GESCHIEDENIS11/wrv ge5chiedeni5rnaqazine.n laaÍganq 47.janJeb 2012'nÍ. 1

:I.

De wildwestjarenvan de bioscoop

De nalatenschap van filmpionier Jean Desmet (1875-1956)

De bioscoop was eind 19de eeuw een rondreizend kermisvermaak. Pas vanafca 1910 werden films vertoond in vaste theaters met een internationaal aanbod.

Een van de pioniers in deze ontwikkeling was Jean Desmet. Hij begon in 1896 als

kermisexploitant en werkte zich op tot eigenaar van een bioscoopimperium en

een van de eerste Nederlandse filmdistributeurs. Desmets omvangrijke en unieke

nalatenschap - films, reclamemateriaal en een compleet bedrijfsarchief - is

onlangs opgenomen in het Memory of the World Register van Unesco.

IVO BLOM

klassleke filDrs cn rcgisscurs ra:LkL€

€rdoor in ecn nije\al. FilmhisroÍicir{istennameiijk hclemaal niet van hetbestaan van Fn li mdle. D€ Íilm wasna t9l5 ccnvoudi${êg vergeten. tn dat\\'as nogniet rlles- Dê fil1lrbleekondefde€lvan ccnveel grotere collectie. Hetgingom zo'n900 flln1s uit dejar€ntienvan dc 2(hte eeuw, aÍkomstig LLirlrankrijk, Iialiè, Duitsland, Denemarken, deVcrcnigde Staten en Lng€land, maardaar neeÍ.1 nie t bewaard geblevcn.Vcel films waren niet m€er gezien snrdsde eersie rer|onlng.Dezebijzondere nlms hoorden tot dcDalatenschap van filmdistributcur cnbioscoopeigenaar Jean Desmet (1875

19561, die koÍr voor en tijdens dc EersteWêreldoorlog aciiefwas gcwccst in denlmv€rlmur. Een jaar na zijn dood gingzijn nalatenschap n aar hct Nederlandsfilmmuseum ln Amstcrdam [tegênNo ordig onderd eel van EyE Filminsti

n 1986lv€rd nr hetltaliaans€I'ord€nonc dc film F,rdl trdle{1915) vcrtooDd op hét intefnari'onaLe fcsri\al vo or de zwijgend€lilm. Dc gelestigde canon van

zeli, naar ook hct bijbehoreude recla-menlatcriaal cn hetvolledige bedrijls-archiei Hct Filmnuseum l<fteg dLLS ookde conrextvan de filmcollectiê, die laakbij schenkingcn ontbreekt.Vanaf dc jaren tachtig restauÍeeÍde herlilrnmuscurn de films en vertoondezc in binnen en buitenlarld. f€íival-programmeurs, fi lmarchi!arissen enfi lmNeteDschappeÍs dÍonlden naar Nedcrland om de schauen te bekjken. Ervo lgden retnrspectie!en en p ublicatiesoverde roege Duilse en ltaliaanse Íiln,vergeteD filmmaatschappijen alsVitagraph enEclairen genres als devroegewestem en !Íoeg€ non-Íictiefilrns. Hctbeel.lvan vÍoege period€van de fihngcschiedeois veranderde ef d€Íiniticf door:Dat de Desme t- collectie internaiionaalopzien baard€, hadmedete makcn methet teit dat het om disrributiekopicdngaa{. Dit $'il zeggen dat dc Dcsmct filmsin tegenÍellingtot de mccr gangbarenegatievencollectics van filrnDiaatschappijen ook de voor de\.ertoDirlgbedoelde ldeur?ro ccssen als tinting,roning en inkl€uring bclatten. DntveêL

t Jean Dermet omÍreeks 1915.

