Ga2013 01

Thema: Bouwbeurs 2013 Cv is geen ko� ezetapparaat p. 18 Opdrachtgevers willen creatieve, functionele oplossingen p. 22 Groot ZZP-Plein op Bouwbeurs p. 23 Software voor installateur kan en doet steeds meer p. 40 Huurders kiezen zelf voor ketel of warmtepomp p. 44

MARKT Ketensamenwerking p. 24

N°01Jaargang 25 - Januari 2013www.cobouw.nl/gawalo

REGELGEVINGZuinig ontwerp leidingwater-installatiesp. 14

MARKTUitrol slimme gasmeter p. 31

VAKBLAD VOOR INSTALLATEURS: VERWARMING - SANITAIR - KLIMAAT

PROJECTWarmtepompen succesvol p. 29

GAW

ALO

1 Bouw

beurs 2013 Januari 2013

GA01 p01-03 cover.indd 1 14-01-2013 09:57:15

NEFIT TRENDLINE DE NIEUWE TREND IN COMPACTE KWALITEITSKETELS

Ontdek de voordelen Compacte High Speed warmtewisselaar: verrassend veel vermogen

Low Energy pomp met A-label: bespaart tot wel € 800,- aan energie

Handige service-indicator: bespaart u tijd

Kijk voor andere voordelen op nefit.nl/professioneel. Of vraag uw groothandel.

N e f i t h o u d t

N e d e r l a n d w a r m

47200463 adv Gawalo A4.indd 1 08-11-12 10:06GA01 p01-03 cover.indd 2 14-01-2013 09:57:23

De totaaloplossing voor een gezonden comfortabel binnenklimaat

[email protected] - Handelsstraat 19 - 8630 Veurne - Belgium - tel +32 58 33 00 33 - fax +32 58 33 00 44

Eenvoudig te installeren Vraaggestuurd

Natuurlijk Ventilatiesysteem ‘VNV’. Ideaal voor

renovatieprojecten. Ventileert op basis van

CO2 en RH (vochtmeting). Meting aan de bron.

Communiceert draadloos via Z-wave protocol.

Keuze uit compleet gamma ZR roosters.

Duco Comfort System‘Plug & Play’ met Vraaggestuurde Ventilatie

De DucoBox wordt gestuurd op basis van

CO2 metingen in de leefruimte. Dit maakt het

eenvoudig, efficiënt en budgetvriendelijk.

Voor de toevoer is een uitgebreid gamma

zelfregelende roosters beschikbaar.

Duco CO2 SystemEenvoudige ‘natuurlijke’ventilatie

Vraaggestuurd Natuurlijk Ventilatiesysteem

‘VNV’. Stuurt de luchttoevoer en -afvoer

volledig automatisch op basis van °C, CO2

en RH (vochtmeting). Meting aan de bron.

Communiceert draadloos via Z-wave protocol.

Keuze uit compleet gamma elektronische

toevoerroosters.

DucoTronic SystemDe ultieme vorm van ‘Natuurlijke’ Ventilatie

HO

ME

OF

OXY

GEN

DUCO at HOME

ewinst

0,14 TronicCNEN 7120 NEN 8088-1

C4b

ewinst

0,11 ComfortCNEN 7120 NEN 8088-1

C4a

ewinst

0,11 CO2CNEN 7120 NEN 8088-1

C4a

ewinst


C4b

ewinst


C4a

ewinst

0,11 CO2CNEN 7120 NEN 8088-1

C4a

ewinst


C4b

ewinst


C4a

ewinst

0,11 CO2CNEN 7120 NEN 8088-1

C4ae

winst


C4b

ewinst


C4a

ewinst

0,11 CO2CNEN 7120 NEN 8088-1

C4a

ewinst


C4b

ewinst


C4a

ewinst

0,11 CO2CNEN 7120 NEN 8088-1

C4a

ewinst


C4b

ewinst


C4a

ewinst

0,11 CO2CNEN 7120 NEN 8088-1

C4a

Bezoek ons op stand 01.B010 en 01.C0104 tot 9 februari 2013

DUCO OP ‘BOUWBEURS UTRECHT’ 2013

We inspire at www.duco.eu

20110401_Gawalo.indd 12 19/11/12 16:07GA01 p01-03 cover.indd 3 14-01-2013 09:57:24

Gawalo Januari 201304

REDACTIONEEL / INHOUD

VERDER IN DIT NUMMER

Zuinig ontwerp van leidingwaterinstallaties

Door een nauwkeuriger rekenmethode wordt het dimensioneren van

een drinkwaterinstallatie een stuk realistischer. In veel gevallen kunnen

leidingdiameters kleiner. De q√n-methode verdwijnt daarmee voor de

verdeelleidingen in woongebouwen, kantoren, hotels en zorginstellingen.

