Grammatica van het dialect van Bree · 2016-03-07 · Vocalisering 158 31 van Medeklinkers V....

Grammatica van het dialect van Bree

Jozef Dupont

Editie Bart Lutsch, Michiel de Vaan en met medewerking van JanGoossens

bronniet eerder verschenen

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/dupo002gram01_01/colofon.php

© 2014 dbnl / erven Jozef Dupont / Bart Lutsch / Michiel de Vaan / Jan Goossens

Voorwoord

In 2012 liet Jan Goossens een artikel het licht zien waarin hij de gepubliceerde delenvan Jozef Dupont's Het dialect van Bree (1910-1911, 1914-1920, 1922) vergeleekmet andere dialectbeschrijvingen van Vlaamse steden uit de Leuvense school vanColinet, namelijk van Aalst (door Colinet in 1896), Leuven (Goemans in 1897),Tongeren (Grootaers in 1908-1909 en 1910-1911), Hasselt (door Grootaers en Graulsin 1930, maar daterend van 1913) en Aarschot (Pauwels 1958, maar reeds in 1923als proefschrift voltooid). Dupont's gepubliceerde beschrijvingen van het dialect vanBree zijn onvolledig: ze dekken slechts de klankleer en ook die maar ten dele. Maarin het Archief Dialectologie van de Universiteit Leuven bevindt zich in denalatenschap vanDupont (1885-1961) een handgeschreven versie van het ontbrekendedeel van de klankleer. Dupont zelf is aan publicatie daarvan nooit toegekomen.Goossens heeft nu het handschriftelijke, ongepubliceerde deel van Dupont's studienader bekeken en vergeleken met de reeds gepubliceerde delen. Niet alleen blijkthet handschrift in omvang bijna even groot te zijn als de honderd jaar geledenverschenen artikelen, maar ook bevat het dialectologisch en taalhistorischbelangwekkende inzichten in het dialect van Bree van rond 1900. In zijn artikel geeftGoossens enkele summiere voorbeelden, die volstaan om iedereen die met de materievertrouwd is te overtuigen van de wenselijkheid om de tekst wereldwijd beschikbaarte maken en te houden.

Ondergetekende heeft uit naam van de Vereniging voor Limburgse Dialect- enNaamkunde de eerste stappen daartoe genomen. Dankzij financiële steun van degemeente Bree was het mogelijk om een groot deel van het transcriptiewerk aan hethandschrift (vanaf pagina 153) te laten uitvoeren door de heer Bart Lutsch, studentte Leuven. Na enkele correctierondes heb ik tenslotte een woordindex gemaakt ophet geheel van Het dialect van Bree, zodat geïnteresseerden vanuit de Nederlandselemmata kunnen zoeken naar Breese dialectwoorden van rond 1900. De websiteDigitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (www.dbnl.org) was direct bereidom de transcriptie op te nemen in hun databank van Nederlandse taalkunde endialectologie. Het is mij een genoegen om op deze plek Jan Goossens, Bart Lutsch,de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren alsmede de stad Bree hartelijkte danken voor hun medewerking aan dit project.

Michiel de Vaan

Leiden, mei 2014

Toelichting

De transcriptie vermeldt tussen rechte haken de paginanummers van Dupont'smanuscript (door Goossens 2012 ‘Eerste ms.’ genoemd) en tussen ronde haken deparagraafnummers zoals door Dupont toegekend. Die paragraafnummering beginthieronder bij 17 en sluit daarmee direct aan bij Dupont 1922, die tot en met paragraaf16 was gekomen. De paragrafen zijn veelal onderverdeeld in subparagrafen (1o, 2o,3o, enz.), waarin soms met behulp van letters (a, b, c, ...) weer verdereonderverdelingen zijn gemaakt.

Jozef Dupont, Grammatica van het dialect van Bree

De lay-out van onderstaande transcriptie volgt grotendeels die van Dupont'sgepubliceerde dialectbeschrijving in Leuvensche Bijdragen.Zowordt vetdruk gebruiktvoor Breese dialectwoorden en cursiefdruk voor Standaardnederlandse vertalingendaarvan en voor woorden uit andere talen die door Dupont ter illustratie toegevoegdworden. De bladspiegel volgt voor zover mogelijk die van Dupont's handschrift. Welis af en toe een witregel toegevoegd tussen paragrafen en aanmerkingen waar datons inziens de overzichtelijkheid ten goede komt. De interpunctie is hier en daargeüniformeerd, zo zijn bijvoorbeeld punten toegevoegd na afkortingen en aan hetzinseindewaar die in Dupont's handschrift zonder duidelijke reden ontbreken. Immers,Dupont moet ooit van plan zijn geweest zijn handschrift voor de druk te bewerken,en hij zou dan ook zeker dergelijke details hebben gecorrigeerd.Wel laten weDupont'ssysteem van interpunctie als zodanig in tact, bijvoorbeeld zijn gebruik van depuntkomma (;) om verschillende vormen te onderscheiden, en de frequente spatievoor en na een komma.

Alle voetnoten die Dupont aangeeft met (x) zijn volledig overgenomen.Potloodaantekeningen zijn niet overgenomen behalve als ze nuttig leken bij het lezenvan de transcriptie, met name waar het gaat om doorstrepingen of aanduidingen vantwijfel. Tenslotte gebruikt Dupont hoofdletters in fonetische weergaven wanneer hetom een plaats- of persoonsnaam gaat. Die zijn in de transcriptie vaak vervangen doorkleine letters.

De afkortingen van talen zoals die in het ms. voorkomen zijn niet geheel eenvormig.Om zoeken te vergemakkelijken, hebben we ze geüniformiseerd conform deafkortingen op p. 195 van Dupont 1910-1911. Het zijn:

AalsterschAalst.

AngelsaksischAgs.

FranschFr.

GermaanschGerm.

HoogduitschHgd.

LatijnLat.

LeuvenschLeuv.

MiddelduitschMd.

MiddelhoogduitschMhd.

MiddellatijnMlat.

MiddellimburgschMlimb.

MiddelnederduitschMnd.

MiddelnederlandschMndl.

NieuwnederlandschNdl.

naastn.

OudfranschOfr.


OudhoogduitschOhd.

OudnoorschOn.

OudnederfrankischOnfr.

OudsaksischOs.

RomaanschRom.

spreek uitspr.

TongerschTong.

WestgermaanschWgerm.

geworden tot<

ontstaan uit>

Dupont schrijft dan eens cf. dan eens cfr. Dit verschil is integraal overgenomenin de transcriptie. Merk op dat Dupont de tekens < en > precies omgekeerd gebruiktvergeleken met het hedendaagse gebruik, waarin < ‘is ontstaan uit’ en > ‘werd tot’betekenen.

Referenties:Dupont, Jozef. 1910-1911. Het dialect van Bree. Eene phonetisch-historischestudie. Leuvensche Bijdragen 9, 193-212. [inleiding en § 1-3]Dupont, Jozef. 1914-1920. Het dialect van Bree. Leuvensche Bijdragen 12,135-186. [§ 4-7]Dupont, Jozef. 1922. Het dialect van Bree. Leuvensche Bijdragen 14, 33-168.[§ 8-16]Dupont, Jozef. 2014. Het dialect van Bree. Electronische uitgave. Hasselt:Vereniging voor Limburgse Dialect- en Naamkunde. [§ 17-54].Goossens, Jan. 2012. De studie van Jozef Dupont over het dialect van Bree.Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Toponymie & Dialectologie84, 157-169.

Hieronder volgt eerst eenOverzicht van de gebruikte fonetische tekens.Daarna volgenpagina [130] tot en met [249] van het manuscript alsmede de index. De inhoud vanhet gedeelte na de toelichting bestaat uit de volgende hoofdstukken (volgens deindeling van Dupont zelf, met zijn paginanummering):

§paginanr.

17-26130Eerste Hoofdstuk. De tweeklanken

26149Tweede Hoofdstuk Wijzigingen van betoondeklinkers en tweeklanken

26-27149De UmlautI.

28152De BrechungII.

29153De VerkortingIII.

30156DeSamentrekking

IV.


31158VocaliseringvanMedeklinkers

V.

32159Wijziging derklinkers voor r

VI.

33161Wijziging derklinkers voor

VII.

andereconsonanten

34162Rekking ingeslotenlettergreep

VIII.

35163De svarabhaktiIX.

36-43165Derde Hoofdstuk Medeklinkers in hoofd- enbijtonige lettergrepen

44-511197Vierde Hoofdstuk De klanken der toonlooze enbijtonige lettergrepen

52-54236Vijfde Hoofdstuk Sandhi of Zinphonetiek

Index

Overzicht van de gebruikte fonetische tekens

De drukletters die Dupont in zijn gepubliceerde delen in de dialectwoorden gebruiktkonden allemaal direct overgezet worden in het hier gebruikte font (Times NewRoman extended), met uitzondering van de hogemiddenvocaal u, waarvan bij Duponthet rechterstokje minder hoog reikt dan het linker. Aangezien er geen oppositiebestaat met een ander teken, gebruiken we hier u voor de weergave. Een anderverschil zit hem in de tweeklank oú, waarvan de o niet helemaal gelijk is aan een oelders: het cirkeltje is niet geheel dicht. Aangezien er geen oppositie is met een anderetweeklank ou, kan met transliteratie als oú worden volstaan.

Hieronder volgt een overzicht van de klinker- en medeklinkertekens die in Dupont'sgepubliceerde werken voorkomen, en die hier worden overgenomen. De klanken enhun voorbeeldwoorden volgen zoveel mogelijk de presentatie van Dupont zelf inDupont 1909-1910: 203-212.

I. Vocalen

1 De facto gaan § 44-49 over de toonaccenten in hoofdtonige lettergrepen, en alleen §50-51over toonloze en bijtonige lettergrepen.


Ongeronde vocalen

Voorbeeld alsgebruikt in detranscriptie

BeschrijvingSymbool in detranscriptie

Symbool datDupont gebruikt

kat (‘kat’)Korte fortismiddelachtervocaal

aa

vā.der (‘vader’)Lange lenismiddelachtervocaal

āā

ké.nd (‘kind’)Korte fortismiddelvoorvocaal

éé

bé2d (‘bed’)Korte fortismiddelvoorvocaal

é2é2

l .f (‘lief’)Lange lenismiddelvoorvocaal

pèn (‘pen’)Korte fortisbenedenvoorvocaal

èè

w .k (‘week’)Lange lenisbenedenvoorvocaal

kenon (‘kanon’)Korte fortismiddentussenvocaal(‘sjwa’)

ee

dik (‘dik’)Korte fortisbovenvoorvocaal

ii

di2n (‘dun’)Korte fortisbovenvoorvocaal

i2i2

vırlézen(‘verliezen’)2

Minimale vocaalmet I2 kleur

ıı

2 In een aantal gevallen is bij de voorbereiding van de digitale tekst dit teken door een i meteen punt erboven vervangen. Dit geeft, wanneer men op de accentueringsverhoudingen inde betreffende (meerlettergrepige) woorden let, geen aanleiding tot verkeerde lezing.


Geronde vocalen




zón (‘zon’)Korte lenismiddelachtervocaal

óó

g d (‘goed’)Lange lenismiddelachtervocaal

kòp (‘kop’)Korte fortismiddelachtervocaal

òò

h st (‘haast’)Lange fortismiddelachtervocaal

II. Tweeklanken

De echte tweeklanken




smíi.r (‘smeer’)Het eerstebestanddeel is een

íiíi

zeer nauwe i(gesloten lenisvoorvocaal, ietwatnaar het middengeartikuleerd), hettweede bestanddeelis een i. (geslotenfortis voorvocaal)

rúud (‘rood’)Verbinding tusseneen gesloten lenis

úuúu

middenvocaal meteen fortis geslotenmiddenvocaal


De onechte tweeklanken




pèi.tsen (‘met dezweep slaan’)

Verbinding van èmet de geslotenlenis voorvocaal die

èíèí

het eerstebestanddeel van íivormt.

geméi.n (‘gemeen’)Verbinding van émet de gesloten

éíéí

lenis voorvocaal diehet eerstebestanddeel van íivormt.

blií.ven (‘blijven’)Heeft dezelfdebestanddelen als íimaar andersom.

iíií

kaú.d (‘koud’)a + ú van de diftongúu

aúaú

goú.d (‘goud’)Combinatie van eenkorte fortis

oúoú

middenvocal(weiniglippenronding)

uú.t (‘uit’)Omgekeerdebestanddelen van uú

uúuú

III. Consonanten





laŋ (‘lang’ vrouw.ev.)

Nederlandse l.Uitgesproken mettamelijk hooggeheven tong.

ll

gewé. i(‘geweldig’)

gemouilleerde l

rúud (‘rood’)Nederlands r. Vaakhuig-r, maar ooktongpunt r.

rr

man (‘mand’)Nederlands m.mm

né. (‘neen’)Nederlands n.nn

r .kenen èn(‘rekenen en’)

Lange n die doorsandhi ontstaat

nn

wordt dan r .kenèn

i k m (h)em (‘ikkom hem’) wordtdan i k m

Lange m die doorsandhi ontstaat

mm

baŋ (‘bang’)Gutturale nasaalŋŋ

hè i (‘handig’)Gemouilleerde n

Plosieven

Stemloze plosieven




kíis (‘kaas’)Nederlandse kkk

uú.t (‘uit’)Nederlandse ttt


pla.nts (‘[jij] plant’)Nederlandse ppp

héí. en (‘houten’)Gemouilleerde t.Gemouilleerdemedeklinker in destrenge zin.

Stemhebbende plosieven




bóg2et (‘boekweit’)Stemhebbendegutturale plosief.‘Franse g’

g2g2

dúu.ren (‘doorn’)Nederlandse ddd

bedr gen(‘bedriegen)

Nederlandse bbb

benuú(‘benieuwd’)

Gemouilleerde d

Fricatieven

Stemloze fricatieven




i (‘ik’)Stemloos gutturaalfricatief

kíis (‘kaas’)Nederlands sss

fléí.ten (‘fluiten)Nederlandse fff


éí.f (‘scheef’)Gemouilleerde s.Geen gemouilleerdemedeklinker in destrenge zin maareen chuintante.

hoú.p (‘hulp’)Nederlandse hhh

Stemhebbende fricatieven en approximanten




l g en (‘liegen’)Stemhebbendegutturale fricatief.

gg

zaú.t (‘zout’)Nederlandse zzz

vúu.gil (‘vogel’)Nederlandse vvv

duù. i(‘duizend’)

Gemouilleerde z

míi.dirj ri(‘meerderjarig’)

Nederlands jjj

drè en (‘draaien’)Gereduceerde j

wíi.ten (‘weten’)Nederlandse www

aw2 (‘grendel’)Gereduceerde ww2w2

dā.x (‘dag’)Sleeptoon..

(niet weergegeven)Stoottoon||


[Eerste Hoofdstuk. lb/ De tweeklanken]

[130]

èí (è ) is:17.(17)

Ndl. aai uit Wgerm -âj-1o

drè en draaien Ohd. drâjan;krè en kraai Ohd. krâia;mè enmaaien; nè en naaien Ohd. nâjan;wè en waaien Ohd. wâjan hierbijwat verwè en iets *verwaaien d.i.speuren op het fransch ‘avoir ventde qqchose’; tè taai Ohd. zâhi;zè en zaaien Ohd. sâjan; krè enkraaien; bè en betten Ohd. bâjanHgd. bähen. Hierbij waarschijnlijk:enen óngebèí en klé2pel een*ongebaaide kluppel d.i. eenknuppel die niet in looistof gebet isom hem van zijne schors te ontdoenen glad te maken; figuurlijk: eenzware knuppel, een kerel van eenknuppel. Als gevoelswoord isóngebèí dan ook overgegaan inuitdrukkingen als: óngebèí esmíi 3 *ongebaaide smeer d.i. eeneafranseling, die tellen mag, en zelfsin óngebèíd v l buitengewoon veel.

nè. adv. rakelings Onfr. nāio =pene.

Aanm.De hier aangehaaldewoordenwerden alleen afzonderlijkgerangschikt om de vergelijkingmethet Ndl. te vergemakkelijken; zijstaan in het dialect volkomen gelijkmet de woorden van 2o. a.

Umlaut van dial. aú aw2 (cf. § 21)2o

De onderverdeelingen a) b) c) d)beantwoorden aan den 1o, 2o, 3o, 4o

van § 21.

3 Het teken komt niet voor in Duponts inventaris van klanken in Dupont 1909-1910, welgemouilleerde .


klèíken klauwtje;kèíken kauwke.

a)

Vergelijk ook nognè. (zie 1o in fine)met na.w2 nauw

kè elik naastkawelik kouwelijk

b)

bij kaú.d koud;èíken dimin. vanaw2 grendel (cf. §

21. 5o).

hèí kenhandschoentje;

c)

wèí.meskenwambuisje d.i.vestje.

hè conjunct. vanhebben Hgd. hätte;de indicat.

d)

[131]

is haw2 > hadda >habda > habaida.

Aanm. Misschien hooren hierbijnog: bezè. onz. gezond verstand,bezadigdheid; behè. gedrag, leven,lawijd (cf. Ndl. leven maken). Dezewoorden zouden kunnen ontstaanzijn uit *bisadida, *bihabida overtusschenvormen *besedde,*behedde.Voor het eerste vergelijkemen Ndl. bezadigd, voor het tweedeEng. to behave, behaviour; de Limb.Serm. kennen een subst. sedde =verzadiging. Twijfelachtig is ook:hem pè en zich moeite geven, zichafmatten, cf. Mnd. pedden = snelstappen.

Ndl. ei, ij, aai, ui, el: trèí.n trein;kaptèí.n kapitein; pelèí.s paleis;

3o

belèín balein; plèí.n plein;pastelèí.n porselein; firnèí.s fornuisMndl. fornais Fra. fournaise;


plevè plavei; lewèí.d lawaai,lawijd (cf. Salverda de Grave, Taalen Letter. 1905 bl. 25); kırzèkarsaai; klè. adj. kleiachtig, taai(ident. met het Ndl. subst. klei? cf.zaú.t adj. en subst. Ndl. zout); kèm. kei; kè vr. achterste subst. cf.Ndl. lichtekooi (?); uú.tkè enuitglijden; klapè klappei; wèí.dsweidsch (alleen met de beteekenisfijn, aangenaam, goed getroffen);sèísken sijsjeHgd. Zeisich; pèí.tsenverb. slaan met de zweep, slaan inhet algemeen cf. Hgd. Peitsche (?);hè en verb. met een zwaren hamerof een ander zwaar voorwerp slaan,ook gezegd van het zuchten bij dezehandeling, cf. ? Mndl. heien, Ohd.heia = hamer; verfó.mfè enverfommelen.

Aanm.1. In tè ır Ndl. telloor Hgd.Teller Ital. tagliere is de uitgemouilleerde l ontstaan. Meergebruikelijk is de vorm tel r.

Aanm.2. Zonderling zijn kè keiklapè klappei uú.tkè enuitglijden klè. kleiachtig.Hiervanzou klapè nog kunnen ontleendzijn, of zijn uitgang van woorden alshakenè hakkenei plevè plaveihebben overgenomen. De anderedrie

zijn wel inheemsch. Vooruú.tkè en zou men verwantschap

[132]

met kètsen Ndl. ketsenkunnenvermoeden en het op eenvorm *kedden terugbrengen (cf.hooger 2o d) en Aanm.). Voor deverhouding der stammen vergelijkemen Hgd. schwatzen Ndl. zwetsenmet Mhd. swadern.

Is misschien kè Ndl. kei doorkesè kasseisteen beïnvloed?; beide


woorden worden wel eens metelkaar verwisseld.

éí (é ) is:418.(18)

Ndl. ee of ei uit Wgerm. aiuitgenomen voor h, r, w en in

1o

auslaut. Het dialect gaat met hetHgd.

bléí.k bleek Ohd. bleich; béí.telbeitel; éí.d eed Ohd. eid; éí.n een;géí.sel geesel Ohd. geisla; gıréí.dNdl. gereed; héí.m adv. thuis cf.Ndl. heim; né. neen;mé. 1.Meimaand, 2. loovertak, ruiker, 3.geschenk op iemands feestdag, 4.deze feestdag zelf; réí.nm. grenswegtusschen twee stukken land; daarzulke wegen gewoonlijk doodloopen heeft het woord meestal alshoofdbeteekenis weg zonderuitgang, cf. Hgd. Rain, Ohd. rein enhet ablaut. Mndl. rijnwech; éí.fscheef, On. skeifr; réí.p vr. reep,hoepelOhd. reif; é. o. ei;wé. m.wei, hui; lé vr. lei Os. leia.

Samentrekking van vroeger -éíde-(met éí naar den 1o)

2o

wé weide; lé. en leiden; héheide; i spré ik spreid >*spreide; enz.

Samentrekking van vroegere: - ge-,- de-, i

3o

zéí.l zeilMndl. zeghel. Dit woordvinden we waarschijnlijk ook in deuitdrukking te zéíl gúu.n te zeile

4 Paragraaf 18 (p. 132-135) is in zijn geheel met een blauwe potloodstreep doorgehaald. Vooralop p. 132, in 1o en 2o, is voorts een groot aantal woorden doorgehaald (vermoedelijk doorDupont zelf) en is met potlood en met pen een aantal aantekeningen in de kantlijn geplaatst,die deels ook weer zijn doorgehaald. Voor een indruk van het geheel zie men het origineel.Ik geef hier de oorspronkelijke, eerste handgeschreven tekst weer, met weglating van delatere toevoegingen en met negering van de doorhalingen. De basis van Dupont's origineletekst lijkt mij hier in elk geval waarheidsgetrouw, wat de redenen voor de latere doorhalingenook geweest mogen zijn.


gaan d.i. te werk gaan, razen,schreeuwen; oorspronkelijk: stormluiden?

téíl teilLat. tegula; zéí.si zeisOhd.segisna segansa Os. sagisna;ómhéínen omheinen

[133]

éí.selik ijselijk Onfra. eiseliko Os.egislic;méí.stır meester Lat.

(18)

magister; Réí.ndır voornaam Ohd.Reinhard Raginhard; stéí.l adj. steilcf. Ohd. stëhhal = id.

slé slede Ohd. slita.

géí.s géí.t stéí.s stéí.t .2. 3.p.enkelv.van gaan, staan, Ohd. geist geit,steist steit

Ndl. ei, Ndl. ē voor vocaal, in devolgende Rom. woorden:

4o

pesté pastei; velé vallei; elégelei; Lé , Léíken Leo voornaam;Té Téíken Theodoor en deuitroep: (Jìzes van)marantadé es!uit ‘Jezus van Mater dei’?

Aanm. Tegenover pasté valéelé staan een aantal andere

woorden met è : kırwè kesèplevè Ndl. karwei kassei plavei.De oorzaak der verschillendeontwikkeling is mij duister: zijn dewoorden in verschillende periodenontleend, of staat misschien eeneserie onder Waalschen invloed?

Ndl. ij in ontleeningen aan de Kerk-en schooltaal of aan het Hgd.

5o

afgréí.sılik afgrijselijk: meestal inde uitdrukking éí.sılik-afgréí.sılikijselijk-afgrijselijk. Het tweedewoord zal uit het Ndl. overgenomenzijn en bijbehouden om het rijm het


het eerste; zé conjunct. Ndl. zijalleen in: Gòd zé gel fd God zijgeloofd; bìnedé en naastbìnedi en benedijen; tepéí.t naasttepíit tapijt, éí.ken naast íi.kenNdl.ijken Lat. icere (?); zwéí.n Ndl.zwijn alleen als scheldwoord; hetook voorkomende zwéí.nhó.ndwijstop Hgd. invloed, cf. Schweinhund.

ba.lkenbré. balgenbrij d.i. eenesoort brij gemaakt van varkensbloeden roggemeel.

[134]

Ontronding van vroegere ö̀ǘ alsumlaut van dial. oú Ndl. ou.

6o(18)

Uit Wgerm. aubehalve voor h, enalle dentalen:

a)

kéí.ps kéí.pt .2.3.p.enkelv. vankoú.pen koopen;déí.pen doopen;geléí.ven geloovenGot. galaubjan; héíthoofd Ohd. houbit;éígen verb. mikken*oogen > *augjan;stréí.pen stroopenMnd. stroufen;béígen buigenSermoenen bougenOhd. baugjan;réí.pselen opwellen,hoesten (gezegd vanmaaglijdenden)Hgd. räuspern;téínen toonen;léív(e) luifel vaneenen hoed Ohd.loubia; òp den léí.pop den loop; léí.piloopig (gezegd vanhonden); héí.pkenhoopje, héí.pmeerv.


van hoú.p hoop;knéí.p meerv. vanknoú.p knoop.

Aanm.1. Hierbijmoet ook vermeld:òpstéí.ken verb.opstoken, kwaadstoken, dat niet metstúu.ken stokenidentisch zijn kan eneen vorm *staukjanveronderstelt.

Aanm.2.Opmerkenswaardigzijn twee Onfra.woorden waar -oi-in plaats van -ou-geschreven wordtvoor volgende i, j:boigedon voorbougedon (cf. Ohd.bougen *baugjandial. béígen) en oigi(Glosse 550) nevenougit. Van Helten(Anfr. Gramm.Einleit. § 6. n enNota opGlosse 550)duidt beide vormenals schrijffouten.Verder staat inGlosse 261 eenmaalfroison voor freison.Bij de talloozeschrijffouten derOnfra. fragmentenvalt uit deze drievormen natuurlijkniets te besluiten:men mag er nogtansde vraag bij stellen:duiden deze vormenmisschien reeds opumlaut van ou? Kanin het dial. derpsalmen eenetendenz tot


ontrondingaanwezig geweestzijn?

Uit Wgerm. ol, ul(voor het ontstaanvan oú cf. § 3o):

b)

héí. en diminut.van hoú.t hout;wéí.ksken dimin.[van]

[135]

woú.k wolk;véí.ksken diminut.van voú.k volk.Daarnaastwé2.liksken envé2.liksken van denevenvormenwò.lik, vò.lik

Ontronding van vroegere ö̀üNdl. uivan verschillende oorsprong:

7o

fréí.t onz. fruit; fléí.t fluitMnd.floite; slé ır sluierMndl. sloierMhd. sloier; lé. luiMndl. loi; déí.tduitMndl. doit; téí.t vr. tuit d.i.blikken kan; téí.tıl *tuitel d.i. tuitvan eene kan, eenen koffiepot endergl. (men vergelijke de verwantevormen tuú.t vr. tuit d.i. papierenzakje, hoorntje Hgd. Tüte; túu.t tootm.);

déí.s déí.t .3.p. enkelv. van het verb.doenOhd. duois duoit dûis dûit duisduit; éíns schuinsch; spéí.tenspuiten.

Aanm. Zijn de twee laatste woordenjonge ontrondingen uithedendaagsche Ndl. ui, of staan zij


op eene lijn met Mndl. sloier, floiteen dergl.?

Zeker jong zijn de uitspraakHéí.smans van den eigennaamHuysmans, die van déíts duitsch,déítsla.nd Duitschland tegenoverde regelmatige maar weiniggehoorde: diíts, diítsla.nd en devoornaamTréíken Truitje tegenoverGíitri Geertruid(e)met i uit iíde(ií als umlaut van û naar § 19 3o b.)

ií (i ) is:19.(19)

Ndl. ij uit Wgerm. î:1o

biíz(e) vr. regenbui, storm Ohd.bîsa; knií.p vr. knipmesMnd. knîpEng. knife; li. en lijdenOhd. lîdan;lií.téí.ken litteeken Ohd.

lîhzeihhan; liíz(e) adv. zachtjes,zoetjes Ndl. lijze Sermoenen lislikeHgd. leise; klií.ster lijster Ohd.lîstara; sni en sneeuwen Ohd.snîwan; spi en spuwen Ohd.spîwan; tiíŋ tijding; wi ır vijverHgd.Weiher Lat. vivarium; vrií.tefVrijthof openbare plaats naast deKerk, vroeger

[136]

Kerkhof Onfra. frîthof Ohd. frîtenbeschutten; zií.p afloop van

(19)

keukenwater in boerenhuizen cf.Ags. sîpan Ndl zijpelen; zí vr.vergiettest cf. Ohd. sîhan Ndl.zijgen; ri en Ndl. rijgen Ohd.rîhan; pi en haú.sen *pijenhandschoenen d.i. dikke wittehandschoenen der werklieden; hetwoord haú.sen kan weggelatenworden: bijv. en pā.r pi en eenpaar *pijen cf. Ndl. pij; vriív(e)wreefOhd. rîhoMndl.wrighe;mií.tmijt Lat.mêta; krií.t krijt Lat. crêta;


zi vr. zijde; piín vr. pijn; spií.kır*spijker d.i. duivenkot Lat.spîcarium; tiín vr. tijn, waschkuipKiliaen tijneMlat. tîna

Ndl. ie, i, Hgd. ie; fransche i, ie injongere leenwoorden:

2o

giíde teugel Fra. guide; sırvií.s Fra.service;mezií.k muziek; peblií.kpubliek; femiíli familie; pırsiísFra. précis; kemiís kommies; sebiítdadelijk Fra. subit; Lewi Fra.Louis;Mıri Marie; sòptriínsoepkom Fra. terrine.

Aanm. Naast t .n Ndl. tin Hgd.Zinn, 16de-eeuw Zien staat tií.n,naast k zıl Ned. kiezel Ohd. chisilstaat kií.zıl. Daarvan is k zıl deregelmatige voortzetting van Ohd.chisil (cf. § 11, 1o). t .n zou die vaneenen i-stam *tini kunnen zijn,echter evengoed de dialectischewedergave van Hgd. Zien.

Ontronding van vroegere ǖ behalvevoor r.5 Deze ǖ kon ontstaan zijn

3o

uit Onfra. iu - Ndl.ie, ui:

a)

diíts duitsch, dietsch. In debeteekenis van hoogduitsch komthet woord zelden voor, men hoortbijna altijd déíts

[137]

(cf. § 18, 7o Aanm.). In debeteekenis van het eigen dialect leefthet woord nog in de uitdrukking: dètis plat diíts = dat is plat dietsch ! (=ge liegt !). Waarschijnlijk is dezeslechts de tweede helft van een

5 Dupont schrijft .


vroegere uitdrukking de liígs; dèt isplat diíts = ge liegt ! - zoo zegt menin het plat dietsch; di en Ndl.bedieden beduiden.Het woord leeftalleen in vragende zinnen met wā.twat: bijv.wā.t mā. dèt di enwatmag dat betekenen; wā.t dií hetdèt... wat beduidt het dat... d.i.waarom...; grií.s o. Ndl. gruis cf.Os. griusnia kruimel; hiív(e) vr.knikker, bolletje cf. Ohd. hiufo enhiefaltra = eglantier; kií.ken kiekenkuiken; vroú.li , mansli*vrouwlieden *manslieden d.i.mannen en vrouwen Os. meerv.liudi; ziíni zuinig Ohd. bisiuni;rií.ken rieken ruiken Ohd. riohhan.Waarschijnlijk heeft zich deinfinitief naar den .3.p. enkelv.*riukis *riukid gericht; vırlií.s subst.verlies *farliusi; dií.vıl duivel Os.diu al Onfra. diuvil (cf. KlugeP.Br.B. XXXV bl. 134).; getií.getuig, gereedschap Ohd. giziug.Verder de 2. 3.p. enkelv. ind. praes.:bevriíst, vriíst; verliíst, verliíst;bedriígs bedriígt; liígs liígt; vliígsvliígt der verba vr zen vriezen,verl zen verliezen, bedr genbedriegen, l gen liegen, vl genvliegen.

Aanm. 1. d pden diepte Got.diupiþa, l fden liefde *liubida zijndoor de adjectieven d p en l fbeïnvloed. Cf. Hgd. Tiefe, Liebetegenover Seuche.

Aanm. 2. wi adj. hoe Ohd. hwiu;di Ndl. die pron.demonstr.nom-accus. vrouwel. enkelv. ennom-acc. meerv. der drie geslachten;kni Ndl. knieOhd. kneowijken afvan het Ndl. en Hgd. De i kan welregelmatig uit -iu- in auslautontstaan maar deze moet steedssleeptoon hebben (cf. zi. Ndl. zij


pron.; de niet ontrondende dorpenals Bocholt hebben zǖ en wijzen dusop den vorm siu Ohd. Os. siu naastOs. sî). Alleen uit vormen

[138]

*wîu, *dîu, *knîu kan men de dial.stoottonige i verklaren (cf. bijv.

(19)

bi Nedl. bie, bij Ohd. bîategenover bi. adv. bij Ohd. bî).

Mag men zulke vormen metsecundaire rekking van i voorauslaut-vocaal veronderstellen?Menvergelijke de ontwikkeling van tuw2

toe enz. § 2. 3. 4o. Dri (Ndl. drie)beantwoordt aanMhd. m.f. drîe, nietaan Ohd. driu n.

b) Uit umlaut van Wgerm. û:

briígóm bruidegomOs. brûdigomo;bií.gıl buidelOhd. bûtil; gebrií.kengebruiken Os. brûkan; hiískenhuisje diminut. van huú.s huis;miíz(e) meerv. vanmuú.s muis;krií.s kruis Os. krūci; ií.terstenuiterste; zií.vır zuiver Os. sû ri;stií.ten stuiten (alleen met debeteekenis van bluffen cf. Hgd.stutzen Stutzer); riín ruin (cf. Francki.v.); riím ruim, riímen ruimen*rûmjan

c) Uit romaansche ǖ:

fırtiín fortuin; abiís abuis; prií.kpruik; kestiím fra. costume; abslií.tabsoluut; be ií.t beschuit fra.biscuit

Samentrekking van -iíde- (met iínaar den 1o, 2o of 3o):

4o

wi adj. vrouwelijk enkelv. Ndl.wijde; wi en verb. wijden;


vırmi. en vermijden; di enbeduiden; li lieden subst. meerv.

úu is20.(20)

Ndl. ooi, ooWgerm. *ā wi, *auhin de woorden

1o

strúu stroo; vlúu vlooi Hgd.Floh; lúu naast het meergebruikelijke lúu looistof Hgd.Lohe; húu hooi Got. hawi; kúuvr. kooi Lat. cavea; úu enschooien Got. skêwjan

[139]

gúu en Ndl. gooien; dúu endooien.

(20)

Aanm.1. Ndl. strooien luidt strowenof stré en (met umlaut van oú >ou); naast húu Ndl. hooi hoort metsomtijds hé cf. Hgd. Heu.

Aanm.2. Over gúu 3.p. enkelv.Ndl. gooit en dergelijke cf. § 16, 6o.

Samentrekking van úude (met úunaar § 16, 1o en 4o):

2o

rúu adj. vrouwel. enkelv. Ndl.roode; núu adv. Ndl. noode;brúu. en braden.

aú (aw2) is:21.(21)

Ndl. -auw uitWgerm. âw-, âo, -âh-:1o

blaw2 blauw Ohd. blâo; law2 lauwOhd. lâo; klaw2 klauw Os. klâwa;kaw2 kauwOhd. châha tâha; graw2


grauwOhd. grâo; gaw2 gauw cf. Os.gâhun.

Aanm. Hooren fla.w2 Ned. flauw;knaw2en knauwen (waarnaastknu2wen); snaw2en snauwen; da.w2

dauw Os. dau Ohd. tou misschienhierbij? Men vergelijke den ablautin Ohd. chlâwa Ags. clá en Ags.cléa < *clawu6 (cf. Sievers Ags.Grammatik § 111) en deomgekeerde verhouding bij ro.w2

Ndl. rauw Os. hrâo; wé2ŋksbrow2

wenkbrauwOhd. brâwa.Hierwijzende dialectische vormen op oude ă.Even zonderling is gúu en Ndl.gooien úu en Ndl. schooien(beiden met â) naast húu hooi endergelijke. Er schijnt eene periodebestaan te hebben waar âw- en aw-verwisseld konden worden.

Ndl. ou uit al:2o

altijd voor d, t:a)

a.úd adj. oud Os.ald; kaú.d koudOs.kald

[140]

ha.wen houden Os.haldan; smaú.tsmout Ohd. smalz

somtijds voorandere consonanten(k, f, m):

b)

baú.k naast ba.likbalk; kaú.f naastka.lef kalf; haú.fnaast ha.lef half;paúm naast pa.lem

6 Dupont gebruikt hier, en in het hele manuscript, het teken ‘>’ waar wij nu ‘<’ voor ‘komtuit’ gebruiken.


palm; kaú.kuúlnaast ka.likuúlkalkkuil, maarsteeds ka.lik kalk.

Aanm. Een regel ishier niet op tegeven. Mindergebruikelijkewoorden als za.lemzalm va.lik valkhebben nooit aú:Men zou aaninvloed van het Ndl.kunnen denken,indien niet daarnaasthet dialectischepl g a.lemploegschalm d.i.ploegijzer ooksteeds a.l had. Hetwoord is wel id. metNdl. schalm(grondbeteekenis:tusschen schuiven,splijten cf. Klugei.v. schalten).

Ndl. an- am- voor consonant in devolgende woorden:

3o

gaúz(e) gans; haú.s handschoenOs.handskōMndl. handsche; waú.meswambuis.

Waarschijnlijk ook: zwaú.sılen heenen weer slaan < *zwanselen bij Hgd.Schwanz (cf. zwè.nsen slaan Hgd.schwänzen en cf. Kluge i.v.Schwanz) en taú.pm. afgeknotte takcf. Ndl. tap? en de verhouding vanNdl. stappen: stampen. Het woordzou op een vorm *tamp kunnenteruggebracht worden, die met hetsynonieme tó.mp subst. Ndl. stompkan samenhooren.

Ndl. -ad- Wgerm. -ab-4o


in haw2 uit *haúde > *hadda >*habda praet. van hebben. Hetpartic. luidt steeds: gad > *gehabd(cf. ook § 31. Aanm.)

Samentrekking van -aúde- (met aúnaar 1o of 4o):

5o

kaw subst. Ndl. koude; aw adj.vrouw. enkelv.

[141]

Ndl. oude; aw2 vr. grendel *skalde(cf. Kluge i.v. schalten); haúkendiminutief *haldeken = bremhulsNdl. hauwtje, houw Kiliaen houde,haude; vaw2 subst. Ndl. vouw Hgd.Falte.

oú (ow2) is:722.(22)

Ndl. oo uit Wgerm. au uitgenomenvoor h en alle dentalen:

1o

droú.m droom Ohd. trouw; doú.g1.3. p. enkelv. van dúu.gen deugenGot. daug Ohd. toug; koú.penkoopenOhd. koufôn; oú.h ookOhd.ouh; toú.fıren tooveren Ohd.zoubaron; goú. ılen goochelen cf.Ohd. gougulâri subst.; oúg(e) vr.oog Ohd. ouga.

Ndl. ou, ouw, auw, van verschillendeoorsprong:

2o

ow2en schouwenOs. scauwôn; vrow2

a)

vrouw; tow2 touwOnoordsch taug;how2en houwen;strow2en Got.

7 Voor de o gebruikt Dupont een aan de bovenkant niet geheel gesloten cirkel, ten teken dathet hier gaat om een nauwelijks geronde middenvokaal.


straujan Ndl.strooien; getow2

weefgetouw; vandenzelfden stamwaarschijnlijkduu.rtoúdoortouwd d.i.doortrokken (bijv. inde uitdrukk.duu.rtoú wí enaw smaú.tkruú.kdoortrokken alseene smoutkruik)figuurl. doortrapt;kow2 naast kúuNdl. kooi

ro.w2 Ndl. rauwOhd. hrô, hrâo,

b)

hrăo; wéŋksbrow2

wenkbrauw Ohd.brâwa; krow2ırkrouwer, kerel bijNdl. krauwen, Ohd.chrâwa?

stow2en Ndl.stouwen, stuwen;

c)

bow2en naastbuw2en Ndl.bouwen Got. bauanOs. bûan;betrow2en naastbetruw2enbetrouwen; trow2

adj. naast truw2

Ndl. trouw getrouw;trow2 subst. trouw,trow2en verb. Ndl.trouwen, huwen;berow2en naastberuw2en Ndl.berouwen; subst.rouw; brow2 Ndl.berouw Ohd.hriuwa; brow2en


naast bruw2en Ndl.brouwen; now2!uitroep = nu! datgeloof ik wel!tegenover nu.w2

adv.

[142]

Ndl. nu Os. nû;do.w2en verbumNdl. douwen,wiegen tegenoverduw2enNdl. duwen.

foú.t Ndl. fout;koú.s Ndl. kous;

d)

ow2 Ndl. schouw(schoorsteen);aplekow2 abrikoos;flambow2

flambeeuw fra.flambeau.

Aanm. De meeste hier geciteerdewoorden zijn mij in hunneontwikkeling duister.

Voor de vormenonder a) vergelijkemen § 20, 1o.

Voor die van b) cf.§ 21, 1o en § 20, 1o.

Voor die van c) cf.§ 19, 3o a) en § 23.

Uit vroeger ol, voortzetting vanOnfra. ol of ul wanneer geen

3o

i-kleurige flexie-uitgang of suffixvolgde.8

voor d, t (Ndl. ou):a)8 De toevoeging ‘wanneer geen i-kleurige flexie-uitgang of suffix volgde’ is in potlood

aangebracht, en vervangt Duponts oorspronkelijke tekst ‘gevolgd door Brechungs-vok. (Deongeflect. vormen door analogie.)


oú.d Ndl. schuld;goú.d goud Hgd.Gold; koú.tır Ndl.kouter Lat. culter;keboú.tır kabouterHgd. Kobold.

Waarschijnlijk ookmoútır adj. malsch(gezegd vanbouwland) cf.moút-, mow2 (inden 5o) of is hetwoord misschienablaut bij Os. maltNdl. mout?9

voor anderconsonanten:

b)

hoú.p naast hé2.lepNdl. hulp, Onfra.hulpa (de eerstevorm alleen in: ómhoú.p ríiven omhulp schreeuwen;hoú.p! hulp!);woú.f naast wò.lefwolf; koú.f naastkò.lef kolf; boú.stırnaast bò.lstırbolster; voú.k naastvò.lık volk; koú.kkò.lık kolk; woú.k,wò.lıkwolk; voúgenzelden naast vòlıgenvolgen.

Hierbij hoortwaarschijnlijkou.f in de

uitdrukk.: òp toú.f lig2en boven

aarde liggen (vaneenen dooden). Hetwoord zou opeenvorm *skulf =draagberrie (?)kunnen teruggaan

9 Aanmerking in potlood: ‘Onveranderd blijft òl voor overgangs -d-: holderdebolder, zolder,polder, molder (naastmulder), kolder.


en behooren bij Os.biskilban = auf einGerüst legen(Wadstein, KleineAs. Denkmäler),Engl. shelf to shelve,verder Ndl. schelft.

[143]

Uit -on, un-:4o

oú.s naast ós Ndl.ons pron.pers.; hetpossessief luidtbetoond steedsoú.zen onbetoondózen;

zi roú.sılenverb. zich het velverschrompelendoor ergens langs tewrijven cf. Hgd.Schrunde Ohd.scrunta en het sterkeverb. der Sermoenenverscrenden, partic.verscrunden. Hetwoord veronderstelteen vorm*(fir)skruntsalôn.

toú.st m.huurcontractSermoenen getonstOnfra. tunft Hgd.Zunft.

Samentrekking van -oúd(e)- met oúnaar den 3o:

5o

go.w2en praet.meerv. golden vanNdl. gelden;gego.w2en partic.gegolden; o.wenpraet. meerv. van


è.len schelden envan ì.len schillen,schelen; o.w2ırschouder Ohd.scultarra;mow2

stof, stofwolk Ndl.moude Got. mulda;hetzelfde woord inmoú.thíi.vıl*moud(e)heuvel d.i.molhoop Hgd.Maulwurf (cf. Klugei.v.) en in hoúmow2

m. grootestofwolken welke dewind bij droogweder opdrijft. Hetwoord kan op*holdemoldeteruggaan. Is heteerste lid misschiende Germ. vormVrouw Holde,Holle? Dit woord

zou ook kunnenzitten in den naamvan eenen heuvelten Z-O van Bree:de Hoúbò.ri deHouborg. Echterliggen de‘Holdebergen’meestal ten Z-W.

uú (uw2) is:23.(23)

Ndl. ui uit Wgerm. û behalve voorr:

1o

bruú.d bruid Os. brûd; huú.s huisOs. hûs; du.w pron.pers. 2. p.enkelv. Os. þū; huú.ken verb.