tuur Ned€rland). Dczc schenking ('aszeerwelkom, omdat er van de vroegeperiode van dc fi lmgeschiedenis veelverloren is gegaan. Boven.lien o vaLte

de Desmet collcctie niet alleen defrlms

lnpàqulrl pLn.troI Uàlrurq êprarsrrprorss.](xd uà IàànÍêuodaà àpràorlJ

.!usnpumru êc rrê:urjrêdêq ua stê8êr:trr.i\30u u.ru\\ r. uà u

.tD.rj9o! rsàoui rnnl lnrrqu ê(I \nraJrsoz rp uE.! unruLrêtràP àtsràê tàrl NruJu'r rp uD^ uJ.'P{1s.1\pp\\, êP Lir plêriN

3Dnqr4srPut4 Jp uPn Plo.q tpuà.\àlUJJ lpr ut 8ur trurczr.r r.u+rc êo

uJ.rort irc|DPuru.. nli ràuirL.unuq r0p uJJsrrRiu qtrrz sr..t.lrqri_-uaral1 rÈp pÍu rp.ror\ rJq.rDDt\t uipr.j\

llèSuIriNo surtu Joq rDDu ).ozr.puour^ ,tsèrarur uDillnrl, rp lo

-sÈ allrfpoldrrtrl rèur ra\rDp trrtrruo.!Dr.qJo nolu|tf èp èDnquls'putL4 rs'u

lrarpuè\os ua,raLq33 uÍrz p.rDfr\Jqrasnlulutrr uauurq èqruD(l rzJp u' uJ^'àrrl.r'rsJIrrpèq ê1or3 3 ru rJr\ .rJ l! p.roo p

stàêt rlroI trc LrsootrDlr,llrar pllrêtÍ'rl nrll a7êP uaqqaq rruols'qulr,l

'ànnqlrsrprutn anro.r^ apnr\ uàrràdsx art.\-rIlIouorè-ta rrrDuuêp !ê ptárêNutu êràor.\ ap uÈi\ ptàrq

NnorrêHspràqIP { uà SrDaIo^ rrrè roo^n:rqsuÍo sr n. rorras aTrp rrr urr:rEz

Ínaïï ur 0I6 ïpuOJ ua,Ielvl edoJng U[

swlE alle ueÁ %08 toI

PtJz srlJtrtr.'! )Ltr u.oz .PIààLNuoodurrliuJrltrus ur qtrrzclrorBsd.orà.1

à3uof u3r Joq tfrrrnttrrzur UeeuJ.rqtriesltup.q rrq uJ p5rpuo).3up! u.prr,{

slLlluap 3o\ uJ 'z

r! 0 t tccr.'Jl. urJurltr..r]a\'uJ3r:rz uJprlrS,Nr.J u.. sr.)êoz

èqdoorsoq ro$rJrz JÍ :rtns.lEtrsptuuo.,s (J3 s' rurJLtor r(1rc^trb s.rnqtr

-orq uè uan3Ítrqrorlils srururr.r8orcl's,ororurlu 00r sJqruÍu 0002 u,oz Jz

t'?puro sruèpêntrsê3urL4 3p.ro.ir )ÍLr-nuNtêqIoo sr ê'rr3ltor rirusJo r(t

rnoulelS uêêc

'uèrÈr\ prnêl)a8rdornl rÍ suqu êltp rrÈ1o/ó08 ror 0l u,oznrp Itnêpmp .r)I'rrur arrrê or-larnsêc.

êo mersnro slr\l surtu ênaor^êpurlrqior urf r(4.pu pnor8 do rPp ptaaqrr rreNTtarl ta irrnratrloorls \rêrÈ,r\n.l) nlreqILnqu.f uêrflap tllr suru

urepràlol u u.sreJPuàu ) ràusècupàf up^.o.n. q aFr^ar5j.. rp rooi.LF,llv f

\en, bjoscopen en disl budckanrorcnoni!'lkkelden 7i.h mz.ndsn.:l j tilms\,erden geèrpo(c.rd cn in vclc landcnvcrroond.Ic zou dit kunncD zien als

