Het Dagboek van de Mensheid –

hoe de Hebreeuwse

bijbel ontstond

Carel P. van Schaik Department of Anthropology

Socio-ecologie ecologie & ‘life history’ à sociale system

Ecologische  Niche  

Sociaal  Systeem  

Psychologie  

socio-ecologie

Socio-ecologie: basisprincipes

van

Scha

ik 2

016

Ecologische  Niche  

Sociaal  Systeem  

Psychologie  

functie-mechanisme link

Socio-ecologie <-> Psychologie

Socioecologie ßà Psychologie Een voorbeeld: Laponder vs Gibbon

§  Vrouwtjes  zoeken  erlkaar  op  

§  Vluchten  naar  de  grond  

§  Vrouwtjes  intolerant  tegenover  elkaar  

§  Vermijden  de  grond  

Functie en mechanisme

GEDRAG  

ul#mate  oorzaken  

Tinbergen 1963

e.g.  egalitair  gedrag  

Wanneer? Waaruit?

Selectie voor een functie is altijd selectie van een mechanisme

development  proximate  oorzaken  

Hoe? (ontwikkeling)

Hoe? (hier & nu)

Waarom? (functie?)

We waren jager-verzamelaars over 2M jaar geleidelijk geëvolueerd

bronnen:  cultuelel  antropologie/  ethnographie,  archeologie,  genomics    

J.-V. werken intensief samen: opgelegd door het nomadisch leven

Mensapen zijn onafhankelijk, Jager-verzamelaars werden onderling afhankelijk

Onze Universele Menselijke Natuur een deel-lijstje

1.  Sociale  voorkeuren,  vaak  normatief  gekleurd  §  medelijden  en  voorkeur  voor  eerlijk  delen  §  voorkeur  voor  conformiteit  §  voorkeur  voor  sociale  gelijkheid,  aDeur  van  despoten  §  sterk  verlangen  naar  sociale  geborgenheid  §  geobsedeerd  met  reputatie  §  gerechtigheidsgevoel,  zucht  naar  fairness  §  warm  gevoel  bij  gecoördineerde  samenwerking  §  uitgesproken  bias  voor  eigen  groep  in  sociale  regels  

2.  Onze  menselijke  manier  van  denken:  cognitive  biases  §  alle  causaliteit  is  sociaal  à  zoeken  acteur  achter  de  handeling  

(hyperactive  agency  detection  device)  

(cultureel variabele) geloofsinhoud

Ecologische  Niche  

Sociaal  Systeem  

Psychologie  

Geloofs-­‐Systeem  

Socio-ecologie van geloof jager-verzamelaar ‘religie’

§  Geloofs-­‐systeem:    cultureel  opgebouwd  op  grond  van  aangeboren  voorkeuren  

Comte 1842; Wright 2009; Bellah 2009; Bering 2011

§  Basis:  universeel  geloof  in  voorouders  &  bovennatuurlijke  wezens  à  animistisch  

§  Functie:  proto-­‐wetenschappelijke  verklaring  vh  universum;  vermijden  van  rampspoed;  groepscohesie  

In den beginne…..

was de menselijke natuur

§  Jagen-­‐verzamelen  vereist  een  geëvolueerd  psychologische  fundament:  §  een  aantal  sterke  socio-­‐positieve  preferenties,  vaak  normatief  gekleurd  

§  een  specifieke  wijze  van  denken  (“cognitive  biases”,  waarbij  gebeurtenissen=  handelingen)  

veel  alfa-­‐wetenschappers  staan  zeer  sceptisch  tegenover  deze  reconstructie:  “een  mening,  of  zelfs  politieke  agenda”

Is er een menselijke natuur? Ja! ‘consiliente’ aanwijzingen 1.  Ethnografie  van  jager-­‐verzamelaars  