[144]


neerhurkenMndl.huken Onoordschhûka; Truw2

voornaamGertruideOhd. trût; tuú.n tuin(uitsluitelijk in debeteekenis van haagHgd. Zaun). tuú.sentuú.sılen Ndl.tuischen Hgd.tauschen; ruúv(e)schroef Hgd.Schraube;muúl vr.muil; snuú.t snuit.

Hierbij hoorenwaarschijnlijk ook:knuú.fılen Ndl.knuffelen Kiliaenknuyffelen (cf. deverhouding vanNdl.schoffel: Ohd.scûvala), buúzenverb. *buizen d.i.met geweld ingieten,veel drinken enbuúz(e) òp hé2beneene *buis ophebben d.i.bedronken zijn cf.Engl. to bouse,bousy; puúz(e) vr.*puize = dikke kwastaan vlaggen endergl. cf. Ndl. puistHgd. bausback =met opgeblazenwangen; fluúzır m.bedrieger cf. Hgd.Flause; guúzenhard slaan, regenencf. Onoordsch gúsaNdl. verguizen (?)

Ndl. oe Hgd. ŭ, fransche ou, Rom.ō in een aantal woorden welke uit

2o

eene dezer talen ontleend zijn ofwier etymologie duister is:


fetsuú.n fatsoen;setruún citroen;jaloersch10; kepuúnkapoenMhd.kappûn; truúv(e)troef, ā.ftruúvenaftroeven, ook metde beteekenisafranselen; kuúst!Ndl. koest!; suú.tsm.vr. boomstronkfra. souche;ırmuú.li

*scharmoelie =janhagel gepeupel;rambuú.li*ramboelie = id.;kóŋkırnuú.likornoelje.

puúdıl poedel Hgd.Pudel; duúdılzakdoedelzak; fuú.zılfoezel; huú.tılentuischen, ruilen,hoetelen; fuú.tılen*foetelen d.i.moffelen in het spel;kuúkuúk koekoek;muún grootmoedercf. Hgd.Muhme?;fluú.ts groote overde oogen hangendeklak; puúts *poetsd.i. klak zonder klep(fra. visière);amfuútıren

*schamfoeteren,kijven

[145]

cf. Vercoullie Etym. Wdb. i.v.foeteren.

(23)

10 Het Breese woord met deze betekenis is niet ingevuld.


Ndl. -ieuw- uw- ouw uit Wgerm.-iuw- îw-

3o

nuw2 nieuw Ohd. niuwi Onfra.nūuui; getruw2 getrouw Onfra.gitrūwi; beruwen berouwen verb.Onfra. berūwan; kluúken diminut.*kluwkenNdl. kluwenOhd. chliuwi.Waarschijnlijk hierbij behoortu.w2 schuw bang, Ndl. schuw cf.

Hgd. schiech verscheuchen;huw2ılik huwelijk cf. Ohd. hîwan.

Aanm. 1. Naast knawen knauwen,snawen snauwen staan de vormenknuwen en snuwen. De eerstenwijzen op âw-, de tweeden op -iuw--îw- -ûw- (?). Het Ndl. subst. lauw(visch) luidt luw2. Zooals uit § 201o, § 21 1o, § 22 2o blijkt, is deontwikkeling van Wgerm. vocaal +w zoo onregelmatig, deverschillende categoriën loopen opzulke zonderlinge wijze door elkaar,dat men voorlopig van eenebegronding moet afzien.

Aanm. 2. De woorden nuw2 nieuwenz. met dezelfde uú welke uitWgerm. û zonder umlaut ontstaanis (cf. hooger 1o) maken VanHelten's gissing omtrent de uitspraakvan Onfra. nūuui en dergl. (Onfra.Gramm. § 25 wordt voor deze ū dewaarde van ǖə aangenomen)minstens onwaarschijnlijk.

Ndl. oe uit Germ. ô in de volgendewoorden:

4o

tuw2 adv. Ndl. toe, Os. tô, Ohd. zuo;huw2 adv. Ndl. hoe, Os. hwô, Ohd.wuo; huúníi *hoeneer d.i.wanneer;kuw2 koe Os. kô Ohd. kuo; uw2

m. schoen Os. skôh Ohd. skuoh.


Aanm.1. Om hun stoottoonveronderstellen deze

[146]

woorden vroegere vormen *tûo,*hûo, *kûo, *skûo.Wij zouden hierdus rekking van uo (> ô) in auslauttot ûo kunnen vermoeden. Uitvormen als *hū *kū (cf. Ags. hú, cú)moest men sleeptoon verwachten alsin: nu.w2 Ohd. nū Ndl. nu, du.w2

Ohd. dū.

Opmerkenswaardig zijn de Onfra.vormen: cūon, lūonde, gescūe enz.(Van Helten, Anfr. Gr. § 16). Konmisschien uo voor vocaal in ūovergaan (cf. ook den bij Otfriedeenmaal voorkomende datief hûevan huoh Braune Ahd. Gr. § 40.Anm. 1) en werd ûo (> uo+o bijv.in Onfra. cūon) dan op vormen alsde nominatief kuo analogischovergebracht? Indien de oudenominatief kuo naast den nieuwen*kûo bleef voortleven kon dezedubbelheid op de partikels huo:*hûo, tuo: *tûo overgaan.

Deze hypothese is hier voorgedragenomdat zij het wellicht overbodigmaakt spontane rekking van -uo tot-ûo te veronderstellen: deze laatsteis echter ook niet onmogelijk (cf.Wilmanns I § 40, Braune Ahd. Gr.§ 40 A. 4).

Te vergelijken met de ontwikkelingvan uo in auslaut is die van iu inauslaut (cf. § 19 3o Aanm.).

Aanm. 2. Daar naast uw2 schoenook het subst. uústır schoenmaker(echter enkel ironisch) voorkomt,zou men voor deze woordenmisschien invloed van het Hgd.


kunnen vermoeden. Naast uw2

staat het regelmatige .n schoen.

Voor de drie andere woorden spreektalles tegen ontlening uit het Hgd. ofNdl.

Echte Diphthongen24.(24)

cf. § 9.íiA.

cf. § 16.úuB.

Aanm. Het tweede lid (i of u) dezerdiphthongen kan nooit in of wovergaan.

[147]

Diphthongen en Triphthongen met-naslag.

24.a.(24)

aA.

Komt alleen voor in hettusschenwerpsel van pijn a !

ā is:B.

vroegere -ad- voorvocaal, of -ade- inauslaut:

1o

bā en verb. baden;gā en verb. gaden;begā en verb.begadenMndl.bekaden.Het woordbeteekent: 1) zich tebuiten gaan bij omhet even welkehandeling,) zichbeknoeien, vuilmaken; lā subst.lade; vlā vlade.

Ndl. aai in: bābaai (-stof, -tabak);

2o

pā en paaien,


tevreden stellen,sussen.

cf. § 17.C. è (èí)

D. is:

vroegere d- voor vocaal, of dein auslaut (voor het voorkomen vancf. § 8):

b en biddenHgd. beten; i bik bid, Hgd. ich bete; n meerv.van n d naad; dr meerv. vandr d draad.

cf. § 18.E. é (éí)

F. is:

vroegere d- voor vocaal of de inauslaut:

b en bieden; i b ik bied(e).

cf. § 19.G. i (ií)

H. íi is:

vroegere íid- voor vocaal of -íide inauslaut:

níi en verb. uitnoodigen; i níiik noodig uit (voor het voorkomenvan íi cf. § 9).

[148]

is:I.


r en raden; i r ik raad;b subst. bode; R Gruitrode(dorp)


(voor cf. § 15)

óJ.

Komt alleen voor in hettusschenwerpsel ó ! Ndl. oei!synoniem van a !

isK.


v en voeden; i v ik voed(e);r roede

uú isL.

vroegere uúd- voorvocaal of uúde inauslaut:

1o

luú. en verb.luiden; i luú ikluid(e); ruú vr.huidziekte Hgd.Räude.

Ndl. oei in hettusschenwerpselfuú foei!

2o

cf. § 20.úuM.

Diphthongen met w2-naslag25.(25)

cf. § 21.aw2(aú)A.

cf. § 22.ow2(oú)B.

cf. § 23.uw2(oú)B.

Triphthongen met -naslag (reedsopgegeven in § 24a)

26.(26)

cf. § 24a. H.íiA.


cf. § 24a. L.uúB.

cf. § 20.úuC.

Tweede HoofdstukWijzigingen van betoonde klinkers en tweeklanken

I. De Umlaut

[143]

De Umlaut speelt in hetdialect van Bree ongeveer

26.(26)

dezelfde rol als in het Hgd.Menmoet, zoals daar, tweeperioden onderscheiden:die van den primairen endie van den secundairenumlaut. De vormen, welkein de tweede periodeumlaut aannamen, blevener in de Ndl. schrijftaal ende dialecten waaruit dezeontstond meestal vrij van:zij zijn eene derdialectischeeigenaardigheden van hetLimburgsch.

De volgende tabel geeft, inoverzicht, de ontwikkelingder umlaut-vocalen.

Over den Umlaut in hetalgemeen vergelijke menWilmanns I § 191 volg.

1o Kortevocalen.

Secondaire UmlautPrimaire Umlautè §6.A.é (é2) §7. A.

Somtijds i (ì) § 10. 2o a)α) Onfra. a, dial. a


i (ì) §10, 5o IWanneer na uitval derumlautbewerkende i, j nog

β) Onfra. u

een Brechungs-vocaalvolgde, staat hier é (é) §7.D. I

i (ì) §10, 5o IIPrim. en Second. Umlaut zijn niet te onderscheiden

γ) Onfra. u, o, dial. ó

é (é2) §7 D.II

δ) Onfra. u, o, dial. ò

é (é2) §7 Cε) Onfra. ë, dial. è

[150]

Aanmerking 1. Bij β) isvoor Onfra. u geen

(27)

dialect-vocaal aangegevendie er de voortzetting vanis: Dewoordenmet umlauthebben geene nauwverwante vormen zonderumlaut naast zich: bij deonzekerheid, welkeheerscht in de ontwikkelingvan Onfra. u, o dial. ó, òkan men zelfs nietvermoeden welke dehuidige voortzetting vanOnfra. u zonder umlaut indeze gevallen zijn zou.

Zooals bij β) uit den aardder zaak geen secundaireumlaut kon ontstaan, zookon evenmin bij δ) vanprimären umlaut spraakzijn.

Aanmerking 2. Onfra. ëkon uit het Urgerm. alleenvóór Brechungs-vocaalovergeërfd zijn: vóórvolgende i, j was idg. ë ini overgegaan. In het Onfra.kon dan echter ë door


analogie, verwisseling vanuitgangen of doorsuffix-afleiding weer voori, j komen te staan. In dezegevallen werd Onfra. ë inhet dialect tot é, overalelders werd zij è. Innavolging van hetalgemeen gebruik bij denumlaut vanWgerm. awerddeze latere inwerking vani, j op Wgerm. ë in §7. G.‘secondaire i-umlaut van ë’genoemd. Haar resultaat isidentisch met dat van denprimairen umlaut van a,zoowel in gerekten als inongerekten vorm. (cf. §7A, G, §8, 6o, A en G). Daarhet ontstaan vanGerm. i uitidg. ë door i-umlaut - deumlaut dien men,vergeleken met den hiersecundair genoemden, alsprimairen i-umlaut van ëkan opvatten - buiten hetraam deze studie valt,wordt hij niet opgegeven.Met de korte é vergelijkemen de gerekte , íi. uitOnfra. ë gevolgd door i, j(verder 2o).

[151]

2o GerekteVocalen.

(27)

Secundaire umlautPrimaire umlaut

§8, 3o

Stoot- en sleeptoon zijnidentisch

Met stoottoon §8, 5o AMet sleeptoon íi. §9, 6o A

Somtijds zoowel metstoot- als met sleeptoon(§11, 2o a)

α) Onfra. adial. ā, ā.


§8, 5o

cf. §8, 5o Aanm. 1.In enkele gevallen íi. cf.§9, 6o D.α. Aanm. 2

Met stoottoon §8, 6o DMet sleeptoon íi. §9, 6o D

β) Onfra. u, odial. , úu

Met stoottoon §8, 6o CMet sleeptoon íi. §9, 6o C

γ) Onfra. ëdial. , .

Aanmerk. Voordensecond.-umlautvan Onfra. ëgeldt hetgeenbij de kortevocalen gezegdis (zie hooger1o Aanm.)

3o LangeVocalen enDiphthongen

Second.-Umlaut §8,2o

Primair-Umlaut íi§9, 2o

Somtijds §11, 2o

b

α) Onfra. â, dial. , úu.

Umlaut: íi §9, 4oβ) Onfra. ô,dial. úuuit Wgerm. au

Umlaut: íi §19, 3o bγ) Onfra. û, dial. uú

Umlaut: §11, 5oδ) Onfra. uo, uit Wgerm. ô,dial.

Umlaut: éí §18, 6oε) Onfra. au, ou, dial. oú

Umlaut: èí §17, 2o en 1o Aanm.ζ) Onfra. âw,dial. aú

Aanmerking.Afwijkend vanhet Hgd. kenthet dialect tweeverschillendeperioden vanumlaut van â.De


second.-umlautheeft hierechter weinigerveld gewonnendan bij de kortevocalen; cf. §9,2o Aanm.1. enzie §8, 4o.

[152]

II. De Brechung

Van het verschijnsel bekend onder dennaam van Brechung (overgang van i in

28.(28)

ë, van u in o vóór de Brechungsvocalena, e, o) kent het dialect van Bree tweelatere varianten. In aansluiting aan debenamingen ‘primaire’ en ‘secondaire’Umlaut werd hieraan in §7B en §7D.I.de naam ‘secondaire Brechung’ gegeven.Zij vertoont zich het klaarst bij de Onfra.i, minder klaar bij den umlaut van Onfra.u.

Zoo wordt Onfra. i gevolgd door i, jsteeds i, ì daarentegen Onfra. i gevolgddoor a, e, o, u steeds é, é2.

Umlaut van Onfra. u gevolgd door i, jwordt i, ì (ontrond uit *ǘ), umlaut vanOnfra. u gevolgd door i, j + donkerenvocaal wordt é, é2 (ontrond uit *ǜ).

Bij de rekking van Onfra. i blijft hetverschil zooals bij de ongerektevoortzetting van i:

Gerekte i voor volgende i wordt ;

Gerekte i voor a, e, o, u wordt metstoottoon, íi. met sleeptoon.

Gerekte umlaut van Onfra. u laat geeninvloed van Brechungsvocalen zien.

Aanmerk. Als Brechungsvocaal geldtook - afwijkend van de oude Brechung


- de voortzetting van Wgerm. u, cf. §7B.a. Aanm. 6.

De volgende tabel vergelijkt deontwikkeling van Onfra. i en umlaut vanOnfra. u met en zonder secondaireBrechung:

1o Korte i en *ü

Onfra. i gevolgd door a, e, o, u wordt é,é2 §7. B

Onfra. i gevolgd door i, j wordt i, ì §10,1o

Onfra. *ü gevolgd door i, j + a, e, o, uwordt é, é2 §7, D.I

Onfra. *ü (umlaut van u) gevolgd door i,j wordt i, ì §10, 5o

2o Gerekte i

Rekking van Onfra. i gevolgd door a, e,o, u wordt stoottonig §8, 6o B;sleeptonig íi. §9, 6o B

Rekking van Onfra. i gevolgd door i, jwordt §11, 1o

[153]

III. De Verkorting

De verkorting in den gebruikelijkenzin - namelijk het ontstaan van korte

29.(29)

klinkers uit lange of uit tweeklanken -speelt in het dialect eene zeer geringerol. Verre van geheele seriën vanwoorden te treffen als in het Aalstersch(cf Colinet § 1), het Leuvensch (cfGoemans §30) en Tongersch (cfGrootaers §4), komt zij bijna enkelsporadisch voor (cf. beneden 1o).

Daarentegen kent het Breesch eenverschil van lengte, bij de korte enlange vocalen en bij de diphthongen,dat van het accent afhangt: onderstoottoon zijn deze korter dan ondersleeptoon.

Dit verschijnsel dat in Hoofdstuk IVuitvoerig behandeld wordt gaat vooreen aantal gerekte vocalen met eeneverdere eigenaardigheid gepaard: de


stoottonige vocaal wordt opener, desleeptonige wordt geslotener, zóó datzij, van een eerst te vermoedenmid-vocaal uitgegaan, respect. low- enhigh-vocalen werden. Van dezequalitatief verschillende ontwikkeling,die klaarblijkelijk haren grond in hetquantitatief verschil heeft, wordt in den2o een overzicht gegeven.

1o Het ontstaan van korte klinkers uitlange klinkers of tweeklanken:

a) In alleenstaande woorden

§6.E.adj. echtin è tèVerkort totê (>Wgerm.ai)

Onfra.

§7.E.Ndl. vetbv. vé2té (é2)Verkort totaiOnfra.

§7.E.hoofdjebv. hé ené (é2)Verkort totauUmlautvan Onfra.

§10. 3oelkbv. ì.liki (ì)Verkort totio, iaOnfra.

§10.4oaadj. dichtbv. di ti (ì)Verkort totîOnfra.

§10.4ob2e pers. sg.van sluiten

bv. slìtsi (ì)Verkort totiuOnfra.

[154]

29.

§10.4obkruidjebijv.kri en

i (ì)verkort totûUmlautvan Onfra.

§12.5obraambeziebijv.brómbíir

òverkort totâOnfra.

§14.6omaal(keer)

bijv. mò.lóverkort tot

§14.3otottòtòverkort totuoOnfra.


§12.2oboekweitbóg2etóverkort tot

§14.4okochtkò tòverkort totauOnfra.

§12.3oboomgaardbó.ŋirdóverkort tot

§14.5ovochtigvò tiòverkort totûOnfra.

§12.4osuikersókiróverkort tot

b) In bepaalde vormen:

α) Onfra. â wordt steeds verkortwanneer w of j volgde:

Bijv. *blâw- Ndl. blauw dial.blaw2 §12.1o

*mâian Ndl. maaiendial.mè en §17.1o

β) De volgende verba, wier stamop t uitgaat, hebben steedsverkorting in den 2. en 3. p. enkelv.indic. praes:

biít.ten bijten, smií.tensmijten enz: bìts, bìenz. cf §10.4o α

I)

Van deze verba heeftbovendien de 2.p.meerv. verkorting:g .bi gij bijt

ten schieten g tengieten sluú.ten sluiten

II)

en spruú.ten bijv.: ìts,ì , slìts, sli §10.4ob.

Hier blijft de2.p. meerv.onverkort:g . gijschiet


g .sluú.t gijsluit

héí.ten heeten zwéí.tenzweeten fléí.ten fluiten

III)

wíi.ten weten. Bijv.héíts hé van héí.tenheeten wé2ts we vanwíi.ten weten. §7.E.

Van dezeverba heeftbovendien de2p. meerv.verkortingzoals de 3p.enkelv. Bijv.g . hé gijheet (g .wé gijweet)

Naast denanalogischen3p. enkelv.h . wé hijweet staatook devoortzettingvan het oude*weit: h .wéít Ook inhet zwakpraet. en hetzwakpartic.:praes.van zwéí.ten,fléít.en,héí.tenwordtéí tot éverkort: bij:zwé en,gezwé .Naasthé engehé vanheeten staande sterkevormen h .tgehéíten


[155]

γ) De sterke verba der Vo klas wierstam op k of t uitgaat hebben in

(29)

den 2. en 3.p. enkelv. en den 2p.meerv.praes.indic. korten vocaaltegenover den gerekten der Ndl.schrijftaal. Daar dit verschijnselook in het Mndl. enMiddellimburgsch voorkomt (cfvan HeltenMndl. spr. §184 enKern, Sermoenen §206) kan mentwijfelen tusschen behoud vanoorspronkelijk korten vocaal (doorsyncope van de volgende e) enlatere verkorting van reedsgerekten vocaal.

Bijv. briks brikt 2.3.p.enkelv. vanbr .ken breken ìts i van .teneten cf §10.1ob. De 2.p. meerv.luidt brèkt of brékt van br .kenbreken, evenzoo è of é van.ten eten enz.

Daarvan kan men brèkt opvattenals de voortzetting van *brëkd >*brëkad met vroege syncope;brékt enz. als latere verkorting vande ook voorkomende vormenbr .kt > *brëkad enz. cf. §6B.b.Aanm.

2o. De qualitatieve verandering derklinkers onder den invloed van denstoottoon en den sleeptoon.

In het dialect van vandaag zijn nogslechts vier parallelvormenvoorhanden: stoottonigetegenover sleeptonige íi. enstootonige tegenover sleeptonigeúu.Daarvan kunnen de twee eerstevocalen eenen viervoudigen de


twee laatste eenen tweevoudigenoorsprong hebben:

(x) De niet-ontrondende dorpen inde omstreken van Bree (bijv.Bocholt op 4 ½ kilom. ten N-W)kennen nog zes vormen: :ìi.;:̀ǖ́; :úu. HetMaastrichtsch kent

bovendien nog: ā̀:ā. (beide uitgerekte ă) ei:ī. (Wgerm.î) :ū.(Wgerm. ô) ou:ū. (Wgerm. û)Daarentegen heeft het slechts ē:ē.(uit gerekten umlaut van ă engerekten sec-umlaut van ë)tegenover breesch :íi. cf.Houben, Het dialect vanMaastricht§49;116.8;126.b;130.1.;60;70.

[156]

(29)

Met sleeptoonMet stoottoon

íi. §9.6oA§8.6oARekking van Onfra e alsprim.umlaut van ă geeft

íi. §9.6oB§8.6oBRekking van Onfra igevolgddoor Brech-vocaal

íi. §9.6°C§8.6°CRekking van Onfra ëgevolgddoor i

íi. §9.6oD§8.6oDRekking van Onfra ugevolgd door i,j

úu. §16.3o§15.3oRekking van Onfra u of o

úu. §16.1o§15.1oOnfra. lange â

Aanmerking.Zoals bij denumlaut (waarzij alleentwee periodenonderscheidt)neemt ook


hier deWgerm. â eenbijzondereplaats in. Deandere langevocalenblijven onderstoottoon ensleeptoonqualitatiefidentisch.

IV. De Samentrekking

(30) 30

Samentrekkingontstaatregelmatig inde verbindingvoc.+d+voc.,somtijds in dievanvoc.+g+voc.,en sporadischbij voc. + w,h+ voc.

1o Deverbindingvoc.+ d + voc.kan hare d enden volgendentoonlozenvocaalverliezenzonder meer:

§ 5.1o bzadelzālbijv.āwordtāde

§ 8.1o

A.b.vederv rbijv.wordtde


§ 8.6o

A.bedikkbijv.ewordtde

§ 8.6o

B.b.vredevrbijv.wordtde

§ 8.6o

C.b.predikenpr kenbijv.wordtde

§ 9.2o

infinedeeddíibijv.íiwordtíide

díijookdíiuit *dâdi;naast

§ 9.4o a.bleublíibijv.íiuit *dâdi;naast

íide

uit *blôdi hgd blöde

verder alleen nog ríir kleermakerMndl. scrooder

§9.6oA.b.invademenì.nvaíi.menbijv.íiverderalleennog

íide

§9.6oB.be id. C.b.

lediglíi.bijv.íiverderalleennog

íide

[157]

(30)

§11.1obweerHgd.wieder

w rbijv.wordtde

§11.3ovlierHgd.flieder

fl rbijv.wordtde

§13.1ovoedermetnaar

v rbijv.wordtde

Verder nogm rmoer (wijfje); g nsdi

Woensdag; r r roer Hgd. Ruder; br rbroeder

§15.1oader metnaar

rbijv.wordtde

Verder nog bl r blaar Hgd. Blatter


§16.3obdoorenHgd.Dotter

dúurenbijv.úuwordtúude

2o De verbinding vocaal + d + voc. kanovergaan in voc. + j. + voc.; Deverbinding voc. + d. + eind-e kanovergaan in voc. + j.

Dit is de algemeene regel. Voorvoorbeelden zij verwezen naar §24oaB,D,F,H,I,K,L,M.

De verbindingen *èí (uit èíde) *éí(uit éíde) *ií (uit iíde) wordenvereenvoudigd tot è (§17.2ob) é(§18.2o) i (§19.4o)

Aanmerking:In hèconjunctief van hé2benhebben Hgd. hätte is oudekorte vocaal met d (> dd) toteen diphthong versmolten.Een paar woorden voorwelke men dezelfdeontwikkeling kan vermoedenvindt men §17. 2od. Aanm.

3o De verbindingen aúd- en oúd- voorniet auslautenden vocaal worden aw2,ow2 evenals aúde en oúde in auslaut cf.§21.5o §22.5o

Aanmerking: In haw2 praet.indic. van van hé2ben hebbenis oude korte vocaal met d(>dd) tot een diphthongversmolten. (cf. echter ook§31 Aanm.)


4o Samentrekking van voc. + g. + voc.speelt in het dialect dezelfde rol als inhet Ndl. ómhéínen Ndl. omheinen;éí.selik Ndl. ijselijk enz cf. §18.3o

[158]

(30)

Aanmerking: Voor vormenals h . h t, z t hij heeft,zegt, kan men in het dialectniet van samentrekking dertwee vocalen sprekenevenmin als bijv. voor teverg s Ndl. te vergeefs.

Deze vormen hebben naregelmatige syncope van denonbetoonden vocaal hunnenstam-auslautendenmedeklinker voor de t,s vanden uitgang vereloren.

5o Behalve de oude syncope van h,wbesproken in §9.1ob, en gevallen als st lstaal (fra. acier) Ohd. stahal (§15.1o)komen enkel nog samentrekkingen voorals: líinen Ndl. leenen Ohd. lêhanên;sníi sneeuw Ohd. snêo ri en rijgenOhd. rîhan; spi en spuwenOhd. spîwannhd speien; sni en sneeuwen Ohd.snîwan mhgd schneien; géihó:ŋergeeuwhonger Ohd. gâhi-:

In deze vormen heeft de uitval van h,wgeen wijzigenden invloed op de vocalenuitgeoefend. Jonge syncopen van j,w dieo.a. in het Leuvensch plaats vinden(Goemans §31.3o en 4o) kent het dialectniet.


V. Vocalisering van Medeklinkers

31.(31)

Behalve de vocalisering van de d,g welkesteedsmet samentrekking gepaard gaat kenthet dialect ook die van l in de verbindingenonfra. ald; old; uld; (waaruit aúd en oúdontstaan zijn cf §21.oa, §22.3oa) verder dievan l in de verbindingen -alk -alf -alm -olk-olg -olf -olp -ols; die van n,m in een kleinaantal woorden met -an, -am, -on, -un (cf§ 21. 2ob en 3o §22.3ob en 4o) eindelijk dievan in het woord té ir teljoor hgd Teller

Aanmerking:In de aanmerk.op §30.3o

wordt

[159]

(31)

haw > haddeNdl. hadverklaard alsontstaan uiteen vroegerenvorm *hademetvocaliseringder d. In§21.4o

daarentegenalssamentrekkingvan *haúde(zoals bijv.kaw2 subst. >*kaúde Ndl.koude) dat zelfuit *hadda >habda onstaanwas.

Daar detweedeverklaring


alleenparalellenheeft, is zijwellicht degoede:zekerheid ishier wel niet teverkrijgen.

32(32)

VI. Wijziging der klinkers voor r

1o Qualitatieveveranderingen die niet metrekking gepaard gaan:

Vroegere opene e wordt avoor rt, rs, rr

bijv. varsen meerv.verzenen Os. fërsnacf. §4.3o

Vroegere geslotene e wordtvoor rs, rt, rd

bijv. v rst vorstOhd. firstcf. §14.2o

Aanmerking: Bij dea uit openen e latende voorbeelden toemet zekerheid rt, rs,rr als wijzigendeverbindingen aan tezetten. Bij de ò uitgeslotene e zijn deverhoudingenminderklaar: voor volgenders zijn er zesvoorbeelden, voorvolgende -rr geene envoor -rt alleensmòren, indien ditwoord zich tot hetoude smërtan


verhoudt zoals in §6.B.a. Aanm 3vermoed wordt.

Daarenboven zijn ertwee voorbeelden vanò uit gesloten e voor-rd: dòrde derde enbòrd bord. Zij zijnuitzonderingen opden regel der rekkingvoor rd (cf beneden2o)

Vroegere ú (>Wgerm. î, iuof umlaut van û) wordtvoor r

bijv. d r adj. duur;m rken muurtje cf§11.4o

Vroegere uú (Wgerm. û)wordt voor r

bijv. b r boer;d ren verb. duren cf§ 13.3o

Vroegere a, o worden è, é2

voor r + conson.uitgenomen dentaal

[160]

Bijv. è.rem adj. arm cf.§6.A. α. β; zé2rig(e) zorgcf §7.D.II α. β.

(32)

2oQualitatievewijzigingengepaard met rekking:

a) In woorden vangermaanschen oorsprongwordt korte vocaal gerektvoor r + stemhebbendedentaal (d,n,l,z)

Vroegere a wordt ā


bijv. vā.rt vaart Os.fard cf. §5.1od

Vroegere ë wordt

bijv. rd(e) aardeOhd. ërda cf. §8.1od

Vroegere ẹ wordtstoottonige ofsleeptonige íi

bijv. g rd(e) roedeOhd. gẹrta, gartia

cf. §8.6o

A.d. id.B.d. id.C.d. id. D.b en d

bijv. gewíirdgeweerd partic. vanweren

cf. §9.6o

A.d. id.D.d.

Vroegere u (dial. ó) wordt

bijv. w .ren Ndl.werdenOhd.wurdum

cf. §13. 2o

Vroegere i (dial. i) wordt

bijv. h . w .r(d)thij wordt Ohd. wirdit

cf.§11.1od

Vroegere u,o (dial. ò)wordt stootonige ofsleeptonige úu.

bijv. verm renvermoorden Hgd.morden

cf.§15.3od


bijv. múu.rd moordOhd. mord

cf. §16.3od

Aanmerking: Heteenige geval vanrekking voor r +stemloozen dentaal isbā.rs baars. Ditwoord vormt echtereen sterk meervoudbārz(e), spreek bārzmet stemh.medeklinker inauslaut, daar ditmeervoud ook alscollectief dienst doetevenals het enkelv.[bijv. d . zi bā.rs

(enkelv.) d . zìtenbārz(e) (meerv.) d .zi bārz(e)(collectief) - daar zitbaars bijv. in dienvijver] kan menvermoeden dat de āuit bārz(e)analogisch in hetenkelv. bā.rsgedrongen is.

[161]

b) In woorden vanromaanschen oorsprong

(32)

wordt korte vocaal gerektvoor r + stemh. dentaal enmeestal ook voor r +stemlozen dent.

Vroegere a wordt ā:

bijv. kā.rt kaart;kwā.rt kwart; pā.rtpart; tā.rt taart;


véiārts veeartsā.r(t)s- Ndl. aarts-(voorvoegsel) cf § 5.1od

Vroegere ë wordt :

bijv. p .rs paars adj.Lat. persus cf § 8.1od

Vroegere o wordt úu:

bijv. súu.rt soort cf§16.3od

Aanmerking: ZoalsDr. Goemans (§32)ook voor hetLeuvensch opmerkttoonen de woordenvan romaanschenoorsprong meerneiging tot rekkingdan die vangermaanschenoorsprong. Hetdialect van Bree laattoe eene nogstrengere scheiding temaken. Een enkelromaansch woordheeft - zoals degermaanschewoorden - ongerekteo behouden voor -rt:pòrt Ndl. poort Lat.porta. Onzeker iskòrs koorts, Mndl.cortse

VII. Wijziging der klinkers voor andere consonanten

(33) 33.


1o Voor alle gemouilleerdemedeklinkers en voor allegutturalen ligt de articulatieder korte vocalen eenweinig hoger dan voor deandere medeklinkers, enneigt bovendien naarmixed. Bij i en ì, é en é2 ishet verschil groot genoegom het gebruik vanafzonderlijke tekens tewettigen; bij de andereklinkers is het daarentegenzoo gering dat hetonnoodig scheen de lectuurhierdoor te vermoeilijken.

[162]

2o Het tweede bestanddeelder diphthongen aú, oú, uú

(33)

dat in het algemeen slechtsgedeeltelijke ronding heeftverliest deze bijna geheelvoor , (gemouilleerded,t)

oudaúdtegenover3.p.enkelv.knauwtknaúBijv:

houthouttegenover3.p.enkelv.houwthoú

uituúttegenoverbenieuwdbenuú

3o Het laatstebestanddeel dertriphthongenúu , uú , íivalt weg voor,


(gemouilleerded t)

1.p.enk.gúutegenover2.p.enkelv.11

Ndl.gooit

gúuBijv:

Aanmerking:Waarschijnlijkmoeten hierook vermeldworden úutsnúuts Ndl.ooit, nooit.Voor uú , íibestaan geenezekerbewijzendevoorbeelden.Men kanvermoeden datde vormenluú , níi3.p. enkelv.van luú. enluiden níi en*nooden (d.i.uitnodigen) uit*luú t *níi t> *luúdet,*níidetontstaan zijn.

VIII. Rekking in gesloten lettergreep naar analogie van verbogen vormenen door zinphonetiek

Deze rekking, welke eeneeigenaardigheid van het Limburgsch

34.34.

is (cf. Grootaers, Inleiding. Leuv. Bijdr.VIII bl 106) vertoont zich:

1o In verbogen vormen vansubstantieven en adjectieven:

§5.1°Ccfdakdā.kBijv:

11 Zo in het ms.; vrijwel zeker fout voor 3.p. enkelv. of 2.p. meerv.


§8.1°Cweg substw .

§9.6oA.cbesbíi.r

§9.6o

B.csmidsmíi.d

§9.6o

C.cberd. Hgd. Brettbríi.d

§9.6o

D.cdeurdíi.r

§11.1o csteelst .l

§16.3o ckotkúu.t

§15.3o c)cf(Voor gr .f grof

[163]

Aanmerking:Uitzonderingen op deze

(34)

rekking vindt men in §51°C Aanm. 2; §8 1°CAanm 2 en §16 3°CAanm.2., over desleeptonige rekking in díi.rdeur st .l steel cf §46 C IIα Aanm.

2o In het praet. enkelv. dersterke verba IV en V bijv.i kā.m ik kwam, i gā.fik gaf

Aanmerking: In §5.1°CAanm. 3 werd er opgewezen dat de hypotheseder rekking naar verbogenvormen voor dezepraeterita alleen, dan redenvan bestaan heeft, wanneerde meervoudsvormenkā.men gā.ven oud zijn.Indien dit niet het gevalzou zijn, kunnen dezevormen door zinphonetiekverklaard worden. Zie


verder hierover en over hetpron. wā.t naast wat Ndl.wat §5.1°C Aanm. 3. Derol der zinphonetiek moetin 't algemeen wel vangroot gewicht zijn geweesten men kan vermoeden datzij, ook bij subst. en adj.,den aanstoot gaf tot hetalgemeener verschijnselder rekking door analogie.

IX. De svarabhakti

35. 35

De svarabhakti speelt in hetBreesch ongeveer dezelfde rol alsin het Tongersch (cf Grootaers§46) De ingeschoven vocaal is ivoor gutturalen, e voor de andere

consonanten. Svarabhaktiontstaat:

1o Tusschen l of r enconsonant behalve t,d,s,z,

a) In eenlettergrepigewoorden met stoottoon ofsleeptoon wè.rem warmstè.rik sterk ha.lef halfèeri erg wèrem(e) warmehalev(e) halve stèrev(e) iksterf è.rig(e) erge

Aanmerking: Hetsnellere tempo vanden stoottoonmaakt desvarabakhti-vocaalonmerkbaar korter,doch hetonderscheid is zooklein dat er eenafzonderlijk teeken


niet voor noodigscheen.

b) In tweelettergrepigewoorden is de verhouding

[164]

dezelfde als ineenlettergrepige: hier komen

35.

echter ook steeds vormenzonder svarabhakti voor.Bijv: w .liken of w .lkenNdl. wolken hè.lepen ofhè.lpen Ndl. helpen; èrgerof èrigerNdl. erger; é2.rigelof é2.rgel Ndl. orgel;wé2.riken of wé2.rken Ndl.werkenwèremen ofwèrmenNdl. warmen

c) In meerlettergrepigewoorden schijnt regelmatiggeen svarabhakti te ontstaangé2.rgelen Ndl. gorgelen;bòrgeméi.ster Ndl.burgemeester; hèrmeniharmonie; zì.lversmíidzilversmid

Men hoort in deze vormentoch wel somtijdssvarabhakti, maar alleen bijtraagsprekende personen.

2o Voor het diminutief-suffix -ken staat slechtst sporadischsvarabhakti-vocaal: enkel twee voorbeelden zijn mij bekend:mèniken naastmènkenNdl.mannetje diminutief vanman enJaniken naast Jè. en diminutief van Jan Jean12

3o Svarabhakti-vocaal staat ook voor het suffix -lik Ndl. -lijken het suffix -nìsNdl. -nis Bijv: gev elik gevoegelijkOhd.gafuoglîh wií.selik wijselijk Ohd. wîslih; géí.stelik geestelijkOs. gêstlîc; dr fenès droefenisOhd. gitruobnessi; begèŋkenìsbegankenis (alleen met de beteekenis van zielmis die eenige

12 Opmerking langs de paragraaf: verkeerd is rest van bindvocaal.


dagen na de begrafenis plaats heeft; synoniem is uútvā.rtuitvaart)

4o Svarabhakti in den anlaut is mij alleen bekend in het woordgeli adj. gloeiend

[165]

Derde HoofdstukMedeklinkers in hoofd- en bijtonige lettergrepen

In dit hoofdstuk worden de medeklinkers niet systematischbehandeld, zoals dit met de klinkers geschied is: alleen deafwijkingen van het Ndl. worden opgegeven

De mouillering wijzigt: A. deconsonanten-verbindingen -nd, -nt, -ld,

36. 36.

-lt voorafgegaan door i of é; -ld -ltvoorafgegaan door è; -nd alleen danwanneer è voorafgaat en nog een vocaalvolgt. B. Onafhankelijk van devoorafgaande vocaal: 1o de vroegereverbindingen van n, nn, nd, nt, l, ll, ld, lt,d, dd, t, tt, w, j + vocaal + d of t 2o d, nd,(ld), t, nt, (lt) in de deminutieven dernomina welke op deze medeklinkersuitgaan 3o n in de romaanscheverbindingen -nia, -nea 4o den oudenanlaut sk 5o s in deminutieven vanwoorden die op -st uitgaan 6omouilleringontstaat in den sandhi bij t, d, s, z, n, l inanlaut na gemouilleerden consonant inauslaut. Eindelijk 7o komt in eenigealleenstaande vormen ook mouilleringvoor ( , , , )

A. Voorbeelden: pi. pint pi. punt;bi bult;mi milt; ké kind;

36.A.

lé lint vé. vilt; gewé geweld;gè geld vè veld; stè stelt(subst) Met , uit voor vocaal:


i ersten onderstemi i mondig;ké er kinderen; é einde

[166]

wé. ilwindel; lé. en lenden; gewé. igeweldig; gé. en gulden (subst.);

(36)

hè i handig; verstè i verstandig;vè.lir velden (subst. meerv.) gè datief

A.

enkelv. van gè. geld (in deuitdrukking:manen van den gè =mannen van den gelde d.i. rijkemenschen) lè > *lè e meerv. vanla.nd land; wè > wè e meerv. vanwa.nd wand

Aanmerk.1 De verbinding -nd -nt -ld -ltworden nooit gemouilleerd na a, ó, ò bijv:man > *mande Ndl. mand, lan > landedatief van la.nd land (bijv. te platen lan= ten platten lande hón > *hóndemeerv.van hó.nd hond; hoú.t hout Os. holt;o.wir schouder Ohd. scultara; de

verbinding nt wordt nooit gemouilleerdna è bijv: vè.nt vent prezè.nt present,t .nt tent. Van -ènd- niet gevolgd doorvocaal zijn mij geene voorbeeldenbekend. In -è.nte- ontstaat geenemouillering, in -è. e- (waaruit è (e))daarentegen wel.

Aanmerk. 2 Uitzonderingen zijn: gè.lennaast gè. en gelden infin; vé2.nen naastvé. en vinden, wé2.nen naast wé. enwinden; bé2.nen bé. en binden; è.lenschelden;mèlenmelden; zé2.nen zenden.Een paar maal heb ik naast smé. ensmelten ook smé2.lten gehoord. De 1. en3. p. meerv. praes. ind. dezer verba zijnidentiek met den infinitief. Naar dezenricht zich ook de 1.p. enkelv. praes.indic.: dus bé2n naast bé ik binde; imèl ik meld enz. Voor den 1.p. enkelv.van gè.len gelden durf ik niet instaan, ikheb hem nooit van onverwittigde


Breeënaren gehoord. (cf ook Colinet§25.A. Aanm.1.) Men vergelijke metgè.len, gè. en gelden enz. de dubbelevormen der praet. en partic.: gòl(>*gòlde) naast gow2(> *gòlde)Ndl. goldgegò.len gego.wen (zelden) gegolden

[167]

òl ow2 schold, ge òlen ge o.wengescholden. Verder vormen nog

(36)

uitzonderingen: het adj: Ndl. Sint Lat.sancti... en de vorm sìnder (bijv.

A.

Sinderkl s Sint Nicolaas) het verb.hì.nderen hinderen; de comparatievenmìnderminder dìnder dunder en dergl.;de nomina agentismé2lder muldermolenaar, ìlder schilder en dergl. Deafwijking zal regelmatig zijn bij devormen met tusschengeschoven d alsdìnder dundermé2lder mulder. Vormenals ìlder schilder (naast é. schild)hì.nderen hinderen (naast i. irstenonderste) en wellicht ook sìnder Sintkunnen doormìnder enz. beinvloed zijn.Dan zou zich Si.nt naar Sinder gerichthebben. (voor dezen vorm cf. de volgendeAanmerk.)

Aanmerk. 3 Wanneer na -nd -nt -ld -ltnog eene s staat hebben dezeverbindingen geene mouilleering. Bijv:Kìndsgedéí en Kindsgedeelte; bìnds*bindes 2.p. enkelv. van binden; vìndsid. van vinden enz. Zoo heeft ook nooitmouillering het woord sì.nds Ndl. sindswaarnaar zich het ook voorkomende sì.nd= sinds schijnt gericht te hebben zoalssìnt sint naar si.nder (zie vorige Aanm.in fine)

Aanmerk. 4 Mouillering hebben ooksteeds de bijtonige lettergrepen - i ,i , i , - i Bijv: duù. iduizend onfra. thusint; vi avond;líizi lijnzaad; liívi lijnwaad hgd


Leinwand; Hasi Hasselt (stad);Hā.mi Hamont (dorp); l .vipartic. levend; l .vi i levendig;blí.vi blijvend. enz.

B. 1o De hier te vermelden vormen zijna) De 3.p. enkelv. en 2.p. meerv. indic.

B.

praes. b) zwakke praeterita en participiac) substantieven op en, en (Wgerm.-ida) d) eenige andere vormen

[168]

(36)

a) De 3.p. enkelv. en 2. p. meerv. indic.praes. der verba h . g . méí hij gij

B.

meent; ií schijnt; wi wint3.p.enk.; wé wint 2.p. meerv. gógunt; la landt; pla. plant rórondt; h haalt 3. p. enk. vi valt2. p. m. bā baadt; v voedt; howhoudt blaú blauwt; gúw gooit

b) het zwakke praet. en partic. va envatte geva gevatmā en maandegemā gemaand gó en gundegegó gegund gela gelandgeka gekald (kalen = praten)geboú gebouwd

c) substantieven op - en - en (Wgerm-ida) gríi en grootte bréí en breedteri en rondte; gewén. en gewoontegeméí en gemeente flaú en flauwtegaú en gauwte h en holte

d) enkele andere vormen:m munt(met rekking in open lettergreep) Ohd.munizza Lat. moneta gā gans Ohd.ganazzo onfra *ganato b beeldOs.biliþi;m maand Os. mânod; >


* e eend > *enede cf Ohd. enitmhgdEnte

Aanmerking 1 De hiergegeven indeeling berust ophet vermoeden dat desyncope van denonbetoonden vocaal wellichteene der oorzaken van demouillering is. Deze syncopeheeft stoottoon gegeven aanal de hier opgegeven vormen,welke voor dit accent vatbaarzijn (dus bijv. niet aanpla. plant 3. p. enkelv. of2. p.m. van planten en dergl.cf § 46 C II b. 3o) In devormen gā , m endergl. (bij d) is korte vocaalgerekt in vormen *gānet*mǖnet die later syncope enstoottoon kregen. Hetvermoeden dat de syncopeinvloed uitoefende op de

[169]

(36)

mouillering zou vervallenindien er vormen

B.

voorkwamen metof welke oude lange

vocaal en geene syncopehadden. Behalve het woordn naald zijn mij zulkeniet bekend. In dit woord is-lde over - e totgeworden zoals bijv. ook inw weelde (> w e >wēlede Ohd. wëlida). Nuwerd er hooger, A. Aanmerk.1., op gewezen dat in deverbinding ènte- geenemouillering ontstond, in de


verbinding ènde- daarentegenwel. De eerste kan nooitstoottoon hebben, de tweedewel. Mag men wellicht densamenhang van stoottoon enmouillering van de gevallenmet stoottoon door syncopeook op die van stoottoon doorapocope uitbreiden? Vormenwelke op Wgerm. langevocaal + nt, lt, (al of nietgevolgd door vocaal) nd, ld(niet gevolgd door vocaal)teruggaan zijn mij nietbekend.