ccn iiocgc vornr \.an globalc clrhuur

^ls ccn \.a. dc (jstcn in \e.leflaDd zag

DcsDrct hicf goudo kanscn, en greep

Imperiumlean (lduad ferdiland Théo do rcDesnrer wer.l geborenin ltelles {Llseuel Du behorend bijlrer llooldsLedelijk(leNestBrussel, maargfoeide op Ír l)enBosch. Rond zijn achttiende overLeclerbirlren een jaar zijJr beicl€ ouders. zijlleretr ze\,en kirldÊren acht€r, !,oor wieJean als oudsie zoonvooraaf Drocslzorgen. llij gnrg de kosr vefdicncn op

toniugen te bestenunen. NlilaÍr 190!opende Desrret de Cir\erna |aÍisier leRotrerdarn. eeo jaarlaLef d€ Cirernat'arisi€rr ir Amslerdam. i\mÍerdan]wÊrdhet ho oldk\rartier r,an zijn groeiend€ imperiLLm me ,asre bioscopenitt dilerse sr€den:l'arisien en lto\'alin Ro t rerdam, l']arisi€r, l)e NÍ!flen lralace inAnrsr€rdanr en !,erdeft,arisieJr in È-ifdhovcn, Dcltia if Dcltl.Bellanr_v in \lisslngcn, funcrsfoorrschBioscoopthcarcr in

^mclsJbo't cn

Palac€ lf BussLrDr. Soms war.n hcrorrrgcnomcn bioscopcn, \.okd .rigcninitiaii€!enr sonr5 omgcbouwdc.afazalcn, maar ook diksijls nnanvbou(,door gcrcnoDrmccfdc afchitcctcn.Vaak st{rldc lcan fairiliele.len aaD als

ÀaLrgezieLr N edeÍland rà u\! Êlijkseen lilrnnr.LLrsri ie ha.l. nroeslefde lilms !oor DesJreis bioscopeivan cldc'5 komcn. Nrjrar l9l0rifhrlc hlj daa'ioc hcl I'Íc'nalionaal Film \''c'1NLrr cf\trkoopkafloor lcar DcsDrcl op Dil blcckLrirc'rsl 1ri n Ígclcf d. I an!,an kclijkko.hl hij in DL'irsland .ornplci.p!kkclior nnri ko'tc tilms uirvcrschill.nrlt: LiDdrir or in r.ischillcndr gcnrcs. HijlcrtooDde diekant cn khar in zijn.:igcn biírscopcn cn trnuuroc zr ooor aan 0efdcn.n).D.1c lnDg. spe.lfilm rondI9l1 doorbrdk cn zo$elDesDretsklantcn nl, hijzetf kritischef if ercLen.

brak Desnet met deze t$eecLehandsaar open en selectee e hij\ooíaanzitrt ieu\!e firrrs zell:

de kennis mcl rilfactics di. ÍrtdsgroteflN'erdenr draaiofgcls, Ír fad laDavonlLNr ccn lobogan (hogc spirnnlglljbaarl \r'ar af I 90íj prcsoridrrdc hijThchnp.rialBiír,.rcn van dc mooiste ennrccsl hrÍucL'7c r.i7cnd.r bioscop.n vandic tijd.D.volijcndc siap rvas de vaste bioscoop Het elektricireitslt€r\!eÍkgÍreide en het Ne dus relatieteen\1ru.lis en .laardo or linanci€€laantrel<lehikoD een zad \,.,oÍ illmveÍ-

i Thè Í\poÍà B o, dÊ rlde.de kêfnr rb or.ooprài lÊàn DÊrmet, omÍreeks 1910.

leatrDeÍnet $as nieL de enige diÊo\ersrapte naarde \'aÍe bioscoop, alhooÍd€ hij tot de pioniers. Nlaar hijlN'aslangÊ lijd wel bijna de efigc in Ncderland die ook Íilmlerhurfdcf \'.rd.Begjn jaren tief í'arcn hicr slcchrs ccD

handvol diÍribLrteu'ls acricl.

