: Hoe minder een verontschuldiging verwacht wordt in een

bepaalde situatie, hoe effectiever deze zal zijn. Zo zijn er minder sterke sociale

verwachtingen over het aanbieden van een verontschuldiging door een man tegenover

de verwachtingen van een vrouw waardoor deze bij een man meer onverwachts en

dus effectiever zijn.

Deze bevindingen verklaren op hun beurt waarom verontschuldigingen effectiever zijn

wanneer zij aangeboden worden door iemand met een hoge status, aangezien dit

minder snel verwacht wordt dan bij personen met een lagere status. Mensen met een

lagere status investeren ook meer in hun verontschuldigingen. Zowel de kwantiteit als

de kwaliteit ligt bij hen dus hoger. Daartegenover staat dat mensen met een hogere

status bang zijn dat een verontschuldiging opgevat wordt als een teken van zwakheid

wat niet overeenkomt met het beeld dat ze van zichzelf willen portretteren. Dit kan het

contrast tussen het aantal verontschuldigingen tussen mensen met hoge en lage status

verklaren (Kiger, 2004).

13

Timing van de verontschuldiging. De timing waarop een dader zijn

verontschuldigingen aanbiedt aan een slachtoffer speelt ook een belangrijke rol in het

bepalen van de effectiviteit ervan. Slachtoffers worden geconfronteerd met sociale

normen wanneer ze een verontschuldiging aangeboden krijgen waarbij zij impliciet

verwacht worden te vergeten en vergeven ongeacht of zij hier klaar voor zijn of niet.

Wanneer het slachtoffer nog niet rijp is om de verontschuldiging te ontvangen, zorgt dit

voor spanning.

Deze spanning is nefast voor de acceptatie van verontschuldigingen. Of slachtoffers

klaar zijn om verontschuldigingen te ontvangen is onder andere afhankelijk van

affectieve, cognitieve, gedragsmatige en omgevingsfactoren. Frantz en Benningson

(2005) onderzoeken twee elementen: het krijgen van een kans voor slachtoffers om

hun standpunt uit te drukken en het begrip van de dader voor dit standpunt. Resultaten

tonen aan dat het ontvangen van een verontschuldiging na het voorkomen van deze

twee elementen het meest effectief is. Een zeer opmerkelijke vaststelling binnen dit

onderzoek betreft dat het niet aanbieden van een verontschuldiging effectiever is dan

wanneer een verontschuldiging te vroeg wordt aangeboden, aangezien dit het

slachtoffer het gevoel geeft dat er geen ruimte is voor zijn of haar standpunt. Ondanks

enkele interessante bevindingen, botst dit onderzoek ook op verschillende limieten op

vlak van lange termijneffecten. Onderzoek van Zilver en Frantz (2002) suggereert dat

verontschuldigingen soms te laat worden aangeboden om nog een effect te hebben.

Dit zorgt immers voor een U-vormig verband waarbij verontschuldigingen ineffectief zijn

wanneer ze te vroeg alsook te laat worden aangeboden.

Acceptatie van Verontschuldigingen

De acceptatie van verontschuldigingen na vertrouwensschade is een puur egoïstische

keuze van het slachtoffer. Het slachtoffer ziet na een kosten-batenanalyse

hoofdzakelijk de voordelen van de keuze om de verontschuldiging te accepteren zoals

een gevoel van afsluiting, een daling van angstige of depressieve gevoelens en een

daling van stress (Allan, 2007). Meerdere factoren beïnvloeden deze egoïstische

keuze. Hieronder bespreken we de invloed van empathie, het geslacht van de dader

en het slachtoffer, de omstandigheden, de intentie en verantwoordelijkheid van de

dader en de ernst van de situatie.

14

Empathie. Als eerste blijkt empathie van het slachtoffer tegenover de dader

een belangrijke factor te zijn bij de acceptatie van verontschuldigingen. Slachtoffers

ervaren namelijk twee tegenstrijdige cognities: de motivatie om zich te wreken op de

overtreder versus de motivatie om de overtreder te vergeven. Onderzoek van Takaku

(2001) maakt in zijn onderzoek slachtoffers bewust van overtredingen die zij zelf

maakten in het verleden. Dit resulteert in het zien van de oorzaak van de overtreding

als eerder onstabiel en extern waardoor de slachtoffers empathie ervaren tegenover de

dader.

De ervaring van empathie zorgt voor een reductie van de cognitieve dissonantie zowel

op cognitief niveau, doordat het slachtoffer het standpunt van de overtreder kan

innemen, als op affectief niveau, aangezien het slachtoffer apprecieert dat de

overtreder ook afziet van de situatie die hij veroorzaakt heeft. Op deze manier

faciliteert het ervaren van empathie tegenover de dader de acceptatie van zijn of haar

verontschuldigingen.

Geslacht van de dader en het slachtoffer. Daarnaast is de acceptatie van

een verontschuldiging ook afhankelijk van het geslacht van zowel de overtreder als het

slachtoffer. Vrouwen zullen verontschuldigingen van een andere vrouw minder snel

accepteren dan van een man. De positieve verwachtingen die vrouwen hebben

tegenover vrouwen, in tegenstelling tot de verwachtingen die ze hebben van mannen,

kan dit mogelijks verklaren. Andere vrouwen worden gezien als leden van hetzelfde

team waardoor de teleurstelling groter is wanneer een vertrouwensbreuk plaatsvindt

tussen twee vrouwen (Ohbuchi & Sato, 1994).

Omstandigheden. Ook de omstandigheden en de ernst van de overtreding

spelen een opmerkelijke rol. Eerder werd al besproken hoe Darby en Schlenker (1980)

aantonen dat een verontschuldiging doorheen de literatuur op verscheidene manieren

gedefinieerd kan worden afhankelijk van het aantal componenten dat opgenomen

wordt in de definitie. Leunissen, De Cremer, Folmer en Van Dijke (2013) tonen aan dat

verontschuldigingen uitgebreider dienden te zijn, en dus meer componenten dienen te

bevatten, bij zwaardere overtredingen. Hoe uitgebreider de verontschuldiging, hoe

meer de woede en agressie van het slachtoffer zal dalen. Dit maakt de acceptatie van

een verontschuldiging eenvoudiger.

15

Intentie en verantwoordelijkheid van de dader en ernst van situatie.

Tenslotte wordt de keuze van een slachtoffer om een verontschuldiging te accepteren

of af te wijzen ook bepaald door de intentie en de verantwoordelijkheid van de dader.

Deze effecten worden gemedieerd door woede en agressie net zoals de effecten van

de omstandigheden en ernst van de overtreding. Slachtoffers accepteren een

verontschuldiging sneller wanneer de overtreding niet intentioneel is tegenover een

overtreding die wel intentioneel is. Bovendien zullen daders zich eenvoudigweg ook

sneller verontschuldigen wanneer de overtreding niet intentioneel is. Een mogelijke

verklaring hiervoor is de combinatie van het slachtoffer dat minder woede en agressie

vertoont en de dader die zich schuldiger voelt wanneer hij nooit de bedoeling had om

het slachtoffer te kwetsen (Leunissen, De Cremer, Folmer, & Van Dijke, 2013). Toch

concludeert Goffman (1955) dat de kans op een afwijzing van een verontschuldiging

ontzettend klein is, onafhankelijk van de verantwoordelijkheid en intentie van de dader.

Belang van de Daderrol

Doorheen de literatuur is een overvloed aan informatie en onderzoek te vinden over de

waarde van verontschuldigingen, meer specifiek wie er meer of minder nood aan heeft

en welke effecten het teweegbrengt, vanuit het perspectief van het slachtoffer. Maar

verontschuldigingen zijn niet enkel voor het slachtoffer een moeilijke kwestie. Ze

brengen voor de overtreder een aantal sociale en persoonlijke risico’s met zich mee.