–  inclusief  de  allereerste  geschreven  bronnen  

2.  Gezichtsuitdrukkingen  –  ‘cooperative  eye’s,  blozen,  glimlach,  lach  

3.  Kinderontwikkeling  –  (ook)  egalitaire  preferenties,  medelijden,  egoïsten  bestraffen  

4.  Gedrag  van  moderne  mensen  –  bijdragen  aan  ‘dictator  games’,  ‘  public  goods  games’,  onderbewuste  

effecten  van  toeschouwers  

5.  Archeologie  –  tekenen  van  ongelijkheid  pas  na  ontstaan  van  nederzettingen  

6.  Genetica  –  scherpe  afname  van  relatieve    ‘effective  population  size’  van  mannen  

na  ontstaan  van  landbouw  

En toen kwam de landbouw…. voedsel produceren i.p.v. vergaren

Mattison et al. 2016

P  1ka  BP  

10ka  BP  

100ka  BP  

1Ma  BP  

10Ma  BP  

Effecten van voedselproductie in stappen

1.  Nomadisme  à  Sedentisme  (à  Zwerflandbouw)  Ø  meer  parasitaire  ziektes  

Ø  gevoeliger  voor  droogtes,  overstromingen  

Ø  knaagdieren  (+ziektes)  in  voorraden  

2.  Zwerflandbouwà  Intensieve  landbouw  met  lastdieren  en  ploegen  Ø  veel  nieuwe  ziektes,  vooral  van  dieren  

Ø  ongelijkheid,  patriarchaat,  met  alle  consequenties  

3.  Stammenà  Staten  en  Steden  Ø  ziektes  verbreiden  zich  beter  door  handel  en  contact  

Ø  sterke  toename  in  ongelijkheid  

Ø  anonimiteit  (reputatie-­‐effecten  weg,  meer  misdaad)  

Ø  sterke  toename  in  oorlogsgeweld  

Clark 2006; Crawford 2007; Flannery & Marcus 2013; van Schaik & Michel 2016

Overvzicht van netto veranderingen levensonderhoud en sociale organizatie

mobile  foraging  

sedentary  foraging  

horticul-­‐ture  

horticulture  (advanced)  

agriculture  (plows)  

macro-­‐bands  

chiefdoms   early    states  

tribes   later  states  

1.8  Mya   13  kya   10  kya   6  kya   5  kya  

Nolan & Lenski 2009

Dit gebeurde zeer snel maar regionaal grote verschillen

05,000 VC10,000 VC15,000 VC

100

50

% w

erel

dbev

olki

ng

jager-­‐verzamelaars  

Nolan & Lenski 2009

Ø  alle  veranderingen  gebaseerd  op  culturele  vernieuwingen!  

Bollongino et al. 2013

ca  6-­‐5  kya  

eerste  bijbel-­‐boeken    

Patriarchaat - Problemen

verdedigbaar privé eigendom (land, dieren, vastgoed)

defensieve  &  offensieve  mannen-­‐alliantie  

patriarchaat  (patrilinealiteit,  patrilocaliteit)  

primogenituur  polygynie  

concurrentie  onder  zonen  conflicten  vaders-­‐zonen  

concurrentie  onder  vrouwen  

sociale  ongelijkheid  (klassenmaatschappij)  

veel  arme  mannen  

geweld  

Effecten van intensieve landbouw hogere reproductieve ongelijkheid

Karmin et al. 2015

Y chromosome diversity (male contribution)

mt-DNA diversity (female contribution)

Mechanismen:  1)  meer  polygynie  2)  overnames  

geloofsinhoud

Ecologische  Niche  

Sociaal  Systeem  

Psychologie  

Geloofs-­‐Systeem  

0

20

40

60

80

100

% a

ctiv

e su

prem

e cr

eato

r

Lenski 1970; Moor 2009

De socio-ecologie van geloof ”religies hebben ook een ecologische niche”