De marlt kencLe rond 1910 nog lieensrenzen !oor de liirlrlefhuu en!erkoop. DeÍnetkocht ergetrs een

nlrnkopie erm.,chr ef \er\,olgerN meed.,en { at hij !!ilde:zÊU \er(onei ofreeÍ door\eÍhuren.ln de jaren hier|avemfderde diL lloor de i'rlroduÍie vanlange speelÍillns \\,erd hei alleenrechlloor lilns geÍrtrod!ceerdt diÍribUieurs kochter nu vaf de levcrancic'sook Iel alleenverhuLrrechl loof 7Ir nnlDr onr dc cofcllncnlic Lrir lc schakclcn. Dclcrh.rfdc's kondcn dirallccf f..ht $ccr dooNcrkot.n a.nbios.oophoud.rs, zodat dic hiÍ rcchtop dc ccrslc vcrroning kondcn kopor.Dir Lr.t.kcnd. d. gcboo't(. van twcctc.onrcncn dic nog sÍtls bcLangiijkzijn in dc fihn$rrcL.l: dc filnrreniÈrr.r h.:t g.icr.r{rn van gnÍe gelcltredragcn, wnardoor hrt mogelijk ilercL oDdurc Írrr.n aan te nemen ofkostbarespcktakelfihnstenakeD.

SpoorwêgenDesnernraalte deel rir \an eeninterlrationaal nelNerkYar ÍilnrdistriLrLrteurs die pÍoli reer.len \,an her lèildal.lÊ tilors f og

^r'ijgef d lLafcn. lrihÍs

ui1 allerlÊi landen ko'1def zonder !ecLprobleirren de heleÍ'cfcld doorgcsIurlftl !'orden. l )it had deels lc DrakcnDrei de min oínrcc] r'fivcrsci. inh.rd.l)c panronrinr. \rn dc ThiJgcndc filrn\€s ccn b{:cldtadl dic inicrnati.nrdalLr.ilfcpcn i\,crd, al gaï nu plaaisclijkiia nru7i.:k or.xplicatir ccn eigcninlcrpcraic aan hct lc'haal cn.lc

l.r-i;

"ery

lrelr,-ê.rqsrartnSrurp ur n lsr..\t?) rp n tssnrqpÈIju

Jp puor ua .lo 'ipDls rp ut:\ [|r]ru.rl.rt ur spêêrs 3.)u.rccu 3.\\ ràp.rJr

lDr\ u.nr7 uêlualrn:ruo. ulz rrortrlslur.Dar:l tèrI lru,\ puDlqÈ Llrosliêèts

uar do )frDuàr$ar\ Jp (È. rèursê(luÈêI ulj.uDnl 1êq 3Dt trEPràrsrrrYr{ uouD}S ssor') lulrrL|J IqEu proU

ssorl:ur.r!rt:) uê ràans I nop.rp-.\r tuoruè do u.()lur) ap u lz urpuo.I ul

'uoDDls r8ruHDIÍrtaB rJq tr.t nlrrp'ê[rnnlr'.'pJrrl êt uÈr utn.uu.r r,o7se1{ uÍrtra8 u] uêIlortrr,\ puÈtslnc

ua pu!t.rJpèN rrêrèpuIrDt]\ uruu.uràrl Jrrr{uli Ll()ntlsproor\l proNnp àrN5 raq aei.r..\ t.irrtr'Uritrut\ èrl

LlJopïl rÈt\ rqdtopyprÈ \rLnoa i34)

(r_ r6 t) rtarn.! ip,.Átatqql !àL0r6rl r!rf ,)'i9r6|3/rru,rpro! (arrrrt13,r!41

Pftrurràpàràq rppu uè^oq uÈ1,r!r]l; r.p!ilu 1u?^ u.aorsoq u zu,apL..!rÀr.u6à(:t:ptu g1í ! r pa.q.6lerà 1 Lè,p/irnJ)tu rÈÈu!N !Èi1zL'r. u 5u qà6è.r^ ;èirppleplroorrouEc !ÈèTríàrr't 45 pu q uÉÀtà qrrqrèH g