De voor en nadelen zullen goed afgewogen worden alvorens iemand zich zal

verontschuldigen.

Mensen ervaren in het algemeen eerder spijt over dingen die ze niet gedaan hebben

dan over dingen die ze wel gedaan hebben (Gilovich & Medvec, 1995). Deze bevinding

kan ook toegepast worden op verontschuldigingen: overtreders ervaren meer spijt

wanneer zij zich niet verontschuldigen dan wanneer zij zich wel verontschuldigen

(Exline, Deshea, & Holeman, 2007). Spijt vanwege het niet verontschuldigen uit zich

hoofdzakelijk in een gevoel van onopgeloste wroeging over het schaden van een

onschuldige persoon. Hier wordt het accepteren of afwijzen van de verontschuldiging

door het slachtoffer helaas niet in rekening gebracht.

16

Zich verontschuldigen brengt naast risico’s ook persoonlijke en relationele voordelen

met zich mee zoals wederzijdse vergiffenis en verzoening. Desondanks kan het

weerhouden van een verontschuldiging in sommige situaties ook een adaptieve

respons zijn. Kijk maar naar niet-assertieve mensen of mensen met weinig

zelfvertrouwen die zich (te) snel verontschuldigen. Zij voelen een sociale druk om hun

verontschuldigingen aan te bieden zodat de tegenpartij de situatie af kan sluiten – iets

wat op lange termijn tot spijt kan leiden bij de overtredende partij (Exline, Deshea, &

Holeman, 2007).

Opmerkelijk is het weinige onderzoek omtrent de positie van de dader in het volledige

vertrouwensherstelproces. Zich verontschuldigen bij het slachtoffer die hem

verscheidene dingen kwalijk neemt is geen evidente keuze. Ondanks dat de dader de

schuld van de overtreding draagt, verdient ook hij de mogelijkheid om de situatie te

kunnen afsluiten. Helaas is er doorheen de literatuur weinig onderzoek te vinden over

hoe de dader dit vertrouwensherstelproces ervaart en wat verontschuldigingen en het

al dan niet accepteren ervan met hem of haar doet.

De Huidige Studie

De grote focus op het perspectief van het slachtoffer in de literatuur doet de vraag

oprijzen welke positie de dader krijgt in het vertrouwensherstelproces. Wanneer de

dader zich kwetsbaar opstelt tegenover het slachtoffer door zich te verontschuldigen,

welke effecten zal het al dan niet accepteren van deze verontschuldiging dan hebben

op de dader?

Om dit te onderzoeken werden in deze studie drie condities gecreëerd: een conditie

waarin de dader zich verontschuldigt en het slachtoffer deze verontschuldiging

accepteert, een conditie waarin de dader zich verontschuldigt maar het slachtoffer

deze verontschuldiging niet accepteert en een conditie waarin de dader zich niet

verontschuldigt. Deze laatste conditie is de baseline-conditie. Intuïtief kan er van uit

gegaan worden dat het aanbieden van verontschuldiging gevolgd door de acceptatie

ervan een gunstigere situatie is voor de dader dan wanneer deze niet aanvaard

worden. Maar is het aanbieden van verontschuldigingen altijd gunstiger, ongeacht of

deze geaccepteerd wordt door het slachtoffer, vanuit het idee dat daders het gevoel

hebben dat ze aan hun plicht voldaan hebben door zich te verontschuldigen?

17

Onderzoeksvraag 1. Als eerste wordt onderzocht of het aanbieden van een

verontschuldiging een invloed heeft op de positieve en negatieve emoties die door de

dader worden ervaren. De eerste hypothese stelt dat het aanbieden van een

verontschuldiging, ongeacht de acceptatie ervan, zorgt voor meer positieve en minder

negatieve emoties.

Onderzoeksvraag 2. Vervolgens wordt onderzocht of er een onderscheid is in

de ervaring van positieve en negatieve emoties tussen het aanbieden van

verontschuldigingen wanneer deze wel of niet geaccepteerd worden door het

slachtoffer. De tweede hypothese stelt dat het aanbieden van een verontschuldiging,

gevolgd door de acceptatie hiervan, zorgt voor meer positieve en minder negatieve

emoties dan het aanbieden van verontschuldigingen wanneer deze niet geaccepteerd

wordt.

18

Methode

Steekproef en Opzet

Een online scenariostudie wordt gebruikt om de eerder besproken hypothesen te

toetsen, waarbij participanten gerekruteerd worden via twee kanalen: Enerzijds via

sociale media (Facebook), anderzijds op basis van het versturen van e-mails. In totaal

nemen 138 mensen deel aan dit onderzoek. Het onderzoek bevat twee checkvragen

nl. ‘Selecteer voor deze vraag het derde antwoordalternatief.’ en ‘Selecteer voor deze

vraag het eerste antwoordalternatief.’ Proefpersonen die één of beide vragen foutief

beantwoorden, worden uitgesloten uit de studie. Dit resulteert in een database van 124

participanten (22,6% mannen, 77,4% vrouwen, M = 30.62, SD = 15.05) waarop de

finale analyse uitgevoerd wordt. Het onderzoek bestaat uit een 3-level between-subject

design (geaccepteerde verontschuldiging versus verworpen verontschuldiging versus

geen verontschuldiging) waarbij participanten op random wijze aan één van de drie

condities worden toegewezen.

Materiaal

Meten van emoties. Het meten van positieve en negatieve emoties gebeurt op

basis van twee emotieschalen. De eerste emotieschaal betreft de Positief en Negatief

Affect Schaal (PANAS), een genormeerde test om wijzingen in affect te meten. De

PANAS bestaat uit twintig begrippen, waarvan tien begrippen positief affect meten en

tien begrippen negatief affect meten. De negatief affect items worden opnieuw

gecodeerd zodat deze vergeleken kunnen worden met de positief affect items.

Deelnemers krijgen de opdracht om aan te duiden op een vijf-punten Likertschaal in

welke mate de beschreven emoties aansluiten bij hoe zij zich voelen, gaande van één

(helemaal niet) tot vijf (uitermate). De PANAS wordt op twee verschillende tijdstippen

tijdens het onderzoek afgenomen. Eén keer na het al dan niet begaan van een

overtreding (tijdstip 1: positieve emoties: M = 20.47, SD = 40.37, a = .747; negatieve

emoties: M = 33.59, SD = 35.33, a = .856) en één keer na het al dan niet aanbieden

van een verontschuldiging en het al dan niet aanvaarden hiervan door het slachtoffer

(tijdstip 2: positieve emoties: M = 28.15, SD = 55.72, a = .813, negatieve emoties: M =

28.69, SD = 58.88, a = .893). De PANAS is terug te vinden in bijlage 1.

19

De tweede emotieschaal betreft een samengestelde schaal op basis van zes emoties

(nl. rust, opluchting, onrust, angst, voldoening en frustratie) die elk aan de hand van

twee stellingen gemeten worden. Participanten krijgen de vraag om aan te duiden op

een zes-punten Likertschaal in welke mate deze stellingen voor hen van toepassing

zijn, gaande van één (helemaal niet van toepassing) tot zes (helemaal van toepassing).

Op basis van de Pearson Correlatiecoëfficiënt wordt het verband getoetst tussen de

twee stellingen die respectievelijk dezelfde emotie meten. Er wordt een significante

positieve correlatie vastgesteld tussen de twee onrust-items (r(123) = .589, p = < .001),

de twee opluchting-items (r(123) = .682, p < .001), de twee rust-items (r(123) = .442, p <

.001), de twee angst-items (r(123) = .218, p = .015), de twee voldoening-items (r(123) =

.405, p < .001) en de twee frustratie-items (r(123) = .642, p < .001). Ook tussen de zes

emoties onderling wordt een significant positief verband vastgesteld (M = 26.10, SD =

11.22, a = .866). Deze schaal is terug te vinden in bijlage 2.