Aanmerk. 2 Duister is demouillering in de participiapraet. met Rückumlautgeka. gekend, ge a.geschonden; gebra.gebrand zij hebben sleeptoonzoals het subst. la.nd land endergl., mouillering zoals hetpartic. gela geland >*gelanded dat steedsstoottoon heeft.

De praeteria dezer verba zijn:i kan ik kende (regelmatigevoortzetting van *kande zoalsbijv. het meerv. han >*handeNdl. handen) a. en ikschond (een oud*skandamoest * an geven zoals*kanda kan gaf; uit een vormmet dubbelen praet.-uitgang*skandede moest * a enmet stoottoon ontstaan zoalsla en > landede praet. vanlanden) i bra en ikbrandde (daar deze vormstoottoon heeft kan hij metla en op eene lijn staan endus op een praet. *brandedevan een zwak verbum*branden branen gevoerdworden)


Er schijnen hieranalogie-werkingen in hetspel te zijn: het blijft mijduister welke.

[170]

(36)

2o Diminutieven van substantieven wierstam op t, nt, lt, d, nd, ld uitgaat pé en

B.

potje; li en lintje; ki en kindjelíi en loodje; héí. en houtje; sè. encentje

Aanm. Geheel alleen staat deeigennaam A endiminutief vanAn Anna.Menvergelijke vormen als tìnkentonnetje; kènken kannetje.Het subst.man Ndl. mandvroeger mande heeftregelmatig als diminutiefmè en dat in eene periodeontstaan is toen de d noggehoord werd. Is naar dehedendaagsche verhoudingvanman (> mande) totmè en bij An het dimin.A en gevormd?

Bevreemdend is dan deafwezigheid van den umlaut.Wellicht is het woord uit hetNdl. ontleend. Hetregelmatige ènken Annatjekomt ook voor, maar klinkt‘boersch’ en is dus wel ouder.

3oVoortzetting van romaansche woordenop -nea, -nia Spā. en Spanje kerstā elkastanje órā. en oranje frā. il franje

Aanm. In woorden alsfemií.li familie kenā.li


fra. canaille bā.li baliekel .zi collegie klé ā.zikleedage petā.zi potage isgeenemouillering ontstaan ofde bestaande verwijderd.Jongere fransche ontleningenals courage, bouillon kent hetvolk niet. Wanneer zijvoorkomen worden zijuitgesproken als in hetfransch. De namen JúuzefJozef en J zes Jezuswordennooit met uitgesproken.

4o Westgerm. sk Ndl. sch in anlaut luidtsteeds Bijv. úun schoon p schaap

l schoolme iínmisschien.Dezelfdeontwikkeling vertoont sk voor denhoofdtoon in be t muskaat en be ií.tbeschuit fra. biscuit.

[171]

(36)

5o In de diminutieven der woorden op -stdeelt de hare mouillering aan de

B.

mede. Bijv. bíi en beestje fíi enfeestje kè en kastje van kast kast(daarnaast staan de vormen kas kèsken)pò en postje

6o In den Sandhi wordt anlaut t, d, s, z, n,l gemouilleerd na auslaut-consonant metmouillering Bijv: h ēt haalt nietgó úu (spreek gó úu) guntzoo;wé ā.twint laat l è.rev(e)laadt tarwe.

7o alleenstaande gevallen zijn:

Mouillering van z in duú. i duizend(zelden duú.zi ) ró e ìp bloem fra.Rose d'Egypte; van s inWií. āgenWijshagen (dorpsnaam) Gúu ens


Goossens (familienaam) ke é2t fra.corset; rúup siroop

Waarschijnlijk ook in ruú.tkalkoensche haan Hgd. Truthahn. Naastrúup siroop staat strúup: kan deze

afwisseling naast een te vermoeden*strūthano (cf hgd Truthahn) den vormruú.thān in het leven geroepen hebben?

Verder nuú íiri nieuwsgierig:re afti rechtvaardig. Het woord iswaarschijnlijk *rechtshaftig cfrmanhafti Ndl. manhaftig. ir a.ntnaast sir a.nt fra. sergeant; Pe óŋkilenPortincula-feest

Aanmerk. 1 hebben ookde franschewoorden:me iínmachine eni génieendèrem gendarme elap

jalappe ìst 1) justeNdl juist2) rechter fra. juge doorvolksetymologie bij het eerstegebracht. Verder aŋ Jeannaast ja.n Jan; èf Jef naastjúuzef Jozef; ewíil juweel

[172]

eluús jaloersch; kuúnaast kuúst koest! Voor

B.

ildi Os. open plaatsachter het huis (SchuermansKalseide) en irníi.lenmonsterachtig mensch cf§9.1°C. Aanm 2

Germaansche woorden metzijn verder de

waarschijnlijk uit het Hgd.ontleende fó en knoeien,haspelen hgd pfuschen;wa vr oorvijg Hgd.Watsche en kó emó m.hutsepot meestal fig. smerigboeltje (cfr. MünchRipuarische Grammatik§107.6. kuržel, muržel =


Mischmasch, Kuželemuž =Gemisch von Kartoffeln undStockfisch)

Voor het tusschenwerpselbā en zijne nevenvormencf §5.1oa.j Aanm. 1

Het tusschenwerpsel van spijtóŋ!Ndl. jongen! jongen! en

het twijfelende a? Ndl. ja?worden soms neven jóŋ jóŋ!en ja! gehoord. Naast jókelenen ókelen staan ook ókenóg2ilen; alle beteekenen

schommelen schokken.

Aanm. 2. Mouillering van d t vertoonen:ìtsen verbmet knikkers schieten; ans

Ndl. nochtans, gewoonlijk tans

De Klankverschuiving37. 37.

Het dialect kent de verschuiving van k inde volgende woorden:

i ik;mi datief-akkusatief hgd mich;di id. hgd dich; ó id. hgd euch mhdiuwi ; oú. ook hgd auch en in hetalgemeen nederlandsche zi zich. (cfGrootaers §48) Somtijds hoort menwé2.li welk pron. (gewoonlijk wā.fir =wat voor)

Aanm. 1Met het hoogduitschkomt verder overeen deontwikkeling van wgerm. skin anlaut tot (36 B.4o)

Voor andere conson. blijft sonveranderd. Een aantalvormen met Hgd.consonanten zijnwaarschijnlijk ontleeningen:n líisi nalatig hgdnachlässig; é2nsi eenig hgdeinzig; hìtst hitte

[173]


Hgd.Hitze;wiksen verbum.13

blinken wiks subst. blink(37)

Hgd. wichsen Wichs;fókszwa.ns kleinebeenhouwerszaag hgdFuchsschwanz biksouwerwetsch geweer Ndl.buks hgd Büchse lebèndiadv.waarachtig hgd lebendig(cfr Grootaers §48.3o)

Aanm. 2. Twijfelachtig zijnsté2p stof onfra. stuppimsen stéí.n granietsteen,

onfra. emicerio = semper? (cfV. Helten Anfr. Gr. Einleit.§6.β

De sonoorklanken:(38.) 38

A. r en l

1o a) r valt weg: in den auslaut van dewoorden búu. waar Hgd. wo; d daarHgd. da; hi.j hier cfr Hgd. hienieden; nnaar;míi meer Ohd. mê, íi eer adv.;waníi wanneer íider eerder. Voor dè!ziedaar!mè, mā maar cfr. §6A.α.d.

Misschien in het woord búu.nepé2t naamvan eene publieke wandelplaats met bron.Het woord wordt ‘Booneput’ geschreven:is het misschien *borneput? Verder inket r kwartier; remi Roermond (stad)gíitri Geertruide; p sken perzik; .pelaardappel

Aanmerk.In d ròpersderwaarts dat Ndl.*daaropwaarts zou zijn (cf.de tweede lettergreep vanhéí.virs heimwaarts) schijntde oude r behouden te zijn.Daarnaast staat d ir pirsd iròp en de corresp.vorm bij hi e hier is

13 Moeilijk leesbaar.


hi. eròpers Zijn deze uit*dârhëropwards*hīrhëropwards ontstaan?Vergelijk Hgd. hierher. Deproclitische vorm ter Ndl. erbehoudt steeds zijn r. Naasthet gewone ómes jómesNdl.immers > *êo-mêr hoort menzelden de oudere vormenómırs jómırs

b) r werd ingevoegd in: kirnā.li fra.canaille kirnā.li vúugel kanarievogel;kirstā. el kastanje kòrtilé2t fra.côtelette, sirti n.n satijn ırlòt fra.échalotte

c) Omzetting van r14 heeft plaats gehadin: bòrsten berstenOhd. brëstan; dòrsendorschen Os. driskan;

[174]

vòrs versch Ohd. frisk; dòrden derdeOhd. dritto bòrst borst Ohd. brust

(38)

Verder in bìren branden Ohd. brinnan,wellicht in búu.nepé2t indien dit*borneput is cf. hooger onder a) en opTongersch bue.n bron Os. brunnokirdií.t fra. crédit persiís Fr. prècis

d) r staat in de plaats van l in .gerstekster Os. agalstria; hèrentèrenhoú.tvlierhout Kiliaen holenterre hgdHolunder, meer gewoon ishíi.lentíi.lenhoú.t met omgekeerdeassimilatie; irmé naast ilméschalmei

e) omzetting van r - l

zì.likir zurkel; é2.liger naast é2.rigel orgeldé2.leper naast dé2.repel dorpel;é2.lefer naast é2.refil schilfer;Tó.ŋilır

naast Tó.ŋerl Tongerloo (dorp)m .lder merel; la.wilēr laurier; kırnèlkolonel; fırzèl filozel; biríil naast br rbarier; fırnèl flanel

2o a) l viel uit in: as, ès als; bóg2etBocholt (dorp) hèm (naast hèl)Wilhem

14 In potlood: + vocaal.


hgd Wilhelm tè ir teljoor hgd teller;grófi t giroffelbloem

b) onorganische l hebben: lómir Ndl.lommer flewiín fluwijn fra. fouine;plemād(e) pommadekirstā. l kastanjefrā. l franje plevè plavei fra. pavé

c) l staat in de plaats van r in flambúusframboos aplikúus abrikoos; róntilómrondom hgd rund herum Naast dó.ŋkırstaat dó.ŋkıl Ndl. donker hgd dunkel

l staat voor n in r .ŋılen regenen enz .ŋılen zegenen; é.ŋılblíik familienaamIngenbleek

e) dissimilatie van l en r cf 1oe15

[175]

B. m n ŋ39 39

1o a)m viel uit in boú.gird boomgaard(daarnaast bó.ŋird hgdBungert) truúv(e)troef Lat. triumphus héí.virs heimwaarts;ò.lemmolm subst. virò.lmen vermolmenfirnasti slim (cf § 4.1o Aanm. 1) Hèlnaast HèmWillem hgd Wilhelm; hē.rvilarmvol

b) onorganischem heeft pómp .r naastpep .r papier

c)m staat voor w, in pé2lem peluwmìspilwesp, waarschijnlijk *wispil (cf. Horn.Beiträge zür deutschen Lautlehre Giessen1898)

voor b in kèrmenā karbonade

voor n in kezèrem kazerne; kezèmveertiendaagsch loon, loon, zakgeld Fr.quinzaine ó.mpā.r onpaar, ómbel fdonbeleefd

voor nb wií.miren St. Jansbessen Os.wînberi

voor nwmā(r) maar > ni wâri

15 e in potlood toegevoegd.


voor ndb mó.mir momboor Ohd.mundboro

voor un mé 2stem mesthof Ohd.místunnea misschien ook inm stemmoestuin of heeft dit woord jongeanalogie naar het voorgaande?

voor nd in ha.mpil handvol

Aanm: Hoort het adj. milik walgelijkbij íi.vil euvel (stoottonige naastsleeptonige íi)? Dan zou hetm voor v(b?) hebben.16

2o a) n viel uit in g r gaarne Os. gërno;la.nt r lantaarn; k rken kerntjekorreltje b r beer (drek) Kiliaen bern;bìren brandenOhd. brinnan tw r.ingentweernen en in sp ren snel stappenm ren rommelen, lawijd maken indiendeze woorden aan Ohd. spurnan Os.murnan beantwoorden. Verder in ós onsbegòs(t) en kòs(t) begon, kon Os.bigonsta konsta

[176]

liívi lijnwaad; líizi lijnzaad;wií.gerd wijngaard wingerd; gr mi

39

toemaat, nagras hgd Grummet Ohd.gruonmâd

w rt, wòrt niet waar? naast w r n t?vir navegaar hgd Neber; é2l el Ohd.

elina; lz(e) elsMndl. elsene Ohd.alusna; zéí.sig zeis os segisma; íivi evie(haver) Lat. evena Os. adj: evenin;l .ve i levendig ā.lik geheel Ohd.alung; né. neen

b) onorganische n hebben: nó.ŋk oomfra. oncle (met de n van *mon oncle)líi.zi lijnzaad gr mi toemaatOhd. Gruonmâd; lií.vi lijnwaad (cfrechter hgd Leinwand) h riŋkskeshoútnaast h rikskeshoút hout van denhederik; tíin teen hgd zehe, .n schoen

16 Aanmerking is doorstreept in potlood.


naast uw2 hgd Schuh kr nsil kroezelMndl. kroeselbesie; spr nsil sproet

c) n staat voor ŋ in la.nsem naastlaŋg2zem langzaam; voorm in ontré.omtrent

d) omstelling van w2- n tot n - w2 heeftplaats gehad in rìnew ren fra. ruiner

e) over vocalizering der n cf §31.

3o Over n cf. § 36

4o ŋ ontstond als weergave van franschenasaal-vocalen bijv. tèŋMartin; aŋJean; kilpèŋ Calepin.

Onregelmatige ŋ hebben kòlmi èŋ fra.école moyenne r .ŋilen regenenz .ŋilen zegenen

Voor ŋ uit ŋg2 cf §40. 2o

[177]

De explosieven. A: de gutturalen en g (spirant)40. 40

1o De oude g2 is bewaard gebleven

a) Regelmatig in alle vormen met oudegeminata (gg).

brég2(e) brug Os. bruggia bag2(e) bigMndl. bagghe vlég2(e) vr. subst slimmerdcf Ndl. vlug Ohd. fluichi plag2(e)halsdoek noorw. plagg kleedingstuk (cfIdg. Forsch. 23. bl 369) i lég2(e) ik leg;de lég2s 2. p. enkelv.; lég2t hij legt, gijlegt (spr. léks, lékt) lég2en leggen infin.en 1.3. meerv. praes. indic.; identischevormen heeft lig2en liggen: zég2enzeggen, wijkt alleen af in den 3. p. enk.z t > *sagit

Aanmerk. 1 Waarschijnlijkmoeten hier vermeld: stég2(e)adj. vlug (van jongevogeltjes) cf. Ndl. stug?kag2(e) adj. met de


tegenovergestelde beteekenisvan het voorgaande woord;ookmet die van ‘onbeholpen,teer’ gezegd van menschen;kèg2(e) vr. oorvijg, bluts

Aanmerk. 2 g2 staatwaarschijnlijk voor k inbrag2en naast braken verb.rondloopen leegloopenbrag2(e) naast brak 1) Ndl.brak, spreurhond 2)ledigganger; krag2il vr enkrag2(e) naast krak vrwagen, rijtuig of om het evenwelk voorwerp dat in slechtentoestand is; synoniem iskrā.kwā.gen Ndl.kraakwagen; óg2ilen naastóken Ndl. schokkelen

smig2ilen naast smikensmullen.

Verder staat big2il m. tegenover Ndl.bikkelHet woord betekent ook bijl en zaltot Ohd. bîhal in dezelfde verhoudingstaan als víg2il slecht mes, vig2ilen meteen bot mes snijden, vijlen tot Ohd. fîhalavijl Zoo als krag2il tot krak staat wellichthet synonieme vrag2il vr. tot Ndl. wrak

Het dialect gaat met het Ndl. in smókilensmokkelen tegenover Hgd. schmuggeln

Aanmerk. 3. g2 uit k hebbenbóg2et boekweit en bóg2etBocholt (dorp).

[178]

b) In de verbinding ŋg2 (> ng) wanneerdeze in auslaut stond. (ŋg2 wordt in

(40)

auslaut ŋk gesproken) ré.ŋg2 ringmeerv.réŋ > *réŋge vr .ŋg2 wrong; spré.ŋg2

(m?) bron, bronachtige bodem Ohd.spring = bron (Het woord komt alleen


voor in de uitdrukking dèt ìs hi alem lspré.ŋg2 = dat is hier allemaalbronachtige bodem) ga.ŋg2 meerv. gèŋ> *gèŋg2e; stra.ŋg2m. 1. grap, streek. 2.ruggegraat (rég2stra.ŋg2 ruggestreng)meerv. strèŋ onfra. *strang: ga.ŋg2 2. p.enkelv. imperat. van gúu.n gaan; jo.ŋg2

onverbogen vorm van het adj. Ndl. jong;la.ŋg2 id. Ndl. lang

Aanm.g2 valt weg in denonbetoonden uitgang -iŋg2:kíi.niŋ Koning; húu.niŋhonig Ohd. honang oudijsl.hunang.Wanneer na -iŋg2

nog een afleidingssuffix staatblijft de g2 (en wordt k)kíi.niŋg2lik koninklijkkíi.niŋg2rií.k koninkrijk.Somtijds is de ŋ uitgevallenen de g2 (als k) gebleven:ā.lik geheel Ohd. alunghíirik naast híiriŋ haring;p rik naast p riŋ *pieringNdl. pier

2oDe oude g2 valt regelmatig uit wanneerna de verbinding ŋg2 een vocaal volgde:déíliŋ deeling. baŋ adj. bangMndl.banghe; laŋ adv. langMndl. langhe: tóŋtong; laŋ adj. vrouwel. enkelv. Ndl.lange; la.ŋen verb. langen d.i. geven izéŋ de ziŋs h ziŋt > zinge zinges zinget1.2.3. p. van zé.ŋen zingen; aŋst angsthéŋst hengst onfra hengist; laŋst superlat.langst

Aanm.De praeterital-vormenhiŋ hóŋ hing viŋ vóŋ ving;zóŋ zong enz. moeten ookhierbij gerekend worden. Zijkunnen uit vormen metonorganische e ontstaan zijndie wij voor demeeste anderesterke praeterita moetenaannemen. (bijv. búu 1. p.bood, de j kan enkel uit d


tusschen vocalen ontstaan) cf.V. Helten Mndl. Spraakk.§191.

[179]

3o a) k viel uit in:(40.)

lií.téí.ken litteekenTheutonista lijkteyken;mè.ret markt; Pé.ŋsten Sinxen Os.Pinkoston èsprès fra. exprès; misschienin sl nen slaan, kappen *sklunian (?)cfr Ndl. kleunen. Over tìspil > *t kirspelcf. §41.1oα

b) k staat voor g in bl sbaú.k blaasbalgen balikenbri balgenbrij. Voor kvé2swaterhagedis cf §43 A.a.Aanm. k staattegenover Ndl. g in zuú.ken zuigen Agssúcan; tegenover Ndl. h in kènep hennepLat. cannabis; k heeft verder klií.stirNdl.lijsterMen hoort soms héklií.ster (>hég2-lií.ster d.i. heglijster) is misschiendaarnaar, door verkeerde scheiding, devorm klií.stir ontstaan?

Indien bekókelen bedotten bij mhdkouckulâri Hgd. gaukeln dial. goú elenNdl. goochelen hoort moet het hiervermeld.

kìskenāden grappen subst. meerv. fra.gasconade De imperatief sta.ŋk sta!(naast sta.nd) is door ga.ŋk van gaanbeinvloed.

Met k uit Germ. h komen voor:fókszwa.ns korte beenhouwerszaag hgdFuchsschwanz; biks oud geweer buks hgdBüchse (daarnaast regelmatig bé2s Ndl.bus donderbus) wiksen blinken hgdwichsen en wellicht jóksen jubelen,grappen vertellen hgd juchzen jauchzen(of hoort het woord bij Ndl. jokken?)Deze vormen zijn waarschijnlijk aan hetHgd. ontleend. Daarentegen schijnt niksniets (zelden nikses met dubbelengenitief-uitgang) > niwihtes inheemschte zijn


4o a) g viel weg in:

z t zegt 3. p. enkelv. *seget (cf. z .get= zegt het); gewoonlijk in s zóndes 'szondags en de genitief-vormen der anderedagen; zelden in s dā(g)s 's daags;verd digen verdedigen Os. dagaþingiSermoenen bedegdingen.; oúst oogstMeestal17 in den 2. p. enkelv. der verbamet langen vocaal

[180]

of met tweeklank in den stam: krií(g)svan krijgen doú(g)s van duú.gen deugen;

(40)

klā(g)s van klagen; vr (g)s van vragen.In een paar diminutieven éí(g)sken oogje;kr (g)sken kraagje en somtijds tusschenr en s: èri(g)sten ergste superl.virbìri(g)s 2. p. enkelv. van verbergen;è2ri(g)s id. van é2rigen schurgen

kruien

Verder nog in stiíbií.gil stijgbeugel; .likiegelijk (verkort ìlik) tri l vr. fra.rigole (het artikel t is met het subst.versmolten.) en in de verbinding la.ŋg2

enóg naast la.ŋg2genóg lang genoeg (spr.la.ŋk enó en la.ŋk enó )

Aanm: De verba ri enzi en gaan terug op Ohd.rîhan sîhan tegenover Ndl.rijgen zijgen Het adj.-adv.kríi nauwelijks genoegverhoudt zich waarschijnlijktot Ndl. kregel (cf hetafgeleidde kríitilik = kregel)als Mndl. wree tot Mndl.wreghe wrighe Ndl. wreef

b) g staat voor d in: bií.gil buidel; éí.gilhgd Scheitel Ndl. schedel; k gil hgdKittel Ndl. kiel; f .gelken hgdFiegelchen Ndl. vedel ií.gil ijdel (met debeteekenis van vergeetachtig) díig(e)naast díi en díi Os. dâdi Ndl. deed enwaarschijnlijk inm g(e) moede. Dit

17 Doorgestreept met potlood. Vervangen door: Bij volksmenschen dikwijls


woord zou door vr g(e) vroeg kunnenbeinvloed zijn (cf. de Hgd. subst.MüheFrühe)

g staat voor h in girlúu.zi naasthirlúu.zi horloge

Aanm: g tegenover Ndl. whebben g jen Ndl. wiedenGloss. Bernense geden Ohd.jëtan; g nsdigwoensdag (cf.Colinet §27.A.e Goemans§39 A.e. De vorm met gschijnt zeer verbreid te zijncf. Holthausen P.Br.B.X.600;Allemannia 1899 bl 84.)

g tegenover Ndl. k heeft.girst ekster Os. agalstria.

Het subst. zw gil zwavel(diminut. met sleeptonige íi.

[181]

zwíi.gilken zwavelstokje)heeft g zoals het Os. adj

(40)

swigli glanzend en verhoudtzich tot Ndl. zwavel alskúu.gel (in kap en kúu.gelkap en keuvel) tot Ndl.keuvel, Hgd. Hügel tot Ndl.heuvel enz. (cf Wilmanns I§35) Zoals het adj. húughoog heeft ook waarschijnlijkdríig Ndl. droogonregelmatige g (cf §94oα.Aanm.2.)

Aanm. g ontstond uit hetWgerm. j na r in de woorden:bé2rig(e) Ndl. berrie enspé2rig (e) Ndl. spurrie; uitWgerm. w na r inmé2rig (e)murw Ohd. marawi muruwi.Men vergelijke deHgd. subst.Ferge Scherge, het verb.v rdè.lgen verdelgen mfra.fardiligon lat deleo en Hgd.


vormen als Käfig Minnig.Een onorganischen uitgang-igen hebben: vi igenmeerv. van vi avond enduú i igen meerv. vanduú. i duizend (cf.Sermoenen hundertgdusentech Kern §176; Gloss.Bernense dusentigste)

B. De dentale explosieven(41.) 41

1o a) onorganische t hebben

astra.nt astrant fra. assurant; astra.nsinaast asra.nsi assurantie; strúup naastrúup siroop n sten niezen; dèstil korte

bijlOhd. dëhsala (cf. Kluge i.v.Deichsel2.) (x)18; éígentlik eigenlijk víi.rmií.nentwil mijnentwil (d.i. wat mijbetreft het woord wordt ook alleengebruikt, zoals en met de waarde vanHgd.meinetwegen; dezelfde vorm bestaatvan alle andere possessieven.) é2nigtennaast é2nigen eenige h st m. aas (vanhet kaartspel) zwā.left zwaluw sm .leftmeluw; onzeker zijn wèreft werf Hgd.Werft (cf Kluge i.v.) é2.left onz.hooizolder cf Ndl. schelf engl. shelf,geno t genoeg (cf §12,2o)

Met het artikel versmolten zijn: *ri lriool Fra. rigole; het woord luidt steedstir l, tri l vr., met artikel detir l, tri ōl; waarschijnlijk *kìrspelNdl. kerspel Hgd. Kirchspiel: men kanvermoeden dat dit

[182]

woord te zoeken is in de uitdrukking: denhíilen tìspel = de heele boel. Uit een

(41.)

nominat. met artikel t kìrspel kontkìrspel verder tìrspel ontstaan.

De uitstooting der r kan te danken zijnaan woorden als haspel haspelmìspel

18 Voor dit woord cf ook §53. Aanmerk.5.c.


mispel en dergl. Woorden met -rsp-komen - zoveel ik weet - niet voor.

In obliq. casus als *mét den híilenkìrspel kon dan de vorm kìrspel doorden vorm tìspel vervangen worden. Hetoorspronkelijke woord is te Breeonbekend: naar men mij verzekert iskirspel zeer gebruikelijk in de omstrekenvan Roermond. Het woord zou dus vandaar in het dialect gedrongen zijn: zooware ook de ì verklaard tegenover hetbreesche ké2rik kerk

Aanmerk. Eene bijzondereplaats bekleedt de invoegingvan t tusschen w of en s.Bijv: nuúts genit. van nuw2

nieuw; blaúts genit. vanblaw2 blauw; ruúts van ru.wruw tèíts van tè taai

Daarnaast staan ook somtijdsde vormen zonder t: nuús,blaús enz. Misschien is de top de volgende wijze teverklaren: van aú.d oudwiíd.wijd en dergl. luidt de genit.aús wiís of aúds wiíds. Detwee eerste vormen kunnenuit *awes (>auwes > audes >aldes) en *wi es (>wiíjes >wîdes) ontstaan zijn zoalsbijv. aw2 > aúde, wi >wiíde; de twee laatste kunnenmet oudere syncope opaúd(e)s, wiíd(e)s teruggaan.Naar de dubbelvormen aúsaúds (spreek aúts) kon naastblaús nuús ook blaúts nuútsontstaan.

Dezelfde verklaring istoepasselijk op den2.p.enkelv. hoúts gúuts endergl. (van howen houwengúu en gooien) die zich naarbl ds, b ds van bl enbloeden b en biedenkunnen gericht hebben. Hier


dient echter opgemerkt datnoch *hoús *gúu s noch*bl s *b s meervoorkomen

[183]

(41)

b) t viel weg: in het enkelvoud van eenaantal praeterita: begòs(t) begon, kòs(t)

1o

kon dòrs(t) durfdemò (t)mocht, zó (t)zocht kò (t) kocht bra (t) brachtda (t) dacht gelòf(t) geloofdem s(t)moest wós(t) wistmi tò (t) mij dochtdò (t) deugde za (t), la (t) zegde,legde

In het meervoud verschijnt hier steeds det

Verder viel t weg in: gès gist Ohd. jësten het verb. gèsen gisten (X)19; smòrensmerten (gezegd van den blikaars: cf §6B.α.Aanm. 3) bóg2esk k boekweitkoekbóg2esm l boekweitmeel; misschien inhúu.lduúv(e) boschduif dat *holtdûvezou kunnen zijn.

Aanm. 1 Naast kastNdl. kaststaat kas (cf. echter got. kas= vat Os. bîkar bijenkorf) Hetwoord puúz(e) vr. dikkekwast is wellicht eennevenvorm van Ndl. puist cf.Hgd. bausback: metopgeblazen kaken.

Aanm. 2 Alleenstaande uitvalvan t in sandhi-verbindingenvinden we in: das dat is wāswat is;wāfirenwat voor een;wābl ft wat belieft (cf §53Aanm 1.A.)

c) t staat waar men d verwacht in:

g tighéíd goedigheid; l vi ilevendig vri ilik naast vrin ilikvriendelijk; bruú.ten meerv. van bruú.t

19 Voor gèsen cf §43 D.g.


bruid; lúuten adj. van lood looden;kruú.tenkōk kruidkoek; riŋil tenmeerv. van riŋil t fra. reine claude;baten verb. baden betten; kamer tenmeerv. kameraden é. en subst.meerv. schilden; gr ten subst. meerv.graden (ook de vorm met d komt voor)bló.nten verbogen vorm van bló.ntblond; glā.ten id. van glā.t glad; zā.tenid van zā.t zat; w .rten naast w .renmeerv. vanw .rt of w .r enkelv: werd,werden

Verder hoort men soms ratikāl naastradikāl radikaal

tìspet ren naast dìspet rendisputeeren.

[184]

d) t ontstond uit k:1o

in zwè.ntsen slaan afranselen Hgd.schwänzen jè.ntsen herhaaldelijk janken,doen janken Voor deze vormen cf Klugei.v. schwanz en zie ook §5.1oα.γ.Aanm1.

De t van deze vormen kon ook uitvallen(cf §53 Aanm.5.)

a) d( ) vallen uit2o

α) spoorloos: in de verbindingen: langevocaal + d + vocaal bij een gering aantalwoorden bijv. zā́l zadel w r weder

Men vindt ze alle aangegeven in §30.1o

en de §§ waarnaar daar verwezen wordt.

in de verbindingen nd + e: bijv:lan datief van la.nd land; han > *handemeerv. van hand; vè ir velden subst.meerv.; gewé i geweldig; n >*n e naald; ké. ir kinderen; >* e eend.

in de verbinding rd + e enkel in devolgende woorden: verm renvermoorden; b ren boorden verb;v ri vaardig; g .riŋen Gerdingen


(dorp);w .renworden;w .renwerden;.rbíi.r aardbezie; .rapel aardappel

Aanm. 1 nd blijft meestalvoor volgende r,l zoals in hetAalstersch (cf Colinet §7B.d.) bijv. ha.ndilenhandelen (daarnaast echterverhè. ilen verhandelen)wa.ndilen wandelen a.ndirander; wó.nder wonder. rdblijft in alle niet geciteerdewoorden: bijv. rd(e) aardep rd(e) meerv van p rdpaard Verder blijft rd in dezwakke praeterita bijv:sp rden spoorde;m rdenmoordde

Aanm. 2 Alleenstaandegevallen van d - uitval zijn:hì.men hemd; g(e) naastgd(e) eg Os. egida

[185]

(41.)

bèm meerv. van bamdbeemd; héíbríi.d hoofdberd

2o

d.i. plank aan het hoofdeindevan het bed of aan devoorzijde eener kar. héíkíis*hoofdkaas d.i. geperste kop.In gèlen gelden en de overigein §36 A. Aanm 2. geciteerdewoorden

β) De verbinding lange vocaal ofdiphthong + d + e wordt voc. diph. +wanneer zij in auslaut staat, voc, diph+ ewanneer nog een consonant volgt.

Bijv. gā en gaden; lā lade; h inhoeden verb; h meerv. van h d hoed

Aanm. Uitzonderingen zijn -behalve de vormen waar dspoorloos verdwijnt (onderα) - de woorden: vā.dir vader


m .dirmoederwaarnaast deweinig deftige vormen vā. irenm . ir; de vormm rNdl. moer beteekent alleenwijfje van dieren; in devormen .dir ieder b .dilenbedelen; r dilik redelijkéíndilik eindelijk; dādilikdadelijk zal de volgende r,lde d beschut hebben zoals inhet Aalstersch īder ieder(Colinet §27 B Aanm.1) Devormen bl di bloedignúudi noodig bewijzenreeds door de afwezigheidvan den umlaut dat zij onderNdl. invloed staan; twíidentweede d pden diepte endergl. staan ondersysteemdwang. Zonderling isde afwezigheid van het woordzuiden: men bezigt ó.nderonder en wanneer men hetbegrip nader bepalen wilspreekt men het woordzuiden uit als in het Ndl. dusmet in het dialect nietvoorkomenden vocaal.

d blijft nog in kìskenadenfra. Gasconade plemad(e)fra. pommade

b) epenthesis van d vindtplaats tusschen l, n, r en denvroegeren uitgang -*re

vuúldir vuiler comp.;mé2ld r mulder, molenaarvìld r vilder subst.;kléí.nd r kleiner zw .rd rzwaarder; iíd r eerdermíi.dirj ri meerderjarig;géí.ndirlé geenerleia.ldirlé allerlei vè.ldirmeerv. van vè.l Ndl. vel.m .ld r > *m .lre (metmetathesis) Ndl. merelkì.ndir

[186]


> *Kinre Kinroy (dorp)(41)

Aanm. 2 Het dialect heeftgeene d in .men n .meniemand niemand, evenmin inmé.rigenmorgen.DriíkDrikis door verkeerde afkortinguit *Héndríik Ohd. Heinrîhontstaan cf Ndl. Dirk

C. De labiale explosieven(42.) 42

1o a) p uit b vertoonen aplikúuz(e)abrikoos petik fra. boutique (in denhíilen petik fra. toute la sainte boutique);waarschijnlijk pri in i g v(e) er depri van ‘ik geef er de brui van’ Menvoelt het woord als id. met pri Ndl. prijzonder zich rekenschap te kunnen gevenvan den samenhang

b) de oude verbinding -mb blijftmb inden absoluten auslaut (in pausa en voorconsonanten behalve b d wordt b als pgesproken)

ka.mb kam subst. meerv. kèm > *kèmbei ké2m > *ké2mbe ik kam verb.;kró.mb krom; vrouwel. enkelv. króm >*krómbe Ndl. kromme ka.mbrā.dkamrad spr ka.mprā.t

Aanm. Een paar woordenveronderstellen oudedubbelvormen met b en p:zoo kó.mp vr kom van hetkanaalMhd. kumpf tegenoverkómNdl. kom > *kombe.Hetmeerv. van kó.mp inkó.mpen. Verder stì.mpelm.poot van een stoel naast hetsynoniemen stó.mp Ndl.stomp subst. tegenover Hgd.Stümmel verstümmeln (cfKluge i.v.)

c) epenthesis van p hebben:


pì.mpstéí.n puimsteen Ohd. pumiz (hetwoord doet denken aan pì.mpkendeminut. van pó.mp pomp; depì.mpstéí.n ligt meestal aan denpó.mpstéí.n (pompbak) Met het woordha.mpil vr. handvol vergelijke men Hgd.Hampfel enMumpfel. Na de assimilatievan -nd aan de volgende f viel in

[187]

den vorm *ha.mpfil ofwel de f uit: zooontstond ha.mpil, ofwel de p: zooontstond ha.mfil

(42.)

Het verbum verha.mpilen = eenen hond,eene kat een jong vogeltje en dergl.bederven door ze te veel in de hand tenemen is waarschijnlijk van hampilafgeleid. cf echter Hgd. Hampelmann

2o a) b uit p vertoonen: bòdiŋ pudding;abil r schapulier; naast pró.ŋken

pronken staat bró.ŋkapil pompoen

b uitm hebben: be t muskaat be iínnaast e iínmisschien; bedéí.nen naastmedéí.nen Ndl. meteen (alleen in debetekenis van dadelijk) cfr. Mndl.albedalle en andere composita metalbed-, Gloss. Bernense bit: met, id. inde Sermoenen en den Aiol. Verderbesn ten bekoopen >misnieten afgeleidvan het simplex -nieten (in genieten)

Aanm. De woorden è.rebéí.dā.mb stemmen metNdl. arbeid, aambeeldovereen.

b) b viel uit in de uitdrukking:wal naastwallè wā.blè wābl ft Ndl. wat belieft.

inmó.mir momboor (= voogd) wií.mirwijnbessen Os. wînberi

De spiranten.(43.) 43


A.De spiritus asper wordt overal gehoordzoals in het Ndl. behalve in de volgendegevallen:

A.

a) Voorvoeging van h hebben: húu.venoven; h r en naast r en oordje (metde betekenis van niet meer gangbarekoperen munt) h st aas (van hetkaartspel) hè.revil armvol (met h naarha.mpil handvol?) cf. het Aalsterscherfel (Colinet §39.A)

waarschijnlijk ook hān m. in deuitdrukking: h . h t den hān; den hānìs aan h m = hij heeft den *haan, de*haan is aan hem d.i. hij mag het eerstspelen, hij is er aan, d.i. hij mag het eerstspelen, hij is er aan, het is aan hem. Hetwoord is waarschijnlijk het voorzetsel ānaan als substantief gebruikt cfr hetKeulsche Ahn = Anwurfstelle beim

[188]

kegeln (KönigWtb. der KölnerMundart)(43)

20A.

Aanm.1. Het dialect gaat methet Ndl. in hāgedìs hagedis,híi.kil Ndl. hekel (alleen ini hé2b ir den híi.kel ān =Hgd. es ekelt mir) tegenoverGloss. Bernense egedisse hgdEidechse, Gloss. Bern. ekelHgd. Ekel.

Het woord hāgedìs maaktechter den indruk Ndl. te zijn,men moest umlautverwachten. In de omstrekenkent men tis en ktisvoor hagedis (voor de k cfNdl. ekster Os. agalstriaMaeseyck kster, Bree.girst). Nu heet te Bree

20 Potlood: invloed van: hij is altijd haantje voorop.


eene soort waterhagedis metzwarten rug en rooden buik:kvé2s (spr. kfé2s) Is dit

misschien eene omvormingvan ktismet de bijgedachteaan vé2s = visch?

Tegenover Ndl. hoozen staathet gelijkbeteekenende íizenonoorsch. ausa.

Aanm.2. De voorvoeging vanh is waarschijnlijk op devolgende wijze te verklaren:woordenmet oude h in anlautkunnen deze verliezen ofbehouden na de n van hetbepaald of onbepaald artikel(cf c)) bijv: en huú.s of enuú.s een huis; ān denhuúz(e) of ān den uúz(e)aan den huize d.i. thuis.Dezedubbelvormen konden naastden úu.ven den oven ook denhúu.ven doen ontstaan.Hetzelfde geldt van de anderewoorden; bij hè.rvil armvolzal bovendien ha.mpilhandvol medegeholpenhebben.

b) h valt weg in den anlaut van bijtonigesilben bakes bakhuis en bakkes,wé2.rikes werkhuis ké2.rikef kerkhofvrií.tef vrijthof; sla tes slachthuis,búu.tiram boterham, éí.k nkeneekhoorntje (Gloss. Bernense reeds:ecorn) wìlemWilhelm (naast de vormenHèl Hèm HèlemesWilhelmus) in gòds(h)íiren nām in Gods Heeren naam

Verder in de enclitische vormen em hemìn, en hun r, ir haar

[189]


(43)

Aanm. Van deze vormen kunnen hetjonge sla thes en wé2.rikhes nog met h

A.

gesproken worden. De pronomina hemhìn hir behouden steeds hunne hwanneerzij niet enclitisch, dus met emphasisgebruikt worden. Overal waar de hverdwijnt blijft hare Sandhi-werking;hierop maakt de dorpsnaam bóg2etBocholt (Os. Bôkholt?) eene - mijonverklaarbare - uitzondering. Menvergelijke ook de ontwikkeling vanli ām Ndl. lichaam > lîkhamo.

Een vorm als duúves > duivehuis d.i.duivenkot en verbindingen als i hé2b(e)em ik heb hem; i zég2 (e) em ik zeg hemvormen geene uitzondering zij volgen denSandhi-regel §53.C.3o

c) h valt weg in den anlautvan hoofdtonige silben:somtijds in stad(h)uússtadhuis; l ven(h)íirLieve(n) Heer d.i. kruisbeeld,en zoo, facultatief, na detoonlooze artikels en een,den de, den (mannelijk) Bijv:ān den (h)uúz(e) aan dehuize d.i. thuis (cf. hooger a)Aanm. 2)

B. de gutturale spiranten (voor g cf §40)B.

a) de van *s uit Germ. skwordt nooitgehoord zij werd dan ook niet meergeschreven. Germ. sk in anlaut werdcf §36.B.4o

b) Een klein aantal woorden hebbenuit Germ. k men vindt ze in §37

c) Regelmatige uitWgerm. h in auslautheeft de imperatief zií. zie! van zien;ook van het verb. subst. luidt de imp. 2.p.


enk. zií. waarschijnlijk naar zií. vanzien. De gelijkheid der infinitieven z .nzien = z .n zijn zal dezen analogie-vormhebben doen ontstaan.

Ook de imperat. 2.p. d . doe van d .ndoen heeft zich naar zií. zie! gericht.

d) t ontstond regelmatig uit -ft zoals inhet Ndl. bijv. gra t gracht On. gröptrzi ten zuchten hgd seufzen enz.

[190]

Hierbij moet waarschijnlijk vermeldworden het verb. i tiren = den avond bijeen buurman

(43)

gaan doorbrengen (allen in gebruik bijde boeren) Het woord kan van eenen

B.

comparat. *iftir- afgeleid zijn cfr. den got.superlatief iftuma = nabij en de verwantevormen got. aftar aftuma Ndl. achterwestvl. bachten

Voor Ndl. bruiloftMndl. brulogt zegtmen bruú.left of bruú.li t voor Ndl.schoft óft of ó t voor schoften alleeno ten; voor Ndl. of Mndl. ofte òf en

ò (zelden); naast gesti t gesticht(subst.) sti ten stichten staat deplaatsnaam t stift Het Stift; Ndl. giftMndl. gichte luidt enkel gìft.

Het praet. van déí.pen doopen luidt steedsdéí.pden (middellimb. dochte gedocht)het praet. met rückumlaut van geléí.vengelooven steeds gelòf(t) (tegenoverkò (t) Ndl. kocht)

e) t viel uit in: ref ri rechtvaardiglef ri lichtvaardig re afti*rechtshaftig = rechtvaardig

C. De palatale spirantenC.


a) ontstond in de verbindingen langevocaal + d + vocaal cf §30.2o

b) epenthesis van hebben vlúu naastvlúu vloo lúu naast lúu looistof hgdLohe; strúu Ndl. stroo; niet in kuw2

koe

c) j viel af in ómes naast jómes Ndl.immers > êomêr sirvét fra. serviette;truúv(e) troef fra. triomphe

D. De dentale spirantenD.

a) De verbaal - abstracta geloú.ps geloopged ns gedoe geg ns van gaan endergl. zijn uit oude genitief-verbindingenals v l geloú.ps veel geloops (cf. zúuv lzég2ens zoveel zeggens, en r g ns eenuur gaans en dergl.) geabstraheerd. Zooook uitdrukkingen als t ìs tens 't isetens(tijd); t ìs lúu.tens 't is lotens(tijd)d.i. er wordt gelot. Dezelfdeverhoudingen bij g ti héíds goedigheidcf te v l góti héíds te veel goedheid

[191]

Een genitief als ts Ndl. iets is v ls inde uitdrukking v l en v ls te v l = veel

(43)

en veel te veel. Is de s van béíds in deuitdrukking: van béíds ka.nten = vanbeide kanten ook al genitief-s op tevatten? De uitdrukking van w rska.nten = *van weders kanten d.i. vanbeide kanten zal door de voorgaandebeinvloed zijn.