Hoe religie veranderde reacties op nieuwe omstandigheden

Roes & Raymond 2003; Peoples & Marlowe 2012;see also Atran & Henrich 2010; Wade 2015

speciale  priesters,  grote  tempels,  grote  offers  

De bijbel als reactie op die veranderingen

Genesis vertelt over het verleden oorspronkelijke toestand: Jagen & Verzamelen

Gen.   Tekst   interpretatie  

2:15   “Zo  nam  de  HEERE  God  den  mens,  en  zette  hem  in  den  hof  van  Eden,  om  dien  te  bouwen,  en  dien  te  bewaren”  

Wij  waren  jager-­‐verzamelaars  (ihb.  de  mannen)  

2:25   “En  zij  waren  beiden  naakt,  Adam  en  zijn  vrouw;  en  zij  schaamden  zich  niet”  

In  warme  gebieden,  bedekken  JV  alleen  hun  genitaliën  

Genesis documenteert de overgang landbouw als straf

Gen.   Tekst   interpretatie  

3:18,  3:19  

“en  gij  zult  het  kruid  des  velds  eten  ”  &  “In  het  zweet  uws  aanschijns  zult  gij  brood  eten”  

1)  Vooral  mannen  zagen  opgeven  van  jacht  als  straf;  

2)  boeren  werken  langere  uren  dan  JV  

3:23   “Zo  verzond  hem  de  HEERE  God  uit  den  hof  van  Eden,  om  den  aardbodem  te  bouwen,  waaruit  hij  genomen  was”  

1)  moesten  Jagen-­‐Verzamelen  opgeven;  

2)  landbouw  is  straf!  

Genesis documenteert de overgang de vrouw extra bestraft

Gen.   Tekst   interpretatie  

3:13   “En  de  HEERE  God  zeide  tot  de  vrouw:  Wat  is  dit,  dat  gij  gedaan  hebt?  ”  

Zwerflandbouw  als  verzamelen-­‐  wrs.  door  vrouwen  uitgevonden  (mannen  bleven  nog  jagen)  

3:16   “Tot  de  vrouw  zeide  Hij:  Ik  zal  zeer  vermenigvuldigen  uw  smart,  namelijk  uwer  dracht;  met  smart  zult  gij  kinderen  baren;  en  tot  uw  man  zal  uw  begeerte  zijn,  en  hij  zal  over  u  heerschappij  hebben”  

1)  boerinnen  hebben  problemen  bij  geboorte  

2)  geboortecijfer  >  2  x  hoger  3)  paarbindingen  worden  

exclusief  4)  man  is  de  baas  

Consequenties vd landbouw individuele kwaliteit vs populatie

§  oorzaken?  –  minder  actiefà  geboortecijfer  ì  

–  ziektes,  ondervoedingà  sterftecijfer  ì  

pop. groei (%/yr)a: 0.0015 0.1

G S G S

Gro

ei (%

/yr)

J.-V.

boeren

a: H. Meller, unpubl.

levenskwaliteitî    §  kleiner  §  kortere  levensduur  

Bocquet-Apell 2011; Cohen & Crane-Kramer 2007

Het Oude Testament geanalyseerd Genesis post-paradijs

§  Verdrijving  uit  het  paradijs  –  gezien  als  straf  voor  onze  zonden  (ß  uitvinding  van  privébezit)  –  straf:  voedsel  zelf  produceren  

§  Andere  rampen  volgden:  –  broers  die  broers  ombrengen  (ß  concurrentie  in  rijke  families  om  erfenis)  –  vernietigende  overstromingen  (ß  kwetsbaar  voor  milieurampen)  –  zondige  steden  (ß  in  steden  veel  ziektes,  bedrog,  geweld)  –  de  problemen  van  de  partiarchen  (ß  conflicten  in  polygyne  families)  

Ø De  bijbel  begint  met  een  samenvatting  van  alle  dramatische  veranderingen  na  ontstaan  van  de  landbouw!  –  die  veranderingen  werden  als  straf  gevoeld,  in  toekomst  te  vermijden  –  er  waren  geen  kant  &  klare  oplossingen  è  dagboek!  