Procedure

Participanten kunnen op basis van een persoonlijke e-mail of een gedeelde

facebookpost op een link klikken die hen doorverwijst naar de eerder beschreven

online scenariostudie. Iedereen krijgt een korte intro te lezen, waarbij men door op

‘verder’ te klikken toestemming geeft om op anonieme wijze deel te nemen aan het

onderzoek. Het onderzoek gaat van start met het eerste deel van het scenario, dat

beschrijft hoe een autobestuurder uit verstrooidheid een fietsende student aanrijdt. Er

wordt gevraagd om dit scenario te lezen en zich zo goed mogelijk in te beelden dat

men zich in de positie van het hoofdpersonage bevindt. Dit deel van het scenario is

voor alle participanten hetzelfde en kan teruggevonden worden in bijlage 3. Na het

scenario wordt de PANAS voor het eerst afgenomen (tijdstip 1 meting).

Vervolgens worden participanten toegewezen aan één van de drie condities

(geaccepteerde verontschuldiging versus verworpen verontschuldiging versus geen

verontschuldiging). Afhankelijk van de toegewezen conditie krijgen de participanten

één van de drie vervolgsituaties te lezen. Deze vervolgsituaties zijn terug te vinden in

bijlage 4. Om te controleren of alle participanten het verkregen scenario en het vervolg

hierop correct begrijpen, worden twee manipulatiecheck-vragen toegevoegd.

20

De eerste manipulatiecheck bevraagt in welke mate proefpersonen de ervaring hebben

dat ze zich verontschuldigd hebben tegenover het slachtoffer en toetst dusdanig in

welke mate er een verschil aanwezig is tussen de geen verontschuldiging conditie

versus de geaccepteerde verontschuldiging conditie en de verworpen

verontschuldiging conditie. De tweede manipulatiecheck bevraagt in welke mate

participanten ervaren dat hun verontschuldiging aanvaard wordt (met de mogelijkheid

tot het aanduiden van ‘niet van toepassing’ indien er geen verontschuldiging

plaatsvond). Hierbij wordt het verschil getoetst tussen de geaccepteerde

verontschuldiging conditie en de verworpen verontschuldiging conditie. Na het tweede

deel van het scenario wordt opnieuw de PANAS afgenomen, gevolgd door de afname

van de tweede emotieschaal (tijdstip 2 meting).

21

Resultaten

Manipulatiechecks

Bij de eerste manipulatiecheck gaven participanten in de twee

verontschuldigingscondities (M = 5.29, SD = 0.51 en M = 5.14, SD = 1.05, voor

respectievelijk de geaccepteerde en de verworpen verontschuldiging conditie) vaker

aan dat de dader zich verontschuldigd had dan in de geen verontschuldiging conditie

(M = 2.62, SD = 1.64), F(2,121) = 68.4, p < .001, etap2 = .53.

Bij de tweede manipulatiecheck geven participanten vaker aan dat de aangeboden

verontschuldiging werd aanvaard in de geaccepteerde verontschuldiging conditie (M =

5.26, SD = 0.73) dan in de verworpen verontschuldiging conditie (M = 1.79, SD = 1.34),

F(1,82) = 218.60, p < .001, etap2 = .73.

Eerste Emotieschaal (PANAS)

Positieve emoties. Om de vooropgestelde hypothesen te toetsen wordt er

allereerst gekeken naar de gerapporteerde positieve emoties. Hiervoor wordt gebruik

gemaakt van repeated measures ANOVA met tijdstip (tijdstip 1 versus tijdstip 2) als

within-subject factor en conditie (geen verontschuldiging versus verworpen

verontschuldiging versus geaccepteerde verontschuldiging) als between-subject factor.

Er is een significant hoofdeffect van tijdstip, F(1,121) = 18.57, p = < 0.001, etap2 = 0.13.

Dit toont aan dat er een significant verschil is in de gemiddelde score van positieve

emoties tussen tijdstip 1 (M = 2.77, SD = 0.58) en tijdstip 2 (M = 2.56, SD = 0.68).

Vervolgens wordt ook een significante tweewegsinteractie vastgesteld tussen tijdstip

en conditie, F(2,121) = 5.45, p = 0.005, etap2 = 0.08. Deze interactie wordt verder

onderzocht met behulp van pairwise comparisons.

Tijdstip 1. Op tijdstip 1 krijgen alle participanten hetzelfde scenario te lezen

waardoor de scores idealiter weinig van elkaar zouden mogen verschillen. Een

pairwise comparisons analyse stelt vast dat er op tijdstip 1 geen significante verschillen

zijn in positieve emoties tussen de drie condities (alle ps > 0.496). Er zijn dus geen

significante verschillen tussen de geen verontschuldiging conditie (M = 2.75, SD =

0.55), de verworpen verontschuldiging conditie (M = 2.82, SD = 0.59) en de

geaccepteerde verontschuldiging conditie (M = 2.74, SD = 0.60) in termen van

gerapporteerde positieve emoties.

22

Tijdstip 2. Op dit moment hebben de participanten een verschillend einde

gelezen, waardoor de scores op tijdstip 2 verwacht worden van elkaar te verschillen.

Als eerste blijkt dat de gerapporteerde positieve emoties lager zijn (p = 0.44) in de

verworpen verontschuldiging conditie (M = 2.44, SD = 0.68) ten opzichte van de

geaccepteerde verontschuldiging conditie (M = 2.74, SD = 0.63). De geen

verontschuldiging conditie (M = 2.49, SD = 0.70) en de aanvaarde verontschuldiging

conditie (M = 2.74, SD = 0.63) zijn niet significant verschillend van elkaar (p = 0.89).

Ook het verschil tussen de geen verontschuldiging conditie (M = 2.49, SD = 0.70) en

de verworpen verontschuldiging conditie (M = 2.44, SD = 0.68) is niet significant (p =

0.762).

Verschuiving van tijdstip 1 naar tijdstip 2. Wanneer de verschuiving in

gerapporteerde positieve emoties van tijdstip 1 naar tijdstip 2 bekeken wordt, blijkt er

een significante afname te zijn in de geen verontschuldiging conditie (p = 0.004) en in

de verworpen verontschuldiging conditie (p < 0.001). De aanvaarde verontschuldiging

conditie toont geen significante verschuiving in positieve emoties van tijdstip 1 naar

tijdstip 2 (p = 0.959).

Figuur 1: Grafische voorstelling van gerapporteerde positieve emoties op tijdstip 1 en

tijdstip 2 in functie van conditie.

2,00

2,20

2,40

2,60

2,80

3,00

Tijdstip 1 Tijdstip 2

Figuur 1.

Geen verontschuldiging Verworpen verontschuldiging

Geaccepteerde verontschuldiging

23

Negatieve emoties. Na het bekijken van de gerapporteerde positieve emoties

worden de gerapporteerde negatieve emoties bekeken. Hiervoor wordt opnieuw

gebruik gemaakt van repeated measures ANOVA met tijdstip (tijdstip 1 versus tijdstip

2) als within-subject factor en conditie (geen verontschuldiging versus verworpen

verontschuldiging versus geaccepteerde verontschuldiging) als between-subject factor.

Ook voor negatieve emoties wordt er een significant hoofdeffect van tijdstip

vastgesteld, F(1,121) = 89.72, p < 0.001, etap2 = 0.425. Dit wijst op een significante

daling in gerapporteerde negatieve emoties van tijdstip 1 (M = 3.73, SD = 0.66) naar

tijdstip 2 (M = 3.19, SD = 0.85). Verder wordt ook een significante tweewegsinteractie

vastgesteld tussen tijdstip en conditie, F(2,121) = 16.27, p < 0.001, etap2 = 0.212. Dit

wijst erop dat de eerder aangegeven daling in negatieve emoties afhankelijk is van de

conditie waarin participanten zich bevinden. Deze interactie wordt hieronder verder

besproken op basis van pairwise comparisons.