Het tijdsadv. déks naast dék heeft alleende betekenis van soms, somtijds,misschien: dék die van dikwijls en dievan soms, misschien.

Paragogische s hebben verder úuts núutsooit, nooit: nā.ks naakt (cfr. Ndl.genit.-verb blootshoofds?) Zij is regel inde diminutieven der woorden op gutturaalkr ( )sken kraagje b ksken boekje Indie van woorden op andere consonanten


komt zij niet voor: alleen bìtsken naastbi enNdl. een klein beetje en het zeldenvoorkomendeméí.dsken meisje(gewoonlijkm g en vanmāgd)vormen uitzondering. Het eerste iswellicht door tskens dimin. van tsiets beinvloed; het tweede is duister.

Aanm. De verklaring van hetTongersche gū́te éts =goed(ig)heid door Dr.Grootaers (§53.D. 1o

voetnota) schijntonvoldoende. In hetaangehaalde citaat isheleghetse veel meer op tevatten als heleghet3.p.enkelv. van het verb.heiligen + se (pronomen)

b) s in den anlaut heeft sm .l ft Ndl.meelm meluw Ohd. miliwa (voor denuitgang -eft cfr. zwā.left zwaluw)ruúthān kalkoensche haan Hgd.

Truthahn. (anlaut -st werd wellicht naarde dubbelvormen strúup rúup siroop)Voor snātsen: hgd naschen cf §5.1oα γAanm

Omgekeerd staat naast snuú.t snuit hetkinderwoord nuú en snuitje neusje.

c) Behalve nuú en snuitje (onder b))staat nog mé2t rd

[192]

zonder s tegenover Ndl. mutsaard cfr.Ags. mot spaander Door haplologieschijnt s

(43)

uitgevallen te zijn in Si.nt rv s SintServaas. De verkorting van sirv s is

D.

v s: is misschien in eenen vorm alssìntirv s naast v s den oorsprong van


sì.ntir (bijv. in sì.ntirkl s, sindirkl sSint Nicolaas) te zoeken?

d) Metathesis heeft waarschijnlijk plaatsgehad in den 2.p. enkelv. van het zwakpraet. der verba wier stam op d uitgaat:bl dsden > bl dedes van bl enbloeden h dsden van h . en hoedenenz.

Naar bl dsden en dergl. konden dan vanhowen houwen gúu en gooien - (welkereeds in den 2.p. enkelv. indic. praes. doorde vormen van bl en en dergl.beinvloed waren cf §41.1o α Aanm.) devormen hoúdsden gúudsden ontstaan.Eindelijk konden zich de vormen vanandere verba aansluiten: bóksden vanbóken bukken; l vsden van l ven leven;bewā.rsden van bewā.ren bewaren enz.

e) s tegenover Ndl. z hebben: varsenNdl.verzenen onfra. fërsna; húu.rsil horzel;b .senmeerv. van b .s Ndl bies, biezn.De twee eerste woorden hebbenregelmatig stemlooze s behouden voorvolgende n, l zoals bijv. Ndl. hersenen.Voor b s bies heeft het Gloss. Bernensebisse, dat wellicht uit *bisne ontstaan ismet metathesis bij Ohd. binuzHgd.Binse.Zoo ware ook de s van het breeschewoord regelmatig (cf Franck. i.v. bies)

Naast em staat sem Ndl. ademNaast wā.sem ook wā.zem Ndl. wazem;voor Ndl. bessem bezem kent het dial.alleen bèsem

Is smis vr Ndl. smidse een oud *smiss-met -ss- uit -đđ- zoals wìs vr. teen (cf.got. widan = binden) > wiđđ- of is het uit*smidse ontstaan?

Anlaut -s heeft gewoonlijk de 2.p. meerv.imper. sékt! = hoort eens hier! en de 2.p.enkelv. imper. ség2 (e) = zeg eens!

[193]


De andere vormen van zég2en zeggenhebben steeds z.Waarschijnlijk speelt de

(43)

emphasis eene rol [cf het vermoeden vanProf. Colinet voor t rven = durven§27.B.c).3) van Dr. Goemans §39.B.c)γ) en Dr. Grootaers §52 B. 1og]

f) z uit vroegere d hebben: zwā.rz(e) vr.zwoord Hgd. Schwarte Onfr. *swarda;

rz(e) vr. Ndl. schaard scheur Hgd.Schark onfra. *skarda (*skardia?)b rzi *boordig (in b rzi v .l Ndl.borende vol) waarschijnlijk ook infl rz(e) = oorvijg cf. Ndl. flarde ofrieschflarde = lap en vergelijk de semasiologievan lap = 1o lap 2o oorvijg

Duister is górzen verb. hard regenen;moet het hier vermeld worden?

g) z tegenover Ndl. s heeft z kel sikkelNaast het verb. gèsen Ndl. gisten (ook =snel opkomen hard loopen) staat de vormgèzen; naast bìsen hard loopen [cfr.biízenOhd. bîson, de spreekwijze as éínkuw2 bìst stikt d a.nder den start òp =als eene koe bijst (het op een loopen zet)steekt de andere den staart op, verder hetsubst. bìs cf bìz(e) vr. varkensstaart,zelden koestaart] staat de vorm bìzen.Deze vormen met z zijn wel op devolgende wijze te verklaren. van bìsenluidt het zwak praet. regelmatig bìzdenzooals bijv. van lòsen lossen lòzden;daarnaast staan verba als biízen met hetpraet. biízden Naar deze twee laatstevormen kon naast het praet. bìzden ookde analogische infin. bìzen ontstaan. Hetzelfde geldt van gèzen naast gèsen. Ditlaatste was zelfs in de plaats van *gèstenNdl. gisten getreden naar de proportie


h) z uit latijnsche ghebben klé ā.zikleedage vri ā.zi*vrijage ké irā.zi*kinderage en dergl.;kel zi collegemen zi manège

[194]

E.

E. De labiale spiranten

a) f viel uit in g (f)mi geef mij;waarschijnlij instií(f)góm stiefvader (>*stiufguma? Os. guma= man) Verder in eengroot aantal vormenvoor dentaal: stiísilstijfsel; l .sten liefste;brā.sten braafste endergl. superlatieven;genitieven als wat lēswat liefs; te g s tegeefs = gratis:kalsvléís kalfs(vleesch);2.p. enkelv. de riís*schrijfs bliís *blijfsgeléísten *geloofs du;éres *erfs bedìres*bederfs; adj. alshèresen kíis herfsche(kaas); subst. hé2restherfst. Verder in bìstékbiefstuk.Het praefix ā.faf luidt dikwijls ā. vooranlaut b bijv:ā.br .ken afbrekenā.blií.ven afblijvenWaarschijnlijk hebben


hier vormen alsāv gen afvegenmeegewerkt welke uitāv(e)v gen >āvev gen ontstonden.Voor d,t viel f uit in:héíd hoofd Ohd.houbit; h t heeft 3.p.enkelv.

Aanm. Erwerden hier eenaantal vormenmet f aangezetwaar deze eerstdoor den Sandhiuit v ontstaanwas. Het is bijdeze vormenniet uit te makenof de uitval voorof na deSandhi-werkingplaats had; menvergelijke d)

b) f ontstond uit v in:Fiktir naast ViktirVictor pò.lfir pulver(onder invloed vansò.lfir sulfer?) fi úul1) viool 2) viooltje;f .gil vedel Hgd.Fiegelchen; firnìsvernis; fèrme èlvermicelli fl r 1) vlier2) violier

Is de f van fl .remuúsvledermuis; firnaftivernuftig; fíirtiveertig fiífti vijftigoud of jong? Na departikel èn, en hebbende twee laatste woordensteeds v

Regelmatigeverscherping voornasaal of liquida


hebben: gafil gaffel hgdGabel; snafil Ndl.snavel

[195]

(43)

klèfiren klautern cf.vlaamsch klavern;

E.

toú.firen tooveren cf.onfra. toufreres:venefici; waarschijnlijkófil schoffel Ohd.

scûvala; ìfil deugnietschoft (bij Ndl. schoftdial. schuiver?)

Als compromis-vormenmoeten gelden t filtafel w fil wafel. Zijhebben langen vocaalzoals de woorden metv zonder syncope,daarentegen f zoals devormen met syncope(cfr. de tongerschevormen tòfel wafelmetkorten vocaal)

c) v ontstond uit w inzwā.left zwaluwsmē.left meluw;FlemiínWilhelmineverder door Sandhi uitv > w in gèrefkā.mirgerwkamer d.i. sakristij(het woord komt zeldenvoor) en vormen alsh . ríift hijschreeuwt, vèreft verwt

d) v viel uit in: z(e)euzie engl. eaves got.ubizwa; waarschijnlijk


in dāz(e) vr. bruinepaardenvlieg Gloss.Bernense dauese velwespe = oestrum,Theutonista id. = eynossenvliegh (x)21

Uit lìvevrow2 LieveVrouw ontstondlìvrow2 door haplologie

Aanm. Over uitval vanv of f cf hooger a)Aanm.

e) v ontstond uit f in:vir é2t fourchette; uitw in v . wij; héí.virsheimwaarts; lií.vi dlijnwaad; virè tiwaarachtig; in denanlaut vr > wr bijv.vréŋen wringenvrií.ven wrijven vraŋvr. subst. Ndl. *wranged.i. konijnenpijpwaarschijnlijk bijwringen; verder iníiv(e) eeuw íivieeuwig; zíinevenmeerv. zenuwen; líiv(e)leeuw; spríiv(e)spreeuw; ríivenschreeuwen

[196]

(43)

w v(e) weduwe;míivenMeeuwen

E.

21 Of pā.pekìl vr. vrucht van den spilboom hierbij behoort of bij §40.4oα (uitval van g) isonzeker. Het tweede lid is waarschijnlijk Ndl. keuvel breesch kúu.gil (kap en keuvel = kapèn kúu.gil) Men vergelijke den ripuarischen naam pāfemøtsxe (d.i. papenmutsjeMünch.Gr.der Rip. Mundart bl. 130) en het ndl. kardinaalsmuts.


(dorp) tíiven Teeuwen(eigennaam)míivesMeeuwis (eigenn.)spè.rever sperwer;vèrev(e) verw; tèrev(e)tarwe

Aanm:wwordt nooit vin líiwè.rik leeuwerik

f)w blijft behalve in deonder c) en e)geciteerde vormen:bijv. wé2sp wesp;wìspilen fluisterenengl. to whisper. Zijviel uit in è.rt erwt;k d kwaad kā.mkwam, bóg2et boekweit;w demanweduwman;z(e) euzie got. ubizwa

Verder in de oude -wastammen als g .l geelkā.l kaal; zoo ook inā Ndl. schaduw en

z n Ndl. zenuw (cfechter ofriesch sinu)misschien in tès vr(struú.se fliŋke tès =struische flinke vrouwindien dit got. taíhswa= rechterhand is(Sermoenen: tesewe)

Na vocaal in sníisneeuw hgd Schnee;spí en spuwen Ohd.spîwan; sni ensneeuwen Ohd. snîwan

g) w ontstond in:janewā.ri Januari;fìbrewā.ri Februari;la.wel r laurier;Lewi Louis LewìsLouise;virdèstrew ren Lat.destruere rìnew renmet metathesis uit fra.


ruiner waarschijnlijkook in kawelé2lCaulille (dorp)

[197]

Vierde HoofdstukDe klanken der toonlooze en bijtonige lettergrepen

De betoning. I Het silbenaccent (x)2244.44.

Het silbenaccent van het Breesch en datder Limburgsche dialecten in 'talgemeen is geheel verschillend van hetnederlandsch: het is daarentegenidentisch - ten minste wat deonderscheiding van accentsoorten betreft- met de betoning van het Ripuarisch.De verdeeling der accenten op bepaaldevormen is, reeds in na aan elkaargrenzende streken van Limburg, zeerverschillend. Zoo zal men bij eenevergelijking der volgende §§ met deuiteenzetting van Dr. Grootaers (§54volgg) een groot aantal vormen vinden,welke in het Tongersch sleeptoon, in hetbreesch daarentegen stoottoon hebben.Tot het Maastrichtsch, en nog meer totRipuarisch, is de verhoudingomgekeerd: daar hebben een tamelijkgroot aantal vormen stoottoon welke teBree sleeptoon hebben.

[198]

22 Voor de volgende §§ werden, behalve de studie van Dr. Grootaers, nog geraadpleegd: K.Nörrenberg Ein niederrhein. Accentgesetz. P. Br. Beitr. IX (1884) bl 402 volg.; Em.MaurmamGramm. der Ma. von Mülheim an der Ruhr Leipzig 1898; Jos. Müller, Untersuchungen zurLautlehre derMa. von AegidienbergBonn 1900; F.MünchGramm. der Ripuar-fränkMundartBonn 1904; Jac. Ramisch Studien zur niederrhein. DialectgeographieMarburg 1908. Verdervoor de phonetische zijde nog: J. van Ginniken S.J. Grondbeginselen der psychol.taalwetenschap Leuv. Bijdr. VII en de bespreking van dit werk door. Prof. Colinet: ‘Analysed'un Essai de synthèse psychologique de la science du langage’ Le muséon VIII no 1-2 1907(gebruikt in den overdruk); Rousselot Principes de phonétique expérimentale I, II Paris1897-1908; Edw. Wheeler Scripture The Elements of Experimental Phonetics New York1902 (daarin bl. 513-16 samenvatting der studies over het litausch en lettisch accent vanGauthiot en Schmidt-Wartenberg. Sievers Grundzüge der Phonetik 5te aufl 1901; JespersenLehrbuch der Phonetik Leipzig 1904.


In de volgende regels wordt dephonetische zijde van het vraagstuk -

(44)

om licht te begrijpen redenen - slechtskort behandeld. De onzekerheid die hierheerscht laat voorlopig geene fijnereanalyse toe. Bij de beschrijving deraccenten waren mij bijzonder nuttig destudies van Dr. Grootaers en van Jos.Müller (cf. vorige bladzijde voetnota).Prof. Ed. Sievers in Leipzig was zoogoed de gewonnen resultaten teonderzoeken: van zijne opmerkingen isvoor meer dan een punt gebruikgemaakt. Aan Prof. H. Hirt in Leipzigheb ik nadere inlichtingen en literatuurover het litausch accent te danken.

Meer gewicht dan op de phonetischezijde werd op de historische gelegd. Hetvoorkomen der verschillende accentenis, in het Breesch, niet zoo onregelmatigals in het Tongersch, alhoewel nog eengroot aantal vormen duister blijven. Ookhier hebben de studies van Dr. Grootaersen Jos. Müller groote diensten bewezen.

A. Het intensiteitsaccent (cf Dr.Grootaers §54. A.)

(44.) A.

Het dialect onderscheidt tweevariëteiten: den sleeptoon en denstoottoon.

Iedere variëteit heeft tweeonderverdelingen welke in de volgenderegels als a en b aangegeven worden.

a) Sleeptoon a. Dit accent kunnen enkellange vocalen of diphthongen hebben.Onder diphthongen wordt hier ookverstaan de verbinding van voc. +liquida of nasaal. Een voorbeeld is denomin. enkelv. glā.sNdl. glas: De klankbegint tamelijk zwak, neemt gelijkmatigtoe in kracht tot op ongeveer een derdezijner lengte en verloopt dan langzaammet gelijkmatig afnemende kracht


[199]

(44)

De curve der intensiteit is ongeveer devolgende: Deze betoning

A.

is dus zoo goed als identisch met denTongerschen sleeptoon en kan ookvergeleken wordenmet hetgeen Sievers(Phonetik §591-94) ‘schwachgeschnittenesAccent’ noemt. Afwijkendvan het Tongersch - ook van hetMaeseycks en Sittardsch - wordt in hetBreesch nooit een tweede Gipfel aan heteind gehoord, tenzij wanneer men traagsprekende personen in het belachelijkewil trekken.

b) Stoottoon a. Betroffen kunnenwordenalle lange vocalen, alle diphthongen [indenzelfden zin als onder a)] en alle kortevocalen + stemhebbende consonantenof verbind. van stemh. consonanten. Deklank wordt met volle kracht begonnen,behoudt deze gedurende ongeveer eenderde zijner lengte, schiet dan opeenmaal naar beneden om dan aan heteind nog eens, bijna onmerkbaar aankracht toe te nemen. Dan wordt hijplotseling afgebroken. De curve derintensiteit is ongeveer de volgende:

Behalve den bijnaonmerkbaren tweeden gipfel is dus ditaccent het ‘stark geschnittene’ vanSievers (§590). Deze tweede Gipfel valtbij lange vocalen en diphthongen nogin deze zelf, bij korte vocalen + stemh.consonanten valt hij in den consonant.Tusschen de twee Gipfel in, wordt destemspleet verengd, echter niet [zoalsNörrenberg (Anzeiger f.d. AltertumXIIIbl 379-80) en J. Müller (§2) aannemenvoor de door hun beschreven dialecten]


volledig gesloten (x)23Men zal opmerkendat hetgeen hier over den

[200]

(44)

Breeschen stoottoon gezegd werd,bijzonder zijne ‘Zweigipfligkeit’ veeleer

A.

schijnt overeen te komen met eenevarieteit van den Tongerschen sleeptoon(cf Grootaers §54. A. ‘... in sommigegevallen, wanneer de uitspraak bijzonderslepend is, wordt dat “langsamesdecrescendo” onderbroken en komt ernog een tweede kleinere gipfel bij: dezewordt waarschijnlijk veroorzaakt... dooreene verenging van de stemspleet...)

De tegenspraak is echter slechtsschijnbaar: de volgende woorden van J.Müller schijnenmij volkomen op de hetdialect toepasselijk. Nadat hij denripuarischen stoottoon beschreven heeft,komt hij (2§ in fine) tot het besluit datdit accent - door Nörrenberg stoottoongenoemd - om zijne “Zweigipfligkeit”beter met den naam “circumflex”bestempeld word en gaat dan voort:“Dochmussman sich hüten ihnmit demin nachlässiger Aussprache häufighervortretenden zweigipfligen accentmit schleifender Betonung zuverwechslen, für die man auch“circumflectiert” sagt: bei dieser liegtgleichsam eine Zerteilung der Länge inzwei Längenmit zwei Expirationsgipfelhervorgebracht vor’.

Hieruit blijkt dus dat er twee geheelverschillende ‘circumflectierte

23 Jos. Müller (2§) beschrijft den ripuarischen stoottoon (door hem ‘circumflectierter accent’,door Nörrenberg ‘gestossener Accent’ genoemd) op de volgende wijze: ‘So vereinigt diecircumflectierte Betonung “in sich” exspiratorisch Haupt- und nebenictus. Der erste exspirat.Gipfel ist stärker betont als der zweite... Bei nicht aufmerksamer Beobachtung erscheintdieser erste Gipfel bei den langen vocalen als der einzig wahrnembare Laut, der zweite Gipfelist bei diesen ein reducierter Klang, nur bei aufmerksamer Beobachtung hörbar... die stärkereBetonung, der höher gegriffene Ton, energischere Articulation sind die auch dem wenigeraufmerksamen Beobachter auffallenden Merkmale diesen circumflectierten Accents.’


Betonungen’ te onderscheiden zijn: het‘zweigipflige accent mit schleifenderBetonung’ of de sleeptonige circumflex(d.i. de variant van den Tongerschensleeptoon waarvan hooger spraak was:eene betoning die het breesch niet kent)en de stoottonige circumflex (de‘gestossener Ton’ van Nörrenberg deTongersche (?) en Breesche stoottoon,Müller's ‘circumflectierteBetonung’).(x)24Müller's ‘Zerteilung derLänge in zwei Längen’

[201]

(44).

laat ik voor zijne rekening.A.

Een voorbeeld van den stoottoon a isglāz(e) meerv. van glā.s glas

c) Sleeptoon b. Betroffen kunnenworden: korte vocaal + stemloozenconsonant. Dit accent komt slechts ineen gering aantal woorden voor, die alletweesilbig zijn. Een voorbeeld is di.k rcomparatief van dik dik. De betoningvan dit woord is te vergelijken - inmuzikaal en in exspiratorisch opzicht -met die van het Tongersche woordmè.ske diminut. vanmè.s mes. Deintensiteit der twee silben is nagenoegdezelfde: de klank begint tamelijk zwak,neemt gelijkmatig toe tot aan de k en

24 Men vergelijke hetgeen Scripture bladz. 513 - 16 (naar experimenteele onderzoekingen vanSchmidt - Wartenberg en Gauthiot) opgeeft voor de litausche en lettische accenten:... twoforms of accented syllables being distinguished: the broken or rough (‘gestossen’) and theslurred or soft (‘schleifend’)... In a curve of the lithuanian bū́ti (figure 337) the broken toneū́ shows greater intensity at the beginning followed by a sudden fall and then by a smallrecovery near the end of the ū́ due to a slight aspiration, after which the vowel stops abruptly;...a curve for bũdas shows a similar condition for the slurred tone ũ without the final aspirationand with a more gradual ending. En verder... the ‘stosston’ breaks the vowel or diphthonginto two parts bymeans of an energetic explosive utterance of the second part... This ‘stosston’is probably an incomplete glottal catch... De woorden ‘gestossen’ en ‘schleifend’ welketusschen haakjes staan, zijn van Scripture: Wij hebben dus hier ook een ‘zweigipligenStosston’ naast eenen ‘eingipfligen Schleifton’ - verhoudingen als in het Breesch, naar mijProf. Hirt verzekert.


even gelijkmatig af in de volgende silbe-ir. Men zou zeggen dat het de sleeptoona is, maar over twee silben verdeeld.

In eenlettergrepige woorden komt dezebetoning niet voor: dit is wel de meestkarakteristieke afwijking van hetTongersch, waar talrijke éénlettergrepigewoorden uitgaand op korten vocaal +stemloozen consonant sleeptoon kunnenhebben. (zoo bijv. mè.s Grootaers§54.B. Aanmerk.)

d) Stoottoon b. Betroffen worden allekorte vocalen + steml. conson. in auslautof voor volgende silbe behalve in degevallen waar sleeptoon b heerscht (cf§46B) Verder alle korte vocalen + rs,rst, rt wanneer

[202]

(44)

tusschen r en s, t nooit geen vocaalgestaan heeft (zoo bijv: dòrs dorsch 1.p.enkelv. van dorschen, stèk stok.)

A.

Over dit accent valt weinig te zeggen:het is het gewone accent derzelfdewoorden in het beschaafde Ndl., het‘stark geschrittene’ accent van Hgd.woorden als Fass, hat enz. (Sievers§590-93).

Psychologisch staat het bij den sprekerop eene lijn met den stoottoon a zoalsde sleeptoon b op eene lijn met densleeptoon a.

Bij de woorden met korten vocaal + rs,rst, rt moet streng gescheiden wordentusschen diegene waar vroeger eenvocaal tusschen r en s, t stond en diewaar dit niet het geval was.


Ik voer een paar uiterlijk identischevormen aan:

vandòrendurven

2.p.enkelv.

dòrstegenoverik dorschdòrs

knórenknorren

2.p.enkelv.

knórstegenovereigennaamGors

górs

warenwarren

3.p.enkelv.

warttegenoversubst. harthart

arenscharren

2.p.enkelv.

arstegenoversubst.kaars

kars

De woorden welke links staan hebbenstoottoon b (uitspraak als in het ndl) diewelke rechts staan hebben stoottoon a. Indòrs van dòrsen dorschen neemt de krachtgelijkmatig af, in dòrs van dòren durvengaat zij op het einde der ò met een ruk naarbeneden om in de rweer eventjes te stijgen.Door de vergelijking dezer beide vormenkomt de zweigipfligkeit van den stoottoona bijzonder klaar aan het licht.

Aanmerk. Sleeptoon a en sleeptoonb worden beteekend door een puntachter den vocaal of diphthong bijv.glā.s Ndl. glas di.k r compar.dikker hoú.t hout, bréí.d breed. Bijde diphthong met , w- naslagwordt het punt echter na het eerstbestanddeel geplaatst (in inlaut enauslaut) bijv: bi. bij (praep) nu.w2

nu. Stoottoon wordt niet beteekendtenzij in de woorden op -rs -rst -rt,bij welke tusschen stoottoon a en bmoet onderscheidenworden. In dezewoorden blijft stoottoon bonbeteekend; voor stoottoon awordteen streepje onder de r geplaatst:bijv. i dòrs ik dorsch, de dòrs2.p.enk. v. dòren durven

[203]

(44)


B. Het muzikaal accent.B.

a) sleeptoon a

In muzikaal opzicht schijnt deze betoningidentisch met die van den Tongerschensleeptoon (cf. Grootaerts §54.B) Uitgaandvan eenen lagen toon, die lang aangehoudenwordt, stijgt men - meer geleidelijk dan meteenen sprong - ongeveer eene terts hooger.Van de twee graphies door Dr. Grootaersvoorgeslagen:

komt mij de eerste voor het Breesch als debeste voor, ik zou zelfs geneigd zijn in plaatsvan de ♪ eene te schrijven.

b) Stoottoon a

Ook hier komt ons dialect met het Tongerschovereen. In een woord glāz(e) meerv. vanglā.s glas, glijdt de toon van een tamelijkhoog uitgangspunt op eens naar beneden. Deverhouding der deelen onder elkander schijntmij dezelfde in muzikaal opzicht als in hetopzicht der intensiteit (cf A.b): de hoogetoon duurt ongeveer een derde van degeheele lengte.

Er dient hier echter opgemerkt dat destoottoon a soms voorkomt met stijgendentoon onder den invloed der zinsbetoning, endat de intervallen tusschen zijne tweebestanddelen ook veranderlijk zijn. Devolgende woorden van Jos. Müller (§2)komen mij vóór dit feit in het licht testellen:... musikalisch (unterscheidet sich dercircumflectierte Ton) dadurch, dass bei ihm


die Stimme von einem starkhervorgehobenen hohen (oder tiefen: diesrichtet sich nach der musikalischenWortbetonǔng innerhalb des Satzes, da dieStammsilben in der Frage den Tiefton, sonstden Hochton trägt) Anfangstone plötzlichum dasjenige Intervall herab - (oder herauf)geht, (umwelches, je nach der Satzbetonung,

[204]

(44.)

der Ton von der einen Silbe zur folgendenherab oder herauf geht (oder ging)...

B.

...

De woorden ‘oder ging’ zijn door J. Müllertusschen haakjes gezet omdat - zoals hijverder uiteenzet - de stoottoon aan syncopeof apocope eener volgende silbe te wijten is.Een voorbeeld zal het bedoelde verschijnselophelderen: Het woord vandāg(e) Ndl.vandaag heeft altijd stoottoon, en altijd tweeverschillende toonshoogten op de ā: wanneerhet bevestigend gesproken wordt heeft de ādalenden, wanneer het vragend gesprokenwordt heeft zij stijgenden toon. In beidegevallen schijnt de initiale toonshoogteidentisch, dus veel hooger dan die van hetsleeptonige dā. dag. Of het onderscheidtusschen de initiale en finale toonshoogteder ā in beide gevallen identisch is durf ikniet beslissen. De intervallen schijnen vanden zintoon af te hangen en dus in iedergeval te kunnen verschillen. (cf Dr Grootaers§54 B. Bl 220 voetnota 2.) Alsnormaal-interval in den gewonenbevestigenden zin komt mij de door Dr.Grootaers vermoede quarte voor. Ik zou zijnegraphie


voor het Breesch - wat de lengte betreft -willen vera0nderen in de volgende

c) sleeptoon b

In muzikaal opzicht is zijne verhoudingdezelfde tot sleeptoon a als in het opzichtvan intensiteit.

Het woord di.k r dikker comparat. heefteenen zoo goed als gelijkmatig stijgendentoon op zijne twee silben. Naar Dr. Grootaers(§54.B.Aanm.) kan men dit op de volgende

wijze weergeven: di.k r

Ik durf echter niet te beslissen of descheiding der silben vóór

[205]

(44)

of ín de k valt.B.

d) stoottoon b

Deze betoning geeft hier - evenmin als voorde intensiteit - tot geene bijzonderebemerkingen aanleiding. Zij daaltgelijkmatig tot de volgende consonant detrillingen afsnijdt.

C. Invloed van het accent op de quantiteiten qualiteit

C.

Het verschil in lengte tusschen sleeptonigeen stoottonige lange vocalen en diphthongenis - zelfs voor het ongeoefende oor -klaarmerkbaar. Onder sleeptoon zijn deze langerdan onder stoottoon.


Bij de korte vocalen is dit ook het gevalalhoewel het verschil hier weinigeropvallend is. De stoottonige lange vocalenschijnen korter dan zij inderdaad zijn omdatde kleine tweede Gipfel gewoonlijk nietbemerkt wordt: (cf A.b) voetnota debeschrijving van Jos. Müller) bij de kortevocalen daarentegen komt een dergelijkelement, dat overhoord kan worden, nietvoor. Wat de absolute quantiteit betreft komtmij het vermoeden van D. Grootaers - datkorte klinkermetmaximum-quantiteit langerkan zijn dan lange klinker metminimum-quantiteit - zeer waarschijnlijkvoor. Echter zou de lengte van een woordals va.l (sleeptonig) Ndl. val m. (subst.)tegenover vāl (stoottonig) adj. vrouw.enkelv. Ndl. vale zoowel aan het verschil inlengte tusschen de twee l's als aan dat tussena. en ā kunnen te wijten zijn.

Over de eigenaardige qualitatieveverschillen, welke bij denzelfden vocaalonder sleep - en stoottoon ontstaan zijn, ziemen §29. 2 o

D. De verhouding van het intensiteitsaccenttot het muzikaal accent schijnt wel die te zijn

D.

welke door prof. Colinet (cf Grootaers§54.D) vermoed wordt: namelijk zou hettweede slechts een begeleidend

[206]

(44.)

verschijnsel zijn van het eerste. Zoals o.a.:uit de studie van Ramisch (Studien zur

D

Niederrheinischen DialectgeographieMarburg 1908) blijkt, gaan de ripuar.intensiteits-accenten in het Noorden derRijnprovincie trapsgewijze over tot degewone Ndl. betoning: de muziekaleeigenschappen houden er steeds gelijken tredmede. Men mag dus wel met recht een


causaal verband tusschen deze tweeverschijnsels vermoeden.

De oorsprong der accenten.(45.) 45

Over den oorsprong der verschillendebetoningen kan eerst klaarheid ontstaanwanneer de vormen, waarin zij voorkomen,zooveel mogelijk onder regels gebracht zijn.Dit wordt in de volgende §§ beproefd.

Uit praktische redenen worden de vocalenen diphthongen van het dialect in twee serieningedeeld (x)25.

1o úu íi als voortzetting van onfra.â; ô (> au); uo; ê (> ai) en umlaut van ô (>au); ia, io, ie en umlaut van uo.

2o Alle andere vocalen en diphthongen

Iedere serie heeft hare eigene wetten: zijmoeten afzonderlijk behandeldworden. Daarbij de tweede de grootste regelmatigheidschijnt te heersen is het geraadzaammet haarte beginnen.

De Betoning van alle vocalen endiphthongen behalve van die welke uit onfra.

(46) 46

â (en haar umlaut) ô (en haar umlaut) uo (enhaar umlaut) ê en ia, io, ie ontstaan zijn.

A. Hebben steeds stoottoon b:A.

I Alle verbindingen van korten vocaal +stemlooze consonant behalve in bepaalde -verder onder B opgegeven - vormen.

II Alle verbindingen van korten vocaal + rs,rst, rt

[207]

(46)

wanneer tusschen r en s, t nooit een vocaalgestaan heeft (cf § 44A.d.)

A.

25 In navolging van Jos. Müller, Untersuch. zur Lautlehre der Ma. von Aegidienberg.


I a) korte vocaal + steml. conson. (uitvroegere steml. of stemh.) Bijv: dat dat, dìtdit, gebrèk gebrek, stad stad gebèd gebed

Aanm 1: Daar de meeste subst. enadj. welke oorspronkelijk hierbijhoorden, rekking naar analogiehunner verbogen vormen hebben,bevat deze serie slechts een geringaantal woorden (cf §34)

Aanm 2: Dezelfde betoning hebbenwoorden als vé2t Ndl. vet onfra.*feitid met verkorting van oudendiphthong.

b) korte vocaal + steml. conson. (uit vroegesteml. geminata) i trèf ik tref, trèfentreffen; kòp kop pé2t put; baken bakken;bèkir bakker

c) korte vocaal + steml.consonantenverbinding pòst post; rè trecht; gìft gift bòs bosch

Aanm. Hierbij hooren ook vormenals gedà t gedacht met oudeverkorting en als bést, léstmet oudesamentrekking

II Verbindingen van korte vocaal + rs, rst,rt: vars enkelv. varsen meerv. Ndl.verzenenOs. fërsna; kars kaarsOhd. kërza;hart hart subst; bòrsten bersten

Aanm. mè.ret > *mè.rkt marktheeft regelmatig sleeptoon a naar§46 C.II.b.3o

B Hebben steeds sleeptoon b.

a) de 1. en 3. p. meerv. der sterke verba ender verba met Rückumlaut wier stam opkorten vocaal + steml. conson. of steml.


consonantenverbinding uitgaat: vò. tenvochten; zó. ten zochten; za.ten praet. vanzé2ten zetten; plà. ten plachten; bra. tenbrachten

[208]

(46)

kò.sten konden cf. Os. konsta; begò.stenbegonnen cf. Os. bigonsta; gelò.ften

B.

geloofden (infinit. geléí.ven) la. ten legdenza. ten zegden; pó.ken sterk praet. vanpàken pakken; trò.ken trokken

Aanm. Dat het accent hier speciaaldient om eene vorm-categorie teonderscheiden bewijst het accentvan gelijksoortige woorden: zoohebben bijv: de inifinit. kòstenkosten; rì ten richten, sma tensmachten zé2ten zetten en dergl.nooit sleeptoon b Men moet dusvermoeden dat deze praeterita doorandere vormen beinvloed zijn: hetligt voor de hand analogie naar desterke praeterita met langen vocaalaan te nemen. Deze hebbeninderdaad regelmatig sleeptoonzoals uit CII.b.4oβ blijkt. De zwakkepraeterita daarentegen hebben steedsstoottoon cf C II a. 2od

Daar nu het dialect - zoals alleoverige limburgsche dialecten -steeds den uitgang -de, metstemhebbende d, heeft in hetzwakke praeteritum behalve in devormen met rückumlaut, wekendeze laatsten geheel af. Zij haddenook eene vocaal-afwisseling diegoedmet den ablaut der sterke verbate vergelijken was: om de gelijkenisnog grooter te maken namen zijbovendien het accent der sterkeverba over.


b) De comparatieven en superlatieven deradjectieven met korten stamvocaal enstemloozen stam-auslaut Bijv: rò.t r rotter;di.k r dikker; stra.f r straffer li. t rlichter rè. tsten rechtste sla.psten slapstekna.psten knapste

Aanm. 1. Zoals bij de vormen vana) moet ook hier het accent opgevatworden als eene eigenschap dervorm - categorie. Men vergelijkebijv: kap r kapper subst. metkna.p r knapper compar.;òpli t r oplichter subst. metli. t r lichter compar.; wak rwakker adj. met di.k r dikkercompar.; vè t r vechter subst. metrè. t r rechter comp.; Deomgeving is hier overal dezelfde,zij kan dus niet de oorzaak van hetaccentverschil zijn.

[209]

(46)

Aanmerk. 2 Merkwaardig is dat desleeptoon alleen ontstaat in de

B.

verbogen (tweelettergrepige)vormen van den superlatief zoals inden 1.3.p. meerv. der praeterita (nietin het enkelv.) Men vergelijke debetoning der comp. en superl. in §475o

C. Hebben stoottoon a of sleeptoon a: I allekorte vocalen + stemhebbendenmedeklinker

C.

of verbind. van stemhebb. medeklinkers IIalle lange vocalen en diphthongen

I. Hierbij behooren: korte vocaal +stemhebb. explos. of spir.; verbinding vanstemhebb. explosief en spir.; liq. of nasaal+ vroeger of nu volgende vocaal. Korte voc.+ stemhebb. conson. welke vroeger nietgevolgd werd door vocaal werd korte vocaal+ stemlooze conson. en hoort dus onder Aof B; korte voc + nas. of liquida wordt


behandeld als de diphthongen waar dezeverbinding in den absoluten (ouden) auslautof voor consonant staat, zij hoort verder bijII.

a) Deze verbindingen hebben stoottoon aoveral behalve in eene bepaalde vorm -categorie (onder b))

Bijv. bé2d(e) bedMndl. bedde i hé2b(e)ik heb > hebbe brég2 (e) brug > bruggegelagden gelegde (neutr. enkelv. gelagd spr.gela t met stoottoon b) la den spr. lagdelachte; bókden spr bógde bukte; pasdenspr. pazde paste van passen, i val ik val >valle; kan vr. kan > kanne; bé2nen binnen;zìlen zullen

b) Deze verbindingen hebben sleeptoon a inhet praet. meerv. der sterke verba: wó.nenwonnen zwó.men zwommen begó.nenbegonnen tegenover de stoottonigeinfinitieven en participia wé2nen gewónenbegìnen begónen zwé2men gezwómen

Aanmerk. voor n l behoudt de vocaalde betoning der diphthongen wanneer dezeconsonanten uit nd ld ontstaan zijn:cf Bijv. ma.nen manden subst meerv. naastkanen kannen, vé.2nen, vé. en vinden naastwé2nen winnen; valen vallen naast gè.lengè. en gelden.Vormen alsma.nen vé.2nenvé. en gè.len gè. enworden dus behandeldalsof zij nog *ma.nden *vé2.nden enz.waren, zij hooren daarom onder II.

II Lange vocalen en diphthongen [ook kortevoc + nas. of liq. in ouden auslaut of voorconson. uitgenomen voc + -rs, rst, rt (cfA.II)]

α) Deze klanken hebben stoottoon voor e ofstemhebb. cons. + e wanneer deze egeapocopeerd of gesyncopeerd werd

1o Vormen met apocope van e:

α) Nominatieven welke vroeger op euitgingen: lā subst lade;wiíz(e)wijze subst

[210]


(46)

bi bij subst. Ohd. bîa hān haanOhd. hano;wār waar subst. Hgd.Waare nuw2 nieuwOhd. niuwi; éŋ eng Ohd. engi

C.II. a)1o

adj. vrouwel. enkelv. èrig(e) Ndl. erge(onverbogen è.ri erg) èrem(e) Ndl. arme,vuúl vuile, aw2 oude

β) Oude datieven op -e

huú.s)(nominat.uit den *huizeuút denhuúz(e)

ga.ŋg2)(nominat.aan de gangeān den gaŋ

la.nd)(nominat.ten plattenlande

ten platen lan

w . )(nominat.uit den *wegeuú.t denw g(e)

tií.d)(nominat.in *tijdeìn ti

zéi.l)(nominat.te *zeile gaante zéíl gúu.n

d.i. te werk gaan, schreeuwen: oorspronkelijk storm luiden (?)

gè. )(nominat.van den *geldevan den gè.l

dā. )(onverbogen:vandaagvan dāg(e)

γ) oudemeervoudvormop -e

smē smedensubst. meerv.;miíz(e) muizenbèrig(e)bergen; ppaden; hanhanden tantanden; hónhonden; gèŋgangen

δ) adverbia op-e en partikelsop -e laŋ lang


adv. Mndl.langhe

āv(e) af > ave; ān aan >ane

ε) De 1.p. enkelv. indicat.praes. (vroeger uitgaandop -e) i l v(e) ik leef >leve; i virm r: ikvermoord; i haw2 ikhoud, i priíz(e) ik prijs;i hāl ik haal

ζ) De 1. en 3. p. enkelv.van een aantal sterkepraeterita welke inlateren tijd den uitgang -eaannamen (cf V. HeltenMndl Spraakk. §191Wilmanns I §78) ibl v(e) ik bleef vroeger*bl ve; r v(e) schreefbón bond vroeger*bónde; zóŋ zong

η) Een enkel overblijfselvan den conjunctiefGòdg v(e) = God geve

[211]

(46.)

Aanm. 1 Met dehedendaagsche

C.II.a)1o

Svarabhakti-vocalenwordt geenerekening gehouden:een meerv. alsb rig(e) Ndl.bergen (subst.) een1.p. enk. als èrev(e)ik erf (> *erve)worden behandeldals vormen zondersvarabhakti.


Aanm. 2. Eenemerkwaardigeuitzondering op dengestelden regelvormen een aantaloude i, ja, u, wastammen: zijvertoonen in hunnenonverbogen vormsleeptoon in plaatsvan stoottoon Bijv.zúu.n zoon; zúu.zeug Ags. sugu bíi.rbezie got. basi Os.beri;míi.r meer Os.meri; víi.r veer Hgd.Fähre; st .lm. steelonfra. *stili; i wíi.rik weer Os. werian;díi.r deur Os. duri;i íi.r ik scheur,i bíi.r ik beur kā.lkaalMndl. caluw;g .l geelMndl.geluw; gā.r gaar

De subst. welke nogeen sterk meervoudvormen hebben indezen vormstoottoon bijv: z nnaast z ns zonen;z g(e) zeugen. Zoohebben ook de adj.stoottoon in dennomin. vrouwel.enkelv. bijv. kālkale; gār gare; g lgele. Verder dientopgemerkt dat eenaantal woordenwelke tot dezelfdeklassen behoordenregelematigstoottoon hebben:bijv: k r keur Os.kuri, g r geurm lmeel, h g(e) ènm g(e) heug en


meugEen vaste regelis - voor zoo veel ikweet - niet teontdekken. Zekerschijnt wel te zijn datde vormen metsleeptoon hunneeind-vocaal verlorenhebben voor deperiode der rekkingin open silbe, daarmen uit een vorm*zōne, *gēlestoottoon moetverwachten. Menmoet duswaarschijnlijkaannemen dat devormen zúu.n, g .luit *sun *gëlontstaan zijn metrekking naaranalogie derverbogen vormenzoals bijv. denominatieven spíi.lspel smíi.d smidwelke

[212]

(46.)

geene eindvocaalmeer hadden.26

C.II. a) 1o

Wat nu de vroegeapocope van denuitgang -e der i, ja,u, wa stammenbetreft, daarvoor zalmen waarschijnlijkdeOhd. apocope vani, u bij kortstammigesubstantieven alsanalogon kunnenopgeven. Menvergelijke ook hetOhd. sun (naast

26 Dupont voegt hier erg veel potloodaantekeningen aan toe.


sunu) dat tot dei-klas wasovergegaan.

Nochtans dient ookopgemerkt te wordendat bijna alle vormenop liquida of nasaaluitgaan behalvezúu. zeug.Na dezeconsonanten heefthet Hgd. somtijdsapocope; niet alleenbij i, u, (ja?) - wastammen, maar ookbij vormen vanandere klassen. (cfWilmanns §294.a)Moet men ook voorhet Breesch invloedvan r, l, n (gevallenmetm zijn mij nietbekend) aannemen?De alleenstaandevormen i bewā.r ikbewaar; i spā.r ikspaar; i vā.r ikvaar maken tenminste invloed van rwaarschijnlijk.

Verba alsmānenmanen; hā.len halen;āmen schamen

hebben steedsstoottoon in den 1.p.enkelv. l m nverhouden zich duszoals alle andereconsonanten.

2o Vormen metsyncope.

C.II.a)o

α) genitieven op -svroeger -es

rundré.naastrundvleesrìn(d)svléí.

kindké.naastkindsgedeeltekìn(d)sgedéí en

tijdtií.dnaastintijdsìntiíds


dagdā.naastdes daagss dāgs

landla.ndnaastlandswijzelan(d)swiíz(e)

gladglā.dnaastiets gladswat glāds

kalfka.lefnaastkalfsvleeschkalefsvléí.s

β) De 2. en 3. p. enkelv. ende 2.p. meerv. indicat.praes. l vs, l vt 2.3.p.enkelv. van l .ven levenbìn(d)s 2.p.enk. bì ( )3p.enkelv. bé ( )2.p.meerv. van bé.2nenbinden; h ls hhā id. van hā.lenhalen;māns māmā id.

[213]

(46)

vanmānen manen; liídslií lií id. van li. enlijden.