14

08 Nieuws

21 Tien vragen aan

31 Uitrol slimme gasmeter

36 Schoolvoorbeeld van domotica en klimaattechniek

39 Rondvraag

40 Software voor installateur kan en doet steeds meer

47 Productnieuws

50 Colofon/Service

Tieneke Wilms ([email protected])

Cv is geen koffiezetapparaat

Is het zinvol systeembehandeling toe te passen als reiniging van de cv-

installatie? Enkele ketelleveranciers bevelen waterbehandeling aan, maar

echt doorbreken doet het nog niet.

18

Fris “Bouwers en installateurs zijn niet langer aannemer en onderaannemer, maar ge-

lijkwaardige partners”, vertelt Piet van de Wijngaard van Kruit Installatietechniek op blz. 24.

Hij werkte mee aan het project Vicarielaan in IJsselstein, genomineerd voor de Bouwpluim.

De Bouwpluim wordt begin februari uitgereikt op de Bouwbeurs,

aan een bouwteam dat uitblinkt in ketensamenwerking. Heeft

de Bouwbeurs de installateur ook iets te bieden? Jazeker, vindt

projectmanager Martijn Carlier. “Opdrachtgevers verwachten van

partners in de bouwketen frisse oplossingen. Veel van die oplos-

singen zijn al op de markt, maar je moet er wel ontvankelijk voor

zijn.” (zie blz. 22). Hopelijk brengt dit nummer u ook een

frisse blik op oplossingen.

GA01 p04-06 inhoud.indd 4 14-01-2013 09:58:59

Gawalo Januari 2013 05

INHOUD

Thema: Bouwbeurs 2013

Ketensamenwerking staat centraal in ‘het nieuwe bouwen’

Op 6 februari wordt op de Bouwbeurs de Bouwpluim uitgereikt. Deze

prijs wordt uitgereikt aan bouwprojecten die succesvol zijn in keten-

samenwerking. Met een aantal genomineerde bedrijven blikt Gawalo

vooruit op deze beurs rond ‘het nieuwe bouwen’.

Opdrachtgevers willen creatieve, functionele oplossingen

Projectmanager Martijn Carlier van de Bouwbeurs houdt niet van doem-

denken. Hij is niet van plan zich te laten verlammen door de crisis. “Het

overgrote deel van de bouw is zich ervan bewust dat oude tijden niet

meer zullen herleven. Realiteitszin overheerst.”

24

22

Warmtepompen succesvol door regierol van gemeente

Het grootste warmtepompproject ter wereld, de woonwijk Schoenma-

kershoek in Etten-Leur, is een succes dankzij duidelijke spelregels van de

gemeente. Is dit voorbeeld te kopiëren naar andere woningen? Zo vraagt

men zich af op een studiedag van de Dutch Heatpump Association.

Huurders kiezen zelf voor ketel of warmtepomp

In de President Jan Lelsstraat in Hoek van Holland kregen 52 huurwonin-

gen een forse opknapbeurt. Installateur Bonarius Zuid-Holland plaatst

in elke woning energiezuinige installaties. Daarbij mogen de huurders

kiezen tussen een hr-ketel of een warmtepomp.

Opleiding moet fouten bij montage pv-systemen voorkomen

Wie op het dak een zonnepaneel of een zonnecollector wil laten instal-

leren, kan tegenwoordig een beroep doen op een gecertificeerde instal-

lateur. Dankzij een opleiding, ontwikkeld door kennisinstituut ISSO, zullen

er naar verwachting minder fouten plaatsvinden met het plaatsen van

zonne-energiesystemen.

29

44

34

Groot ZZP-Plein op Bouwbeurs

Het Werkspot ZZP-Plein op de komende Internationale Bouwbeurs 2013

wordt vergeleken met de vorige editie tweemaal zo groot. ZZP’ers vinden

hier alle informatie en ondersteuning die nodig is om succesvoller te

opereren in de markt.