Tijdstip 1. Er blijken op tijdstip 1 geen significante verschillen (alle ps > 0.202)

in de gerapporteerde negatieve emoties tussen de drie condities (geen

verontschuldiging: M = 3.72, SD = 0.63, verworpen verontschuldiging: M = 3.83, SD =

0.66 en geaccepteerde verontschuldiging: M = 3.65, SD = 0.69).

Tijdstip 2. Allereerst blijkt de gemiddelde score op de negatieve emotieschaal

significant lager (p < 0.001) in de geen verontschuldiging conditie (M = 3.06, SD =

0.89) dan in de verworpen verontschuldiging conditie (M = 3.73, SD = 0.72). Ten

tweede blijkt de gemiddelde score op de negatieve emotieschaal in de geaccepteerde

verontschuldiging conditie (M = 2.77, SD = 0.85) significant lager (p < 0.001) dan in de

verworpen verontschuldiging conditie (M = 3.73, SD = 0.72). Tenslotte blijkt de

gemiddelde score op de negatieve emotieschaal marginaal significant lager (p < 0.089)

in de geaccepteerde verontschuldiging conditie (M = 2.77, SD = 0.64) dan in de geen

verontschuldiging conditie (M = 3.06, SD = 0.89).

24

Verschuiving van tijdstip 1 naar tijdstip 2. Uiteindelijk wordt de verschuiving

van gerapporteerde negatieve emoties bekeken van tijdstip 1 naar tijdstip 2. Een

significante afname van negatieve emoties wordt vastgesteld in de geen

verontschuldiging conditie (p < 0.001) en in de geaccepteerde verontschuldiging

conditie (p < 0.001). In de verworpen verontschuldiging conditie is er geen significante

afname van negatieve emoties (p = 0.313).

Figuur 2: Grafische voorstelling van gerapporteerde negatieve emoties op tijdstip 1 en

tijdstip 2 in functie van conditie.

Tweede Emotieschaal

Rust. De variabele rust wordt opnieuw geanalyseerd met behulp van ANOVA,

waarbij rust de afhankelijke variabele vormt en conditie (geen verontschuldiging versus

verworpen verontschuldiging versus geaccepteerde verontschuldiging) de

onafhankelijke variabele vormt. Er wordt een significant effect vastgesteld van conditie,

F(2,121), p < 0.001, etap2 = 0.34.

De scores op de rust-schaal zijn het hoogst in de geaccepteerde verontschuldiging

conditie (M = 3.61, SD = 0.79), gevolgd door de scores in de geen verontschuldiging

conditie (M = 2.64, SD = 1.01) en het laagst in de verworpen verontschuldiging conditie

(M = 1.89, SD = 1.16). Alle drie de condities verschillen significant van elkaar (alle ps <

0.001).

2,00

2,50

3,00

3,50

4,00

Tijdstip 1 Tijdstip 2

Figuur 2.

Geen verontschuldiging Verworpen verontschuldiging

Geaccepteerde verontschuldiging

25

Opluchting. Het onderzoeken van de variabele opluchting gebeurt ook op

basis van ANOVA met ditmaal opluchting als afhankelijke variabele en conditie (geen

verontschuldiging versus verworpen verontschuldiging versus geaccepteerde

verontschuldiging) als onafhankelijke variabele. Er blijkt een significant effect te zijn

van conditie op de verkregen opluchting-scores, F(2,121), p < 0.001, etap2 = 0.394.

De scores op de opluchting-schaal zijn het hoogst in de geaccepteerde

verontschuldiging conditie (M = 4.43, SD = 0.78), gevolgd door de scores in de geen

verontschuldiging conditie (M = 2.96, SD = 1.17) en het laagst in de verworpen

verontschuldiging conditie (M = 2.44, SD = 1.20). De gerapporteerde scores op de

onrust-schaal verschillen significant in de drie condities (alle ps < 0.028).

Voldoening. Ook de variabele voldoening wordt onderzocht op basis van

ANOVA met voldoening als afhankelijke variabele en conditie (geen verontschuldiging

versus verworpen verontschuldiging versus geaccepteerde verontschuldiging) als

onafhankelijke variabele. Er blijkt een significant effect te zijn van conditie, F(2,121) =

48.81, p < 0.001, etap2 = 0.447.

De scores op de voldoening-schaal zijn het hoogst in de geaccepteerde

verontschuldiging conditie (M = 4.74, SD = 0.81), gevolgd door de verworpen

verontschuldiging conditie (M = 2.93, SD = 0.73) en het laagst in de geen

verontschuldiging conditie (M = 2.86, SD = 1.33). De gerapporteerde scores op de

voldoening-schaal zijn significant lager (p < 0.001) in de geen verontschuldiging

conditie ten opzichte van de geaccepteerde verontschuldiging conditie en significant

lager (p < 0.001) in de verworpen verontschuldiging conditie dan in de geaccepteerde

verontschuldiging conditie. De scores in de geen verontschuldiging conditie en

verworpen verontschuldiging conditie verschillen niet significant van elkaar (p = 0.761)

26

Figuur 3: Grafische voorstelling van gerapporteerde positieve emoties (rust, opluchting

en voldoening) in functie van conditie.

Onrust. Om de variabele onrust te onderzoeken wordt gebruikt gemaakt van

ANOVA met onrust als afhankelijke variabele en conditie (geen verontschuldiging

versus verworpen verontschuldiging versus geaccepteerde verontschuldiging) als

onafhankelijke variabele. Op basis van deze analyse wordt een significant effect van

conditie vastgesteld, F(2,121), p < 0.001, etap2 = 0.144.

De scores op de onrust-schaal zijn het hoogst in de verworpen verontschuldiging

conditie (M = 4.87, SD = 1.08), gevolgd door de score in de geen verontschuldiging

conditie (M = 4.33, SD = 1.10) en het laagst in de geaccepteerde verontschuldiging

conditie (M = 3.79, SD = 1.12). De gerapporteerde onrust-scores verschillen in de drie

condities allemaal significant van elkaar (alle ps < 0.028).

Angst. Ook de variabele angst wordt onderzocht op basis van ANOVA. Angst

vormt hierbij de afhankelijke variabele en conditie (geen verontschuldiging versus

verworpen verontschuldiging versus geaccepteerde verontschuldiging) vormt hierbij de

onafhankelijke variabele. Op basis van deze analyse kan er geen hoofdeffect van

conditie vastgesteld worden F(2,121) = 1.78, p = 0.174, etap2 = 0.028.

0

1

2

3

4

5

Rust Opluchting Voldoening

Figuur 3.

Geen verontschuldiging Verworpen verontschuldiging

Geaccepteerde verontschuldiging

27

De scores op de angst-schaal verschillen niet significant per conditie (alle ps < 0.08,

geen verontschuldiging conditie: M = 4.95, SD = 0.15, verworpen verontschuldiging

conditie: M = 4.88, SD = 0.15 en geaccepteerde verontschuldiging conditie: M = 4.58,

SD = 0.15).

Frustratie. Tot slot wordt ook de variabele frustratie geanalyseerd op basis van

ANOVA met frustratie als afhankelijke variabele en conditie (geen verontschuldiging

versus verworpen verontschuldiging versus geaccepteerde verontschuldiging) als

onafhankelijke variabele. Er blijkt een significant effect te zijn van conditie, F(2,121) =

111.99, p < 0.001, etap2 = 0.649.

De scores op de frustratie-schaal zijn het hoogst in de verworpen verontschuldiging

conditie (M = 4.87, SD = 0.95), gevolgd door de geen verontschuldiging conditie (M =

3.34, SD = 1.05) en het laagst in de geaccepteerde verontschuldiging conditie (M =

1.81, SD = 0.79). De drie condities verschillen allemaal significant van elkaar (alle ps <

0.001).