C.II. a) 2o

γ) De 2.p. enkelv. enmeerv. van het sterkepraeterit. bónds bó ( )van bé2.nen binden;r vs r vt vanrií.ven schrijven

δ) De zwakke praeterita enparticipia praet. hā enhaalde, v gden veegde,āmden schaamde

la en landde,flé en floot van fléí.tenfluiten; kléí en kleeddegekléí gekleed gelageland gev gd geveegd

ε) Vormen waar nasyncope van dsamentrekking ontstond:w r weder subst.; w r


weder hgd wieder; w rweder hgd wider; v rveder zāl zadel, vāmvadem enz. (cf §30)

ζ) Vormen waar deonbetoonde vocaal van eensuffix gesyncopeerd werd:Met suffix -den, -tenvroeger -ida:w weeldeléŋden lengte; l mdenlamheid, bréí en breedte;gewé en gewente,gewoonte

Met suffix -d,t vroeger-ad-, at-, idi

māgd maagd Os. magad;gā gansOhd. ganazzo;vr md vreemd Os.fremiθi: b beeld Os.biliθi; vt ooft Ohd. obaz;m munt Lat. moneta

Met suffix -st vroeger -ist,-ust héŋst hengst: onfra.hengist, aŋst angst Os.angust oú(g)st Lat.augustus hé2refst herfstOhd. herbist

Met suffix -s vroeger -isk-ask:mìns mensch Os.mennisk; kìnds kindschhgd kindisch

Met suffix -sil vroeger -isli:stiífsil stijfsel léŋsillengsel; hèŋsil hangsel

η) Sandhi verbindingen vaneenen vorm met sleeptoon+ het enclyt. pronomen et:i kan t ik kan hettegenover sleeptonig ika.n ik kan; i wās t ikwas het naast i wā.s


[214]

(46)

Aanm.1. Eenaantal der in

c. II a) o

Aanm. 2 op den 1o

aangegevenvormen moetenook hier alsuitzonderingenvermeld worden.Zoo bijv. de 2.p.enkelv. wíi.rs de3.p.enk. en 2.p.meerv wíi.rt vanwíi.ren weren,verder het praet. enpartic. van hetzelfde verbumwíi.rden gewíi.rd.Bij kíi.ren kerentíi.ren teren,bíi.ren beureníi.ren scheuren

en dergl. is debetoning zoals bijwíi.ren weren.Moet men hier ookmisschienaannemen dat desyncope voor deperiode derrekking in opensilbe geschieddeen dat dehedendaagsche íiinwíi.rdenweerdegewíi.rd geweerdaan rekking voor-rd, die van wíi.rs2.p. enkelv. enwíi.rt 3.p. enkelv.en 2 .p. m. aananalogie naar deninfin. en 1.3.p.meerv. wíi.ren tewijten is?


Ook spā.renvā.ren bewā.ren(zie hooger 1o

Aanm. 2. in fine)hebben steedssleeptoon indezelfde vormenwaar wíi.ren endergl. dezenvertoonen.

Aanm. 2. Op ε)komen devolgendeuitzonderingenvoor: vā.m naastvām vadem líi.naast l g(e) ledig,ì.nvíi.meninvademen,dúu.ren dooierhgd Dotter.Misschien zijn zijop de volgendewijze te verklaren:het enkelv. *vademgaf regelmatig:vām daarvanmoest het meerv.,waar natuurlijkdezelfde syncopeplaats had *vāmenluiden. Nu isechter de gewoneregel:substantieven metstootoon in hetenkelv. krijgensleeptoon voor denmeervoudsuitgang-en: bijv. rāmraam meerv.rā.men ramen;tr m treemmeerv. tríi.men(cf verder b)4oα.)Naar de proportie:


kon hetberechtigde*vāmen doorhetanalogischevā.menvervangenworden. Vanhet meerv. isdan desleeptoonwaarschijnlijkop het enkelv.overgegaan:zoo hoort menook somtijdshet enkelv.tríi.m treem(in plaats vanhetregelmatigetr m) naarhet meerv.tríi.men

[215]

(46)

Indiendíi.men

c. II a) 2o

meerv. vand m tepel opeenen vormmet syncopeteruggaat(zoals in §86oA.b.vermoedwordt) danmoet het hiervermeldworden en ishet teverklaren alshet meerv.vā.men. Deverklaring van


het enkelv.vā.m pastvoor het naastd m somsvoorkomendedíi.m.Tusschenl g(e) enlíi. ledigbestaatdezelfdeverhouding.Een oud*ledig moestzoowel inverbogen alsonverbogenvormenl g(e) metstootoongeven.Daardoorontstondechter eeneverhoudingwelke bijandereadjectievenmet langenvocaal +consonantnooitvoorkwam:zoo heeft deverbogenvorm vansmā.l, smalvuú.l vuil endergl. steedsstootoon, deonverbogensteedssleeptoon:hiernaarrichtte zichl g(e), hetbehield zijnstoottoon inverbogen


vormen ennam in den,onverbogenvormsleeptoon aanzoals smā.l,vuú.l. Opdezelfde wijzelaat zichì.nvíi.menverklaren alsanalogie naarinfinitievenals hā.lenhalen: deregelmatige1.p. enkelv.i *v m ikvadem hadstoottoonzoals i hāl ikhaal; deinfinitief*v men namsleeptoon aannaar hā.len erwerdregelmatigvíi.men (overde afwisselingvan stoott.en sleepton. íi.cf §8 6o A en§9 6oA)

Voor dúu.rendooier is welgeene andereverklaringmogelijk dandie welke in§16 3obgegevenwerd:uit *doder kon(zondersyncope vane) regelmatig*dúu. er (cfNdl. dooier)


ontstaan zoalsbijv.búu. em uitbodem

Uit *dúu. irontstond metmetathesis enbehoud derbetoning*dúu.ri enhieruit - onderden invloedvan dúu.rendoorn,húu.renhoorn? - devorm dúu.ren

3o vormen welke twijfelentusschen syncope en geenesyncope

α) adjectieven op -i

[216]

(46)

Hier staan - schijnbaar zondereenige regelmaat - vormen met

c. II α) 3o

stoottoon naast vormen metsleeptoon; afwisseling der beidebetoningen in hetzelfde woordkomt niet voor.

Bijv: tíi.genw rditegenwoordig; ārdi aardigv ri vaardig húuv rihoovaardig h vi hevig éínieenigmi i mondiggede i geduldig endaarnaast héí.li heilig é2.lischuldig

Aanm. syncope in deneigenlijken zin komt bij


deze vormen nooit voor:er blijft steeds in destoottonige vormen eenklinker welke in qualiteitvolkomen identisch ismet dien der sleeptonigemaar vluchtigergesproken wordt. Hetware dus juister hier van‘reductie’ dan vansyncope te spreken: daarechter beide verschijnselsdenzelfden invloed op debetoning uitoefenen en -te oordeelen naar deMndl. schrijfwijze, -vroeger identisch waren,scheen het eerderstoorend de reeds zootalrijke onderverdelingennog met eene tevermeerderen.

De taal der Sermoenen(cf Kern §71.d.) heeftmeestal syncope inverbogen vormen; (bijv.iegenwerdge, heilge naastiegenwerdege heilege) bijde adj. die vóór -eg eeneliquida, n of nd hebbenkomen ook onverbogenvormen met syncopevoor.

De hooger gegevenvoorbeelden toonen aandat van deze regels in hetdialect van Bree nietsmeer te vinden is: vaststaat alleen dat vormenmet syncope naastvormen zonder syncopevoorkwamen en dat bijde eersten stootoon bij delaasten sleeptoon teverwachten is.

β) Comparatieven


De regel schijnt te zijn: positiefmet sleeptoon of stootoon heeftcomparatief met stoottoon.

[217]

(46)

Voorbeelden (x)27:c. II a) o

aú.d oud compar. awer; wiídwijd, comp wi er; blé.blind blé ir; è.ri erg èrigir;la.ŋg2 lang laŋir; bruú.nbruú.n bruin bruúndir; fií.nfijn fiíndir vò.l vol vòldir;vuu.l vuil vuúldir éŋ eng éŋir;nuw2 nieuw nuwir riím ruimriímir; stóm stom stómir dìndun dìndir

Uitzonderingen zijn d r duurOhd. tiuri comparat. d .rdir;kléín kleinMndl. cleinecomparat. kléí.ndir. Naast ditlaatste staat daarentegen geméíngemeen comparat. geméíndir

Aanm.1. Eene verdeelingvan stoottoon ensleeptoon naar vasteregels - (zoals deverdeeling van -er en -rein de taal der Sermoenencf Kern §153) - komt duseigenlijk niet voor. Deanalogie zal hier opverschillende wijzengewerkt hebben: zekerschijnt wel dathedendaagsche vormenmet sleeptoon vroeger -erhadden. In eenen vormals kléí.ndir zou dan ded moeten overgenomenzijn uit vormen metsyncope (*kleinre) ofreductie (*kleínere)

27 De lezer gelieve te bedenken dat hier alleen adject. in aanmerking komen welke niet uitonfra. vormen met â, ô, uo, ê of ia, io ontstaan zijn (cf §45 en de eerste regels van §46) enbovendien geenen stemloozen medeklinker als stam-auslaut hebben (cf §46.c.II.a)


Aanm. 2. Desuperlatieven hebbenaltijd syncope,daarentegen niet altijdstoottoon: zij hebbensteeds dezelfde betoningals de comparatieven enzullen dus door dezebeinvloed zijn. Bijv.aúdsten awir van aú.doud; d r.sten d .rdirvan duur d r; vuúlstenvuúldir van vuú.l vuil;kléí.nsten kléí.ndir vankléín klein

[218]

(46)

γ) Nominatieven meerv. vanonzijdige subst. vroeger

c.II.α) 3o

uitgaand op -ere, -re; genitievenmeerv. van adjectieven vroegeruitgaand op (-ere) -er, -re;nomina agentis op -ere, re

(Voor deze vormen vergelijkemen de uiteenzettingen bij KernHoofdstuk V en van HeltenMndl. Spraakk. Buiging dersubstantiva en Buiging deradjectiva)

Het meerv. op -ir heeft steedssleeptoon behalve bij sommigestammen op vocaal, (liquida?)of nasaal

blā. ir bladeren; klé. irkleederen ké. ir kinderen;rií.zir meerv van rií.s rijska.levir van ka.l f kalf

Daarnaast é ir eieren van hetsleeptonige enkelv. e. ei;echter weer met sleeptoonmé. ir meerv. vanmé. mei,loovertak; naast lamir lammenstaat ook la.mir; van vè.l vel


heeft het meerv. steedssleeptoon vè.ldir.

De genitieven meerv. der adj.komen te zelden meer voor omer iets uit te besluiten: de vormaldir- > alre heeft regelmatigstoottoon. bijv: aldirlé allerleialdirhéí.ligen Allerheiligen

Van de nomina agentis latenalleen diegene, welke niet meerin nauw verband met hetverbum staan eenegevolgtrekking toe: zij schijnenregelmatig stoottoon te hebbenook na anderen stam-auslautdan vocaal, liq. of nasaal:

Bijv: dúu engr virdoodgraver (daarnaast denieuwe afleiding van grā.vengraven: grā.vir) wiízir wijzervan een uurwerk (daarnaastwií.zir bijwií.zenwijzen) zèŋirzanger (zé.ŋir zinger bij deninfinit. zé.ŋen) wi ir vijverOhd. wîwâri Lat. vivarium);mé2ldir molenaar midd-limb.molre. Sleeptoon hebben jíi.girjager wíi.vir wever

[219]

(46)

b) Deze vormen hebbensleeptoon a

c. II. b)

1o In den absoluten auslaut.1o

ma.nman; da.n dan; ka.n kan;za.l zal; vò.l vol; i bé2.n ikben bré2.m brem (zoutwater)Ags. brim; i da.r ik durf Os.gidar nu.w2 nu; duw2 pron.2.p.enk. hgd du; é. ei;mé.


mei; u.w2 schuw; bi. bijvoorzetsel wé. hui, wei

2o Voor consonant welke vanoudsher in den absolutenauslaut stond

2o

ka.mb kam subst; gè. geld;ha.lem halm è.ri erg; è.remarm; la.nd land boú.m boom;uú.m schuim v .r vuur

Verder onverbogen vormenmetrekking naar analogie vanverbogen vormen: glā.d glad;lā.m lam adj. tā.m tam enz.

Aanm. Vormen metouden stemlozenmedeklinker in auslautzouden hier kunnenvermeld worden: menvindt ze verder onder den3o

3o Voor alle stemloozemedeklinkers: het al of niet

3o

aanwezig zijn eener volgendesilbe en de aard dezer silbeoefent geen invloed uit.

hé2.lep hulp; i hè.lep ik helpvroeger *helpe; hè.lepenhelpen; i mā.k ik maak;mā.kden ik maakte; gemā.kdgemaakt; i bléí.k (praes.) ikbleek; i bléí.kden ik bleekte;gebléí.kd gebleekt kì.nst kunst;kì.nsti kunstig; ha.lif halfhuú.s huis;muú.s muis; izwéí.t ik zweet b .tir beter;lā.tir later

Aanm. Op deze regelkomen slechts zeerweinig uitzonderingenvoor: bāten verb. baten(het ndl?)kwākenkwaken en de vormenvermeld in §5.1oα γ) enAanm. Misschien


[220]

(46)

ook die welke in §16 3o αAanm. 2 besproken werden 4o

c.II.b)4o

Voor stemhebbendenmedeklinker wanneer na dezeneene silbe volgt welke nietgeapocopeerd of gesyncopeerdwerd.

α) De meervoudvormen op -ender substantieven gevenregelmatig sleeptoon. Bijv:hāz(e) haas meerv. hā.zen:nām naam meerv. nā.menoúg(e) oogmeerv. oú.gen; hānhaan meerv. hā.nen; vrow2

vrouw meerv. vro.wen slaŋslang meerv sla.ŋen;manmand meerv. ma.nen; duúmduimmeerv. duú.men (vingers)

Nochtans komen ook woordenvoor welke twijfelen tusschensleep- en stoottoon: bijv: tóŋtong meerv. tóŋen of tó.ŋen;n v(e) neef meerv. n venn .ven en zelfs vormen metenkel stoottoon, bijv:māg(e)maag (lichaamsdeel) meerv.māgen b r beer (Fra. ours)meerv. b ren.

Aanm. zijn de vormenmet stoottoon door hetenkelvoud beinvloed?

β) De uitgang -en bij dewerkwoorden veroorzaaktsleeptoon bij de sterkevervoeging; bij de zwakkevervoeging heerscht sleeptoonnaast stoottoon schijnbaarregelloos Bijv: g .ven geven;lā. en laden; rií.venschrijven; bé2.nen binden;zé2.nen zenden enwerkwoordenwelke tot de sterke vervoeging


overgingen als hā.len halen(praet. h l) mā.len malen(praet.m l) la.ŋen langen d.i.geven, aanreiken (praet. lóŋ)

Verder praeterita en participia:vó.nen vonden stò.revenstierven; virbò.rigenverborgen; ò.len scholdenr .ven schreven; gebó.nen

gebonden geg .ven gegevengebúu. en gebodengevlúu.gen gevlogen enz.

[221]

(46)

zwakke verba met stoottoonbijv: klagen klagen bré en

c. II. b) 4o

breiden; déílen deelen betālenbetalen bā en baden gā engadenwèremenwarmen téínentoonenmānen manen dālendalen k ren keuren dr nendreunen. Zwakke verba metsleeptoon bijv. l .ven levenwúu.nenwonen spíil.en spelenluú. en luiden lé. en leidenwé. en weiden wíi.ren werenbíi.ren beuren íi.ren scheurenbúu.ren boren bewā.renbewaren geléí.ven geloovenméí.nen meenen

Aanm. 1. De algemeeneregel voor het ontstaanvan sleeptoon schijnt tezijn. dat deze betoningdaar voorkomt waar eenevolgende gedekte e nietgesyncopeerd ofgeapocopeerd werd: deuitgang -en geeft dusregelmatig sleeptoon aande stamsilben der sterkeverba en aan een deel derzwakke. Men kanvermoeden dat de


zwakke inifinitieven metstoottoon onder deninvloed vananalogie-werkingenstaan. Hun praeteritum enpartic. praet. heeft steedsregelmatig stoottoon (cfc.II. a) 2od) zoals ook hun1.2.3. p. enkelv. en 2.p.meerv. ind. praes. (cf c.II. a)1oε) id id 2oβ)Hebben zich de infinit.en de 1.3. p. meerv. ind.praes. naar de overigevormen gericht? Indiendit zoo is, waaromgebeurt het dan niet bijalle zwakkewerkwoorden?

Eene indeeling naar deoude klassen heeft geenuitslag gegeven, zij konoverigens slechtsgedeeltelijk zekerheidgeven daar een grootaantal zwakke verba,voornamelijkdenominatieven, in deoude periode nietvoorkomen.

Aanmerk. geléí.vengelooven vormt zijnpraet. met rückumlaut:het is dus mogelijk dat -zoals dit laatste zich naarde sterke praeteritaschijnt gericht te hebben(§46B.a en Aanm.) - ookde infinitief het accentder infin. der sterke verbaaannam.

γ) De uitgang -en in het mann.en onzijd. enkelv. der adj. heeftnooit sleeptoon veroorzaakt,misschien is de stoottoon vanden nom. op -e op den lateren


nomin. op -en en van daar opden datief - akkus. overgaan.

[222]

(46)

De adjectieven worden op devolgende wijze verbogen:

c.II.b)4o

gezegdevormmeerv.onzijdigvrouwel.Mannelijk

bruú.nbruúnbruú.nbruúnbruúnen(bruin)

glā.dglāglā.dglāglā en(glad)

è.remèremè.remèremèremen(arm)

De betoning is dusdezelfde als in hetTongersch (cf.Grootaers §54D.A.b))Denom-akkus-mannelijkenkelv. en de datiefmann. en onz. enkelv.zijn identisch.

Afwijkend van debetoning deradjectieven, enwaarschijnlijkoorspronkelijker, isdie der pronomina:bijv:

meerv.onzijdigvrouwel.Mannelijk

miínmií.nmiínmií.nen(mijn)

d z(e)[dít]d z(e)d .zen(deze)


géíngéí.ngéíngéí.nen(geen)

Ook hier heerscht overeenstemming methet Tongersch (behalve voor dìt:tongersch di.t) cf Grootaers §54.D.A.c)

δ) Een aantal andere uitgangen (suffixen)

De uitgang -ir vroeger -er (behalve devormen welke hooger onder a) 3o γbesproken werden) ií.zir ijzer; i. ir uier;a.ndir ander ó.ndir onder; zó.ndirzonder; hó.ŋir honger l .vir lever(lichaamsdeel) k .vir kever

De uitgang -il- Ndl. -el: híi.vil heuvelh .mil hemel; hā.gil hagel vúu.gil vogelbií.gil buidel wa.ndil wandel ha.ndilhandel ha.ndilen handelen wa.ndilenwandelen

Verder met -en: rí. en reden; r .ŋenregen líi.gen leugen;míi.len molen;.rden aarden adj. (tegenover het subst.rd(e) aarde) lií.nen adj. en subst. Ndl.

linnen >*lînîn; go.wen gouden

[223]

(46)

adj; búu.ven boven; .ven evenMet -eftNdl. -uw zwā.left zwaluw sm .leftmeluw

c. II. b) 4o

Met -em Ndl. -em búu. em bodemwā.zem wazem

Met -iŋ -ik: Ndl. -ing, ig; húu.niŋ honigOhd. honang; kíi.niŋ koning; ā.lik adj.en adv. geheel Ohd. alung

Met -i , -enMlat. -ea, ia: spā. enSpanje órā. en oranje; kenā.licanaille;medā.li Fra. medaille


De betoning van (onfra. â) úu (onfra.ô) (onfra. uo) íi (onfra. ê, umlaut van

(47). 47

onfra. â en ô) (onfra. ia io ie en umlautvan onfra. uo)

Als algemeenen regel kan men aangevendat deze vocalen steeds stoottoon hebben:de volgende consonant mag stemloos ofstemhebbend zijn, eene volgende silbekan geapocopeerd of gesyncopeerd ofbehouden zijn, dit alles oefent geeninvloed uit op de betoning. In navolgingvan Jos. Müller (§3) kan men hier dusspreken van ‘spontanen stoottoon’.

Bijv: g d goed; g goede; z t zoetb k boek; z ken zoeken; vr zenvriezen z k ziek; h k haak; v lenvoelen gev gevoeld; sem adem;híisen haassenen; p schaap; íiperscheper schaapherder; kríimir kramer;v r voederm s moes

Uitzonderingen:

1o enkele meervoudsvormen op -en vansubstantieven:

bl .men meerv. van bl m bloem;bl .renmeerv. van bl r blaar; b .kenmeerv. van b k boek (het gewonemeervis b k, b .ken komt enkel in dekindertaal voor) híi.ren meerv. van híirheer Ohd. hêriro

[224]

2o De 1.3.p. meerv. van het praet. derreduplic. verba. v .len meerv. van v l

(47.)

viel; daarnaast ook v l v .len; j .genj g van jagen vr .gen vr g vanvragen; dr .gen dr g van dragen;m .lenm l vanmalen, h .len h l vanhalen. De twee laatste verben zijn in


lateren tijd tot de sterke klasseovergegaan

3oDe 1.3. p. meerv. van alle sterke verbader der Vde Ablautsreihe, bijv: lúu.genlagen zúu.gen zagen wúu.ren warenzúu.ten zaten g .ven gaven; id. der IVdeReihe bijv. st .len stalen n .men namen

4o De verba blúu.zen blazen; brúu. enbraaden h .ven hoeven; gúu.n gaan,stúu.n staan slúun slaan d .n doen z .nzien

De partic. praet. gedúu.n gedaan gezíi.ngezien geblúu.zen geblazen gebrúu. engebraden geh .ven gehoefd. Bijblúu.zen en brúu. en is de sleeptonigeúu. bovendien nog in alle andere vormengedrongen, zelfs in die waarwerkwoorden zonder spontanenstoottoon, dit accent hebben: bijv. ibrúu. ik braad i blúu.s ik blaas

5o De comparatieven en superlatieven:grúu.ter en grúut groot; úu.ndir vanúun schoon; dríi.gir van dríi droog

(cf §9 4o α Aanm 2) l .fsten van l f lieflíi.gsten van líi laag; grúu.tstengrootste, úu.nsten schoonste enz.

6o Enkele woorden met suffixen welkebij vocalen zonder spontanen stoottoonsleeptoon deden ontstaan br .dirbroeder (d.i. kloosterbroeder; in dengewonen zin steeds br r) m .dirmoeder (van dierenm rmoer) br .sembrasem (cf §9 2o Aanm. 2) sp .gilspiegel

[225]

(47.)

7o Enkele vormen op -r


sn .r snoer; h .r hoer; búu. waar adv.búu.róm waarom

8o Het woordje júu. j . naast j jā jèNdl. ja

AanmerkingVoor de woordenvan den 1o2o3o4o zal menwaarschijnlijk analogie naarvormen zonder spontanenstoottoon moeten aannemen.Men vergelijke resp. §46c.II.b)4o a) voor de vormenvan den 1o; id. id. β) voor den2o, 3o en 4o. Deeenlettergrepige infinitievenkunnen zich naar de anderesterke verba gericht hebben,evenzoo de participia gezíi.ngedúu.n

De comparatieven (5o) kunnendoor vormen als kléín kleincomp. kléí.ndir, d r duur cf.derdir beinvloed zijn.Misschien speelt hier echternog een psychologischelement eene rol: de meesteadjectieven hebben in denpositief sleeptoon (namelijkalle adjectievenwelke vroegerniet op e uitgingen en geenenstamvocaal met spontantenstoottoon hadden: bijv aú.doud wií.d wijd vò.l vol enz.)en in den comparatiefstoottoon. Is misschien daaruiteen begrip van tegenstellingontstaan: ‘de comparatiefheeft eene andere betoningdan de positief’? Menvergelijke echter §46 c. II.a)3o β)

De superlatieven richten zichsteeds naar de comparatievenzooals dit reeds in §46.C.II.a)


3o βAanm. 2 opgemerkt werd.Een overblijfsel der oudebetoning is zeer waarschijnlijkhet subst. l fsten liefste,verloofde dat niet meer alssuperlatief gevoeld wordt:daar naast staat als adjectiefl .fsten met sleeptoon. Devormen van den 6o zijn tevergelijken met die van§46c.II b) 4o d), voor die vanden 7o zij verwezen naar §46CII a) Aanm. 2. in fine waarr-invloed vermoed wordt.Eindelijk kan het woord júu.ja sleeptoon hebben naar

[226]

het regelmatige né. neen(47.)

Samenvatting der wettenwelke het accent beheerschen

(48.) 48

1o Hebben stoottoon:

a) alle korte vocalen:

Deze hebben

α) stoottoon avoorstemhebbendemedeklinkerof verbindingvan stemhebb.medeklinkers

β) Stoottoon bvoorstemloozenmedeklinkerof verbindingvan stemloozemedeklinkers


Aanm. 1 Korte vocaal +liquida of nasaal voorconsonant welke van ouds hervolgde wordt behandeld alsdiphthong en hoort dus bij o2b en c (x)28. De verbindingkorte vocaal +rs, rst, rt vormtuitzondering, zij wordtbehandeld alsof de r stemloosware. De verbindingen kortevocaal + n, l, , wordennog behandeld als de vroegereverbindingen korte voc. + nlld wanneer zij uitdeze laatste ontstaan zijn: cf.bijv. vé.2nen vinden tegenoverwénen winnen, ma.nenmanden subst. meerv.tegenover kanen kannen

Aanm. 2 De voorkomendeuitzonderingen behooren alletot vormcategoriën waarin hetaccent eene morphologischerol schijnt te spelen: 1o

comparatieven ensuperlatieven bijv: di.k rdikker di.ksten dikste. Dezevormen hebben sleeptoon b(cf §46 B.b.) Adjectievenwierstam op stemhebb.medeklinker uitgaat en welkedus in den compar. ensuperlat. sleeptoon a zoudenhebben, komen hier niet voor.

2o Praeterita meervoud (1. en3. pers.) van sterkewerkwoorden en zwakkewerkwoordenmet rückumlaut:bijv.wó.nenwonnen; da. tendachten (cf §46 C.I.b en 46B.α)

28 Ook voc + liq. of nas. in den absoluten (ouden) auslaut wordt behandeld als de diphthongenen hoort bij den 2o a).


b) De volgende lange vocalen endiphthongen

[227]

(48)

(> onfra. â) úu (>onfra. ô)(onfra. uo) íi (onfra. ê of

umlaut van onfra. â, ô)(onfra. io ie of umlaut vanonfra. uo)

Aanmerk. De voorkomendeuitzonderingen behooren totbepaalde vormcategoriën(vergelijk Aanm. 2. van a)):1o comparatieven ensuperlatieven bijv. grúu.t rgrooter grúu.tsten grootste2o praeterita meerv. van sterkewerkwoorden bijv: v .lenvielen. Hierbij sluiten zichaan: een klein aantalinifnitieven en participia, enverder alle vormen vanbrúu. en braden blúu.zenblazen.

Verder enkele vormen welke onderinvloed schijnen te staan van woordenwelke regelmatig sleeptoon hebben (§471o 6o 8o en Aanmerk.) en eindelijkeenkele woorden met r als stam-auslaut(cf §47 Aanmerk. in fine)

c) Alle andere lange vocalen endiphthongenwanneer zij gevolgd zijn vanstemhebbenden medeklinker en wanneerna dezen eene toonlooze silbe afgevallenof gesyncopeerd werd.

Aanmerk. De voorkomendeuitzonderingen schijnen onder den


invloed van verwante vormen metregelmatigen sleeptoon te staan: Bijv.glā.dsten superlatief van glā.d glad. Decomparatief luidt regelmatig glā rofwel met de t van den positief glā.d (spr.glā.t): glā.t r. Van eenen positief glā.t,met t in plaats van d, is de superlatiefregelmatig glā.tstenmet sleeptoon zooalsbijv die van nā.t nat nā.tsten is.Volgende stemlooze medeklinker belethet ontstaan van stoottoon (cf verder §46C.II.b.3o)

2o Hebben sleeptoon

a) alle lange vocalen en diphthongen inauslaut, behalve die welke in den 1o b)aangehaald zijn.

b) dezelfde vocalen en diphthongen voorstemloozen medeklinker (deze kan inauslaut uit stemhebbenden ontstaan zijn).

[228]

(48)

Aanm.Hierop komen een zeerklein aantal uitzonderingenvoor. Het zijn meestalgevoelswoorden. Misschienspeelt dit element eene rol bijde betoning (cf §46. C.II.b. 3o

Aanm.)

c) dezelfde vocalen en diphthongen voorstemhebbendenmedeklinker gevolgd vantoonlooze silbe welke niet afgevallen ofniet gesyncopeerd werd.

Aanmerk. de voorkomendeuitzonderingen behooren totbepaalde vormcategoriën enstaan waarschijnlijk onder den


invloed van verwante vormenmet regelmatig stoottoon: 1o

infinitieven van zwakkewerkwoorden en hun 1. en 3.p. meerv. ind. praes. bijv.klāgen klagen. Een aantalverba der zwakke vervoeginghebben echter den teverwachten sleeptoon. bijv.l .ven infinit. en 1.3. p.meerv. ind. praes. Ndl. leven(cf §46 C.II.b) 4oβ)

2oDe nominat - datief - accus.mannelijk enkelvoud deradjectieven, bijv: bruúnenbruine èremen arme.Dezelfde vormen derpronomina vertoonen den teverwachten sleeptoon bijv.mií.nenmijn; d .zen deze (cf§46 C.II.b) 4o γ))

3o Een klein aantalmeervoudsvormen op -en vansubstantieven welke in hetenkelvoud regelmatigstoottoon hebben: bijvmāgenmagen (lichaamsdeel) (cf §46C.II.b) 4o α)

d) de uitzonderingen op den 1o; cf. 1o a)Aanm 2; ibid. b) Aanm. ibid c) Aanm.

3o Uit de opgegeven regels kan men meteenige waarschijnlijkheid de volgendealgemeene wetten opmaken:

a) hebben stoottoon:

alle korte vocalen

alle lange vocalen met spontanenstoottoon (cf 2o b)

alle andere lange vocalen en diphthongenwanneer zij gevolgd werden (of worden)door stemhebbenden medeklinker en


bovendien na deze laatsten eene silbeafgevallen of gesyncopeerd werd.

[229]

b) hebben sleeptoon:(48)

alle lange vocalen en diphthongen(behalve die met spontanen stoottoon cf2o

b) wanneer zij:

α) in auslaut stonden (enstaan)

β) gevolgd werden vanstemloozen medeklinker

γ) gevolgd werden vanstemhebbenden medeklinkeren na dezen eene toonloozevocaal niet afviel of nietgesyncopeerd werd.

c) de uitzonderingen moeten door deanalogie verklaard worden.

Het woordaccent en het zinsaccent.(49) 49

Over het algemeen stemt het dialect hiermet het Ndl. overeen. Opmerkingverdienen enkel een tamelijk groot aantalwoorden met zoogenoemden‘Einheitsdruck’ (cf Jespersen - DavidsenLehrbuch der Phonetik §222 en volg.)Voornamelijk plaatsnamen komen inaanmerking; ook namen van riviertjes,huizen enz. (x)2930

Bijv: kò2bebè1.r Cobbenberg,daarnaast gè1.rkebè2.ri Gerkenberg devò2shé 1 Vosheide; de míi2v r hé 1

Meeuwer heide; t k 2l rhéí1.ken

29 De woorden worden naast de phonetische transcriptie weergegeven zoals zij in verkoopaktenen dergl. geschreven worden.

30 Noot van de transcriptor: Dupont schrijft de nummers onder de betreffende woorden. Ik hebechter geen duidelijkeremanier van weergeven kunnen vinden dan de nummers in de woordenzelf te schrijven, naast de klinker waar Dupont ze onder schrijft.


Koelerheiken;míi2.lenbíi1.kMolenbeekgena2tebíi1.k Genattenbeek,mò2rtelwi 1rMortelwijer (wijer = hgdWeiher Lat. vivarium Ndl. vijver)kluú2zwi 1r Kluiswijer; knā2lsbré1g

2

Kanaalsbrug; knā2lsdií.1k Kanaalsdijkmuú2.zendií1.kMuizendijk; ò2p gen3 1

Gen Aa (d.i. = gindsche Aa, de naam vaneenen molen op de Aa) gen3 2 míi1.lenGen Aa molen d.i. de molen op Gen Aabí2.ŋkemíi.1len Binkenmolen, r 2j rmíi.1len RooierMolen (d.i. de molen vanGruitrode) pā2t rské2.1rik Paterskerksìnt Tíi2.nes kepè1l St. Antonius kapel;ì2t rpò1rt Itterpoort kò2bestr 1tCobbenstraat; bó2g

2et r str 1tBocholterstraat (het woord str tbeteekent in de twee laatste woorden:breede verkeersweg)

[230]

(49)

Dezelfde betoning hebben - dikwijls inovereenstemming met het Ndl. - eenaantal andere oneigenlijkesamenstellingen: bijv. èrbedslúu1narbeidsloon stadhuú.1s stadhuisròg2em 1l roggemeel, gr nen b 1.rgroene boer (scheldwoord) kìle ā1koele schaduw ( ā alleen komt bijnanooit voor) p 2sm 1 ipaasmaandag ké2rmesdíi.1nsdiKermisdinsdag; sòk rba1bi ensuikerbolletje

Verder verbindingen van eigennaam envoornaam of van voornaam enberoepsnaam: stéí2v rs fri1 en zeldenvoor fri2 en stéí1v rs Frits Steyvers;rií2.k de ga1rd(e) Hendrik de garde; Deverbinding de g 1 wè2.k de Goede


Week heeft het accent op de eerste silbezoals de eigenlijke samenstelling,evenzoo den g 1 en dā2. den goedendag! (waarnaast g 2 en dā.1 ) ā1n denga2ŋ aan den gang (waarnaast ā2n denga1ŋ) ha1úva2 houwvast subst. (tegenoverkruú2.puú.1t kruipuit d.i. brij gemaaktvan boekweitmeel en varkensbloed;kó2mga1w

2 komgauw = buikloop) òp delaŋ1 bā2n op de lange baan (tegenoverhet synonieme òp de la2ŋen d .1r op denlangen duur) Ook de woordjes a.ltií.daltijd aldāg(e) alle dagenworden zoowelmet den hoofdtoon op de eerste als op detweede silbe gesproken:

Het adject. nuú1 íi2ri nieuwsgierigwordt steeds op de eerste silbe betoond,zoo ook alle adj. op -è ti Ndl. -achtigbehalve v rè1 ti waarachtig

Het woord ónné2t onnut heeft denhoofdtoon op de eerste silbe wanneer hetsubst. is (= deugnietHgd. Nichtsnutz) opde tweede wanneer het adj. is bijv: eno2nné1t déŋg

2 een onnut ding d.i. eenonaanzienlijk ding.

[231]

Proclita en voortonige lettergrepen.50. 50

A. a) de eigenlijke proclita zijn: 1o delidwoorden 2o het adverbiale enpronominale t r en het pronominale tes(genit. enkelv) 3o het negatieve en (alleenin bijzinnen)

b) de oneigenlijke proclita zijn: 1o Devoornaamwoorden 2o demeeste partikels3o de hulpwerkwoorden.

Zoals de voorbeelden aantonen speelt deverkorting eene zeer geringe rol. Demeeste vocalen blijven onveranderd ofworden tot e, gereduceerd.


Voorbeelden:

va2n d 1n en ve2 d 1nvandoen va2.n dè1t van dat

a

ā2n huú.1s aan huis ā1nmi2 aan mij

ā

dè2t is w 1r dat is waar spr.dè2s w 1r dè1t ì3s w 2r

è

mé22t mi1 met mijmé1t

mi2

é

h .2 géí1.t hij gaat h .1 géí.2thij gaat v 2ríi.1 v 3rvoorover v 1ríi.2v 3r

víi.2r mi1 en v 2r mi1voor mij víi.1r mi2

íi

dì2t ì1s dit is dì1t ì2sì

w 2r n 1t weer niet w 1rn 2t

ó2m mi1 om mij óm1 mi2ó

d 2n stra1k toen straks = zooeven d 1n ì2ns toen eens

ò2p tií1.d op tijd ò1p mi2 opmij

ò

w 2r jó1ŋ niet waar jongen?w 1r jó2ŋ id.

d 2 n 1r daar neer = tengronde (hgd danieder) d 1

n 2r dáár neer.

zúu2 n 1 zoona = bijna zúu1n 2 zóó na.

úu

dúu.2r mi1 door mij dúu.1rmi2ìns eens = eenmaal (ookhoofdtonig), éíns eens =eensgezind (ook hoofdtonig)

éí

enen een (mann.) en vrouwele(n) onzijdig


genen geen (mann.) genvrouwel ge(n) onzijdig

zenen zijn (mann.) zenvrouwel ze(n) onzijdig

ií

hoofdtonig zií.nen ziín zií.(n)

ózen onze (mann.) óz(e)vrouw. ós onz. Daarnaast

oú

ezen, ez(e), es; hoofdtonigoú.zen enz.

[232]

(50)

uú.2tréí1.n of e2tréi.1n uiteen(*ûtar cf. Ndl. uiterlijk endergl.) n.uú.1t mi2 uit mij

uúA.

B. Voortonige lettergrepen zijn: a) de 2

der woorden met den klemtoon 2 1of 2 1 3;B.

b) de 3der drielettergrepige woorden metde betoning 2 3 1 of der woorden welkemet 2 3 1 eindigen.

a) de 2der woorden metbetoning 2 1of 2 1 3 wordtregelmatig e, (voor volgender, l staat somtijds i)

Bijv: eluú.n aluin, fetsuú.nfatsoen, me iín misschienrediíz(e) radijs kenón kanonkepòt kapot sezuú.n seizoenp l r pilaar deziín dozijnp lèí.s paleis ebiís abuisendèrem gendarm klepè

klappei febrik fabrieksewií.len somwijlen ewiílallewijl (=tegenwoordig)memā mama pepā papamedam madamemezií.kmuziek lewi Fra. Louis lewìsFra. Louise reba.reb r


rhubarbermiri Marie SefiSophie lef ri lichtvaardigref ri rechtvaardigv rè. ti waarachtigk rdií.t krediet veliís valiesg léí.ven gelooven

Aanm. 1. Sommige woordenbehouden hunnen vocaal: bijv:andií.vi andijvie órā. enoranje abslií.t absoluutóntré. ontrent. Verderwoorden waarvan de eerstesilbe in verwante vormen metden hoofdtoon voorkomt:b rìn boerin gr vìn gravinhií.búu.ven hierbovenNochtans heb ik van al de hieropgesomden woorden ooknevenvormen met e (of )gehoord, meestal van liedender lagere volksklas.

Aanm.2. Voor r l gevolgddoor vocaal, in enkelewoorden ook voor n + vocaalwordt de

[233]

(50)

voortonige vocaal meestalgesyncopeerd: van veel

B.

woorden bestaan echter ookvormen zonder syncopedaarneven. Bijv: frèt fret Fra.furet; triín Fra. terrine prií.kpruik; trég2 terug; krúutkaroot krèk krek Fr. correctbroú.w beroú.w berouwgréí.d g réí.d gereedv rè ti vrè tiwaarachtig vliís veliís valies;


bla.ns balans; kl r kleur;slā salade; blèín b lèínbalein; plèí.s p lèí.s paleis;luús luús jaloersch; flār

f lār Fra. foulard knií.nkenií.n konijn knón kenón;gn e gen e genade

Aanm. 3 Naastmedā.limedalje spenā.zi spinaziehoort men somtijds - echternooit bij de volksklas -mìdā.li spìnā.zi

b) de 3 der woorden met 2 3 1 wordt altijde ( voor r, l)

Bijv: pèresò.l parasol, kamez lkamizool kónt rbií.si contributionmezeka.nt muzikant póletií.k politieksak rsti sakristij ka.nten rkantonnier kat lií.k katholiek

Aanm.1. Wanneer r l volgt ofvoorafgaat ontstaat meestalsyncope: k rkòl Fr. caracole,p rsò.l naast pèresò.lparasol; p rpli naastpèrepli parapluie; k lbàsFr. calebasse; kìlpèŋ Fra.calepin; altrā.si naastalt rā.si Fr. altérationa tréí.n achtereen; uú.tréí.nuiteen (cf Ndl. uiter- inuiterlijk) ó.ndréí.n ondereen;k rliín Caroline abl rnaast ab l r schapulier

Aanm.2. Na de proclitische ewerd dikwijls r ingevoegdzoals in het Leuvensch enTongersch (cf Goemans §41B Aanm. Grootaers §55 B.Aanm.) Bijv. k rstā. lkastanje s rtií.n satijn


Over de ir van sì.nd r kl sSinterklaas §43 D.c. en cf.Goemans §44 B. Aanm.

[234]

Enclitica en natonige lettergrepen51. 51

A. Behalve de vormen welke ook alsoneigenlijk proclitica voorkomenmoetenhier enkel vermeld worden: deuitsluitelijk enclitisch voorkomendepronomina (d) r gij (2. p. meerv.) (d)irhij ste du 2. p. enkelv.

B. In tweelettergrepige woorden met debetoning 1 2wordt het tweede deel ofwelonveranderd gelaten ofwel tot e (voor rl tot , voor gutturalen en gemouilleerdeconsonanten tot í) gereduceerd. Bijv.ké21st 2k kussenovertrek Ndl. tijk Ohd.ziahha; kl rdúuz(e) kleurdoos

psb r schaapsboerMet verzwakking: sla tes naastsla thuú.s slachthuis; ké2.rikef kerkhofvrií.tef Vrijthofmé2stefmesthof, n b rgebuurHgd.NachbarOs. nābūr; briígembruidegom; boú.g rd boomgaardwií.g rd wingerd, b v rt bedevaarthéí.v rs heimwaarts, lií.vi lijnwaadlíi.zi lijnzaad; hā.mi Hamonttuúmet toemaat (nagras); vrouwmenschvroúmes bóg2et boekweitBóg2etBocholtbè.rves barvoets ha.mfil handvolh .rev l armvol zó.ndi zondagm i maandag

Aanm. 1. In haú.s vr.handschoenMndl. handschewaarschijnlijk in ò.lik m.voorschoot (> schorteldoek)en misschien in kuús m.varken (cf. Os. kōswīn =


zeug?) is het tweedebestanddeel geheelverdwenen.

Aanm. 2. Naast kòrsmesKerstmis en l tmesLichtmis staan ook de vormenkòrsmìs l tmìs

C. In de woorden met 1 3 2 betoning wordt

3 somtijds gesyncopeerd: ké2st k

kussentijk; ò.lik voorschoot (>schorteldoek?); somtijds búu.tram naasthet gewone búu.t ram boterham

[235]

D. De onbetoonde eindlettergrepen inwoorden met 1 2 betoning worden

(51)

gereduceerd tot e, voor r l tot , voorgutturalen en gemouilleerde consonantentot , voor s tot ì of e Bijv. loú.piloopend hā.gi hagelt ā.lik geheelSermoenen aling Ohd. alung; l .v rlever k .m l kemel; ké2.rmìs kermisook ké2.rmes spìrtìs spiritus ook spìrtes;jìzìs Jezus ook jìzes, kòrsmìs Kerstmisook kòrsmes

E. De suffixen worden op den volgendemanier behandeld: -ig blijft i , -achtigwordt è ti -lijk wordt lik, -ik, -erik,-ing, -schap blijven ik rik iŋ ap; -aarwordt r, erse wordt - rsen bijv.wès rsen waschvrouwVoor bedelares zegt men b .d lhèksd.i. bedelheks: misschien is -hèks onderbijgedachte aan -hèks heks uit hetbetoonde suffix è(r)s ontstaan.-zaam blijft meestal -zām kan echter ooktot -zem gereduceerd worden: dit gebeurtbijna regelmatig bij laŋzem langzaamnaast lanzem laŋg2zām (cf voor ditwoord Franck i.v.); -baar wordt -bārsomtijds -b r bijv. óng léívbār of


óng léívb r ongeloofbaar; -aardwordt- rd: dit suffix komt slechts in weinigwoorden voor, bijvmé2t rd mutsaardóné2tird *onnutterd; -heid blijft héí.d ofwordt - echter zelden - tot (h)edgereduceerd, bijv. w rhéí.d ofw r(h)ed waarheid

F. Voor de toonlooze eindlettergrepen -een -en cf §54

De substantieven op -age -ege hebben inden anlaut -i behouden (bijv.ké rā.zi kinderage cf. Lat. agium;college Lat. collegium k l .zi )eveneens die welke uit Mlat. vormen op-lea, -lia ontstaan zijn (bijv: tā.li taliemedā.li medalje) Bij die op -nea, -niais de i, na de n gemouilleerd te hebben,verdwenen bijv: spā. en Spanje

[236]

Vijfde HoofdstukSandhi of Zinphonetiek

Over het begrip Sandhi cf de uiteenzettingvan Prof. Colinet (Leuv. Bijdr. I bl 111)

Afwijkend van het Aalstersch Leuvenschen Tongersch zijn de Sandhi-wetten inhet Breesch niet altijd dezelfde voor deverschillende deelen van hetzelfde woorden voor twee op elkaar volgendewoorden(cf. §53 Aanm. 3)

Sandhi der betoonde lettergrepen

Vocalen52. 52

Auslaut-vocaal of diphthong + anlaut -idem. blijft meestal onveranderd. Bijv:d ou. daar ook d uú.t daar uit;wioú. wie ook zúu t zoo iets; zíi ìn zee


inwi ārdi hoe aardig du.w2íi.z l gij(du) ezel

De diphthongen íi ií, úu uú oú verliezenhun tweede bestanddeel resp. voor íi ií,úu uú bijv. zí íi.v r zee over, uit zíiíi.v r;mí ií.v r uitmíi... meer ijver zúúuts voor zúu... zoo ooit, nú úu.li voornuw2... nu olie; zo úuts voor zow2... zouooit

Consonanten53 53

A. Auslaut - consonanten in pausa:

a) Stemlooze medeklinkers en l m n rblijven onveranderd. Stemhebbendemedeklinkers worden stemloos wanneerzij van ouds her in auslaut stonden; zijblijven stemhebbend wanneer in laterentijd eind -e afviel, deze e wordt steedstusschen haakjes geschreven.