23

GA01 p04-06 inhoud.indd 5 14-01-2013 09:59:01

Dienstverlening van A naar B en van A tot Z:

Servicewijzer App met storingscodes

http://www.kaishinlab.com

http://www.kaishinlab.com

www.rensa.nl

Omdat het resu l taat te l t .

Herken en verhelp een storing snel en gemakkelijk

De Servicewijzer app van Rensa is vernieuwd:

• Voorzien van storingscodes

• Nieuwe vormgeving

• Zoekmogelijkheid in artikellijst op alfabet

Ontdek het zelf! Scan de QR-code en installeer de

app direct op uw telefoon of download deze in de

App Store of Android Market.

NIEUW

92451_Rensa.indd 1 1/8/2013 10:07:10 AMGA01 p04-06 inhoud.indd 6 14-01-2013 09:59:03

07

www.cobouw.nl/gawalo NIEUWS

Gawalo Januari 2013

MEEStE rEactIES

Geisers en cv-ketels zonder afvoer verplicht keurenW-installatie

21-12 Den Haag - Brandweer Nederland pleit voor een verplichte keuring voor geisers en cv-ketels zonder afvoer. De aanleiding is het grote aantal sterfgevallen als gevolg van niet goed functionerende apparaten.Meer lezen, ga naar: http://www.cobouw.nl/gawalo

MEESt GElEzEN

Koolmonoxidevergiftiging leidt tot strafvervolgingW-installatie06-12 Assen - Koolmonoxidevergiftiging kostte op 25 december 2010

het leven aan twee mensen in een gerenoveerd appartementencomplex in Meppel. Het OM Assen gaat nu twee installatiebedrijven vervolgen die betrokken waren bij de aanleg van de rookgasvoer.Meer lezen, ga naar: http://www.cobouw.nl/gawalo

Japans toilet met Bluetooth op de marktW-Installatie

19-12 Den Haag - Japanse leveranciers van sanitair hebben een eer hoog te houden voor wat betreft hygiëne, comfort en luxe. In februari verschijnt een sanitaire innovatie van fabrikant Lixil op de markt.Meer lezen, ga naar: http://www.cobouw.nl/gawalo

Warmtepomp tegen lage investeringW-Installatie

19-12 Den Haag - Woningcorporatie Oost-Flevoland Woondiensten is een koploper in het terugdringen van de energielasten. De laatste ontwikkeling: semi-collectieve opstelling van warmtepompen.Meer lezen, ga naar: http://www.cobouw.nl/gawalo

03-01 Regels bevorderen technische ontwikkeling WKO-systemen

03-01 Correctieblad bij NEN 6075 gepubliceerd

02-01 Energiezuinig gebouwbeheersysteem voor centrales Mediapark

28-12 Koude- en Klimaatplein op Klimaatvak 2013

27-12 BREEAM-NL Excellent voor kantoorgebouw ExtraVerde

24-12 ISSO vraagt ZZP’ers om expertise

21-12 Stagnatiekosten voor rekening van Deltion

21-12 Geisers en cv-ketels zonder afvoer verplicht keuren

20-12 Rovc gelooft in zij-instromers

20-12 Energielabel op vrijwillige basis ingevoerd

19-12 Happy Energy-woning : zo min mogelijk stekkers

18-12 Gelijkwaardigheidsverklaringen voor zonneboilers ZEN Renewables

18-12 Verbeterde terugslagkleppen voorkomen vervuiling regenwaterriool

18-12 Imtech neemt Finse branchegenoot over

18-12 Japans toilet met Bluetooth op de markt

17-12 Alliander neemt aandeel in INNAX Group

17-12 Warmtepomp tegen lage investering

14-12 Energienotaloze woning stap dichterbij

14-12 Legionella in twee sportaccommodaties aangetroffen

14-12 Instaan Installaties groeit in krimpende markt

MEEr hEadlINES

GA01 p07.indd 7 14-01-2013 09:59:41

NIEUWS

08 Gawalo Januari 2013

BREEAM-NL Excellent voor kantoorgebouw ExtraVerde

ExtraVerde is volgens projectontwikkelaar

OVG het tweede gebouw in Nederland dat

zowel voor casco als voor inbouw BREEAM-NL

Excellent gecertificeerd is. Het andere gebouw

is het UPC kantoor in Leeuwarden, ook een

ontwikkeling van OVG.