Figuur 4: Grafische voorstelling van gerapporteerde negatieve emoties (onrust, angst

en frustratie) in functie van conditie.

0

1

2

3

4

5

6

Onrust Angst Frustratie

Figuur 4.

Geen verontschuldiging Verworpen verontschuldiging

Geaccepteerde verontschuldiging

28

Bespreking en conclusie

Interpretatie van de resultaten

Hypothese 1. De eerste hypothese veronderstelt dat proefpersonen in de

geaccepteerde verontschuldiging conditie en proefpersonen in de verworpen

verontschuldiging conditie gemiddeld meer positieve emoties en minder negatieve

emoties rapporteren dan proefpersonen uit de geen verontschuldiging conditie. Bij het

bekijken van de positieve emoties is er geen significant verschil op te merken in de

geaccepteerde verontschuldiging conditie van tijdstip 1 naar tijdstip 2. Hieruit wordt

geconcludeerd dat de aanvaarding van de verontschuldiging weinig effect had op de

ervaring van positieve emoties. In de twee andere condities zorgt het lezen van het

scenario voor een significante daling van positieve emoties, al is deze daling sterker in

de verworpen verontschuldiging conditie dan in de geen verontschuldiging conditie.

Proefpersonen uit de geaccepteerde verontschuldiging conditie rapporteren inderdaad

meer positieve emoties dan proefpersonen uit de geen verontschuldiging conditie.

Proefpersonen uit de verworpen verontschuldiging conditie rapporteren daarentegen

minder positieve emoties dan proefpersonen uit de geen verontschuldiging conditie. Op

de rust-schaal, opluchting-schaal en de voldoening-schaal, die tevens alle drie

positieve emoties representeren, rapporteren proefpersonen in het algemeen meer

positieve emoties in de geaccepteerde verontschuldiging conditie ten opzichte van de

geen verontschuldiging conditie en ten opzichte van de verworpen verontschuldiging

conditie. Op geen enkele schaal rapporteren proefpersonen significant hogere scores

op positieve emoties in de verworpen verontschuldiging conditie tegenover de geen

verontschuldiging conditie.

Bij het bekijken van de negatieve emoties, kan geen significant verschil opgemerkt

worden in de verworpen verontschuldiging conditie gaande van tijdstip 1 naar tijdstip 2.

Dit wijst erop dat het lezen van het scenario waarin de verontschuldiging werd

verworpen amper effect had op de ervaring van negatieve emoties. De geen

verontschuldiging conditie en de geaccepteerde verontschuldiging conditie vertonen

een significante daling van negatieve emoties.

29

De scores in de geen verontschuldiging conditie zijn slechts marginaal significant

verschillend van de scores in de geaccepteerde verontschuldiging conditie.

Daarbovenop rapporteren proefpersonen meer, in plaats van minder, negatieve

emoties in de verworpen verontschuldiging conditie tegenover de geen

verontschuldiging conditie. Op de onrust- en de frustratie-schaal, die beide negatieve

emoties representeren, rapporteren proefpersonen minder negatieve emoties in de

geaccepteerde verontschuldiging conditie tegenover de geen verontschuldiging

conditie. Echter, in de verworpen verontschuldiging conditie rapporteren proefpersonen

meer negatieve emoties dan in de geen verontschuldiging conditie. Bij de angst-schaal

kan er geen hoofdeffect van conditie vastgesteld worden. Dit kan mogelijks verklaard

worden door een mismatch tussen de benaming van de angst-schaal en de items van

de schaal (nl. ‘Ik ben ongerust over de mogelijke negatieve consequenties van de

situatie’ en ‘Ik maak me (nog steeds) zorgen om het meisje nadat ik de ziekenkamer

verlaat.’), die eerder bezorgdheid dan angst meten. De eerste hypothese wordt niet

bevestigd op basis van de bovenstaande interpretaties aangezien, aangezien enkel bij

de geaccepteerde verontschuldiging conditie meer positieve en minder negatieve

emoties gerapporteerd worden tegenover de geen verontschuldiging conditie.

Hypothese 2. De tweede hypothese stelt dat het aanbieden van een

verontschuldiging, gevolgd door de acceptatie hiervan, zorgt voor meer positieve en

minder negatieve emoties dan het aanbieden van verontschuldiging wanneer deze niet

geaccepteerd wordt. Proefpersonen in de geaccepteerde verontschuldiging conditie

rapporteren zoals verwacht meer positieve emoties, ook op de opluchting-, rust- en

voldoening-schaal, ten opzichte van proefpersonen in de verworpen verontschuldiging

conditie. Daarbovenop rapporteren proefpersonen ook minder negatieve emoties in de

geaccepteerde verontschuldiging conditie ten opzichte van de verworpen

verontschuldiging conditie. Dezelfde resultaten worden gelijkerwijs vastgesteld bij de

onrust- en frustratie-schaal. Ook bij de angst-schaal rapporteren proefpersonen minder

negatieve emoties in de geaccepteerde verontschuldiging conditie tegenover de

verworpen verontschuldiging conditie, al zijn deze verschillen niet groot genoeg om

een significant hoofdeffect van conditie op angst vast te stellen. Wanneer de angst-

schaal vanwege haar ongunstige opstelling achterwege wordt gelaten, liggen alle

overige resultaten in lijn met de tweede hypothese. De tweede hypothese kan op deze

manier wel bevestigd worden.

30

Implicaties van de Resultaten

In de inleiding van deze scriptie werd reeds aangehaald dat mensen meer spijt ervaren

over de dingen die ze niet gedaan hebben dan over de dingen die ze wel gedaan

hebben (Gilovich & Medvec, 1995). Hetzelfde principe geldt bij verontschuldigingen, al

wordt de acceptatie of weigering van een verontschuldiging hier nog niet in rekening

gebracht: Individuen ervaren in het algemeen meer spijt bij het uitblijven van een

verontschuldiging dan bij het aanbieden van een verontschuldiging (Exline, Deshea, &

Holeman, 2007). Spijt over het niet verontschuldigen duidt op de ervaring van

onopgeloste schuld, terwijl spijt over het wel verontschuldigen eerder duidt op

gevoelens van woede en het protesteren tegen onschuld. Daar waar spijt vanwege het

niet aanbieden van een verontschuldiging vaak gepaard gaat met frustraties tegenover

zichzelf, gaat spijt over het wel aanbieden van een verontschuldiging eerder gepaard

met frustraties tegenover de andere partij. Dit kan leiden tot het gevoel gefaald te

hebben in het genomen risico om zich kwetsbaar op te stellen.

Indien de acceptatie of afwijzing van een verontschuldiging wel in rekening wordt

gebracht, blijkt de conclusie niet zo zwart-wit te zijn. Wanneer de positieve emoties op

tijdstip 2 in deze studie bekeken worden, kan een duidelijke afwijking vastgesteld

worden van de geaccepteerde verontschuldiging conditie tegenover de andere twee

condities. Dit betekent dat individuen meer positieve emoties ervaren na een

geaccepteerde verontschuldiging dan wanneer zij zich niet verontschuldigen of

wanneer deze verontschuldiging verworpen wordt. Als vervolgens de negatieve

emoties op tijdstip 2 bekeken worden, kan een afwijking van de verworpen

verontschuldiging conditie vastgesteld worden ten opzichte van de andere twee

condities. Dit toont aan dat individuen meer negatieve emoties ervaren na een

verworpen verontschuldiging dan wanneer zij zich niet verontschuldigen of wanneer

deze verontschuldiging geaccepteerd wordt. Deze twee merkwaardigheden tonen aan

dat positieve en negatieve emoties verschillend geaffecteerd kunnen worden.