[237]

(53)

Bijv: huú.s huis; b k boek; stóf stofha.nd spr ha.nt hand; la.ŋg2 spr. la.ŋklang ka.mb spr. ka.mp kam

blií.f blijf 2.p. enk. imper. i bliív(e) spr.bliív ik blijf 1. p. enk. indic.; dā. dagdāg(e) spr dāg dagen subst. meerv.;hāz(e) haasMndl. hase; bé2d(e) bedMndl. bedde, i lég2(e) ik leg; i hé2b(e)ik heb

b) Eind -t valt weg in het praet. enkelv.der zwakke verba zonder bind-vocaalda (t) dacht bra (t) bracht, zó (t)zocht za (t) zegde la (t) legde gelòf(t)geloofdemò (t) mocht kos(t) kon Os.konsta


Aanm. In het partic. blijft de d (spr. t)altijd bijv: gedagd gedacht flect.gedagden begòzd begonnen flect.begòzden

c) Eind g2 in de verbinding ŋg2 en eind-in de verbind. s verdwijnt in auslautzoals in inlaut: altijd, g2 alleen wanneervocaal volgde bijv: bòs bosch; laŋ adv.lang > lange tegenover la.ŋg2 langonverbogen vorm van het adj. (spr. la.ŋk)

B. Auslaut consonanten + anlaut-vocalenof -diphthongen

Stemlooze consonanten worden altijdstemhebbend, stemh. blijven onveranderd.

Bijv: òp èn āv(e) op en af spr. òb ènāv(e); uú.t èn ìn uit en in spr uúd èn ìn;pak èn zak pak en zak spr. pag2 èn zak;òs èn íi.z l os en ezel spr. òz èn íi.z lvé2s èn vléí.s visch en vleesch spr. vé2zèn vléís; uú.t .ten uiteten spr.uúd .ten; òp .ten opeten spr. òb .ten

C Auslaut consonanten + anlaut -consonanten

1o Twee gelijke consonanten klinken alséén, behalve in den uitgang -enen, welkevoor volgende vocaal tot -en (met langen) wordt (§54.1o E)

2o Bij het samentreffen van stemloozenauslaut-consonant (uit stemloozen cons.of uit stemhebbenden cons. in pausa)

[238]

(53.)

met stemhebbenden of stemloozenanlaut-consonant behoudt

C.


a) de anlaut-explosief steeds debovenhand en induceert denauslaut-consonant. Dus wordtstemlooze explosief of spirantin auslaut steeds stemhebbendvoor stemhebbende explosiefin anlaut; stemlooze explosiefof spirant in auslaut blijftonveranderd voor stemloozeexplosief in anlaut.

b) de anlaut-spirant, nasaal ofliquida nooit de bovenhand.Dus wordt stemlooze explosiefof spirant in auslaut +stemhebbende spirant in anlautaltijd tot stemlooze explosief ofspirant + stemlooze spirant.

Stemlooze explosief of spirantvoor stemlooze spirant, nasaalof liquida in anlaut blijftonveranderd.

Anlaut j en w gaan niet met despiranten maar met de nasalenen liquiden, zij blijven zoalsdeze onveranderd.

3o Bij het samentreffen vanstemhebbenden auslautconsonant metstemhebbenden of stemloozenanlautconsonant blijven beideonveranderd.

4o Na gemouilleerden auslaut worden td s z n l in anlaut totAnlaut j mouilleert nooit denvoorafgaanden auslaut-consonant.

Aanmerking. 1.Aanm.1(53)

A. Eind t valt weg in dèt dìtwā.t voor den 3.p.enkelv. van

A.

het verb subst. en voor het


enclitische pronomen -ste = gijBijv. dèt ste spr. dè ste dat gij;wā.t ste spr. wā.ste wat gij;wā.t ìs spr. wā. s wat is; dèt ìsspr dè s dat is dìt ìs spr dì s ditis

[239]

Verder viel de t van wā.t uit inwā.bl wā.l walè wat

(53)

belieft? wā.f ren wat vooreen? Voor het vragende wā.t?hoort men ook - echter meestalironisch - wè. Dit kan ook aanhet einde van eenen vragendenzin voorkomen en wisselt danaf met hè. Bijv: t ìs úunw r, wè? = 't is schoon weer,nietwaar? Men vergelijke hetfransche quoi? in zinnen als: ilfait beau, quoi?

Aanmerk.1.

B. Uitzonderingen op den regelvan 2o a) zijn:

1o d in anlaut wordt altijd t nahet pronomen (h)et, t (Ndl. het)en na s > *ts > *tes > des >genitief van het demonstratiefpron. en lidwoord: de Bijv. tdíi.rken spr. tíi.rken hetdeurtje t dā.k spr tā.k het dakt dé t rken spr. té t rkenhet dochtertje s dāgs spr. stā s 's daags; s dónd rdigsspr. 's tónd rdi s desdonderdags; s díi.nsdigs spr. stíi.nzdi s des dinsdags.

De oorzaak dezer uitzonderingis waarschijnlijk in deempathische uitspraak tezoeken (cf Grootaers §58Aanm. 1 E) Misschien magmen als regel vermoeden: een


woord dat enkel uitconsonanten (of uit eenenconsonant) bestaat is niet(zelden?) voor Sandhi-werkingvatbaar.

Hierbij past het feit dat hetaritkel neutrum meestal devolgende d tot tmaakt wanneerhet zonder vocaal wordtuitgesproken; daarentegenmeestal zelf d wordt voorvolgende d wanneer het metvocaal wordt uitgesproken

bijv: òp et dā.k spr. òp e dā.knaast òp t dā.k spr òp taak ophet dak. Daarnaast komt ookwel (met vocaal) de uitspraakòp e tā.k voor, maar nooit(zonder vocaal) de uitspraak*òp dā.k. Ook de verbindinget ìs het is schijnt hetvermoeden te bevestigen, zijluidt t ìs of ed is hed is.Nochtans wordt t zonder vocaalsteeds d voor vocaal (behalvevoor ìs) en voor anlaut - b bijv:t íisten spr. d íisten het eerste,t b spr. d b hetbeeld

[240]

(53)

Er moet op gewezen wordendat de uitspraakmet vocaal hier

B.

de normale schijnt te zijn: edíisten of hed íisten, ed bof hed b (x)31

2o De anlaut d der artikels dende (mann.) de de (vrouw.), der

31 Waarschijnlijk wijzen vormen als tirdúud terdood teníisten teneerste > * t(e) der dood *ten den eerste in dezelfde richting als tā.k > t dā.k het dak


pronomina d z.en, d z(e), dìtdeze d , di , dat, dèt die; desdir genit. enkelv. en meerv. vanhet pron. demonstr.; d r enclit.pron. hij; duw2deMndl. du;di dat.-akkus. van du.w2; deradv. d d r adv. daar, er:d nNdl. toen; Ndl. dan; *dòNdl. toch, doch wordt t nastemlooze auslaut-consonant

Bijv: ìs den hó.nd is dehond...? spr. ìs ten hó.nt, às dedíir.r als de deur... spr as tedíi.r, òp d zen st l op dezenstoel... spr òp t zen st l oú.dìt ké ook dit kind... spr.oú. tìt ké. , h . h tdesva.n hij heeft ervan... (bijv.hout, geld) spr. h . h t tesva.n h . zií.t d r hij ziet er...(bijv. vogelen) spr. h . zií.tt r

spr.bliífstu.w2

(2.p.enk.)

blijft gijbliívs du.w2

spr.h .

(2.p.enk.)

hij ziet uh . zií.t di

ziítti

spr.h st

hij is daarh .ís d

spr.dètt n

dat daarnadèt d n

spr.ast n

als toenas d n

spr. òfta.n

of danòf da.n


spr.dèttò

dat tochdat *dò

De normaalvorm vanal dezewoorden komtnog voor behalve dievan *dò dat altijdtò klinkt: zoo bijv:de genitief enkelv.des; i ka.n deskrií.gen = ik kanervan krijgen (bv.hout); de genitiefmeervoud. d r bijv.i z n d r v l ikzie er veel (bijv.vogelen)

[241]

(53)

Aanm. 1.

het enclit. pronomenvan den 3den pers

B.

d r = hij32: za.l d rkómen zal hij komen;het adv. d r er ig n d r híi.nen ikga er heen. Uitverbindingen alsbliíft d r bi spr.bliíft r bi. blijft erbij; h t des genóspr. h tes genóheeft er genoeg (desgenit. enkelv.) h td r genó spr.h t r genó heefter genoeg (d r genit.meerv.) kondenzoowel de vorment rbi. erbij tesgenó , t r genó

32 Doorstreept met potlood.


er genoeg als devormen ir es rgeabstraheerdworden.

Van deze vormenstaan die met anlaut-d na woorden welkeop liquida of nasaaluitgaan, die metanlaut -t na woordenwelke op d t ofop vocaal eindigen,na alle onbetoondesilben en in het beginvan den zin, diezonder anlaut -d, -tna alle explosieven enspiranten behalve d t

Bijv: ka.n d ruú.t kan eruit, zúut r uú.t zoo eruit,blií.ven t rbiblijven erbij

ií.z r terbi. ijzererbij i hé2b(e) rik heb er òf r of er,as r als er, ibliív(e) r ik blijf er.Het artikel den, deheeft ooknevenvormen en, e:deze komen echteralleen voor na allevoorzetsels bijv: òpop aan aan íi.v rover van van in inó.nd r Bijv: òp end .r op den duur, òpe díi.r op de deur vanen w . van denweg ó.nd r e t f londer de tafel Hetpron. van den 3denpers. d r = hijverschijnt als r nade partikels òf of as


als nu.w2 nuwi hoebúu. waar

Opmerkenswaardig is datvoor r (>d r)auslaut-consonantonveranderd blijft: bijv: òfr of er, of hij.Daar het niet

waarschijnlijk is dat r indeze gevallen met uitval vant uit t r ontstaan is, zoumen kunnen vermoeden datvormen als dat r (uit dattir > dat d r) niet alleenaanleiding gaven tot hetabstraheeren van r maarook nog analogisch hetstemhebbend worden der fvan òf r of er belette.Zooals dat i spr. dad idat ik naast òf i spr. òv iof ik stond, stelde men òf rof hij naast dat r dat hij.

[242]

(53)

Aanm. 1

B.

Het enclitischepronomen van den2.p. enkelv. de is voorde auslaut s van hetverbum tot tegeworden bijv. bliífsde spr. bliífs te >blîves du; uit zulkevormen is dan devorm stegeabstraheerd dienwij vinden in òf ste ofgij wi ste hoe gij.


C. Het ontstaan vananlaut -t uit anlaut -dwerd uitvoerigbehandeld door prof.Colinet Dr. Goemansen Dr. Grootaers (cfde samenvatting bijGrootaers §58 Aanm.1 D) het zijvoldoende naar hunneuiteenzettingen teverwijzen.Merkwaardig is dat inhet mengl. alleproclita en enclitica,welke in het ags.stemlooze th in anlauthadden,stemhebbende thaannemen: zoo bijv.the thee that thoughenz. Hoogstwaarschijnlijk is ditverschijnsel inverband te brengenmet de behandelingvan de d (>th) derzelfde woorden in deNdl. dialecten.

D. Het artikel enpronomen hèt, het,et, t Ndl. het kanregelmatig op eenoud *hët (cf. ags. hit)teruggebrachtworden.Auslaut-consonantenworden er voorbehandeld zooalsvoor alle anderewoordenmet h-anlautbijv: i gā.f et ik gafhet i lā.s et ik lashet, en - naar deSandhi-wet C 3o - ihé2b(e) et ik heb heti g v(e) et ik geef


het zooals i l v(e)hi ik leef hierāv(e)híiren afhooreni hé2b(e) hó.ŋg rik heb honger

Nochtans ware et uit*det ook mogelijk:men zou de afval vant (in den vorm *tetgeabstraheerd uitverbindingen als dat*tet > dat *det)kunnen verklarendoor verkeerdeabstraheering uitdatet. Dat stemloozeauslaut conson. vooret stemloos blijftware te duiden alshetzelfde verschijnselbij r > t r (cf.hooger B.) Over destelling et > det cfColinet §60

[243]

(53)

Aanmerk. 2.Aanm. 2

De Sandhi-wet C.2obkent de volgendeuitzonderingen:

1o auslaut k wordtstemhebbende g2

voor w,h in dewoorden bóg2etboekweit bóg2etBocholt (dorp) (cf.Os. bōkholt).Waarschijnlijk zijnw,h hier zeer vroeg


uitgevallen. Menvergelijke ook debehandeling van kh inbóg2et tegenoverli ām lichaam*lîkhamo

2o voor het suffix-zām Ndl. -zaamwordt stemloozeexplos. of spirantsteeds stemhebbendbijv: wé2.rikzaamwerkzaam sprwé2.rig2zaam;beda tzāmbedachtzaam spr.bedagdzām

Aanmerk. 3.

De Sandhi-wet C.3o

geldt regelmatig voorsamengesteldewoorden en bij hetsamentreffen vantwee woorden in denzin; daarentegenzelden in het middenvan een woord. Zooblijft destemhebbende auslautonveranderd in: ihé2b(e) tií.d ik hebtijd; i zég2(e) tòik zeg toch lég2(e)hìnleghen; dòg2(e)hó.nddoghond; rd(e)karaardkar; āv(e)trekeaftrekken; vandāg(e)pléken vandaagplukken

Naast bé2d(e)pla.ŋkbedplank hoort menechter ook


bé2tpla.ŋk, naastrég2(e)stra.ŋg2

ruggestreng,ruggegraat ookrékstra.ŋk; en bij hetsamentreffen van b dg2 resp. met p t kschijnen de eerstenregelmatig stemlooste worden: bijv:bé2d(e)t k bedtijkspr. bé2t k;brég2(e)ka.ntbrugkant spr.bréka.nt i hé2b(e)pep .r ik heb papierspr. i hé2pep .r

Stemhebbendestam-auslaut wordtregelmatig stemloosvoor de volgendenstemloozenconsonanten vanuitgangen ensuffixen: hij wordtdus behandeld zooalsde stemloozeconsonanten (uitstemhebb. in pausa)voor volgendenconson. (Sandhi - wetC. 2o) Bijv. de g vsdu geefs spr. de g fstegenover: i g v(e)sók r ik geef suiker;h .g vt hij geeft

[244]

tegenover i g v(e)tò ik geef toch;

(53)

raps l schrabselvan rabenschrabben tegenoveri rab(e) strak ik


schrab straks.Nochtans hoort menvan bìzen bijzengèzen gisten ook bìzten gèzt naast bìstgèst 3.p. enk.

Aanm. 4.

l en r blijven steedsonveranderd enwijzigen de andereconsonanten ook niet.

Voor n is hetvolgende op temerken

a) Voor k en g gaat nzelden het ŋ over:bijv. i g n g r ikga gaarne, somtijdsi g ŋ g r

b) voor m b p f evenzelden totm: bijv.

ika.mb .t r

somtijdsi ka.n b .t r ikkan beter

ika.mv len

somtijdsi ka.n v len ikkan voelen

c) n valt weg in denauslaut voor alleanlaut-consonantenbehalve h, d, t:

α) in de onzijdigevormen éí.n een géí.ngeenmií.n mijn zií.nzijn dií.n dijn ensomtijds in úunschoon kléín kleinBijv. géí.ké. geenkind; e úu kéeen schoon kind e kléíké. een klein kindDaarentegen steeds e


kléín huú.s een kleinhuismií.n huú.smijnhuis géí.n dé.ŋg2 geending

β) Dezelfdeonverbogen vormenstaan ook voormannelijke envrouwelijkeverwantschapsnamen(cfr. Grootaers §58Aanm. 4. c) β)) bijv.mií. zìst r mijnezuster; e kléí zìst reene kleine zuster

Aanm. 5. Bij hetsamentreffen van drieen meer consonantenontstaat dikwijlssyncope

α) d valt weg in deverbindingen lds ndsrds bijv: hìls, gìls 2.p.enk. ind. praes. vanha.wen houden Os.haldan en gè. engelden;kìnsgedéí enkindsgedeelte; watróns iets ronds; wathārs iets hards vanhā.rd hard

Naast de uitspraakmet ls ns rs komtechter ook die met ltsnts rts voor, deze isdan zelfs

[245]

overgegaan op devormen waar zij niet

(53)

berechtigd is: bijv. devìlts naast vìls 2.p.


enkelv. ind. praes.van valen vallen;mānts, māns i.d. vanmānen manen

b) d, t als artikelneutr. enkelv. valtweg tusschen auslautp en anlaut b p v f mBijv: òp bòrd op hetbord van d bòrd hetbord òp p rd(e) ophet paard van tp rd(e) het paard òpv .r spr. òp f .r ophet vuur van t v .rhet vuur òp flèskenop het fleschje van tflèsken het fleschjeòp m .rken op hetmuurtje van tm .rken het muurtje.

c) t valt weg in deverbindingen lts ntsrts ts stl, deuitspraak met t komtechter ook voor, zijschijnt zelfs bij lts,nts de regelmatige tezijn bijv. smé2.lts ofsme2.ls 2.p.enkelv.ind. praes. vansmelten pla.nts ofpla.ns 2.p. enkelv.ind. praes. vanplanten zwartsel ofzwarsel zwartselrè ts of rè s rechts;li. tsten of li. stenlichtste, géí.stel k ofgéí.sel k geestelijkOhd. geistlîh,ké2st lik of ké2s likkostelijk > *kostlijkli t lik of li liklichtelijk > * lichtlijk

Dedubbelvormenmet-stl- en -sl- (met


svarabhakthi -st l--s l-) hebbenwaarschijnlijk ook-stl- doen ontstaannaast alleenberechtigd -sl- invast l vi naastvas l vivastenavond (vas lstaat tot vā.z l = vetzooals het dialect.snaf l tot Ndl.snavel, gaf l Ndl.gaffel tot hgd Gabelen dergl.) past lèí.nnaast pas lèí.nporselein, dèst lkleine bijl naast hetniet meervoorkomende *dès lOhd. dehsala

Over vastenavond enzijne nevenvormen cfVercoullie Et. Wdb.i.v.

[246]

Sandhi der onbetoonde entoonlooze lettergrepen

(54.) 54

1oHier worden besproken deuitgangen -e, -en -en(e) -ens-i - len - ren - enen

A. De oude ongedekte e inauslaut.

a) verdwijnt altijd nastemhebbendenmedeklinkeren voc. Deze medeklinkerwordt in auslaut nietstemloos en de voorafgaandesilbe heeft altijd stoottoon.Bijv: éín muú.s eene muis,


g búu.t r goede boter,baŋ ké. bang kindMndl.banghenuw2 pep .r nieuwepapier Ohd. niuwi; twíidāg(e) twee dagen vroegerdage; vandāg(e) vandaagg p .ren goede peren;brāv(e) ké. r bravekinderen lèk r ap l lekkereappelen, d r w .k iedereweek óniíz l mìnsenonnoozele menschen het ziínhet zijne; i hé2b(e) ik heb;i l v(e) ik leef; bi subst.bie Ohd. bîa, sníi sneeuwOhd. snêo

Aanmerking.Uitgezonderd zijn:

Het m. en vr. enkelv. en hetmeerv. der drie geslachtenvan de participia op de, hetpraet. op -de en eenigesubstantieven op -de(vroeger -ida), het pron.zèlfde en het artikel de de(m, vr. enkelv. en meerv. derdrie geslachten) Bijv. deverhuúsde mìns, vrow2,mìnsen de verhuisdemensch, vrouw, menschen,i verhuú.sde ik verhuisdeléŋde lengte krìmde kromte;de zèlfde mìns, vrow2

mìnsen dezelfde mensch,vrouw, menschen Van dezevormen nemen het praet. op-de de substant. op -de altijd-n aan voor volgende vocaalen h, somtijds voor d, t . Ditgeschiedt ook bij departicipia op -de bij hetartikel de en het pron.zèlfde, echter alleen danwanneer zij mannelijkenkelv. zijn. Onorganischen staat dus overal waar de n


van het oude -en bewaardbleef. In den loop dezerstudie werd dan ook voorden uitgang -e welke voorvocaal h, d, t in -en overgaatsteeds -en als normaalvormaangezet. (cf. b) Aanm. 1.)

[247]

(54)

b) blijft nastemloozenmedeklinker in deverbogen vormen deradjectieven, verdwijntin alle andere vormen

Bijv. dik (onverbogen vorm)Ndl. dikOhd. dicki; dék adv.dikwijls *dikko; i trék iktrek > *trekke klòk vr.vroeger klokke; pé2t meerv.van pòt pot; b .k meerv.van bā.k baak m. (pit vansteenvruchten)

Daarentegendike dikkem.envr. enkelv., meerv. der driegeslachten; wìte witte id. id

Aanm. 1. Vormen alsdike dikke nemen naan voor vocaal, h, d,twanneer zij namelijkenkelvoud zijn; in hetvrouwelijk enkelvoudalleen voor een aantalpartikels welke vocaalin anlaut hebben.Bijv. den wìtenhó.nd de witte hondgèken d r gekkeDorus de kòrten takde korte tak tegenover


de wìte huúv(e) dewitte huif gèketr z(e) gekke Treesde kòrte t f l dekorte tafel.Maar enwìten èn en zwarteeene witte en eenezwarte zooals enenwìten èn enenzwarten een witte eneen zwarte; en dikenāv(e)pléken eenedikke (peer) afplukkenzooals eenen dikenāv(e)pléken eenedikken (appel)afplukken.

Daarentegen voorandere woorden danpartikels: en kòrte èleene korte el naastenen kòrtené2leb g(e) een korteelleboog.

Uit deze voorbeeldenblijkt dat eronderscheid moetgemaakt wordentusschen deeuphonische n van devrouwelijkeadjectieven en denormale n dermannelijke vormen.Dat ook deze laatstehaar ontstaan - ineene vroegere periode- aan eene neiging toteuphonie te dankenheeft kan menvermoeden maarmoeilijk bewijzen.

Aanm. 2. Eind -eblijft nog insubstantieven op -te(> ida) en op - rseMndl. -ersse


[248]

(54)

Bijv. belòfte belofte,wès rsewaschvrouw. Ook bijdeze woorden wordtde uitgang als -enaangezet: de nverschijnt voor voc.h, d, t, voor de tweelaatste consonantenechter zelden.

B. De uitgang -en

De n wordt nog gehoordvoor vocaal, voor h ensomtijds voor d, t

Bijv: tíi.gen spr. tíi.ge tegen,búu.ven òp bovenopbúu.ven h m boven hem;tíi.gen dèt of tíi.ge dèt tegendat.

Aanm. De n van en >ene blijft steeds inden 1.p. enk. ind.praes. van teekenenrekenen bijv. itéí.ken(e) r .ken(e).In de substantieventéí.ken(e) teeken,z .gen(e) zegen kanzij blijven of afvallen.Men hoort dus ooktéí.ke z .ge. Vanz .gen komenbovendien de vormenz .ŋen(e) z .ŋez .ŋ l voor, zoalsvan r .gen(e) regen


de vormen r .ŋen(e)r .ŋe r .ŋ l

De substantievend .ken deken Lat.decanus díi.kendeken Os. θekinaworden behandeldalsof zij op -en (nietop -en(e)) uitgingen.Zij verliezen dushunne n behalve voorvoc. h en soms voord, t (Over de hierbesproken vormen cfGoemans §45.1°C)

C. In -ens valt n altijd wegbijv. s mé2.rigens spr. smé2.riges 's morgens

D. In i blijft de steedsbehouden, nochtans hoortmen naast l .vi ilevendig ook l .vi i

E. In - len -enen - renverdwijnt de e van enwanneer vocaal volgt: bijv.r .kenen èn spr. r .kenèn rekenen en hā.g len ènsni en hagelen en sneeuwenspr. hā.geln...

2o De e van de onbetoondevoornaamwoorden ste gij(2.p. enk.) ve, wij ze, zijverdwijnt nooit. Wanneerdeze woorden enclitischgebruikt worden nemen zijn aan voor volgende vocaal.Proclitisch komt voor den2.p. enkelv. alleen de voor:het blijft zoals proclitischeve, ze steeds onveranderd.

Voorbeelden òf ste of gij; òfsten oú. of gij ook


[249]

wi ven ós hoe wij ons dètzen a.l dat ze al de kì.ms gij

(54)

komt 2.p. enk. de ā.ts gij aaitid. id. de éígs gij mikt(letterl: oogt) id. ve ā enwijaaien

Er moet op gewezen wordendat in proclitisch gebruikmeestal de vollere vormendú.w2 v . zi. du, wij, zijgebezigd worden.

3o de e van ge- verdwijntaltijd in gad gehad g .tengegeten Verder somtijdsvoor volgende l r n: bijv.gléí.ven naast g léí.vengelooven gréí.d naastg réí.d gereed gn ennaast gen en genade Eenvorm als Ndl. gegeten isgeglòfd naast g lòfdgeloofd van g léí.vengelooven

4o De e,i van em hem enhen, hun r haar verdwijntalleen na úu en íi: het tweedeelement van den diphthongwordt dan een weinigduidelijker gesproken. Naandere vocalen blijft de e, i.

bijv. zúu em spr. zúu m zoohem;míi em spr.míimmeerhem..., v . em wij hem. Deí van tir adv. Ndl. er kanuitvallen of blijven in t rāneraan t ruú.t eruitt rāv(e) eraf en dergl.Hetzelfde geldt van t rpronom. Ndl. er en van deenclitische pronomina d rgij d r hij voor volgendevocaal. In verbindingenwaar


t r zoowel voor het adv. tirals voor het pronom. tir kangehouden worden behoudthet steeds zijn vocaalwanneer het pronomen is:bijv. tríi.v r ha.wen eroverhouden naast t ríi.v rha.wen eroverhouden.

De ì van ìs verdwijnt na h .hij g . gij v . wij dat, dètdat dìt dit wā.t wat d die(mann.) di die (vrouwel.)d daar, búu. waar, wwie huw2 hoe wi hoe zúuzoomíí meer

Bijv. búu. ìs t waar is het?spr. búu. s t

D.G.

Index

Index op Nederlandse woorden. Dupont had soms duidelijk moeite om deStandaardnederlandse vertaling te vinden voor een gegeven dialectwoord. In de indexis hier en daar de spelling van het woord aangepast aan moderne spelling, en insommige gevallen ook de Nederlandse vorm die Dupont geeft vervangen door eenmijns inziens gangbaarder variant. Het doel van de index is immers, om dedialectpendant te kunnen vinden van Modern Nederlandse woorden.Aangegeven worden de paragraafnummers uit de originele publicaties van Dupont

en uit het getranscribeerde, ongepubliceerde manuscript. Indien een woord tweemaalbinnen een paragraaf voorkomt, wordt dat aangegeven door ‘-2’ achter hetparagraafnummer. Verbogen vormen van werkwoorden, meervouden vannaamwoorden en dergelijke worden d.m.v. inspringen weergegeven. Afkortingen:inl. = Inleiding, bn. = bijvoeglijk naamwoord, zn. = zelfstandig naamwoord, vnw. =voornaamwoord, ww. = werkwoord.

aaien -aaien (wij) 54gij aait 54

aaks 5aal, paling 9.2aalmoes 13.1aam, biervat 15.1aambeeld 42aan 5, 46C, 53aan de gang 46C, 49aan flarden scheuren 4


aan huis 50aan mij 50aangenaam 9.2aanraken 15.1aar 9.6C, 15.1-aar 51aard 5-aard 51aardappel 8.1, 38, 41aardbei 41aarde 8.1, 32, 41, 46Caarden (bn.) 8.5, 46Caardig 5, 8.3, 46Caardkar 53aars 16.2aarts- 5, 32aas 15.1aas (van het kaartspel) 41, 43abrikoos 22, 38, 42absoluut 19, 50abstrant 41abuis 19, 50achter 6Aachtereen 50achtergaan met diarrhee 12.1Bachtermaad 13.1achterste 6A, 7D, 8.3, 10.1, 14.1, 17achterste, vot 14.1-achtig 6A, 49, 51adem 15.1, 43, 47ader 15.1, 30Adriaan 5, 15.1advocaat 15.1af 5, 43, 46Cafblijven 43afbreken 43afdak 14.1afdeeling, menigte 7Dafdokken 14.1afgang met diarrhee 14.1afgebroken tak 12.1Aafgeknotte tak 21afgod 16.2afgrijselijk 18afhooren 53aflater 8.2afloop van keukenwater in boerenhuizen 19afranselen 5, 6A-2, 9.6D, 16.2, 23afranselen, coïre 16.2


aftrekken 53aftroeven 23afval van wol 12.1Bafval, vodden 15.1afvallen, laten afhangen 9.6Dafvegen 43afvoerbuis, -je 8.3-age 51ajuin 9.6DAken 15.1aker 9.1, 9.2akkoord 16.2Aldegonde, dim. -je 10.5alert 7DAlfonsje 10.5alle dagen 49allengskens 6AAllerheiligen 46Callerlei 41, 46Callewijl, tegenwoordig 50alre- 46Cals 5, 6A, 38, 53als de deur ... 53als eene koe bijst steekt de andere den staart op 43als er 53als ik 6Aals toen 53altaar 15.1alteratie 50altijd 49aluin 50ander 41, 46Canderhalf 12.5, 14.2andijvie 50Andries 11.3angeltje 6Aangst 40, 46Cangstblaar 15.1anjelier 12.1Bankertje 6AAnnaatje 36Antje 36Antonius 16.3Antoon 9.6Dapotheek 9.1, 11.2appel in deeg gebakken 14.1appeltje 6Aarbeid 6A, 8.1, 42arbeidsloon 49


arend 5ark 6Aarm (bn.) 6A, 32arm (zn.) 6Aarm 46C-2arme (een) 46Carme 48armoede 13.1armvol 6A, 39, 43-2, 51armzalig 9.2asch 6Aasmaker 6Aassurantie 41averechts 8.3avond inl., 36avond, mv. -en 40avondschemering 8.1avontuur 11.4azen 9.2azijn 8.5ba! 6Abaai (-stof, -tabak) 24baak 5, 8.3baak, pit mv. -en 54baakes 5baaks 5baal (koffie) 15.1baanst 5-baar 5-2, 9.2, 51baar, louter 5baard 5baardig 8.3baardziekte 11.2baars 32babbelen, verklikken 15.1bad 5-2baden (ww.) 24, 46C

baadt (gij) 36

baden, betten 41badkamer 5badplaats 5bak ‘pit’ 5bakes 5bakhuis, bakkes 43bakje 6Abakken 46A

bakt (jij, hij) 10.2bakte 12.2


bakker 6A, 46Abaktrog 13.1bal, bol 6Abalans 50baldadig 5balein 17, 50balgenbrij 18, 40balhoorig 9.4balie 36balk 21balkatoen 15.1band van een schrijfboek of boek 6Bbang 6A, 9.2, 40bang kind 54bangerd 13.1barbaar 5Barbara 6Abarbeel 6Abarbier 11.3bareel 9.1, 11.3barg 6Abarier 9.1, 38barm, hoop 6Abarst 14.2barsten 7C, 14.2, 38, 46A

gebarsten 14.2

Bartholomeus 9.1barvoets 6A, 8.1, 51baten (ww.) 46Cbè! 6Abed inl.-2, 2, 7B, 46B, 53bedaard 5bedachtzaam 53beddekast 13.1bedelares 51bedelen 8.1, 41bedelheks 51bederven 6B-2

bederft (jij) 43

bedevaart 8.1, 51bedieden, beduiden 19bedkoets, bedstede 5bedplank 53bedotten 40bedriegen 11.3

bedriegt 19


bedriegen, verneuken 12.1Bbedrieger 23bedroeven 11.5bedrog 16.2bedtijk 53beduiden 19bedwelmen 6B-2beek 9.6Abeekkers 4beeld 11.1, 36, 46CBeelen 11.1beemd, mv. -en 4, 6A, 41been inl.

beentje 7E

been van een kous 10.5beer (ours) mv. -en 8.1, 46Cbeer 39beer, drek 8.1beer (varken) 9.1beest 9.1

beestje 36

beet (de) 9.6Bbeet 11.1beet nemen 9.6Bbeet, mondvol 12.1Bbeetje 10.1beetnemen 5, 11.5beetwortel 9.1begaden 24begankenis, zielmis 35begeeren 8.1begerig 9.6Bbeginnen 7B, 46B

begon 12.1A, 14.1, 39, 41begonnen 46A, 46B, 53

behelzen 6Abeide 9.1beitel 18bek, uitstekend punt 16.2beker 9.6Bbekommeren 10.5bekoopen, misnieten 42bekoopen, bezuren 10.4bekostigen 7Dbekreunen 9.4


bekwaam 5-2, 9.2bel aan de hals van paarden 12.1A, 16.3Beliën 11.1belofte 54beloken 16.2beloven 15.2belover 8.5benedijen 18bengel 6Abengelen 12.1Abenieuwd 2, 33beplaasteren 9.2bereid te slaan 16.1bergen (de) 46C-2berk 7Bbernen ‘branden’ 6Bberouw 22, 50berouwen 22, 23berrie, baar 7B, 40bes 34bescheren 9.6Abeschermen 7Bbeschimpen 4beschuit 19, 36beschutten 7Dbeseffen 6A, 7B

beseffend 9.6A

best 7B, 8.3besteden 8.5betalen 46Cbetamen 5beter 8.3, 46Cbeteuterd 9.6Dbetrouwen 22betten 17beugelen 11.5beuk 11.5beuken, slaan 16.2beuren 8.5, 9.6D, 46C-2

beur (ik) 9.6D, 46C

beurs 8.5beurt 8.5, 9.6Dbeuzelen 12.1Abevelen 8.1beven 8.5, 11.1bever 8.5Beverloo 8.5


(be)vriest 19bevolen 16.2bewaren 43, 46C

bewaar (ik) 46Cbewaarde (jij) 43

beweren 9.2bewust, bij je verstand 9.6Abezem 6C, 9.2, 15.1, 43bezie, bes 9.6A, 46Cbezig 8.5bibliotheek 11.2bidden 8.1, 24

bid (ik) 24

biecht 11.3bied (ik) 24bieden 10.4, 11.3, 24

biedt (jij, gij) 10.4, 41geboden 16.2, 46C

biefstuk 43bier 11.3biertapper 6Abies 11.3, 43big 40bij (bw.) 19bij (de) 3, 46Cbij (vz.) 44, 46C, 54bij gelegenheid 8.1bijenkorf 5bijl 10.4, 40bijltje om brandhout te kappen 15.1bijna 50bijten 29

bijt (jij, gij, hij) 10.4, 29

bijzen 53bijzonder 10.5bikkel 40bil 10.2bindel 7B, 7Cbinden inl.-2, 7B, 10.1, 36, 46C-3

bind (ik) 36bindt (jij) 10.1, 36bindt (jij, hij, gij) 46Cbond (ik) 46Cbond (jij, gij) 46Cgebonden 46C


Binkenmolen 49binnen 7B, 46Bbitter 10.1blaar mv. -en 15.1, 16.1, 30, 47

blaartje 8.2

blaas, blaasbalg 16.1blaasbalg 14.1, 40blaasinstrument 16.1bladeren (de) 46Cblameren 8.1blaten 8.2blauw 21, 29blauws 41blauwt (gij) 36blazen 16.1, 47, 48

blaas (ik) 47geblazen 47

bleek 18bleeken -

bleekte (ik) 46Cgebleekt 46C

bles 7Bbleu 30blijven 2

blijf (ik) 53blijft (jij) 43blijft er bij 53blijft gij 53bleef (ik) 46C-2blijven erbij 53blijvend 36

blik (het) 9.6Cblind 46C

blinder 46C

blinde daze blink (de) 37blinken 7B, 37, 40bloed 13.1bloeden 13.1

bloedt (jij) 41bloedde (jij) 43

bloedig 13.1, 41bloeien 11.5


bloem mv. -en 13.1, 47bloemenperk 6Abloesems 11.5blok 14.1, 16.2blonde 41blood, bleu 9.4bloot 16.3bluffen 10.4, 10.5, 12.1B, 19bluts, deuk 7Dblutsen 7Dbobbelen 12.1Bbobbelen, borrelen 14.1bochel 12.1BBocholt 11.5, 12.2, 38, 40, 43, 51, 53Bocholterstraat 49bocht, uitkeersel 12.1Bbod 14.1bode 3, 24bodem 16.2, 46Cboden 13.2boek, mv. -en 11.5, 13.1, 47-2, 53

boekje 11.5, 43

boekweit 11.5, 12.2, 29, 40, 43, 51, 53boekweit- of eierkoek met gehakte groente 8.3, 41boekweitmeel 41boel, dingspil 10.1boel, nietswaardig ding, klungel 12.1Aboel, vod 12.1Aboenen 16.3boer 13.3, 32

boertje 11.4

boerin 50boffer, opschepper 12.1Bbok, mv. -ken 2, 10.5, 12.1Bbokking 7Dbol 7Dbol, hoofd 14.1bolletje 7Dbolster 22bom van een vat 12.1Abongerd 12.3, 39bood 16.2boodschap 15.2boog 15.2boom 46Cboomgaard 12.3, 29, 39, 51boomstronk 12.1B, 14.1, 23


boon 16.3boontje 9.4

boonenkruidje 10.4Booneput 16.2, 38boor 16.2boord -je 8.5, 14.2, 15.2, 16.2boorden (ww.) 8.5, 41boordevol 8.5-2, 9.1, 15.2boordsel 8.5bord 8.5, 14.2, 32, 34bord, plank 9.6Cbord, schoolbord 14.2bordje 8.5boren (ww.) 46Cborende vol 43borgen 7DBorgloon 15.2, 16.3borst 14.1, 38borstel 14.1bosbessen 14.3bosch 7D-2, 14.1, 46A, 53

boschje 7D

boschduif 41boschwachter 6Abosje (wit of ander) haar 7Bbosje haren die tegen de richting in groeien 8.5bot (bn.) 14.1boter 16.2boterham 43, 51botsen 12.1Bbouillon 36boutique 42bouwen 22

gebouwd 36

boven 46Cboven aarde liggen (van een dode) 22boven hem 54bovenop 54bovenste 9.6Dbraden 16.1, 20, 47, 48

braad (ik) 47gebraden 47

braadworst 16.1braafste 43braak (bn.) 15.1


braam 9.2braam, stekel 9.2braambes 12.4, 29brak (zn.) 6A, 40branden 4, 6B, 14.2, 36, 38, 39

brandde 36gebrand 36

brandig 6Abrasem 9.2, 15.1, 47brave kinderen 54Bree 11.1breed 44breedte 7E, 36, 46Cbreedte van een vrouwenrok 16.3breiden 46Cbreien 10.1breken 6C, 29

breekt (jij, hij, gij) 10.1, 29brak (jij, hij) 15.1

brem (zoutwater) 46Cbrem 7Bbremhuls 21brengen 7B

bracht 4, 14.3, 41, 53brachten 46Agebracht inl. 4

breuk 9.6Dbrief 11.3broeder 30broek, dim. -je 10.5, 12.1B, 13.1broer, mv. -s 11.5, 47Brogel (Groote- en Kleine-) 9.6Dbrok 14.1, 16.2brommen 14.2bron 7B, 38bron, bronachtige bodem 40-2brood, mv. -en 9.4, 16.3broos 14.1brouwen 22brug 7D, 40, 46Bbrugkant 53bruid, mv. -en 23, 41

bruidje 10.4

bruidegom 12.1A, 15.2, 19, 51bruiloft 10.5, 14.3, 43


bruin 46C-2bruine 48bruiner 46C

brullen 10.5buidel 19, 40, 46Cbuigen 18

gebogen 15.2

buitengewoon veel 17buizen, slempen 9.6D, 23bukken 12.1B, 43

bukte (jij) 43bukte 46B

buks 10.5, 40bulken, schreeuwen 16.2bullebak 5bult 10.5, 12.1B, 36bunder 13.1burg 7D-2, 14.1burgemeester 7D-2, 35burger 7Dbus 10.5bus, donderbus 40bus, doos 7Dbussel 7Dbuur 15.1buurvrouw 8.2calepin 39, 50canaille 5, 36, 38, 46Ccaracole 50carbonade 6ACaroline 50cent 6B

centje 36

citroen 23Cobbenberg 49Cobbenstraat 49coïre 6Acollege 43, 51collegie 2, 11.2, 36comedie 11.2compleet 9.1contribution 50coquemar 16.3Cornelius 9.1corpus, lichaam 7D


corset 36côtelette 38crédit 38crimineel 9.1d'r, er 50, 54daad 5, 8.2, 15.1, 16.1daar 16.1, 38, 54daar naar, ten gronde 50dáár neer 50daar ook 52daar uit 52daar, er 53daarheen 16.1daas, bruine paardenvlieg 8.3, 43dada 6Adadelijk 5, 41dadelijk, subiet 19dag mv. -en inl.-3, 46C, 53dak 5, 8.3, 34dakje 8.3dal 5dalen (ww.) 46CDamborg 7D-2dan 5, 10.5, 46C, 53dan is het de moeite niet waard 10.4danig, erg 5darm 6Adat 2, 5, 6A, 46A, 53, 54dat daarna 53dat gij 53dat hij 53dat ik 6A, 53dat is 41, 53dat is hier allemaaldat is waar 50dat is plat dietsch! 19dat toch 53dat zal hij bezuren 14.2dat ze al 54datum 5dauw 21de 53, 54de Goede Week 49de heele boel 10.1, 41de Heilige Geest 9.1de hele nasleep 9.6Ade hele santekraam 10.1de Kempen 6Ade korte tafel 54


de korte tak 54de plaat poetsen 8.5de r sterk rollen 8.1de snel, plotseling bewegende, vooruitschietende 9.2de stoof brandt 6Bde verhuisde mensch, vrouw, menschen 54de witte hond 54de witte huif 54de, den (mannelijk) 43deelen 46Cdeeling 40deem, tepel mv. -en 8.5, 9.2, 46Cdeerlijk 8.5deesem 9.1deftig 6Adegelijk 8.5, 9.6Bdegen 8.3, 9.6Adeken (de) 8.1, 54deken (het) 54deken 9.6Adekken 2deksel 9.6Bdelven 6B-2dempen 6Adempig, asthmatiek 6Aden 6Aden avond bij een buurman gaan doorbrengen 43den avond bij een kennis gaan doorbrengen en tegen den morgen naar huiskomen 10.4den boel dooreen werpen 15.2den goeden dag! 49den hoek om 13.1den met lange naalden 6Aden oven 43denken -