De logica van Moses’ Monotheisme het culturele beschermingssysteem

catastrofale  gebeurtenis  (milieu,  sociaal)  

Laat  ons    dit  analyseren:  diagnose  

Inhoud  van  Gods  normen  gevonden  

Catastrofe  is  straf  

We  hebben    God’s  normen    overtreden  

Geboden  geformuleerd  

§  Geen  geboden  nodig  voor  menselijke  natuur  §  hou  van  je  jonge  kinderen  §  slaap  met  je  eega  §  volg  de  gouden  regel  in  familie  

Ø  geboden  weerspiegelen  vermoedelijk  een  mismatch  tussen  menselijke  natuur  en  de  nieuwe  culturele  regels  

1.  Gij  zult  geen  andere  goden  voor  Mijn  aangezicht  hebben.  

2.  Gij  zult  u  geen  gesneden  beeld,  noch  enige  gelijkenis  maken,  van  hetgeen  boven  in  den  hemel  is…  

3.  Gij  zult  den  Naam  des  Heeren  uws  Gods  niet  ijdellijk  gebruiken.  

4.  Gedenkt  den  sabbatdag,  dat  gij  dien  heiligt…  

5.  Eert  uw  vader  en  uw  moeder…  6.  Gij  zult  niet  doodslaan.  7.  Gij  zult  niet  echtbreken.  8.  Gij  zult  niet  stelen.  9.  Gij  zult  geen  valse  getuigenis  

spreken  tegen  uw  naaste.  10.  Gij  zult  niet  begeren  uws  

naasten  huis;  gij  zult  niet  begeren  uws  naasten  vrouw…..  

De Tien Geboden

No   Bron  van  conflict  met  menselijke  natuur  

1-­‐4   internaliseer  monotheisme,  ook  al  past  het  niet  bij  ons  natuurlijke  animisme:  essentieel  voor  autoriteit  van  alle  613  geboden  

5   accepteer  de  strenge  familieregels  van  het  partiarchaat,  inclusief  unfaire  primogenituur  

6   onderdruk  wraakgevoelens;  ouderenraad  (later:  staat)  handhaaft  recht  

7,  10  

respecteer  de  nieuwe  seksuele  moraal:  trouw  in  paarband  en  ondergeschiktheid  vd  vrouw  

8,  10  

onderdruk  verlangen  on  te  nemen  wat  niet  in  iemand’s  handen  is  

9   anonimiteit  maakt  liegen  affectiever  (en  brengt  grotere  voordelen)  

1.  Gij  zult  geen  andere  goden  voor  Mijn  aangezicht  hebben.  

2.  Gij  zult  u  geen  gesneden  beeld,  noch  enige  gelijkenis  maken,  van  hetgeen  boven  in  den  hemel  is…  

3.  Gij  zult  den  Naam  des  Heeren  uws  Gods  niet  ijdellijk  gebruiken.  

4.  Gedenkt  den  sabbatdag,  dat  gij  dien  heiligt…  

5.  Eert  uw  vader  en  uw  moeder…  6.  Gij  zult  niet  doodslaan.  7.  Gij  zult  niet  echtbreken.  8.  Gij  zult  niet  stelen.  9.  Gij  zult  geen  valse  getuigenis  

spreken  tegen  uw  naaste.  10.  Gij  zult  niet  begeren  uws  

naasten  huis;  gij  zult  niet  begeren  uws  naasten  vrouw…..  