Iooilur3.n.p rlfr u onDIêrtf q rsrp

Iàai uêruz t.ssnrfl uI'srL{trgl! spoz Lra-rrèlnu.ruÈl:ràr êiirr c,\ tIl) urlr.rr)rlnrp trr uiilupêqauLpJ.l\ê,sriouDrsÍrarl uDf, prèp rr,ular .rrtr l(Íni rrarDr\

uê rInrq rp u' rella Írq s,curu êsranrpêf uÈ,\ tir.'onnr) àp lrêrDz uJfêrs êlor3

rp rt àurtrDulr.lir uêJrDrSJtJl uooJ;Lr1 u urèl3otouq..t êurJpouàpuÈ\r)Il*u'êr p.rr$ )jrnrqajj dotor hqinfÍ'srnr(] LLr stJ;uf, rnx I uJl.rïàpmq

r'.'p.p u rrEÈpr8 u.pràs ètDZ !.r.1or$trI.r+r1 u' s.!uuulloi(Iurtu uÈrLJss'r! iàsIrrrètètr\JJ.N sllà7 su'os u.l

ês)r'LJ)r1\ àp do rptJJ.lsur àrpltrstt'.'poq rrLr.DUJà uar lor oo êprêolq t.p

-uxqulu rc rrapror\ u.plÍr)l plapu0rl-rèr sr.u.3 uà UàÍrddÈqrsr*rrr \rapucl

oLt! u|.\ sruln lDD$ lrputxtllqq uD.\

D.uuJtr lor plè))'r\ruo rotro.'ptr.rà.\\êrsrJl rp Írl puolcroo\ êp uDc rt.17

uapp.q uêPlJo i uJ t.ssnrg,ufttjrfl sFlrIêp s puoqr.,\ trD)1. tàfir1ràpJrs uàua p u! I àfuàtlnlrs.'J1 n:f )jrar\rJu:.11roods pu.ràronruut pêo'J rrè rlu].rr.l

pl,n uJ. lêêp a)htJls..\\ proou rJq.rnx' lrtr' lrdorf:r rpu.)j 0T6I puou

'ur8Jtr!.u)ds èp uD.!.nnn.utsu.uuràpuèrJo.ri.p spi\ JOnqulsrrnrlu Jp

url êrsu..liè êp roo,! )Írlllnïaq t.)c)

.1oI].q uanuor'lssflrl auo.rrHroJo sèuutJ.r.r rrÈlJptrj)rrên!r \rutu àqtrsrrors'q r.q slÈ.'J).z stotd èp.rrJJrr.1Írorat Írq )jhà)lczpoou stro'ri s!.u 1s).r apuJ

'uurï rsxdJBupr n.Uo.{ parï êpuèuorr.,\ tàrluÈr t!.r.p rlxÈ sLJruu.ssrt êp uJ],-.our

p.0er.lln sè'rou àf rrÈ.\ r'ssJdrè

[.raFa/{uoods ap u€Á ,Ánn]Jn.[]se;Jul apuêgi]oJE ap sBA,t

êrJlsïlpïi[ïi{.rï$ ap up.,}. aIsuÉdxó ê[i "16{]À {[iJ8uplafl

-.1

De lol wás erafBij hel uitbrekcn van de lersrel\treldooÍlog \,eran d erde de sirunticvoor Uesmetn.licaal. Het internarional€ spoor(rciln cn{erk Nerdabmpl atgebr)kcn cn daaÍnee zijntilmdlsÍibutiekanalcn. Vler jaarlarg hadden Nedcrlandse disrribut0fs cle gÍootste mocjte om filmstc bcm achtigen. \trstc leveranciersviclcn !,eg €r Fnnsc films moesLenvia I ondelkoDen g.en sin€curencr de d uikbo ot(xrrlo g cn de sLrergeimpon en exportcoDnoles door