dacht (ik) inl.dacht 4, 14.3, 41, 53dachten (wij) inl., 48gedacht inl., 4, 46A, 53

dennen (bn.) 6Adennenboom 6A-3dennenhout 6Aderde 14.2, 32, 38deren 8.5, 9.6Adertien 4dertig 4derven 6Aderwaarts 38


des 50, 53des daags 46Cdes dinsdags 53des donderdags 53destel, soort klein bijl 6Bdestruere 43deugd inl., 8.5-2deugde 14.1, 14.3, 41deugen 14.3, 16.2, 22

deugt (jij) 14.3, 22, 40

deugniet 7B, 7D, 8.5, 49deugniet, schoft 43deuntje 8.5deur 8.3, 9.6D, 13.2, 34, 46Cdeur- of vensterdrempel 8.5deurharre 4deze 11.1, 46C, 48deze, dit, die 53dezelfde mensch, vrouw, menschen 54diaken 5dicht 2, 29die 54die bij het spel alles verloren heeft 6Adie goed kunnen staan 7Ddief 11.3diefstal 5dienen 11.3dienst 11.3dienstboden 15.2diep 11.3diepe put 16.2diepte 19, 41diepte, kuil 12.1Adier 11.3dijn 53dik 2, 7B, 54

dik, comp. dikker 44dikke 54dikker 46A, 48dikste 48

dikke boterham 12.1Bdikke kwast 41dikke kwast aan vlaggen en dergl. 23dikke witte handschoenen der werklieden 19dikkop, jonge kikker 16.2dikwijls 7B, 43, 54dimp, nevel 10.1


ding 7Bdinsdag 9.6BDirk 10.4disputeeren 41distel 10.1dit 46A, 53, 54dit is 50, 53dochter 14.1doe! 43doedelzak 23doek, mv. -en 11.5, 13.1doen (te) 16.1doen 13.1, 43, 47

doet (jij, hij) 11.5, 18deed 9.2, 11.5, 30, 40gedaan 2, 16.1, 47

doen janken 6Adof, duf 12.1Bdog(ge) 14.1doghond 53doktoor 16.3dol, razend 15.1dolen 15.2-dom 12.2domkerk 13.1donker 38dood 16.3doodgraver 8.3, 46Cdooien 20dooier 16.2, 30, 46Cdoopen 18, 43

doopte 43

door (vz.) 16.2door de bank 16.2door, gek 13.1door mij 50doorn 16.2, 46Cdoorn, mv. doorns 8.5doornen haag 8.5doortouwd, doortrokken 22doortrapt 22doos 16.3doosje 9.4dop, tol 14.1dor 14.1dorp 7Ddorpel 7D, 38


dorsch (ik) 44dorschen 7C, 14.2, 38, 44dorschvloer 7Bdorst (de) 14.1-2dorst (hij) 7Ddouwen, wiegen 22dozijn 50draad, mv. en 8.2, 15.1, 24draaien 17draak 8.3dracht 8.5dragen 11.2dralen, talmen 9.6Ddreef 8.5dreet 9.6Bdrempel 7B, 7Ddreumel 9.6Ddreunen 8.5, 46Cdrie 19dringen 7Bdrinken 7Bdroefenis 35droeg, droegen 13.1, 47droevig 11.5dronken zijn 9.1, 23droog, drooger 9.4, 40, 47droom 22drossaard 9.2, 14.1druk 7Ddrukken 7Ddrukker 7Ddruppel 7D-2du, gij 23, 46C, 51, 53dubbel 14.1dubben 10.5duchtig 7D, 10.5duim mv. -en 46Cduim, -pje 10.4duit 15.1, 18duitsch, dietsch 18, 19Duitschland 18duivel 15.1, 19duivenkot 19, 43duizeling 12.1Aduizend mv. -en 36-2, 40dun 2, 10.5, 46C

dunner 36, 46C

dun twijgje, wisse 12.1B


dunken 10.5, 12.1B, 14.3dunkte 14.3

duren (ww.) 13.3, 32durven 7D, 43-3

durf (ik) 46Cdurft (jij) 44durfde 14.1, 41

dus 10.5duur (bn.) 11.4, 32, 46C

duur, duurder 46C, 47duurste 46C

duur (zn.) 11.4duur 13.3duwen 22dwaas 15.1dwars 8.1dweilen 12.1Adwergachtig 9.6Ddwingen 7Béchalotte 38echel 6Cecht (bn.) 6E, 9.1, 29école moyenne 39edel 11.2edelman 11.2eed 18eekhoorntje 7E, 8.5, 43eelt 9.6A, 9.6Been ongebaaide kluppel 17een 18, 43, 50één 53een bal opvangen, prikken 10.1een beetje 8.5een flinke, kloeke vrouw 6Been huis 43een klein beetje 43een klein huis 53een klein kind 53een klopping geven 12.1Been korte elleboog 54een magere persoon 10.1een oorveeg geven 14.1een pak slaag krijgen 8.5een poets bakken 16.3een schoon kind 53een snede brood 8.5


een uur gaans 43een witte en een zwarte 54een zware knuppel 17eend 8.5, 36, 41eene dikke (peer) afplukken 54eene dikken (appel) 54eene kleine zuster 53eene korte el 54eene muis 54eene witte en eene zwarte 54eenen dooden lijken 9.1een hond, een kat, een jong vogeltje en dergl. bederven door ze te veel in dehand te nemen 42eenig 10.2, 37, 46Ceenige 41eenmaal 14.3eens, eenmaal 50eens(gezind) 50eens 9.1, 10.2eentonig 9.4eer (bw.) 38eer, eerder 9.1eerder 38, 41eergisteren 9.1eerst 9.1Eetscheveld 11.2eeuw 9.1, 43eeuwig 43effen 6C, 7Ceg 8.5, 41-ege 51egel 11.1ei 9.1, 18, 46C-2eieren 46Ceigenlijk 41eigenzinnig 8.1einde 36eindelijk 41eindjes garen, afval bij het weven 9.6Dekster 8.3, 38, 40, 43el 7B, 39elf 7Eelk 10.3, 11.3, 29ellende 6A, 11.2ellendig 6A-2, 7DEllicum 12.5els (boom) 8.5, 39els (priem) 8.3emmer 9.1, 10.2


en (negat.) 50en 2, 6Aen hij was verdwenen!eng 7B, 46C-2

enger 46C

eng gebonden 4enig 7Eenkel (de) 13.1enkel 7Eenten 7Ber genoeg 53er is iets op handen 16.2er overhouden 54er van onder trekken 12.1Beraan 54eraf 54erbij 53erf 6Aerfgenaam 6Aerg 6A, 35, 46C-3

erge (een) 35, 46Cerger 35, 46Cergste 40

ergens 7Bergens de brui aan geven 42-erik 51erop springen als de duivel op Geertje 9.1erover houden 54Erpecum 12.5-erse 14.2, 51, 54erts 6Aertwen, boonen peulen 15.2eruit 54erven 6A

erf (ik) 46Cerft (jij) 43

erwt 6A, 8.1, 43esch 6A-2eschdoorn 6A, 7Beschen 6A, 7Besschen 6A-2Esser 6Aeten 6C, 29

eet (jij, hij, gij) 10.1, 29gegeten 54


ettelijk 7Better 7Eeuvel 9.6D, 39euzie 43-2even 8.1, 46CEvens 11.1eventjes 6Cevenwel 8.1Evers 11.1evie, haver 9.6A, 39expres 40ezel 9.6Afabel 5fabriek 10.1, 50falie 5fameus 11.5familie 19, 36fatsoen 23, 50Februari 43feest 9.1

feestje 36

feestdag 18femelen 11.1fets (geen) 14.1feuilles de sené 11.2fier 9.1 gaatfiguur 11.4fijn 17, 46C

fijner 46C

fijne tabak 6Afilozel 38flambeeuw 22flanel 38flauw 21flauw praten, niets uitvoeren 15.1flauw ventje, nietige kerel 10.5flauw, smakeloos, weeïg 9.4flauwachtig 9.4flauwte 36fles 6Afletsen 6Aflodderachtige pet 12.1Bflodderen 12.1Bfloot 46Cfluisteren 10.1, 11.1, 43fluit 18fluiten (ww.) 7E, 29, 46C


fluwijn 38foei! 24foetelen 23foezel 23fokken, coïre 12.1Bfoppen 12.1B, 12.3, 16.3fopspeen 12.1Bfornuis 17fortuin 19foulard 50fourchette 43fout, gebrek 15.1, 22framboos 16, 38Franciscus 6Afranje 5, 9.6D, 36, 38frater 15.1Frederik 8.5, 11.1fret 6B, 50Frits Steyvers 49fruit 18frutselen, snuffelen 10.5gaaf 9.2gaan inl., 2, 16.1, 47

ga (ik) 16.1gaat (jij, hij) 18ga! 40gaans 16.1ging 10.3

gaanstok inl.gaar 5, 46Cgaarne 8.1, 39gadem, winkeltoog 5, 13.1gaden 24, 41, 46Cgaffel 43, 53gang 6A, 40gangen 46Cganger 8.2gans 5, 21, 36,gard 8.5gare 46Cgaren 5gasconade 41gast 6A, 7Dgat 5, 16.2gauw 9.2, 21gauwte 36gave (zn.) 5-2ge- 54


ge kunt me gestolen worden 10.5ge liegt! 19gebaren naar 9.2gebed 8.1, 46Agebeuren, beuren 9.6Dgebeurtenis 9.6Dgebod 16.2geboorte 9.6Dgebrek 8.1, 46Agebrekkelijk 8.1gebruiken 19gebuur 15.1, 51gedoe 43gedrag, leven, lawijd 17geduld 7Dgeduldig 7D, 46Cgedurig 11.4gedwee 9.2geel 8.1-2, 43, 46C

gele 46C

geen 46C, 50, 53geen ding 53geen kind 53geen lor 9.6D, 14.1geen zier 15.1geenerlei 41geer 9.1Geertruid(e) 9.1, 18, 38geesel 18geest 9.1geest van zout 9.1geestelijk 9.1, 35, 53geeuwhonger 9.2, 30gegaans 43geheel 5, 12.5, 39, 40, 46C, 51gehoefd 47gehucht 11.2geil, bronstig 11.5geit 12.1Bgekke Dorus 54gekke Trees 54gekscheren 8.1geld 11.5, 15.1, 36, 46Cgelden (ww.) 10.1, 22, 36, 41, 53

geldt (dat) 10.1geldt (jij) 53gold, gegolden 22, 36gegolden 22


geleden 8.5gelei 18geloop 43gelooven 4, 14.3, 18, 43, 46A, 46C, 50, 54

gelooft (jij) 43geloofde 41, 43, 53geloofden 46Ageloofd 14.3, 54

geluk 7Dgelukkig 7Dgemak 5, 8.3gemakkelijk inl., 8.3gemeen 2, 46C

gemener 46C

gemeente 7E, 36gemet 8.1Gen Aa 49Gen Aa molen 49genade 15.1, 50, 54genadig 9.2, 15.1genaken 9.2, 15.1Genattenbeek 49gendarme 6A, 36, 50gene (vnw.) 8.5, 9.6Bgenegen 9.6B-2genereus 9.6D, 11.5geneven ‘neven’ 8.1génie 36genieten 10.4, 11.3genoeg 12.2, 41genot 16.2gent 5gepeupel 9.6Dgeplukt 14.1Gerdingen 8.5, 41gerecht 10.1gereed 8.3, 18, 50, 54gerief 11.3gerieven 11.3gering 10.1Gerkenberg 49gerst 4Gertruide 23gerucht 10.3gerucht maken als met centen in een spaarpot 12.1Agerwkamer 43


geschenk op iemands feestdag 18geschieden 10.4

geschiedt 10.4

gesp 6Agesprek 8.1gestadig, steeds 9.2gesticht (het) 43getal 5getrouw 22, 23getuig, gereedschap 19getuige der bruid bij het huwelijk 8.5geufje 9.2geur 8.5, 9.6D, 46Cgeus 11.5Geusens 9.6D, 16.3geut, vischzaad 9.4gevaar 15.1gevaar, vaartuigen 9.6Agevaarlijk 9.2-2, 15.1gevel 8.1, 9.6Bgeven inl., 2, 46C

geef mij 43geefs (du) 53gaf (ik, jij, hij) 5, 15.1, 34gaf het 5gaven (wij) 5, 13.2, 47gegeven 46C

gevoegelijk 35gevoeglijk 11.5gevogelte 7Dgewaad 5geweld 7B, 36geweldig 6A, 7B, 36, 41geweldig babbelen 15.1geweldig, barsch, fier 9.1gewennen 7B, 9.6Agewente, gewoonte 46Cgewis 7Bgewoon 16.2gewoonte 36gezicht 10.1gezond verstand, bezadigdheid 17gierig 11.1gierig omgaan met 9.4gierig zijn 16.2gierige kreng 9.1gierige krent 9.1


gierige tang 9.1giet (jij) 10.4gieten 10.4, 11.3, 29gieter 9.4gift 10.1, 43, 46Agij (du) ezel 52gij inl., 8.1, 51, 54giroffelbloem 38gist 6B, 9.6C, 41gist, brim 15.2gisten 41, 43, 53gisteren 7Bglad inl., 46C-3

gladde 41glad, gladder, gladste 48

glas, mv. -en inl., 5, 44gloeiend 11.5, 35god 14.1, 16.2

gods 5, 15.2

God geve 46CGod zij geloofd 18goddelijk 7Dgodspenning 9.6Bgoed 2, 13.1, 47

goede 3, 47

goed besneden 9.4goed gevuld 7Dgoed rijp 6Bgoed(ig)heid 43goed, gezond 6Bgoede boter 54goede kost 5goede peren 54goedigheid 41, 43goedzakkig mens 10.5, 14.1goedzakkige vrouw 12.1Bgoochelen 22, 40gooien 3, 20, 21, 43

gooi (ik, jij) 16.3, 33gooit (jij, hij, gij) 33, 36, 41gooide (jij) 43

Goossens 9.6D, 16.3, 36gorgelen 7D, 35Gors 44goud 2, 7D, 22


gouden 46Cgraad 15.1graaf 5, 9.2, 15.1graan 15.1graat 15.1gracht 5, 43graden (mv.) 41granietsteen 8.5, 37granietsteen, drempel 8.2grap 5, 6A, 40grappen 40grasveldje 12.1B, 13.1grauw 21graven 46C

groef (hij) 13.1

graver 46Cgravin 15.1, 50grendel, -tje 17, 21grens 6Agrieksch 11.3Griet 11.3griffel 10.1groen 11.5, 13.1groene boer (scheldwoord) 49groeve 13.1grof 2, 15.2, 34grommen 14.2grondig 15.2groote over de oogen hangende klak 23groote stap 8.5, 15.1groote stappen maken 8.5groote stappen maken bij het schaatsenrijden 15.2groote stappen maken, zich inspannen 15.2groote stofwolken welke de wind bij droog weder opdrijft 22groote uitgaven doen 15.1groot, grooter 47

grooter, grootste 47, 48

grootmoeder 23grootsch, fier 9.4grootte 9.4, 36grosso modo 5grote afloopbuis 5grote hoed 5gruis 19Gruitrode 15.2, 24gulden (de) 7D, 36gunnen 12.1A


gunt 36gunt zoo 36gunde 36gegund 36

gunst 10.5ha! 6Ahaak 9.2-2, 47haam 8.3haampje 8.3haan mv. -en 46C-2haar (vnw.) 8.5, 43, 54haar 8.2, 15.1

haartje 8.2

haar op de tanden hebben 15.1haard 8.1haas mv. hazen inl., 46C, 53haassenen 9.2, 47haast 2, 15.1haastig 8.2hachelijk 9.6Bhagedis 43hagel 46Chagelen 54

hagelt 51

haken en oogen 9.2haksel, gehakt stro 6Ahalen (ww.) inl., 5, 11.2, 46C-3

haal (ik) 46C-2haalt (jij, hij, gij) 46Chaalt niet 36haalde inl., 36, 46C, 47

half 21, 35, 46Chalve 35

halfer 6Ahalm 46Chalsdoek 4, 10.1, 40Hamont 36, 51hand -je 6A, 53

handen 36, 41, 46C

handel 46Chandelen 6A, 41, 46Chandgeld bij eigendomsoverdracht 10.4handig 6A, 36


handschoen -tje 17, 21, 51handvat 5handvol 12.1B, 39, 42, 43-2, 51hangen 4, 7Bhangsel 46Changslot 8.1Hans 6Ahard 5, 53hard loopen 10.4, 43hard regenen 12.1B, 43hard slaan, regenen 23hard trekken 10.4hard, luid 6Bharen 9.6Aharing 9.2, 40hark 8.1harlekijn 6A, 6Fharmonie 6A, 35harnas 6Aharp 6Ahart 4, 44, 46Ahaspel 41haspelen 8.5haspelen, dralen 9.6AHasselt 36hatelijk 8.3hatig 8.3havik, stootkop 16.3hè! 6Ahebben -

heb (ik) inl., 46B, 53, 54heeft (hij) 8.5, 30, 43heeft er genoeg 53-2had 21, 31had, zou hebben 17gehad 21, 54

hecht, steel van een mes 7Bhechten, rijgen 4, 15.2hedendaags 11.1heel 9.1, 9.2heen en weer bewegen 10.1heen en weer slaan 21heer (de) mv. -en 9.1, 47heeten 7E, 29

heet (gij) 29heette 13.1, 29

heffen 7B, 9.6A


heglijster 40-heid 11.1, 51heide 18heil, genezen 9.2heilig 7E, 46Cheimwaarts 38, 39, 43, 51hekel 9.6A, 11.2, 43heks 6A, 51heks, duivel 15.1held 6Ahelemaal niets 12.1AHelena 9.1helft 7Bhelleveeg 15.2helling 6Ahelpen inl., 10.1, 35, 46C

help (ik) 46Chelpt (jij) 10.1hielpen 12.1Bgeholpen 12.1B

helsch 10.2hem 8.5, 43, 54hemd 7B, 10.2, 41hemel 2-2, 11.1, 46Chen, kip 10.2hen (met kiekens) 12.1B-2hen, hun 54Hendrik 10.4, 41Hendrik de garde 49henen, heen 9.6Bhengel, ketelhaak, haal 9.2hengst 7B, 40, 46Chennep 6A, 40her 8.1herberg 6Aherder 7B, 8.5herfsche (kaas) 43herfst 7B, 43, 46Cherhaaldelijk janken, doen janken 6A, 41herhaaldelijk slaan 6AHerman 6Ahersenen 7B, 14.2hert 7B-2hertog 6A, 7B, 15.2, 16.2herwaarts 38hesp 12.1Ahet 8.1, 53-2het beeld 53


het bord 53het dak 53het deurtje 53het dochtertje 53het druppelen van het water aan de euzie 8.5het eerste 53het fleschje 53het is 53het muurtje 53het paard 53Het Stift 43het te maaien of gemaaide gras 15.2het vuur 53het wollige op zekere stoffen 15.2het zijne 54heug 8.5, 13.2heug en meug 46Cheup 9.6Dheupflesje jenever 12.1Bheuvel 9.6D, 46Chevig 11.2, 46Chiel 46Ahier 38-2hierboven 50hij inl., 8.1, 51, 53-2, 54hij gaat 50-2hij geeft 53hij heeft den *haan, de *haan is aan hem 43hij heeft ervan... 53hij is daar 53hij mag het eerst spelen 43hij ziet er... 53hij ziet u 53hinderen 36-2hing 10.3, 40hinken 7Bhinnebes 16.3hitte 10.1, 37hobbelen 12.1Bhoe 19, 23, 53, 54hoe aardig 52hoe gij 53hoe wij ons 54hoed, mv. -en 13.1, 41hoededoos 13.1hoeden inl., 11.5, 41

hoed (ik) 3hoedde (jij) 43


hoek, mv. -en 11.5, 13.1hoenderhok 7D, 14.1hoenders 12.1Bhoer 13.1, 47hoesten 13.1hoeve 13.1hoeven (ww.) 13.1, 47hof(tuin) 15.2, 16.2hof, dim. hofje 8.5, 15.2hof, tuin mv. hoven 8.5hok 14.1hol (bn.) 15.2hol (het), mv. -en 9.6C, 15.2, 16.2holte 36hond mv. -en 36, 46Chondsbloem 16.2honger 46Choning 40, 46Choningraat 15.1hoofd, -je 7E-2, 18, 41, 43hoofdberd 41hoofdkaas, geperste kop 41hoog 9.4, 40

hoogste 9.4

hoogen, bieden op 9.4hoogte 9.4hooi 20, 21hooizolder 14.1, 41hoop, mv. en 18

hoopje 18

hoopje hooi, heukel 9.6Dhooren 9.4

hoort eens hier! 43gehoord 36

hoorn, mv. hoorns 8.5, 16.2, 46Choovaardig 46Choozen 9.4, 43hop (plant) 12.1Bhorloge 40horretje 8.5horzel 16.2, 43hospitaal 5hot en haar 14.1Houborg 7D-2, 22houden 21, 53

houd (ik) 46C


houdt (gij) 36houdt (jij) 53hield 11.3

hout inl., 33, 36hout, dim. -je 18, 36, 44hout van den hederik 39houten ligplaats, brits, plak 9.6C, 10.1houtskool, Ammern 15.1houweel 10.4houwen 22, 43

houwt (jij) 41houwt 2, 33houwde (jij) 43

houwvast 49hovenieren 15.2hui, wei 46Chuidziekte 24huifkar 16.2huilen 8.1huis 19, 23, 46C, 53

huisje 19

huisraad 15.1huizing 8.1hulp 7D, 10.5, 22, 46Chulp! 22Hulsbosch 8.5, 10.5hun 43huppelen 10.5hut 10.5hutsepot 36huur, inkomen 14.1huurcontract 22huurpenning 11.3huwelijk 23Huysmans 18ieder 41iedere week 54iegelijk 40iemand 11.3, 12.1A, 41iemand die sekuur is 7Biets (achter iemands rug) aanvangen 16.3iets 11.3, 43iets bespeuren 17iets glads 46Ciets hards 53iets ronds 53


iets wemelends 11.1ietsjes 43-ig 51ijdel 11.5ijdel, vergeetachtig 40ijken 18ijselijk 18, 30ijzer 46Cijzer erbij 53ijzermaal 14.3ik 37-ik 51ik blijf er 53ik ga er heen 53ik ga gaarne 53ik gaf het 53ik geef het 53ik geef suiker 53ik geef toch 53ik heb den blikaars 14.2ik heb er 53ik heb er schijt aan 10.4ik heb hem 43ik heb het 53ik heb honger 53ik heb papier 53ik heb tijd 53ik kan 46Cik kan beter 53ik kan ervan krijgen (bv. hout) 53ik kan het 46Cik kan voelen 53ik kom hem 2ik las het 53ik leef hier 53ik schrab straks 53ik spreid 18ik trek het me niet aan 10.4ik verhuisde 54ik was 46Cik was het 46Cik zeg hem 43ik zeg toch 53ik zie er veel (bijv. vogelen) 53ik zou je wat schijten 16.3immers 11.3, 12.1A, 12.1B, 14.3, 16.1, 38, 43in 53in de bloei 11.5in de boonen zijn 16.2


in de kost (zijn) 14.1in de mot hebben 14.1in de weer 8.5, 9.6Ain den war 4in gedachte 6Ein gedachten 6Ain Gods Heeren naam 43in maart aanstaande 9.2in tijd 46Cinademen 30, 46Cinbraak 5indoppen 14.1-ing 51ingebeelde slechte kost 16.2Ingenbleek 7B, 38inkt 7Binpakker 6Aintijds 46Cinvademen 9.6Ais de hond...? 53Itterpoort 49ja 5, 16.1, 47ja! 6Aja? (tw.) 36jaar 15.1jacht 9.6AJacobus 16.3jagen -

jaagt 10.2

jager 8.3, 9.6A, 46CJagersborg 7D-2jalappe 36jaloersch 23, 36, 50jammer 14.3, 15.1Jan 36janhagel, gepeupel 23janken 6A, 10.2jankgriet 11.3Jantje 35Januari 43janverdorie 13.1je 54je vuile vingers 14.1jè! 6AJean 36, 39Jef 36jenever 8.1jeugd 8.5


jeuk (de) 9.6Djeuken 9.6DJezus 7B, 36, 51Jezus van Mater dei 18jicht 8.2, 9.2, 10.1, 11.5joeg, joegen 47Johannis 6Ajong 40jongen! (tw.) 36jongen, mv. -s 10.5jongsken 10.5Joseph 16.3, 36-2jou 37jubelen, grappen vertellen 40juffrouw 10.5, 12.1Ajuichen 16.1juist 36juk 16.2-2jullie (acc.) 37jummih! 16.1juweel 9.1kaal 5, 43, 46C

kale 46C

kaam, schimmel 15.1kaanjel 5kaantjes 15.1kaaps 6Akaars 4, 16.2, 44, 46Akaarsvet 11.5kaart 5, 32kaarten van grooten tel bijwerpen 13.1kaas 9.2kaatsen 5kabouter 22kaf 13.2kalebas 50kalf mv. -eren inl., 21, 46C-2kalfs(vleesch) 43, 46Ckalk 21kalkkuil 21kalkoen 36, 43kallen, praten 36

gekald 36

kalseide, open plaats achter het huis 9.1kam, mv. -men inl., 4, 42, 46C, 53kamer 5kameraad mv. -en 15.1, 41


kamille 16.2kamizool, mv. -s 8.5, 15.2, 50kammen 7B

kam (ik) 42

kamp 6Akamrad 42kan (de) 46B

kannen (mv.) 46B, 48kannetje 36

kan eruit 53kanaal 5Kanaalsbrug 49Kanaalsdijk 49kanarievogel 38kandijsuiker 14.1kanon 2, 50kant 4kantonnier 50kap en keuvel 15.1kap, kogel 16.2kapbordje 8.5kapelaan 15.1kapitaal 5kapitein 17kapoen 23kapot 2, 50kappen, boomen snoeien 8.5kapper (inhoudsmaat) 6Akapper 46Akapsel, fijn gekapt stroo 6Akar 2karbonade 39karig zijn 10.5karoot 50karper 6Akarsaai 17karwei 18kassei 18kasseisteen 17kast 9.6A, 36, 41kastje 36kastanje 5, 36, 38-2, 50kasteel 9.1kat 2katholiek 50Kaulille 7B, 43kauw, -tje 17, 21


kazerne 39keel, kraag 11.3keeren, draaien 9.1keest 11.1keffen 6A-2kei 3, 17kelder 4, 14.2kelk 7Bkemel 11.2, 51kennen -

kende (ik) 36gekend 4, 36

keper 9.6Akerel 8.1, 11.2keren 9.6A, 46Ckerk 7B, 41kerkhof 16.2, 43, 51kermen 6Akermis 7B, 51kermisdinsdag 49kermiskraam 15.1kern mv. -en 8.1, 16.2

kerntje 8.5

kerntje, korreltje 39kers 9.6B, 14.2kerspel 41Kerstmis 7B, 14.2, 51-2kervel 7Cketel 9.6Aketel, pot 15.2keten in paardentuig 4ketsen 6Aketter 7Bketting, keten 7Bkeuken 9.6DKeulen 7Dkeur 9.6D, 46Ckeur, keus 8.5keuren 2, 8.5, 46Ckeutel 9.6Dkeuteren 9.6Dkeuvel 40, 43kever 8.1, 46Ckieken kuiken 19kiel 11.1, 40kiezel 19kiezelsteen 11.1


kiezelweg 11.1kiezen 11.3kikvorsch 14.1killig 7Bkin 10.1kind 2, 7B, 36, 46C

kindje 7B, 36kinderen 9.6C, 10.1, 36, 41, 46C

kinderage 43, 51kinderhandje 14.1kindsch 7B, 46Ckindsgedeelte 7B, 36, 46C, 53kindskorf 7BKinrooi 41kippenren, loopplaats voor hoenders 10.1kirren 12.1B, 14.2kits 11.1klaar 15.1klaar om te slaan 15.1klad 6Akladden maken 5klagen 46C, 48

klaagt (jij) 40

klak 5klak zonder klep 23klappei 17, 50klats 5klauteren 6A, 43klauw -tje 17, 21klavaatshamer 5klavats 5klaver 9.1klaveren (ww.) 6Akleed -je 7E

kleederen 46C

kleedage 36, 43kleden (ww.) -

kleedde 46Cgekleed 46C

kleermaker 9.4, 30kleiachtig, taai 17klein 46C, 53

klein, kleiner 47kleiner 41, 46Ckleinste 46C


klein duimpje 10.4kleine beenhouwerszaag 37kleine bijl 53kleine verrimpelde vrucht/persoon 5kleingezaagd brandhout 15.1klepel 9.6Akleppen (van klokken) 10.1klerk 7Ckletsen 6Aklette 6Bkleur 50kleurdoos 51kleven 11.1klier 11.4klieven 11.3klikken -

geklikt 10.5

klimmen 7Bklinken 7Bkloek 13.1klok 14.1, 54klokken 12.1Bklomp 16.3klongelen 16.3kloof 13.2kloosterbroeder 47kloostertje 9.4kloot, testikel 16.3

klooten (mv.) 9.4

klooten, haspelen 16.3kloppen 14.1kloppen, tokkelen 12.1Bklopper 7Dklos, bobijn 14.1klot 7Dkloten (ww.) 9.6D, 12.1Akloter 12.1Aklotsen 12.1A, 12.1Bklucht (vogels) 10.5, 14.1kluchtig 7D, 10.5Kluiswijer 49kluit, klont 14.1, 16.2kluts 10.5kluwentje 23knapper 46Aknapste 46A


knauwen 21, 23knauwt 2, 33kneukel 9.6Dknevel 11.2knie 19knikker 16.2, 19knikker, kerel 7Dknipmes 19knobbel, puist, dim. -je 10.5, 12.1Bknoedels 10.5knoeien 12.1Aknoeien, haspelen 36knook in hout 15.1knook, mv. -en 9.6D

knookje 9.6D

knoop, mv. -en 18knoopen 9.6Aknop, mv. -pen 10.5, 12.1Bknor, kraakbeen 12.1Bknorren 12.1B, 44

knort (jij) 44

knorrige, ontevreden vrouw 10.5knots, gezwel 12.1Bknotsen, dutten 12.1Bknuffelen 12.1B, 23knuppel 7Dknuppelen, vlechten 7Dkoddig 14.1koe 23koe 43koejoneren 9.6Dkoek, mv. -en 11.5, 13.1koekoek 23koel 10.3, 11.5koele schaduw 10.3, 49Koelerheiken 49koest! 23, 36koets 13.1kogel 16.2kok 16.2koken 16.2koker 16.2kolder 14.1kolen 15.2kolf 22kolk 22kollen (mv.) 9.4


kolonel 38kom (de) 42kom van het kanaal 42komen 12.1A

kom (ik, gij) 15.2komt (jij, hij, gij) 10.5, 54kwam 5, 34, 43kwamen 5-2

komgauw = buikloop 49komiek 10.1kommies 19komst 8.5konijn 50konijnenhol 16.2koning 9.6D, 40, 46Ckoninklijk 40koninkrijk 40kooi 20, 22kool, kooltje, kolen 8.5, 16.3koopen inl., 18, 22

koopt (jij, hij) 18kocht 14.3, 29, 41, 43

koord 15.2koorkleed 7Dkoorts 14.1, 16.2, 32kop 2, 14.1, 46Akopje 7Dkoper 16.2koppig 7D-2, 15.1koren 16.2korenbrood 8.5korf 7Dkornoelje 23korreltje 8.5korst 14.1kort 14.1korte beenhouwerszaag 40korte bijl 41korte ineengedrongen persoon 12.1Bkortswijl 14.1kost 13.2, 14.1kostelijk 7D, 53kosten (ww.) 46Akosten (zn.) 7Dkoster 7Dkostuum 19kot (gat) 16.2


kot (hok) 16.2kot 9.4, 9.6D, 14.1, 34kot, dim. kotje 9.6Dkotsen 12.1Bkoud 2, 17, 21

koude 21, 31

koude (bn.) 3koud, kil 10.2kous, dim. -je inl., 8.5, 15.2, 22kouter 22kouwelijk 17kraagje 40, 43kraai 17kraaien 17kraakbeen 13.1kraakwagen 40kraam 9.2kraambed 15.1kraatsel 5krabber 6Akrachtig 6Akrakeelen 8.3kraken 15.1kram 6Akramer 8.2, 9.6A, 47kramsvogel 9.1, 10.5krap gebakken, knap, spannend 6A-2kras, overdreven 6Bkrediet 50kregel 8.3, 40krek 50krekel 11.1kretelijk 9.6Bkreuken 16.2kreupel 9.6Dkrib 10.1kriebelen 11.1kriek, sleepruim 11.3krijgen -

krijgt (jij) 40kreeg (v.t.) 9.6B

krijt 19krimpen 7Bkristen 10.1kroezel 39krom 42

kromme 42


kromme scharminkel 9.1kromte 54kroon 16.3kroontje 9.4krop salade of kool 7E,krouwer, kerel 22kruid, mv. -en 10.4

kruidje 29

kruidkoek 41kruien 7Dkruien, tobben 14.1kruimel 9.6Dkruipuit, brij van boekweitmeel en varkensbloed 49kruis 19kruis of munt 8.5kruisbeeld 43kruisbes 13.1kruk 7Dkrul 14.1krullen 14.1kuchen 10.4kudde 7Dkuif 12.1Bkuit 15.1, 16.1kunnen 2, 7D, 12.1A

kan (ik) 46Ckon (hij) 7D, 12.1A, 14.1, 39, 41, 53konden 46A

kunst 10.5, 46Ckunstig 46Ckurk 7Dkus 16.3kussen inl., 2, 7D, 10.5, 16.3-2kussenovertrek, tijk 51kussentijk 51kuur, gril 11.4kwaad 15.1-2, 43kwaadstoken 16.2kwaal 15.1kwabbel 6Akwajongen 15.1kwaken 46Ckwakkert 14.1kwalijk 15.1kwart 5, 32kwartier 38


kwartje 5kweken 11.1kwezel 11.1kwezelen 11.1, 15.1laag (bn.) 9.2laag, laagste 47laagte 9.2Laar, Het 15.1laat -

laatst 7B, 8.3later 46C

lachte 46Blade 8.3, 24, 41, 46B

laatje 8.3

laden 11.2, 46Claadt tarwe 36laadde 13.1

lam (bn.) 46Clam 5lammeren 46Clamheid 8.5, 46CLancklaer 15.1land, mv. -en 36-2, 46C-2land (datief) 41landen (ww.) 36

landt 36landde 46Cgeland 36-2, 46C

landswijze 46Clang (bw.) 40, 46C, 53lang 40, 46C, 53

langer 46Clangst 40lange 40

lang genoeg 40lang wikken en wegen 10.5langen, geven 40, 46C

langt ‘geeft’ (jij, hij) 10.2

langzaam 39, 51lantaarn 8.1, 39lap 7Dlap, oorvijg 43lappen graszode 10.1


lappen, begaffelen 10.1lastig 6Alaten 9.2, 15.1

laat (jij, hij) 11.2liet 11.3

Laurentius 7C, 9.4laurier 38, 43laurierblad 16.3lauw (een vis) 23lauw 21lawaai maken 15.1lawaai, lawijd 17ledematen 15.1leder 8.5ledig, leeg 8.5, 9.6B, 9.6C, 30, 46Cledigganger 40leelijk 9.1leenen 9.1-2, 30leeren 9.1leeuw 9.1, 43leeuwentand 8.3leeuwerik 9.1, 43leger 9.6B, 11.1leggen 40

leg (ik) 53legt (hij, gij) 40legde 41, 53legden 46Agelegde 46B

leghen, leghoen 7D, 53leghoen, meisje 14.1lei 18leiden 18, 46Clekken 7B, 9.6Alekkere appelen 54lekkernij eten 5lelie 11.1lenden 36lendenen 7Blenen 11.1lengen 7Blengsel 46Clengte 2, 7B, 8.5, 46C, 54Leo 9.1, 18lepel 9.6Ales 7Cleschen 6B-3, 7C


letter 7Bleugen 9.6D, 46Cleugenaar 7DLeukeneinde 9.4, 15.2leun(ing) 8.5leunstoel 7DLeurs 9.4leuteraar 16.3leuterachtige vrouw 15.1leven (ww.) 11.1, 43, 46C-2, 48

leef (ik) 46C, 54leeft (jij, hij, gij) inl., 46Cleefde (jij) 43levend 36

levendig 36, 39, 41, 54lever (de) 8.1, 46C, 51leveren 11.1Leyssen 9.1lichaam 43, 53licht (bn., zn.) 10.3, 11.3

lichter 46Alichtste 53

lichtelijk 53lichten 10.4Lichtmis 7B, 51lichtvaardig 43, 50lid 8.5, 9.6B

leden (mv.) 8.5

lie 2lieden 19liedje 11.3lief 11.3

lief, liefste 47liefste 43

liefste, verloofde 47liefde 19liegen 11.3

liegt 19

lievrouw 43liggen 10.1, 40

lig (ik, jij) 40lag (jij, hij) 15.1lag, lagen 16.1, 47


lijden 19, 46Cleed (ik) 8.5leden (wij, zij) 8.5

-lijk 51lijnwaad 36, 39-2, 43, 51lijnzaad 10.4, 36, 39-2, 51lijster 19, 40lijven -

lijft (jij, hij, gij) 46C

Lille St.-Hubert 7Blindenboom7Blinker 7Blinksch 7Blinnen 10.4, 46Clint 7B, 36lintje 36lisch 7Blitteeken 10.4-2, 19, 40lobbes 14.3loer 13.3loeren 13.3lof 14.1, 16.2loffelijk 7Dlokken 14.1lokroep voor jonge honden 12.1Blommer 38lompen 16.3long 14.3, 16.3longen van slachtvee 10.4longontsteking 11.5loo 16.3Loo, Het 15.2lood 16.3

loodje 36

looden 41loodsel, glans der aarden potten 9.4looistof 20, 43look 16.3loon 16.3loopend 51loopig (gezegd van honden) 18loos 16.3lor (geen) 6B, 14.1, 16.2los (bn.) 14.1los gaan, lossen 14.1los geweven 12.1B


lossen 14.1, 43lot 13.2, 16.2-2Louis 19, 43, 50Louise 43, 50louter leugens 15.2louter water 15.2lucht 7D, 10.5, 13.2, 14.1lui 18luiden (ww.) 3, 24, 33, 46C

luid (ik) 24

luidruchtig speeksel op den vloer spuwen 5luifel van eenen hoed 18luiheid 14.1lullen 10.5lummelen 12.1Alust 7Dlusten 7Dlustig 7Dlustige vertelling 5maag mv. -en 46C, 48maagd inl., 5, 8.3, 46Cmaaien 17, 29maal (keer) 29maan 15.1maand 36maandag 7B, 51maankalf 15.1maar (vw.) 5, 6A, 9.2, 38, 39maar neen! 8.5, 16.1Maart 9.2Maastricht 11.3maat 15.1maat, medespeler 15.1machine 36machtig 6Amadame 50magere persoon 10.1mak 5, 8.3maken inl., 2, 5

maak (ik) 46Cmaakte inl.-2, 46Cgemaakt 46C

maker 8.3makkelijk 5malen 11.2, 46C

maalde(n) 13.1, 47


malheur 11.5malsch, goed bewerkt 13.1, 22mama 50man 4, 46C

mannen 19mannetje 35

mand mv. -en 4, 36-2, 46B, 46C, 48mandje 36

manege 11.2, 43manen (ww.) 46C-2, 53

maant (jij, hij, gij) 46C, 53maande 36gemaand 36

manhaftig 6A, 36mannelijk geslachtsdeel 6AMargareta 11.3Marie 19, 50Mark (munt) 6Amarketenter 6Amarkt 6A-2, 40, 46Amarmer 6Amarskramer 9.2Martijn 6FMartin 4, 6F, 39Martinus 4mastel 6Bmaterie 11.2Mathilde 7Amatig 15.1mazelen 15.1mazen (ww.) 9.2, 15.1Mechelen 7Amedaille 5-2, 46C, 50, 51meel 8.1-2, 46Cmeelm, meluw 11.1, 43meenen 46C

meent (hij, gij) 36

meer (bw.) 9.1, 38, 54meer (het) 9.6A, 46Cmeer 8.5meer hem 54meer ijver 52meerderjarig 41meerkol 6A-2meerschuim 6A, 8.5, 9.6A


meest 9.1meester 18meeuw 9.1Meeuwen (dorp) 9.1, 43Meeuwerheide 49Meeuwis 9.1, 43mei 46Cmei, loovertak mv. meier 18, 46Cmeikever 7Dmeisje inl., 7D, 43melaatsch 5melden 36

meld (ik) 36

melk 7B-2meluw 41, 43, 46Cmemorie 13.1, 16.3menie 11.1menig 7Bmensch 10.2, 11.2, 46Cmerel 8.1, 38, 41merg 6Amerk 6Amerrie 8.3mes 6A, 44mest 7Bmesthof 7B-2, 39, 51met 7Bmet de voeten scharren 12.1Bmet een bot mes snijden, vijlen 10.4, 40met een handigheid 10.1met een zwaren hamer of een ander zwaar voorwerp slaan 17met knikkers schieten 36met mij 50met waren rondreizen 9.4meet, grenslinie 8.1metalen 8.2meteen 42meter 8.3metten (korte ~ maken) 6Cmetten 6Ameubel 9.6Dmeuken, murw maken 16.3Meurs 9.4Meyssen 9.1Michiel 11.3middaguur, middagslaap 10.5middel 10.1middel van 't lijf, vrouwenjak 8.5


mier 15.1mij 37mij docht 41mijmert (hij) 9.6Amijn (vnw.) 46C, 48, 53mijn huis 53mijnentwil 41mijne zuster 53mijt 19mik, witbrood 10.1mikken 18

mikt (gij) 54

mild, malsch 10.1milt 10.1-2, 36minder 7B, 36mis (bw.) 10.1mis (zn.) 2, 7Bmismaakte persoon 14.1misnieten 10.4, 11.3mispel 10.2, 41misschien 36, 42, 43, 50mistroostig 9.4mistroostigheid 13.1modder 12.1Bmodderrijp, murw 12.1Bmode 13.1moe (bn.) 11.5, 40moed 13.1moeder 41, 47moederziel alleen 9.1, 11.3moeien 11.5, 13.1moeite 13.1moer (wijfje) 30, 47moeras 13.1moes, kool 13.1, 47moestuin 39moet, moeten 11.5

moest 11.5, 41

moffel 12.1Bmogelijk 8.5, 9.6Dmogen 7D

mogen (wij, gij) 15.2mocht 7D, 14.1, 14.3, 41, 53

mol (de) 14.1molen 9.6D, 46Cmolenaar 7D, 14.1, 36, 41, 46C


Molenbeek 11.1, 15.1, 49mollig 14.1molm 14.1, 39molshoop 22momboor 39, 42mondig 10.5, 36, 46Cmonsterachtig mens 9.1, 36moor, waterketel 16.3moord 16.2, 32moordde 41Moors 9.4mop 12.1Bmorgen 7D, 41mortel 14.1Mortelwijer 49mortier 11.3mos 14.1mossel 7D, 14.1mosterd 14.1mot (de) 14.1mud 7Dmuffen, stinken 10.5mug 7Dmuil 23muis 19, 46Cmuizen (de) 46CMuizendijk 49munt 6B, 8.5, 36, 46Cmurik 11.4murw 7D, 8.5, 40musch 7Dmuskaat 15.1, 36, 42muts 7Dmutsaard 4, 7D, 14.1, 43, 51muur -tje 11.4, 13.3, 32muziek 19, 50muzikant 50na 15.1naad, mv. -en 3, 8.2, 24naaien 17naaister 14.2naakt 43naald 15.1, 36, 41naam mv. -en 46Cnaar (vz.) 38naast 15.1naaste 9.2nachtlawaai maken, baldadig te werk gaan 9.6Anagel 8.3


nagelen 8.3nagras 13.1, 15.1-2nalatig 9.2, 37nastel 10.2nat 5

nat, natste 48

nauw 17nauwelijks 40nauwelijks voldoende 9.1navegaar 8.3, 39neder 5, 8.1, 8.5neef mv. -en 46Cneen 18, 39, 47Neer 11.1neerhurken 23neerhurken voor een behoefte 12.1BNeerpelt 9.6Aneet 11.1negen 9.6B, 11.1nek 5, nek 6A-3nemen 11.1

namen (wij) 47

nergens 7Bnering 9.6Anest 7Bnetel 11.2netjes lappen, begaffelen 10.1neuken, coïre 9.6Dneus (iron.) 8.1neus -je 5, 8.3nevel 9.6B, 11.1nicht 10.1niemand 11.3, 41nieren van slachtvee 12.1Aniet bemerken 9.2niet oneven 8.1niet tellen, moedwillig bederven 16.2niets 7B, 40nietswaardig ding 12.1Anietwaar? 14.3, 39, 53niet waar jongen? 50nieuw 23, 46C-2

nieuwer 46C

nieuwe papier 54nieuws 41nieuwsgierig 9.6B, 9.6C, 36, 49


niezen 11.3, 41niks 11.3noch 14.1nochtans 8.1, 36noemen 11.5nog 14.1nood 16.3noode 20nooden ‘uitnodigen’ 3, 9.4noodig 41nooit 16.3, 33, 43Noorwegen 16.2noot 13.2, 16.2noot, mv. noten 9.6Dnoten slaan, geld verdienen 16.2nu 22, 23, 44, 46C, 53nu olie 52nu! dat geloof ik wel! 22nuchter 11.5nurk 12.1Boch god ! 15.1oei! 24oester 16.3of (ob) 14.1, 53of (oder) 14.1, 53of dan 53of er 53-2of gij 53, 54of gij ook 54of hij 53-2of ik 53offeren 14.1ofte 43olie 16.2olijfolie 12.3om 10.5om hulp roepen 7D, 10.5, 22om mij 50omhaal 5omhaal maken 9.6Aomheinen 18, 30omtrent 39omver 4onbarmhartig 4onbeholpen, teer 40onbeleefd 39onbetwijfelbare leugens 11.5onbezonnen jongeling 15.1onder 41, 46C, 53


onder de tafel 53ondereen 50onderste 10.5, 36-2onderverdeeling van de el 15.1ondeugend inl., 8.5, 9.6Dongebaaide smeer 17ongedurig verroeren 10.1ongeloofbaar 51ongerezen brood 6Bongeveer 9.2, 12.4ongezuurd 6Bonmacht 12.4onnoozel 9.4onnoozele menschen 54onnut (bn.) 49onnutterd 51onnuttig 7D-2onpaar 39onrijp fruit eten 5onrustig scharrelen 5ons (vnw.) 22, 39ons, onze 12.1A, 22, 50ontfutselen 10.5ontginnen 7Bontrent 50onverhoeds 11.5onverzorgde grasgrond 11.3onze taal inl.Onze-Lieve-Vrouw van de 7Smarten 9.1ooft 15.2, 46Coog mv. -en 22, 46Coogje 40oogst 40, 46Cooit 15.2, 16.3, 33, 43ook 22, 37ook dit kind... 53oom -pje 9.4, 39oord, plaats 15.2, 16.2oordje 15.1, 15.2, 43oordje, kleine munt 8.5oorlog 15.2, 16.2oorveeg 7D, 8.5-2oorvijg, bluts, fleer 36, 40, 43oorworm 16.2op 14.1, 53op de deur 53op de lange baan 49op de pof kopen 12.1B


op den duur 53op den langen duur 49op den loop 18op dezen stoel... 53op een zeis kloppen met den hamer 9.6Aop en af 53op geen Broek 11.2op gene Aa 11.2op Ghen Eetsch 11.2op het bord 53op het dak 53op het fleschje 53op het muurtje 53op het paard 53op het spel zetten 15.1op het vuur 53op zijn eentje 9.1open plaats achter het huis 36open schuur 14.1opeten 53opgemaakt rolletje koper 14.1ophemelen 9.6Aoplappen 10.1oplichter 46Aopontbod 16.2oppasser 6Aoppasseres 6Aopperste 7D, 8.3oppervlakte 5oppeuzelen 9.6Doprispingen hebben 15.1opstoken, kwaad stoken 18opwellen, hoesten 18oranje 5, 36, 46C, 50orde 15.2orgel 7D, 35, 38os 7D, 14.1os en ezel 53otter 14.1oud inl., 21, 33, 41, 46C, 47

oude (een) 21, 46Couder 46Coudste 46C

ouderwetsche zeer sterke stof 9.6Bouwerwetsch geweer 37oven 15.1, 43over 53overmoedig 6B