Een mogelijke verklaring hiervoor is het negativiteitseffect, wat eenvoudig te definiëren

is als de grotere impact van een negatieve evaluatie dan van een even intensieve

positieve evaluatie (Peeters & Czapinski, 1990). Dit betekent dat een potentiële kost

meer doorweegt dan een potentiële winst bij het maken van een risicovolle beslissing.

31

Gebaseerd op deze informatie kan verondersteld worden dat de emotionele en sociale

risico’s die vasthangen aan het aanbieden van een verontschuldiging meer doorwegen

dan de mogelijke positieve consequenties die ervaren worden bij het aanbieden van

een verontschuldiging, indien deze geaccepteerd wordt. Dit kan eventueel verklaren

waarom individuen de keuze maken om zich niet te verontschuldigen, ondanks de

voordelen die een geaccepteerde verontschuldiging met zich meebrengt.

Gebaseerd op de resultaten van de huidige studie kan verondersteld worden dat het

aanbieden van een verontschuldiging, gevolgd door de acceptatie hiervan voor de

dader de meest gunstige situatie vormt. Desondanks is dit argument niet voldoende om

van het slachtoffer te verwachten dat deze een verontschuldiging zal aanvaarden. De

vraag die hieruit volgt is in hoeverre de acceptatie van een verontschuldiging en

dusdanig de vergiffenis van het slachtoffer noodzakelijk is opdat de dader zichzelf kan

vergeven. Snow (1993) omschrijft zelfvergeving als een intra-persoonlijk concept dat

enkel betrekking heeft op het individu zelf. Hij beargumenteert dit door te stellen dat

interpersoonlijke vergiffenis en zelfvergiffenis los staan van elkaar, aangezien

interpersoonlijke vergiffenis mogelijk is zonder de aanwezigheid van zelfvergiffenis.

Hughes (1994) draait de rollen om en stelt de vraag in hoeverre zelfvergiffenis mogelijk

is zonder de aanwezigheid van interpersoonlijke vergiffenis. Het literaire onderzoek

omtrent zelfvergiffenis en factoren die hierop invloed uitoefenen is helaas beperkt.

Bovendien wordt zelfvergiffenis in de literatuur vaak, onterecht, omschreven als een

dichotoom concept waarbij een simplistisch onderscheid gemaakt wordt tussen de

aanwezigheid of afwezigheid ervan (Hall & Fincham, 2005).

Het effect van de acceptatie of weigering van een aangeboden verontschuldiging toont

in breder perspectief het belang en voordeel van een dialoog tussen daders en

slachtoffers binnen dit vertrouwensherstelproces. “Herstel betekent niet ‘alles is weer

bij het oude’, maar eerder ‘We kunnen elk onze weg weer verderzetten, een weg

waarop we leren omgaan met diepe wonden en littekens” (Cocquyt, 2019). Aan het

woord is Sabine Coquyt, lichaamstherapeute en auteur van het boek ‘Het spijt me’,

waarin ze schrijft over de kracht van bemiddeling na een verkeersongeval door zowel

veroorzakers als (nabestaanden van) slachtoffers aan het woord te laten.

32

Het boek pleit voor meer kennis omtrent het bestaan van slachtoffer-daderbemiddeling

en benadrukt het ontegensprekelijk belang hiervan in het verwerkingsproces van beide

partijen. Ook hedendaagse organisaties, zoals Moderator vzw, het Forum voor

Herstelrecht en Bemiddeling, kunnen binnen dit vertrouwensherstelproces een

belangrijke rol spelen door slachtoffers en daders de mogelijkheid te bieden om met

elkaar in dialoog te treden.

Beperkingen en Aanbevelingen voor Toekomstig Onderzoek

Vanuit een interesse in de weinig besproken daderpositie in het vertrouwens-

herstelproces, dient deze studie zich te focussen op basisprocessen, zoals het

aanbieden van verontschuldigingen en het effect van de reactie van het slachtoffer

hierop. De afbakening tot basisprocessen beperkt de mogelijkheid tot het onderzoeken

van situationele omstandigheden evenals randfactoren die mogelijks een invloed

kunnen uitoefenen op de gevonden effecten. Het introductiegedeelte van deze scriptie

schuift reeds verschillende factoren naar voor die invloed uitoefenen op de effectiviteit

van een verontschuldiging, zoals het geslacht van beide partijen en het kanaal

waarlangs een boodschap wordt aangeboden. Tezelfdertijd kunnen al deze factoren

ook een invloed uitoefenen op de belevenis van de dader na een acceptatie of

weigering van een verontschuldiging.

Ook culturele invloeden evenals de invloed van persoonlijkheid op de beleving van

vertrouwensherstelprocessen kunnen interessante pistes zijn voor toekomstig

onderzoek. Zo is Need for closure (NFC) een persoonlijkheidstrek die vaak terugkeert

in de context van verontschuldigingen. Deze persoonlijkheidstrek weerspiegelt de

behoefte aan afsluiting en definitieve antwoorden en is typerend voor mensen die een

voorkeur hebben voor orde, structuur, voorspelbaarheid en stabiliteit (Webster &

Kruglanski, 1998; Todor, 2014). Naar toekomstig onderzoek toe is het interessant om

NFC te bekijken vanuit het standpunt van de dader en de vraag te stellen naar de mate

waarin daders anders omgaan met verontschuldigingen (en de acceptatie of weigering

hiervan) afhankelijk van individuele verschillen in NFC.

33

Deze scriptie maakt gebruik van een online scenariostudie. Deze vorm van onderzoek

biedt de mogelijkheid om situaties te evalueren die proefpersonen niet eigenhandig

meegemaakt hebben, waardoor 1) een uitgebreidere doelgroep kan geselecteerd

worden en 2) te hoge emotionele betrokkenheid vermeden wordt en dusdanig de

resultaten niet kan beïnvloeden, al zorgt te lage emotionele betrokkenheid mogelijks

ook voor vertekende resultaten. Participanten gaven aan dat de inleving moeilijk verliep

bij het scenario waarin de dader zich niet verontschuldigt tegenover het slachtoffer,

aangezien dit gedrag ingaat tegen het beeld dat participanten over zichzelf reeds

vormden.

Een mogelijke verklaring voor de moeilijke inleving in dit scenario is het bestaan van

een sociaal script waar kinderen reeds vanaf de kindertijd mee geconfronteerd worden.

Dit script stelt dat daders zich bij een overtreding steeds dienen te verontschuldigen en

dat slachtoffers deze verontschuldiging steeds dienen te aanvaarden (Risen &

Gilovich, 2007). Het herhalend voorkomen van dit script en het opmerken van de

voordelen die het script oplevert voor de sociale positie van zowel de dader als het

slachtoffer, zorgt ervoor dat het aanbieden of accepteren van een verontschuldiging

een geautomatiseerde reactie wordt. Dit script is sterk ingebakken in ons sociaal

functioneren, waardoor individuen zich impliciet verplicht voelen om zich na het

voordoen van een overtreding te verontschuldigen of een aangeboden

verontschuldiging te aanvaarden, zelf wanneer deze actie niet oprecht is (Darby &

Schlenker, 1989).

Het gehanteerde onderscheid tussen positieve en negatieve emoties in deze studie,

waarop proefpersonen het verkregen scenario dienen te evalueren, is bovendien

volledig arbitrair. Doorheen de literatuur zijn verschillende taxonomieën terug te vinden

met betrekking tot emoties, elk met eigen argumenten om emoties in verschillende

categorieën onder te verdelen. Het onderscheid tussen positieve en negatieve emoties

is slechts één van talloze categorisaties. Daarenboven kan dit onderscheid berusten op

verschillende motieven. Zo zal een taxonomie gebaseerd op interne behoeftes een

categorisatie maken van positieve en negatieve emoties gebaseerd op het onderscheid

tussen enerzijds een toestand van herstelde homeostase en anderzijds een toestand

van verstoorde homeostase. Een taxonomie gebaseerd op externe prikkels

daarentegen zal het onderscheid tussen positieve en negatieve emoties linken aan de

hedonistische of aversieve functie van mogelijke prikkels die emoties oproepen

(Jarymowicz & Imbir, 2015).