De Tien Geboden

Het Oude Testament geanalyseerd Rest vd Torah (Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium)

A.  Vestigen  vh  monotheisme  B.  Formuleren  vh  culturele  catastrofenbeschermingssystem:  

Ø Bescherming  tegen  ziektes  en  rampen  

Ø Verzachting  van  het  patriarchaat  Ø Tot  de  orde  roepen  van  manchtigen/  koningen  

(uniek)  

Ø Terugkeer  tot  de  waarden  der  Jager-­‐Verzamelaars  

“Design features” van God Resistentie tegen weerlegging

Kenmerk   Functie  Collectieve  bestraffing  

iedereen  heeft  er  belang  bij  om  op  anderen  te  letten:  straf  van  zondaars  als  zelcescherming  

Wonderen   versterkt  geloof  in  almachtige  God  

Maak  twijfel  levens-­‐gevaarlijk  

maakt  dat  mensen  het  vermijden  om  te  twijfelen  

Ingewikkelde  rituelen  

maakt  het  mogelijk  elke  tegenslag  te  zien  als  gebrek  aan  respect  t.o.v.  God  

Goed  opgeleide  priesters  

garandeert  uniforme  goddelijke  boodschap  à  geen  risico  van  tegenstrijdige  interpretaties  van  Gods  wil    

Monotheisme  botst  met  menselijke  natuur  à  strikte  regels  nodig!  

NB:  vermoedelijk  niet  bewust  ontworpen  ß  stabiel  evenwicht  

Menselijke Natuur en Geloofsinhoud voorspellingen over stabiliteit

§  “Psychological  constraints  orient  human  minds  when  they  learn,  teach,  remember,  choose,  endorse  or  transform  all  sorts  of  culturally  transmitted  information.  As  a  result,  cultural  forms  that  fit  those  constraints  tend  to  stabilize.”1  

1: Morin 2002, after Atran et al.

Compatibility with human nature

Stab

ility

over

tim

e

Verenigbaarheid m. menselijke natuur stabiliteit van geloofsinhoud

Torah   Mensellijke  Natuur   Latere  correctie  (Latere    delen  vd  Hebreeuwse  bijbel,  NT/  Christendom)  

Eén  enkele  God   menselijke  natuur  is  animistisch  

Jezus,  Maria,  demonen,  engelen,  Duivel,  duizenden  heiligen  

God  niet  aseelden   Veel  te  abstract   Aseelden  van  God,  Jesus  toegestaan  

God  is  mannelijk   ervoor  veel  godinnen   Maria  

God  beloont  goede  mensen  niet  altijd  

gezien  als  unfair   God  beloont  na  de  dood  

Zieken  isoleren   medelijden  met  zieken   Zieken  verzorgen  is  God’s  werk  

Geen  wonderen  meer  

CREDs  blijven  nodig  om  contra-­‐intuitieve  inhouden  te  bevestigen  

Jesus,  heiligen  en  standbeelden  doen  veel  wonderen  

God  straft  (moreel  correct)  

goede  mensen  straffen  niet  

Duivel  is  kwaadaardig;  God  stelt  gelovigen  slechts  op  de  proef  

Conclusies

1.  De  menselijke  natuur  heeft  zich  gevormd  als  aanpassing  aan  het  leven  als  jager-­‐verzamelaar  

2.  “Religie”  was  lang  een  proto-­‐wetenschappelijk    verklaringsmodel  van  de  wereld:  het  veronderstelde  handelingen  van  (vele)  bovennatuurlijke  acteurs  

3.  Veranderingen  in  middelen  van  bestaan    à  veranderingen  in  sociale  organisatie  à  changes  in  geloofs-­‐systeem  

4.  Waar  monotheisme  ontstond,  werden  rampen,  ziekten,  lijden  en  sociaal  onrecht  verklaarbaar  (Gods  straf)  

5.  Het  vroege  Jodendom  fungeerde  als  cultureel  beschermings-­‐systeem,  met  als  doel  oorspronkelijke  J-­‐V  toestand  terug  te  brengen  

6.  Latere  veranderingen  in  het  monotheistische  geloofs-­‐systeem  kunnen  gezien  worden  als  pogingen  de  mismatch  met  de  menselijke  natuur  te  reduceren.