Overpelt 9.6Aoverste 9.6Dovervloedig 13.1paaien, tevreden stellen, sussen 24paal 8.2, 15.1paard, mv. -en 41paardenvlieg 8.3, 16.2paars 8.1, 32paasmaandag 49pachter 6Apad 4paden 46Cpak en zak 53pakken (ww.) inl., 46A

pakte inl., 12.2pakten 46A

paleis 17, 50-2paling 15.1palm 21pantoffel, -tje 10.5papa 50papaver 15.1papenkul 15.1papier 11.4, 39papieren zakje, hoorntje 18paraplu 6A, 50parasol 50-2park 6Apart, deel 5, 32pas, weide 6APasen 15.1passer 6Apaste inl., 46Bpastei 18pastinaak 5, 15.1pastoor, mv. -s 9.4, 16.3paté 11.2pater 5Paterskerk 49pats 5Peel 9.6Apeer 2, 8.5pees 11.1peet 8.3pegel, houten pin 11.2pek 8.1, 9.6Bpekel, brijn 7B, 11.1pels 7C


peluw 7D, 39pen 2penis 11.1penis, lummel 12.1Apenning 7Bpens 6A-2peper 8.1peperkoren 8.5perel 8.1perkament 6Apersen 14.2persoon 16.3perzik -je 8.1, 8.5, 38peter, patrinus 8.3, 9.6Apeterselie 11.1Petrus 9.1peuteren 9.6Dpeuzel, klein mannetje 10.5peuzelen, smullen 9.6Dpezerik 11.1piek 11.3pier 11.4, 40pier, aardworm 11.3pij 19pijn 19pilaar 50pink 10.1Pinksteren 7B, 40pint 36pissen 10.1pit van steenvruchten 5, 8.3plaag 15.1plaats 5plachten 46Aplafond 11.4plag 4, 10.1plagen 6A, 8.1planten 53

plant (hij, gij) 36-2plant (jij) 53

plavats 5plavei 17, 18, 38plegen 8.1plein 17pleister 15.1plek 6A-2plezier 14.1plicht 10.1


ploegschaar 11.3ploegschalm, ploegijzer 21ploeteren, hard werken 12.1Bplooitje 9.4pluizen, peuteren 11.1plukken 7D

plukte 14.1

pochen 16.3poedel 23poel 13.1pokken 12.1Bpolitieagent 3politiek 50pommade 38, 41pomp, -je 42pompbak 42pompoen 42pook, helleveeg 16.3poort 14.1, 16.2, 32poos -je 9.4, 16.3poot mv. -en 9.4, 16.3poot van een stoel 10.5, 42pop 2, 12.1Bporselein 17, 53portemonnaie 11.2Portincula-feest 36post -je 36, 46Apostuur 11.4pot 2, 7D, 14.1pot mv. -ten 54potje 36potage 36poten 16.3potlepel, pollepel 14.1potverdorie 13.1prangen 6Apraten 15.1precies 19, 38prediken 8.1, 8.5, 30prei 16.2prent 7Bpresent 6B, 36prevelen 11.1priem 11.3priester 11.3prij 42prijs (ik) 46Cproef 13.1


proeven 11.5profeet 9.1pronken 42proper 16.2pruik 19, 50prul 10.5prutsen 10.5pruttelen 10.5publiek 19pudding 14.1, 42puimsteen 10.5, 42puistje, knobbel 12.1Bpulver 14.1, 43pummel 10.5, 12.1Apunt 36purpuren 7Dput inl., 7D, 46Aputter, distelvink 7Dpuur 11.4raad 15.1raadsel 15.1raadseltje 8.2raak 8.1raam mv. -en 5, 46Craap 11.5rabarber 6Araden 15.1, 24

raad (ik) 24raadde 13.1

raderen 9.6Cradijs 50radikaal 41rakelen in een stoof 15.1rakelings 17raken 11.2rakker, deugniet 6A, 14.1ramboelie 23rammeldoos 16.3rammelen 6Arasp 6Aratatata 6Arauw 21, 22razen 15.1recht 46A

rechtste 46Arechter (comp.) 46A

rechter (de) 36


rechter 10.1rechts 53rechtsaardig 36rechtvaardig 6A, 43-2, 50redelijk 8.5, 41reden (de) 8.5, 9.6A, 46Cree 9.1reen, grensweg tusschen twee stukken land 18reep, hoepel 9.1, 18reep, visscherstuig 9.1reesem 9.1reet (de) 9.6Breeuwen 9.1regel 7Bregen 46C, 54regenbui 13.3regenbui, storm 19regenen 38, 39reine claude 41Reinhard, Raginhard 18rekel 8.3rekenen 2, 54

reken (ik) 54

remmelaar 6Areuk 9.6Dreus 11.1, 11.5rhubarber 50richel 7Brichten 46Ariek 11.3rieken, ruiken 19riem 11.3riem aan een kruiwagen 7Driet 11.3rijgdraad 15.2rijgen 19, 30, 40rijgnastel 4rijke menschen 36rijs mv. -er 46CRikus 10.4ring, mv. -en 7B, 40rings om 7Briool 15.2, 16.3, 40, 41rochelen 14.1roede 8.5, 24, 32roede voor het smeren van zagen 11.1roede, tramriggel 13.1roemer 9.4


roepen 13.1roept (jij, hij) 11.5

roer 30roer, buis 13.1roeren 11.5Roermond 10.5, 38roest 14.1roestvlek 14.3roet (uit de schouw) 13.1roet, vet 13.1rogge 14.1roggemeel 49rok 7D, 14.1rol om akkers gelijk te maken 6Brollen 14.1Rome 16.3rommelen, lawijd maken 39rommelpot 12.1Arondloopen leegloopen 40rondom 38rondt (hij) 36rondte 36rood inl., 2, 16.3

roode 20

Rooier Molen 49Rooren (toponiem) 13.1roos -je 9.4, 16.3rooster 9.4roosteren 14.2Rose d'Egypte 36rot (bn.) 14.1

rotter 46A

rots 14.1rotzak 15.2rouw 22rug inl., 7D, 12.1Bruggegraat, ruggestreng 6A, 40-2, 53ruig 6Aruim 9.1, 19, 46C

ruimer 46C

ruim, aangenaam 10.5ruimen 19ruimte achter de toonbank 5ruin 19ruineren 8.1, 39, 43


rukken, snokken 12.1Brund 7D, 46Crundvlees 46Crups 12.1Brusch, risch 7D, 9.1rust 7Drusten 7Druw, hard 9.1ruws 41's avonds inl.'s daags 40, 53's morgens 54's zondags 40sa! 6Asafraan 15.1sakristie 43, 50salade 3, 50santekraam, de hele 42satijn 38, 50Sinterklaas 50scandaleux 16.3schaamte 8.5, 46Cschaap 8.2, 36, 47schaapherder 8.2schaapsboer 51slachthuis 51schaar 9.2, 15.2schaard, scheur 43schaatsen 5schadelijk 8.3schaduw 5, 8.1, 10.3, 15.2, 43schalmei 38schamen 46Cschamfoeteren, kijven 23schamper 4schandaal 5schande 6Aschans 4-schap 5, 51schapenvet 11.5schapulier 42, 50scharmoelie 23scharren 4, 44

schart (jij) 44

scharrend voortschuiven 12.1Bschedel 40scheef 18scheel 8.1-2


scheen (zn.) inl., 8.5scheepswerf 6Ascheer je weg 8.5scheet 9.6B, 12.1Bschelden 22, 36

schold 36scholden 22, 46Cgescholden 36

schelf, hooizolder 7Bschelling 10.1schemeren 11.1schenden 7B

schond (ik) 36geschonden 4, 36

schenkel 7Bschepel 9.6Aschepen (ev.) 9.6Ascheper 9.2, 47scheren 11.1scherfbank, bank waarop stroo gesneden wordt 6Bscherm 7Bscherp 6Ascherp maken 15.1scherpen 6Ascheur 8.5scheuren (ww.) 9.6D-2, 46C-2

scheur (ik) 9.6D, 46Cscheurde 9.6D

scheut, schot 9.6Dschieten 10.4-2, 11.3, 29

schiet (jij) 10.4schiet (gij) 29

schijnen 9.4schijnt 36

schijten 10.4schijven, geld 15.1schil 7B, 10.2schild 7B-2, 36schilder 10.1, 36

schilders 41

schilderen 7Bschilfer 38schilferdeeg 7D


schillen, schelen 22schink, been 7Bschip 9.6Bschobbejak 10.4schoen 23, 39

schoentje 11.5

schoenlapper 6Aschoenmaker inl., 8.3, 23schoffel 12.1B, 43schoft 43schoften 43schokkelen 12.1B, 40schommel 16.2schommelen 12.1B, 16.2, 36schoof, bundel stro 14.1schooien 20schooien 21school 13.1school 15.2school 16.3school 36schoon 2, 16.3, 36, 47, 53

schooner 47schoonste 47

schoonen, sparen 9.4schoor, stut 15.2schoot 16.3schop, schoepe 13.1schoppen 12.1Bschoren 15.2schot 13.2, 16.2schotel, dim. -tje 9.6D, 16.2schouder 22, 36schouw (schoorsteen) 22schouwen 22schraal 15.1schrabben 12.1B, 53schrabsel 53schram 8.3, 8.5schrap 8.1schravelen 5schrede 15.1schreeuwen 8.1, 9.1, 43schreeuwen van de pijn 11.5schreeuwen, bulken 9.6D

schreeuwt (hij) 443


schrijven 46C-2schrijft (jij) 43schreef (ik) 8.5, 46Cschreef (jij, gij) 46Cschreven (wij, zij) 8.5, 46Cgeschreven 8.5

schrikkelijk, kolossaal 6Aschrobben 12.1Bschroef 23schroomen 9.4schudden 7D-2schuim 46Cschuimspaan 15.1schuinsch 18schuitje 12.1Aschuld 10.5, 22schuldig 7D, 46Cschulp 7D-2schup 7Dschuren 13.3schurft 7Dschurgt, kruit (jij) 40schurk 7D, 14.1schutten 7Dschutter 7Dschutterij 7Dschutting 7Dschuur 11.4schuw, bang 9.2, 23, 46CSchweinhund 18scrupuleus 11.5sè! 6A, 6Esedert 8.5, 11.1seffens 6CSegers 11.1seizoen 50sekuur 11.4selderij 6Bsergeant 36sermoon 16.3servet 43service 19sieren 11.3sijsje 17sikkel 11.1, 43Sint 10.2, 36Sint Servaas 43Sint(An)tonius 9.6D


Sinterklaas 36, 43Sinxen 40siroop 36, 41, 43sjees 9.1sjeezen, snel rijden 9.1sjerp 6Asla- of koolplant 14.1slaag krijgen 9.1slaan 11.2, 16.1, 47

sla (ik, jullie) 15.1sloeg 13.1

slaan met de zweep 17slaan, afranselen 41slaan, beuken 9.6Dslaan, kappen 40slaan, kussen 12.1Bslaan, meppen 12.1Bslachter 6Aslachthuis 43slag met de vuist, stoot 12.1Bslager 8.3slak 6Aslang mv. -en 46Cslap 5slapen 9.2, 15.1

slaapt (jij, hij) 11.2

slapste 46Aslecht, bot mes 10.4, 40slechte plekken bij groente en fruit 15.1slechte woning 9.2, 9.4slede 18sleet 9.6Bsleeuw 9.1slempen 6A-2, 8.5sleutel 9.6Dslim 4, 39slim, sluw 11.5slimmerd 40slimmerd, bedrieger 9.1, 15.2slip in een vrouwenrok 9.4slobberen 12.1Bslodderachtig 12.1Bslodderachtige vrouw, sloerie 16.3slokken, lekkernij eten 12.1Bsloot 16.3slot 16.2sluier 18


sluiten 10.4, 29sluit (gij) 29sluit (hij) 10.4sluit (jij) 29sloten (wij) 13.2

slurpen 7D, 10.5, 12.1Bsmachten 46Asmakeloos, walgelijk 9.2smal 5, 46Csmalle gracht tot afvoer van het water langs verkeerswegen 8.5smart 4smarten (ww.) 6B, 14.2smeden (ww.) 8.5smeer 2, 9.6B, 9.6Csmeersel 8.5smelten 6B-3, 7B, 36, 53

smelt (jij) 53

smeren 9.6Bsmerten 41smet 7Bsmetten 7Bsmeuren, smeren 9.6D

smeur (ik) 9.6D

smid 34smid 8.5, 9.6B, 46C

smeden (mv.) 8.5, 46C

smidse 10.1, 43smijten 29smodderen 12.1Bsmokkelen 12.1B, 40smoren 32smout 21smullen 10.5, 40snaak 5snaar 15.1snauwen 21, 23snavel 5, 43, 53snede 8.5sneed (ik) 8.5sneeuw 2, 9.1, 30, 43, 54sneeuwen 19, 30, 43, 54snel opkomen, hard loopen 43snel stappen 39snep 6Bsnerken, knetteren bij het braden 10.5


snijden -gesneden 8.5

snoek, mv. -en 11.5, 13.1snoepen 5, 12.2snoer, mv. -en 11.5, 13.1, 47snoet, gezicht 12.1Bsnood, sneu 9.4snor 12.1Bsnorren, wegkapen 12.1Bsnot 15.2, 16.2snotaap 15.2snuffelen 10.4snuit 23, 43

snuitje, neusje 43

snuiten 10.4snuiven 12.1Bsnul, geesteszwak mensch 10.5snurken 7DSodbrennen 15.2soep 14.1soepkom 19sok 14.1soldaat -je 8.2-2, 15.1soms, misschien 43soms, somtijds 43somwijlen 50soort 16.2, 32soort bijltje 14.1soort gezwel 15.1soort mees 7E,soort riviervis 12.1A, 15.2soort smoutbollen 10.5soort spel 6BSophie 50soppen 14.1spaan 15.1spaar (ik) 46Cspaarpot 16.3spade 13.1Spanje 5, 9.6D, 36, 46C, 51spannen, op touw zetten 6A

spant (jij, hij) 10.2

spartelen 4specie 11.2spek 9.6Bspekbrade, harst 14.2, 16.1


spel 9.6B-2, 46Cspelletje 8.5

spelen (ww.) 8.5, 46Cspenen (ww.) 9.6Asperwer 43speuren 9.6D-2

speur (ik) 9.6D

spichtig 10.1spiegel 11.1, 11.3, 47spier 11.4spin 7Bspinazie 5, 50spinnen 7Bspiritus 7B, 51spits uiteinde 12.1Aspleet (de) 9.6Bspoeden 11.5spoel 13.1spoelen 11.5spoelplaats in beek 11.5spoken, kijven 16.3spook 16.3spoor 16.2spoorde 41sport 16.2sport van een stoel 12.1Aspotgoedkoop 8.1spraakzaam 9.2spreeuw 9.1, 43spreken 6Cspreuk 9.6Dspringen 7Bsproet 13.1, 39spruiten 29spuiten 7E, 18spurrie 7D, 40spuwen 19, 30, 43St. Antonius kapel 49St. Jansbessen 39St. Adelheidsboom 14.3staak 8.3staal (van stof) 15.1staal 15.1, 30staan 16.1, 47

staans 16.1sta! 40staat (jij, hij, gij) 15.1, 16.1, 18


stond 10.3, 12.2, 13.1

staander 8.2staart 4stad 5, 8.5, 46A

steden 8.5

stadhuis inl., 43, 49staf voor een keldergat 12.1Astalen (bn.) 8.2stamper 6Astappen 8.1stechelen 6Csteek 9.6B, 11.1steel 9.6B-2, 11.1, 34, 46Csteenkapper 6Asteentje 7Esteigeren 6Csteil 18stekel mv. -s 6A, 9.6B, 11.1steken 6Cstelen inl., 11.1

stalen (wij) 13.2, 47gestolen 16.2

stelt (de) 36stem 7Bstempel 6Aster 4sterk 4, 6A-2, 35sterken 6A

sterkte 6A, 8.5

sterven 10.1sterf (ik) 35sterft (hij) 10.1stierven 46Cgestorven maar nog niet

begraven zijn 14.1stevel, laars 11.1Stevens 11.1Stevensweert 11.1stevig 11.1stichten 43stiefmoeder 12.1Astiefvader 11.3, 12.1A, 43stier 4, 11.3-2stijf zittend kleed, stijf doek 6A


stijfsel 43, 46Cstijgbeugel 40stil 10.1stinken 7B, 12.1B, 16.3Stockheim 12.5stoel, mv. -en 11.5, 13.1stoep 12.2stof (‘poussière’) 12.1B, 22, 37stof (étoffe) 12.1Bstof 53stof 7Dstof, stuiven 12.1Bstok 6B, 44stoken 18stollen 14.1-2stom 46C

stommer 46C

stomp 16.3, 42stomp, mv. -en 10.5stoof, dim. stoofke 8.5, 15.2stoomboot 12.3stoop 16.3stooten 9.4, 16.3stoppelen (mv.) 12.1Bstoppen 14.1stopper 7Dstoren 16.3storm (luiden) 7Dstorm 7Dstorten 14.1, 14.2stotteren 14.1stotteren, aarzelen 12.1Bstouwen,stuwen 22stoven 15.2straat 49straffer 46Astreek 9.6Bstreelen 9.2streelen, lokken 9.2streen 8.1streep 8.1, 9.1stremmen (van melk) 12.1Bstreng 4, 6Astreven 15.1striem, streep 8.5strik 10.1stronkelen 10.5


strontzak 15.2stroo 20, 43strooien 20, 22strook 9.1stroopen 18strop 7D, 14.1strot 16.2struische flinke tes 43stug 7D, 40stuiten 19stuiver 15.1stuk 7Dstuk gebraden spek 4stulp 7D-2sturen 11.4stut onder fruitbomen 14.1suffen 10.5suiker 12.1B, 29suikerbolletje 49sukkelen 10.4-2sulfer 14.1, 43Swinnen 7B't is etens(tijd) 43't is lotens(tijd) 43't is maar zoveel zeggens 15.1't is niet gemeend 15.1't is schoon weertaai 9.1, 17

taais 41

taart 5, 32tada 6Atafel 15.1, 43tak 6Atalie 51talmen 9.6A, 10.5tam 5, 46Ctamelijk 5tanden 46Ctapijt 9.1, 18tarwe 6A, 43te doen 13.1te gauw rijp worden 9.2te geefs = gratis 43te keer gaan 8.1te veel goedheid 43te werk gaan, razen, schreeuwen 18, 46Cte zeil gaan 46Cteef -je 9.4, 11.1


teeken (het) 54teeken (ik) inl., 54teen 9.1, 39teen, wisse 10.1, 43teer (zn.) 4Teeuwen 9.1, 43tegader 5tegel 11.1tegen 9.6A, 54tegen dat 54tegen heug en meug 8.5tegenspreken, krakeelen 6Ctegenwoordig 15.2, 46Cteil 18telen 11.1teljoor, telloor 11.5, 17, 31, 38ten platten lande 36, 46Cteneerste 53tent 36tepel 8.5terdege 8.5terdood 53teren, verteren 9.6A, 46Ctering 9.6Aterrine 50terug 7D, 50tetsen 6Ateugel 19Teunissen 9.6Dteut, marskramer 9.4teutsch, dol 9.4tevergeefs 30thee 11.2thee van bremmenhulzen 8.5Thelen 11.1Theo 9.1Theodoor 18Theodore 13.1Theresia 11.2Theunissen 9.6DThijssen 9.1thuis 18, 43tien 9.1, 11.3tijd 46C

op tijd 50

tijding 19tijk 11.3tijn, waschkuip 19


timmeren 10.1timp 12.1Atin 11.1, 19tin, étain 11.1tinnen 11.1tobbe 14.1tobben, het druk hebben 9.6D, 14.1toch, doch 53tochtig, bronstig 7Dtoe 3, 23toemaat (nagras) 13.1, 39, 51toen 13, 53toen eens 50toen straks = zoo even 50toetakelen 6Atoga 13.1tong mv. -en 40, 46CTongerloo 15.2, 38-tonig 9.6Dtonken 12.1Btonnetje 10.5, 36toog(bank) 13.1toon 16.3toonbank 5toonen 18, 46Ctoot 18tooveren 22, 43top (van boomen) 12.1Btop (van vingers) 12.1Btoren, -tje 8.5, 16.2tortelduif 14.1tot 14.3, 29tour, beurt 16.3tour, kunstgreep 16.3touw 22traag 9.2, 40tragelen 15.2tralie -tje 5, 8.3-2trammetje 6Atrappelen 9.6A, 10.1tred 8.1, 9.6B-2, 9.6Ctrede 8.5, 9.6Btreden -

getreden 16.2

treem mv. -en inl., 46Ctreem, dunne dwarsbalk 8.5treffen 6B, 46A

tref (ik) 46A


trein 17trek in iets hebben 14.1trekken 6B-2, 7B

trek (ik) 54trok 14.1trokken 46Atrok, zwoegde (ik) 10.4getrokken 14.1

treur 8.5, 9.6Dtreuren 9.6D, 11.5treurwilg 9.6Dtroef 23, 39, 43troep 12.1Btrog, mv. troggen 8.5, 16.2troon -tje 9.4, 16.3troosten 9.4tros 14.1trouw (zn.) 22trouw (bn.) 22trouwen, huwen 22Truitje 18trut 10.5truweel 12.1Btuffen, spuwen 10.5tuin, haag 23tuischen, ruilen, hoetelen 23tuit van eene kan 18tuit, blikken kan 18turf 7D, 14.1tusschen 7B, 7Dtusschenwerpsel van spijt 36tuut!, lokroep voor hoenders 9.4twaalf 6Atwee 9.1-2twee dagen 54twee eieren tegen elkaar slaan om te zien welke schaal het eerste breekt 10.1tweede 41tweeën 9.1tweeling 9.1tweernen, twijnen 8.5, 39twijfelaar 13.1twintig 10.2u 12.1Buchteren 10.4uier 46Cuil inl.uit 2, 33


uit de weg 46Cuit en 53uit huis 46Cuit mij 50uit zijn lood geslagen 10.5uitdrager 8.3uiteen 50-2uiteinde der zweepkoord 15.2uiterste 7D, 10.4, 19, 53uiteten 53uitgelaten te werk gaan 8.1uitgelaten te werk gaan, balkeneren 8.5uitglijden 4, 17uithollen 15.2uitnodigen 34, 33uitrafelen 8.3uitvaart 35uiwas, gezwel op wortels van planten 16.3uur -tje 11.4, 13.3uw 13.3vaal 5-2, 8.1

vale 44

vaardig, klaar 8.3, 8.5, 41, 46Cvaart 5, 32vaas 15.1vadem (ik) 46Cvadem 5, 46C-2vader 2, 41vak 5val (de) 44vale, bonte koe 8.3valies 50-2valk 21Valkenswaard 9.6Avallei 18vallen 10.5, 46B, 53

val (ik) 46Bvalt (jij, hij) 10.2, 36, 53viel 2, 11.3, 13.1viel, vielen 47, 48

van 5, 53van a tot z 15.2van beide kanten 43van binnen bekleeden 13.1van dat 50van de ratten beneukt 9.6Dvan den gelde 46C


van den weg 53van doen 13.1van verre 4van weerskanten 43vandaag inl. 44, 46C, 54vandaag plukken 53Vandeursen, -zen 9.6D, 11.5vandoen 50vangen -

ving 40

varen 11.2vaar (ik) 46Cvoer (hij) 13.1voeren 11.5

varken, mv. -s 6A-3, 7D, 16.3, 51varkenskot 16.2varkensstaart 43varkensvet 8.1vastenavond 5, 53vatten -

vatte 36gevat 36

vazel voeder 5vazel, vet 53vechten -

vochten 46A

vechter 46Avechtersbaas 15.2vedel 11.1, 40, 43veder 8.1, 30, 46Cvee 9.1veearts 5, 32veel 7B, 8.5, 11.1veel en veel te veel 43veel geloops 43veel omhaal maken 5veer (het) 9.6A, 46Cveerdel 9.1veertien 9.1, 11.3veertiendaagsch loon 39veertig 9.1-2, 11.3, 43vegen 8.1, 9.6A

veegde 46Cgeveegd 46C


vel, mv. -len 41, 46Cveld mv. -en 36-2, 41veldwachter 15.2velours 16.3velourskatoen 16.3ven 7Bvenkel 7C, 10.2venster 7C, 10.2vensterblinde 11.4vent 6A-2. 36ver 4, 15.1

verder 15.2

verantwoordelijk zijn voor de onkosten op het gerechtshof 15.2verbergt (jij) 40verbonden met messing en groef 10.5verborgen (wij) 46Cverbrand blauw doek 5verbrand uiteinde eener wiek 12.1Bverdedigen 8.3, 40verdelgen 7B, 40verdoemen 12.2, 13.1verdorren 14.1, 14.2verdrieten 11.3verduiveld! 7Dverdullen 7Dverdwaald 15.2verdwenen 8.5vereffenen 7Cverf 6A, 43verfommelen 17vergadering 8.3vergadering van twee stukken hout 8.3vergankelijk 6Avergeetachtig zijn 15.2vergeten 6Cvergiettest 19verhandelen 41verheven 9.6Averkartelen 4verkeerd 8.1verklaren 9.2verklikken 5verklikker 15.2verkolen, glimmen 8.5verkouden 7B, 7Dverkwisten 10.1verlagen 9.2verlegen 9.6D


verlegen, kniezerig 9.6Dverlept 6Averlies (het) 19verliezen 2, 11.3

verliest 19

verloochenen 16.3vermaard 5vermicelli 43vermijden 19vermolmen 14.1, 39vermoorden 15.2, 32, 41

vermoord (ik) 46C

vernederen 11.1verneuken 9.6Dverneuteld, ineengedrongen 9.6Dvernielen 8.1vernis 43vernuftig 4, 6A, 43verorberen 8.1vers (zn.) 4

versje 4

versch 14.2, 38verschansen 4verschot, lumbago 16.2verschrompelde vrucht 14.1verschrompelen 12.1Bverslagen, beteuterd 9.6Averslappen 8.1versmoren 15.2verspillen 10.1verstandig 6A, 36verteren 8.1vertinsel, verlaksel 9.4vervaard 9.2vervallen na een ziekte 16.2vervalschen 7Bverven 6A

verft (hij) 43

verwaand 5verworden 16.2verzenen 4, 32, 43, 46Averzinnen 7Bverzwaren 9.2vesper 6Bvest 11.2


vet 7E, 29, 46Aveter 8.1veulen 9.6DVictor 43vier 9.1vieren 11.4vies 16.3vijftig 43vijl 10.4vijlen (ww.) 10.4vijsten, schijten 12.1Bvijver 19, 46Cvilder 41villen 10.1vilt 7B, 10.1, 36vin 7B-2vinden 7B, 36, 46B, 48

vindt (jij) 36vonden 46C

vinger 10.1vinnig 7Bviolier 43vledermuis 43viool; viooltje 16.3, 43visch 7B, 43visch en vleesch 53vischtraan 15.1vlaag 15.1vlaaitje 8.3vlade 8.3, 24vlak 5vlas rooten 16.3vlasschen, van vlas 6Avlecht 7Cvleermuis 8.1vlegel 9.6Avleien 6A, 11.2, 16.3vlerk 6A, 7Cvleug 8.5vleugel 2, 8.5vliegen 11.3

vliegt 19vlogen 13.2gevlogen 46C

vliem 11.3vlier 30, 43vlierboom 11.3


vlierhout 9.6B, 9.6D, 38vliesje 11.3vlim 7Bvloeken 13.1vloer 16.3vlok, sneeuwvlok 14.1vloo 20, 43

vlooitje 9.4

vlot, stromend 16.2vlucht 7D, 10.5vlucht vogelen, troep, schaar 10.5vluchten (ww.) 10.5vlug (van jonge vogeltjes) 40vlug, levendig 14.1, 40vlugge jongen, rakker 7Dvlugge persoon 12.1Bvocht 14.3vochtig 7D, 14.3, 29vodde 14.1voeden 13.1, 24

voedt (gij) 36

voeder 30, 47voederen 13.1voegen 11.5voelen 11.5, 47

gevoeld 47

voet, mv. -en 11.5vogel, mv. vogels 2, 9.6D, 46Cvol 14.1, 46C-2, 47

voller 46C

volgen 14.1, 22volk, -je 18, 22voogd, momboor 12.1Avoor (bw.) 8.5voor (vz.) 8.3, 8.5, 9.6Dvoor den dag komen 14.2voor mij 50voor niet 8.1voor zoo ver als 4voorder 12.1Bvoormaag 14.1voornaam 9.2voorover 50voorschoot 7D, 14.1, 51voorschot 51


voorste 8.5voort 12.1B, 15.2vooruitstreven in de handel 15.1voorwaar 16.1voorzaten 9.2voos 16.3vorderen 12.1B, 15.2vore (de) 14.1, 15.2vork 7D, 14.1vormen 7Dvorst, nok 14.2vorst, vriezen 8.5, 9.6D, 32vos 14.1Vosheide 49vouw 21vragen -

vraagt (jij) 40vroeg (hij) 13.1vroeg, vroegen 47

vrede 7B, 8.5, 11.1, 30vreemd 46Cvreemde (zn.) 8.5vreemd aandoen 9.2, 15.1vrek 6B, 8.1vrekkig 8.1vreugd 8.5vriendelijk 41vriezen 11.3, 47vrijage 43Vrijthof 16.2, 19, 43, 51vroeg 11.5vroeg 40Vroenhoven 16.3vrouw mv. -en 3, 19, 22, 46Cvrouwenborst, moeder 6Avrouwmensch 51vrucht 7D, 10.5vrucht van den eglantier 15.1vrucht van den spilboom 43vuil 46C-2

vuile (een) 46Cvuiler (comp.) 41, 46Cvuilste 46C

vuil, lui 14.1vuilblik, blik 9.6BVuldersbeek 14.1vullen 7D


vuur 11.4, 46C(vuur)stoken 16.2waaien 17Waal 5Waals 5, 6Awaar (bn.) 15.1waar (bw.) 16.1, 38, 47, 53, 54waar (zn.) 46Cwaar is het 54waarachtig 37, 43, 49, 50-2waard 8.1waarde 8.5waarheid 51waarom 47waarom... 19wafel 15.1, 43wagen -tje 8.3-2wagen, rijtuig of om het even welk voorwerp dat in slechten toestand is 40wagenmaker 6Awakker 46Awalgelijk 39walmend rooken, slecht branden 15.1walmende rook 15.1wambuis, vest -je 17, 21wand mv. -en 6A, 36wandel 46Cwandelen 41, 46Cwandelstok 16.1wanneer 9.1, 23, 38wapen 15.1warm 6A, 35

warme 35warmer 35

warmen 6A, 46Cwarmte 6Awarren 4, 44

wart (jij) 44

was (zn.) 6Awas het 5waschvrouw 6A, 51, 54wasem 15.1, 15.2, 43, 46Cwaste (‘reinigde’) 12.2waste (‘groeide’) 12.2wat 5, 6A, 8.1, 19, 34, 53, 54wat? 6A, 53wat belieft? 41, 42, 53wat gij 53


wat ik 5wat is 41, 53wat liefs 43wat mag dat betekenen 19wat u 5wat voor 37wat voor een 41, 53water troebel maken 11.5water zonder bijmengsel 9.2water, beek 15.1waterhagedis 40waterhagedis met zwarten rug en rooden buik 43waterjuffertje 9.4wauwelen 5we 54weder (‘tegen’) 8.5, 46Cweder 41weder (‘opnieuw’) 8.1, 11.1, 46Cwederpijn 8.5weduwe 11.1, 43weduwman 11.1, 43weduwnaar 11.1weduwvrouw 11.1wee 9.1weefgetouw 22weeghaak met veer, ponder 10.5weegschaal 15.1week (zn.) 8.1week 2weekgeld, prêt 11.2weelde 8.5, 36, 46Cweelderig, pralend 6Bweer 30weer niet 50weer, knook in het hout 9.6Aweerd, weideland op de oevers van de Maas 9.6AWeert 9.6Aweerwolf 8.1wees(kind) 9.1, 11.1weet (de) 9.6Bweg inl., 8.1, 15.2, 34

wegen (mv.) inl.

weg! 8.1weg, vort 12.1Bwegen 15.1wegge, witbrood 7Bwegmoffelen 12.1Bwegvliegen 12.1B


wei, hui 18weide 3, 18weiden (ww.) 46Cweidsch 17weinig 9.1weitasch 6Awelk 7B, 37welkom 10.1, 12.1A, 13.1, 15.2wellen, koken 6B-2wellen, rollen 6Bwemelen 11.1wenkbrauw 21, 22wenken 7Bwenschen 7Bwereld 8.1weren (ww.) 8.5, 9.6A, 46C-2

weer (ik) 46Cweert (jij, hij, gij) 46Cweerde, geweerd 9.6A, 46Cgeweerd 32

werf 41werk 6Bwerken 7B, 35werkhuis 43werktuig bij beugelspel 8.3werkzaam 53wervel 7Bwerven 6B-2wesp 39, 43westen 7Cwet 7B-2weten 7E, 9.6B, 29

weet (gij) 7B, 29wist 41

weven 11.1wever 9.6A, 46Cwezel 11.1wezen 8.1wicht inl., 7B-2wicht, meisje 9.6Cwie 54wie ook 52wieden 8.1, 9.6C, 40wieg 11.1wiek 11.3wiens 8.1wij 8.1, 43, 54


wij hem 54wijd, ver 41, 46C, 47

wijde 19wijder 46C

wijden 9.1, 19wijfje van dieren 41wijfje van kleinere vogels 12.1Bwijnbessen 42wijngaard 10.4, 39wijselijk 35Wijshagen 16.3, 36wijsneus 16.2wijze (de) 46Bwijzen 46Cwijzer van klok (de) 46Cwijzer, die wijst (de) 46Cwild 10.1Wilhelm(us) 38, 43-2Wilhelmine 43Willem 39willen 10.1windel 7B, 36winden (ww.) 7B-2, 36wingerd 51winnen 7B, 46B-2, 48

wint (hij, gij) 36wint laat 36wonnen (wij) 46B, 48gewonnen 46B

winter 7Bwip 10.1wippen 12.1Bwisch, bundel stroo 7B-2wisschen 7B, 10.1wissel 10.1wit (bn., zn.) 10.4

witte 54

wit paard, witkop 7Bwoelig 13.1woensdag 13.1, 30, 40woest, ruim 11.5wol 7D, 14.1wolf 22wolk, -je 18, 22

wolken 35


wollen (bn.) 7D, 8.5wollevlokken 14.1wonder 41wonen 16.2, 46Cwoord, dim. -je 8.5, 14.2, 16.2worden 8.1, 41

wordt (jij, hij) 8.5, 11.1, 32werd, werden 2, 13.2, 32, 41-2geworden 8.1, 16.2

worm 7D, 8.1, 14.1worst 14.1worstebroodje 7Bworstelen 14.2wortel 14.1wortel, peen 16.3wraak 5wrak 40wrange d.i. konijnenpijp 43wreed 9.1wreef 19, 40wreken 8.1wrijven 43wringen 7B, 43wroeten 11.5wrong 40wtering 9.6Awurgen 7DWychmael 14.3zaad 15.1zaad laten vallen 10.5zaag 8.1zaaien 17zaak 5-zaam 5, 51, 53zacht 14.3, 15.1zacht gekookt 14.3zachtjes, zoetjes 19zachtjes rollen 10.5zadel 5, 30, 41, 46Czak 6Azak, tasch 5zakdoek 10.1zal hij komen 53zalig 9.2-zalig 9.6Azaliger 9.2zalm 21zanger 46C


zaniken 5zat 5, 16.2

zatte 41

zaterdag 15.1ze 54zedig 11.1zee 9.1zee in 52zee over 52zeef, zift 8.5, 9.6Bzeemeermin 10.2zeemleder 9.2zeep 9.1zeepsop 9.4zeer (bw.) inl., 9.1zeer goed 16.2zeer snel, fluks 8.5zeg eens! 43zegel 9.6B, 11.1zegen (de) 54zegenen 8.1, 38, 39zeggen 40, 43

zegt (hij) 8.5, 40-2zegt het 40zei 53, 41zeiden 46A

zeiken 15.1zeil 18zeis 10.1, 18, 39zeker 9.6Bzelden 6Bzelden bevredigd, lastig 9.6Bzelf 6Bzelfde 54zemelen 9.6Bzemelknooper 9.6Azenden 36, 46Czengen (een hoen e.d.) 10.5zenuw 8.5, 9.6B, 43

zenuwen 43

zenuwachtig worden 10.1zes 7Czestien 7Czestig 7C, 9.6Azetten 5

zetten (v.t.) 46A


zeug mv. -en 8.5, 13.2, 16.2, 46C-3zeven 9.6B, 11.1zeven, ziften 8.5zich 37zich afbeulen 16.2zich beknoeien, vuil maken 24zich bukken 14.1zich getroosten 9.4zich het vel verschrompelen door ergens langs te wrijven 22zich moeite geven, zich afmatten 17zich niets aantrekken van 9.2zich te buiten gaan bij om het even welke handeling 24zie! 43ziedaar 9.1, 38ziek 47ziekelijk 6Aziekelijk zijn, verwelken 9.6Dziel 9.1, 11.3zien 9.1, 11.3, 42, 47

zien (te) 16.1zag (jij, hij) 15.1zag, zagen 16.1zagen (wij) 47gezien 9.1, 11.3, 47

zienu 9.1zijde 19zijgen 40zijn (vnw.) 50, 53zijn (ww.) 11.3

ben (ik) 46Cben je 7Bbent (jij) 7Bwees! 43zij (sb.) 18ware 9.2waren (wij) 13.2, 47was (jij, hij) 9.2, 15.1was, waren 16.1

zijn profijt zoeken waar het niet te vinden is 16.2zilver 10.1zilversmid 35zingen 7B, 40, 46C

zong 40, 46C

zingen van kokend water 12.1Azinger 46C


zink 7Bzinken 7B-2zitten 5, 10.1, 46A

zit (hij) 2zat (jij, hij) 15.1zat, zaten 16.1, 47

zoeken 11.5, 47zocht 12.2, 41, 53zochten 46A

zoet 11.5, 13.1, 47zolder 7D, 14.1-2, 15.2zomp 12.1Azon 2, 6Azondag 7B, 51zonde 10.5zonder 46Czoo 16.3zoo 54zoo eruit 53zoo flauw als water 9.2zoo hem 54zoo iets 52zóó na 50zoo ooit 52zool 15.2zoon 13.2zoon 16.2zoon 46Czoon, mv. zoons 8.5

zonen 46C

zoona 50zorg 7D, 32zot 16.2zou ooit 52zout 17zoute oprisping 15.2zoveel zeggens 43-zucht 10.5zuchten 10.4, 43zuiden 41zuigen 12.1B-2, 40

gezogen 16.2

zuinig 19zuipen inl.

zoop (v.t.) 16.2


zuiver 19zuiver water 15.2zulk 7Bzullen 10.5, 46B

zal 46C

zure kers, morel 6Bzuring, zurkel 10.4, 38zuster 7C, 10.5zuur 8.5, 13.3zuurachtig 9.4zwaar 15.1

zwaarder 41

zwaard (Schwarte) 43zwaard 5, 8.1zwaarte 9.2zwagerse, vrouw van den zwager 9.2zwak, tenger 9.2zwaluw 5, 41, 43-2, 46Czwart 4zwarte waterhagedis 8.5zwartsel 53zwavel 40zwavelstokje 9.6B, 40zweep (met de ~ slaan) 2zweep 9.1, 10.1, 15.2zweeten 29

zweet (ik) 46C

zwelgen 6B-3, 7Bzwellen 6B-2, 16.2zwemmen 7B, 46B

zwommen 46Bgezwommen 46B

zweren 9.6A, 11.1, 11.2zwoer 13.1gezworen 16.2

zwerm 6A-2zwermen 6Azwerven 6B-2zweten 7Ezwetsen 6Azweven 8.1zwijn 18zwingel 7B


zwoegen 13.1zwoord 16.2


Grammatica van het dialect van Bree · 2016-03-07 · Vocalisering 158 31 van Medeklinkers V....

Documents

Transcript of Grammatica van het dialect van Bree · 2016-03-07 · Vocalisering 158 31 van Medeklinkers V....