34

Tenslotte werd in het onderdeel Implicaties van de Resultaten reeds aangehaald dat

positieve en negatieve emoties hoogstwaarschijnlijk verschillend geaffecteerd worden.

Dit doet de vraag oprijzen hoe positieve en negatieve emoties nu precies gerelateerd

zijn aan elkaar. Verschillende onderzoeken tonen reeds een omgekeerd evenredige

verband aan tussen positief en negatief affect wanneer emoties gedurende een korte

tijdsspanne geregistreerd worden (Diener, Larsen, Levine, & Emmons, 1985; Diener &

Emmons, 1984). Bij een emotionele gebeurtenis kan de ervaring van een sterke

polarisatie ontstaan, waarbij individuen enerzijds zeer positieve emoties of anderzijds

zeer negatieve emoties ervaren. Plutchick (1980) nuanceert dit door te stellen dat het

ook mogelijk is om gemengde gevoelens te ervaren waarbij er zowel positieve als

negatieve elementen aanwezig zijn binnen dezelfde emotie. Wanneer emoties

gedurende een langere tijdsperiode worden geregistreerd, houdt het reeds eerder

gevonden omgekeerd evenredig verband geen stand. Er wordt geconcludeerd dat

positief en negatief affect nagenoeg volledig onafhankelijk zijn van elkaar en dus als

twee aparte concepten dienen bekeken te worden. De resultaten van de huidige studie

bieden verdere empirische evidentie voor het gegeven dat positieve en negatieve

emoties verschillend geaffecteerd kunnen worden.

Conclusie

Deze studie beoogt het effect te onderzoeken bij de dader van een afwijzing of

aanvaarding op een aangeboden verontschuldiging. Het onderzoek maakt gebruik van

een scenariostudie waarbij proefpersonen één van drie mogelijke scenario’s krijgen te

lezen en dit dienen te evalueren op basis van positieve en negatieve emoties. Een

eerste hypothese veronderstelt dat het aanbieden van een verontschuldiging, ongeacht

de acceptatie ervan, zorgt voor meer positieve en minder negatieve emoties. Deze

hypothese kan niet bevestigd worden op basis van de geanalyseerde resultaten

aangezien enkel een aanvaarde verontschuldiging (maar niet een verworpen

verontschuldiging) zorgt voor meer positieve en (marginaal significant) minder

negatieve emoties dan geen verontschuldiging. Vervolgens wordt meer specifiek

gekeken naar het effect van het wel of niet accepteren van een reeds aangeboden

verontschuldiging. Een tweede hypothese veronderstelt dat het aanbieden van een

verontschuldiging, gevolgd door de acceptatie hiervan, zorgt voor meer positieve en

minder negatieve emoties dan het aanbieden van een verontschuldiging wanneer deze

niet wordt geaccepteerd.

35

Alle schalen, met uitzondering van de angst-schaal (die uiteindelijk geen goed

opgestelde schaal bleek te zijn) tonen resultaten die in lijn liggen met deze hypothese.

De tweede hypothese wordt dusdanig wel bevestigd.

Deze studie doelt erop naast de positie van het slachtoffer ook de positie en de keuzes

van de dader in het vertrouwensherstelproces te belichten. De voor- en nadelen van

het aanbieden van een verontschuldiging worden bij de dader steeds zorgvuldig

afgewogen vooraleer over te gaan naar actie. Deze scriptie geeft een mogelijke

verklaring waarom individuen de keuze maken om zich niet te verontschuldigen

ondanks de voordelen die een geaccepteerde verontschuldiging met zich meebrengt.

Het aantonen van het risico op de weigering van een verontschuldiging en de

mogelijke negatieve consequenties hiervan doen hopelijk meer begrip krijgen in de

keuzes die de dader binnen dit delicate proces maakt.

36

Referenties

Allan, A. (2007). Apology in civil law: A psycho-legal perspective. Psychiatry,

Psychology and Law, 14(1), 5-16.

Bies, R. J., & Tripp, T. M. (1996). Beyond distrust. Trust in organizations, 246-260.

Bottom, W. P., Gibson, K., Daniels, S., & Murnighan, J. K. (2002). When talk is not

cheap: Substantive penance and expressions of intent in the reestablishment of

cooperation. Organizational Science, 13, 497-513.

Brown, P., & Levinson, S. C. (1987). Politeness: Some universals in language

usage (Vol. 4). Cambridge university press.

Butler Jr, J. K., & Cantrell, R. S. (1984). A behavioral decision theory approach to

modeling dyadic trust in superiors and subordinates. Psychological reports, 55(1),

19-28.

Child, J., & Rodrigues, S. B. (2004). Repairing the breach of trust in corporate

governance. Corporate Governance: An International Review, 12(2), 143-152.

Cocquyt, S. (2019). Het spijt mij. Berchem: EPO vzw

Cressey, D. R. (1950). The criminal violation of financial trust. American Sociological

Review, 15(6), 738-743.

Darby, B. W., & Schlenker, B. R. (1989). Children's reactions to transgressions: Effects

of the actor's apology, reputation and remorse. British Journal of Social

Psychology, 28(4), 353-364.

Darby, B. W., & Schlenker, B. R. (1989). Children's reactions to transgressions: Effects

of the actor's apology, reputation and remorse. British Journal of Social

Psychology, 28(4), 353-364.

Dhami, M. K. (2012). Offer and acceptance of apology in victim-offender

mediation. Critical Criminology, 20(1), 45-60.

Diener, E., & Emmons, R. A. (1984). The independence of positive and negative

affect. Journal of personality and social psychology, 47(5), 1105.

Diener, E., Larsen, R. J., Levine, S., & Emmons, R. A. (1985). Intensity and frequency:

dimensions underlying positive and negative affect. Journal of personality and

social psychology, 48(5), 1253.

37

Elangovan, A. R., Auer-Rizzi, W., & Szabo, E. (2007). Why don't I trust you now? An

attributional approach to erosion of trust. Journal of Managerial

Psychology, 22(1), 4-24.

Exline, J. J., Deshea, L., & Holeman, V. T. (2007). Is apology worth the risk?

Predictors, outcomes, and ways to avoid regret. Journal of Social and Clinical

Psychology, 26(4), 479-504.

Frantz, C. M., & Bennigson, C. (2005). Better late than early: The influence of timing on

apology effectiveness. Journal of Experimental Social Psychology, 41(2), 201-

207.

Gabarro, J. (1978). Numerical analysis of thermal denaturation of nucleic

acids. Analytical biochemistry, 91(1), 309-322.

Gambetta, D. (ed), 1988. Trust: Making and Breaking Cooperative Relations.

Blackwell: New York.

Gilovich, T., & Medvec, V. H. (1995). The experience of regret: What, when, and

why. Psychological review, 102(2), 379.

Goffman, E. (\955). On face-work. Psychiatry: Journal for the Study of Interpersonal

Processes. i 8, 213-231.

Hall, J. H., & Fincham, F. D. (2005). Self–forgiveness: The stepchild of forgiveness

research. Journal of social and clinical psychology, 24(5), 621-637.

Hughes, P. M. (1994). On forgiving oneself: A reply to Snow. The Journal of Value

Inquiry, 28(4), 557-560.

Kiger, P. J. (2004). The art of the apology. Workforce Management, 83(10), 57-60.

Kim, P. H., Dirks, K. T., & Cooper, C. D. (2009). The repair of trust: A dynamic bilateral

perspective and multilevel conceptualization. Academy of Management

Review, 34(3), 401-422.