de Brittcn. llmssel !!e bczct, detselgischc bioscopen dmaidcn enkelnog DuitsctilÈrs en de onaUrankeljjkedlstributi.r wcrd eÍ larngelcgd. BerljjrweÍ.1 gere.lu ccerd van inteDation aaldisrributieknooppLLlrL Lot eor narionaal celtrum. l)e Doitse auioriicit€rlïerboden dc imporr !an filnrs. Dit stillnlLeer.1e o\'.fieens wel de eigii pronucli€, zo.lat Dritsland tegen ] 9t íl degfoo (s te trun)p csc tilmprodLicent was.Ook de Nederla.dse tilmprocluctirlbloeide.ioor clc sragneren.le in\1rcr,rner nanre lrii hci bedrijfllollandia,

rlaar.lcz.r filDs nerder door anderedistibuicurs dan Desncr lcrcpr€icl.Jean Desmct had de grootÍ mog€lijkeinoeiie om ni€urre ilins in hand€n rerrijgen. Dr voorooÍlogse domiDantectnena's, zoals dje van FraDkÍjk enllalië, vielcn \reg. Nieu$e concurÍenten als Locl BafiNtijn sloten dealsal mer Lte \tjcn igde Staren, inaarde AnlerikaaDsc Íil l]lproducentcnintroducee .r nieul\'e nlerhodcnals l/ocl àrotnrgdie Desrnet ni.tbevi€len. Hij zou danramelijkhclcjaarproctuctics nroelen afnemcn als

It Aí5.res van h mr dó.r Dêsnrets d Ír bLtiêrr0.rrtt ràn9er.hàfl €n r!rhuLrd !r,. (rrerrrdl)9) )), Mt:k?tepr.f Pig Allcl t9t ) t srll. ria d.l,bro 1l9lrl, Dr? qrose L4/€Íe 1]916

strltcn in Ànsterdam cn rr€rd retzijn brocr !lathijs gfooiaaf .leelhouder \.an hei populairc r\nrÍerda rsepreinièfcih eater Roval. Dcs Dre t hadals bioscoopeigenaar g.rlccfd darbioscopcf niet alleen plckken waren$aar ic filnrs kon bekijkcn maaf ookseLrouNcn di€ je te geldc k!nt makeD.1Iij lverd cr nliljonatmcc.

tvoBlon Irr,.:irà rl..r. i j.rrÈrÈ.. r . L. rti,.11 rr4.r!r:| i; - nr rí! l; É !r.ir,,nÍrni.. I jir-èj!:.r ;i

' I i nr r;l

rrÈa:ia.i. .:l.n; rr Êir n..lnh li I ! I i..!| 1.. l:. n.Í-.]irJ ]Êl

lJERIËR L F7I]-:.I

t lvo Blom -,..rr rl'in.riirr il e!irr r:,ir.rl:,ii rr.r? An,Íe.r;r L Lr?rr r! l'-;Í

t ,!iIr,/.n Í r 'lÊi r':i

Desmet stapte over op onroerend goed en werder rniljonair rnêe

hij bijvoorbeel.l aan dc populaireChaplirl-kornedies wilde kornen. Hii(,cigcfde d€ controlc ovcr zijn aanbod afre staan en zetbaas te$,ordeD\,an dc opkonletr.le Amc kaanse

\t)of hcnr.as de lol cfai ^ltijclens.leoorlog lresloot hijzich minder aihan

keLijk tc Draken !an hci insiabiele buiLerland. \ianaf l9 r6 verkochl hijzijnbioscopii cn sropte hijmcr hcr aan-kopen !an nieLrw€ filns. D{rrcrhLrLLrlier hij langzaam,"vegebben. Hij stapreoler op onfoerendgoed. kodrr hatre