Kim, P. H., Dirks, K. T., Cooper, C. D., & Ferrin, D. L. (2006). When more blame is

better than less: The implications of internal vs. external attributions for the repair

of trust after a competence-vs. integrity-based trust violation. Organizational

Behavior and Human Decision Processes, 99(1), 49-65.

38

Kim, P. H., Ferrin, D. L., Cooper, C. D., & Dirks, K. T. (2004). Removing the shadow of

suspicion: the effects of apology versus denial for repairing competence-versus

integrity-based trust violations. Journal of applied psychology, 89(1), 104.

Leunissen, J. M., De Cremer, D., & Folmer, C. P. R. (2012). An instrumental

perspective on apologizing in bargaining: The importance of forgiveness to

apologize. Journal of Economic Psychology, 33(1), 215-222.

Leunissen, J. M., De Cremer, D., Folmer, C. P. R., & Van Dijke, M. (2013). Journal of

Experimental Social Psychology, 49(3), 315-324.

Levin, S. (2004). Perceived group status differences and the effects of gender,

ethnicity, and religion on social dominance orientation. Political

Psychology, 25(1), 31-48.

Lount Jr, R. B., Zhong, C. B., Sivanathan, N., & Murnighan, J. K. (2008). Getting off on

the wrong foot: The timing of a breach and the restoration of trust. Personality

and Social Psychology Bulletin, 34(12), 1601-1612.

Moore, S. A. (1995). The role of trust in social networks: formation, function and

fragility. Nature conservation, 4, 148-154.

Nancy Snow, "Self-forgiveness," The Journal of ValueInquiry 27 (1993): 75-80.

Ohbuchi, K. I., & Sato, K. (1994). Children's reactions to mitigating accounts:

Apologies, excuses, and intentionality of harm. The Journal of Social

Psychology, 134(1), 5-17.

Pavlovic, D. (2008, October). Dynamics, robustness and fragility of trust.

In International Workshop on Formal Aspects in Security and Trust (pp. 97-113).

Springer, Berlin, Heidelberg.

Peeters, G., & Czapinski, J. (1990). Positive-negative asymmetry in evaluations: The

distinction between affective and informational negativity effects. European

review of social psychology, 1(1), 33-60.

Plutchik, R. (1980). Emotion. A psychoevolutionary synthesis.

Ren, H., & Gray, B. (2009). Repairing relationship conflict: How violation types and

culture influence the effectiveness of restoration rituals. Academy of Management

Review, 34(1), 105-126.

39

Risen, J. L., & Gilovich, T. (2007). Target and observer differences in the acceptance of

questionable apologies. Journal of personality and social psychology, 92(3), 418.

Robbennolt, J. K. (2006). Apologies and settlement levers. Journal of Empirical Legal

Studies, 3(2), 333-373.

Scher, S. J., & Darley, J. M. (1997). How effective are the things people say to

apologize? Effects of the realization of the apology speech act. Journal of

psycholinguistic research, 26(1), 127-140.

Schlenker, B. R., & Darby, B. W. (1981). The use of apologies in social

predicaments. Social Psychology Quarterly, 271-278.

Schweitzer, M. E., Hershey, J. C., & Bradlow, E. T. (2006). Promises and lies:

Restoring violated trust. Organizational Behavior and Human Decision

Processes, 101, 1-19.

Takaku, S. (2001). The effects of apology and perspective taking on interpersonal

forgiveness: A dissonance-attribution model of interpersonal forgiveness. The

Journal of social psychology, 141(4), 494-508.

Tomlinson, E. C., Dineen, B. R., & Lewicki, R. J. (2004). The road to reconciliation:

Antecedents of victim willingness to reconcile following a broken promise. Journal

of Management, 30, 165-187.

Walfisch, T., Van Dijk, D., & Kark, R. (2013). Do you really expect me to apologize?

The impact of status and gender on the effectiveness of an apology in the

workplace. Journal of Applied Social Psychology, 43(7), 1446-1458.

Warr, P. B., Barter, J., & Brownbridge, G. (1983). On the independence of positive and

negative affect.

Zilzer, S. J., & Frantz, C. M., (2002). The inXuence of timing on apology eVectiveness:

Exploring the phenomenon of a “too late” apology. Poster presented at the

Annual Meeting of the American Psycho- logical Society, New Orleans, LA.

40

Bijlagen

Bijlage 1

Hieronder staan 20 woorden die verschillende gevoelens en emoties beschrijven. Duid

aan in welke mate jij je zo voelt. Duid telkens één optie aan gaande van 1 (helemaal

niet) tot 5 (uitermate).

- Geïnteresseerd

- Slim

- Opgewonden

- Overstuur

- Sterk

- Schuldig

- Angstig

- Vijandig

- Enthousiast

- Trots

- Prikkelbaar

- Alert

- Beschaamd

- Bezield

- Nerveus

- Beslist

- Aandachtig

- Zenuwachtig

- Actief

- Bang

41

Bijlage 2

Gelieve onderstaande stellingen te lezen. Duid aan in welke mate de stellingen voor

jou van toepassing zijn gaande van 1 (helemaal niet van toepassing) tot 6 (helemaal

van toepassing).

- Ik voel me opgejaagd over de situatie.

- Het voelt alsof er een last van mijn schouders is gevallen.

- Na het gesprek voel ik me tot rust gekomen.

- Ik ben ongerust over de mogelijke negatieve consequenties van de situatie.

- Ik ben tevreden over de manier waarop ik de situatie heb aangepakt.

- Ik voel me opgelucht nadat ik de ziekenkamer verlaten heb.

- Het gesprek is niet verlopen zoals ik had gepland.

- Het gesprek met het meisje gaf me voldoening.

- Na het gesprek voelde ik me (nog steeds) gespannen over de situatie.

- Ik voel me gefrustreerd na het gesprek.

- Ik maak me (nog steeds) zorgen om het meisje nadat ik de ziekenkamer

verlaat.

- Ik voel me ontspannen wanneer ik de ziekenkamer verlaat.

42

Bijlage 3

Je zingt luidkeels mee met de radio terwijl je met de auto aan het rijden bent. Net op

tijd zie je dat je links moet indraaien. Je geeft een ruk aan het stuur, rijdt bruusk de

straat in en raakt een fietser. De fietser is een vrouwelijke studente op weg naar haar

les. Je stopt, stapt uit en helpt het meisje om recht te staan. Het meisje heeft pijn maar

lijkt verder niet gewond. Uit voorzorg wordt besloten toch de ambulance te bellen.

Wanneer de ambulance weg is, zie je dat het meisje haar rugzak vergeten is. Je besluit

langs het ziekenhuis te passeren en de rugzak terug te brengen naar het meisje.

43

Bijlage 4

Scenario 1: Aangekomen op de kamer van het meisje geef je de rugzak terug.

Je wenst het meisje nog een prettige dag en verlaat de kamer.

Scenario 2: Aangekomen op de kamer van het meisje geef je de rugzak terug.

Je geeft aan dat jij je schuldig voelt, spijt hebt van jouw onoplettend gedrag en dat je

de verantwoordelijkheid van het ongeval volledig op jou neemt. Tenslotte vraag je of je

nog iets voor het meisje kan doen. Het meisje wuift jouw opmerking weg en geeft aan

“dat ze daar nu niets mee is”. Ze vraagt je om de ruimte te verlaten.

Scenario 3: Aangekomen op de kamer van het meisje geef je de rugzak terug.

Je geeft aan dat jij je schuldig voelt, spijt hebt van jouw onoplettend gedrag en dat je

de verantwoordelijkheid van het ongeval volledig op jou neemt. Tenslotte vraag je of je

nog iets voor het meisje kan doen. Het meisje bedankt je voor jouw aanbod. Ze

aanvaardt je verontschuldiging en geeft aan dat dit iedereen had kunnen overkomen.