Voor ExtraVerde, ontworpen door Meyer en

Van Schooten Architecten, is een energiemoni-

toringssysteem (EMS) ontwikkeld. Sensoren in

elke ruimte meten het elektriciteitsniveau, de

aanwezigheid en het warmte- koude- en water-

verbruik. Als gevolg van het monitoren kan de

installatie aangepast worden aan het gebruik.

Daarnaast worden warmte- en koudeover-

schotten opgeslagen in de grond voor koeling

in de zomer en verwarming in de winter. Het

mossedumdak isoleert het gebouw extra en

ontlast de riolering.

Het gebouw is zo ontworpen dat het rekening

houdt met de stand van de zon gedurende

de dag en dat de bouwlagen een zonneluifel

vormen voor de laag eronder.

Radiatorthermostaat krijgt A-label

Accreditatie opleidingen duurzame energie

Vanaf dit jaar kunnen onderwijsinstituten in de

installatiebranche een accreditatie krijgen voor

opleidingen in duurzame energie. Hiermee

geeft de Nederlandse overheid opvolging aan

Europese richtlijnen. De stichting Kwaliteits-

borging Installatiesector (KBI) is aangewezen

als accreditatie-instelling.

Opleidingen op het gebied van duurzame

energie behandelen systemen die hun energie

winnen uit hernieuwbare bronnen, zoals wind,

zon, bodem, biomassa en warmtepompen.

Met de accreditatie van deze zogeheten RES-

opleidingen komt de Nederlandse overheid

tegemoet aan de Europese eisen in de Richtlijn

Hernieuwbare Energie (RES). De erkenning

toont aan dat een opleiding conform de actuele

weten regeling is opgebouwd en het juiste

kwaliteitsniveau heeft.

De eisen waaraan de RES-opleiding moet vol-

doen, zijn opgesteld door KBI in samenwerking

met Agentschap NL en vastgesteld door het

onafhankelijke Centraal College van Deskun-

digen van KBI. Geaccrediteerde opleidingen

komen in het QbisNL, een kwaliteitsregister

van de bouwen installatiesector. In dit open-

baar nationaal register worden gecertificeerde

bedrijven en vakbekwame personen uit de

installatiebranche opgenomen.

Het kantoorgebouw ExtraVerde in Den Haag heeft een BREEAM-NL Excellent certificaat gekregen voor zowel het casco als voor de inbouw. Het kantoor aan de Prinses Catharina Amaliastraat in Den Haag wordt gehuurd door de Hartstichting.

RBM, leverancier van componenten voor

sanitaire en verwarmingsinstallaties,

heeft een ‘Tell-certificaat Klasse A’ ont-

vangen voor zijn radiatorthermostaten.

Tell of ‘Thermostatic Efficiency Label’

beschrijft met een score tussen A en F de

energie-efficiëntie van radiatorthermo-

staten.

Het Thermostatic Efficiency Label (TELL)

is ontwikkeld door EUnited Valves, een

vereniging van Europese fabrikanten van

kleppen en ventielen. De beoordeling – in

zes klassen – is gebaseerd op Europese

gelijkvormigheidstesten door onafhanke-

lijke en gecertificeerde laboratoria.

Bij de tests onderzoekt men onder andere

de invloed van de watertemperatuur op

de radiatorthermostaat. Maar ook de

snelheid waarmee de radiatorthermostaat

reageert op de gevraagde temperatuur, de

hysterese en de invloed van de differenti-

ele druk worden beoordeeld.

De RBM-radiatorthermostaten scoorden

goed op de tests. De radiatorthermostaat

met vloeistofelement kan een maximale

omgevingstemperatuur aan van 50° C,

heeft een temperatuurbereik van 10 tot

30° C en een vorstbescherming vanaf

7° C.

De hysteresis van de radiatorthermo-

staat van RBMsitueert zich op 0,3° C,

de proportionele band scoort 2° K en de

maximale verschildruk (kop gemonteerd

op de kraan) ligt op 1000 kPa. Op basis

van de gekozen instelling kan de radia-

torthermostaat zowel de temperatuur

begrenzen als blokkeren.

GA01 p08-13 NWS.indd 8 14-01-2013 10:00:10

NIEUWS

09Gawalo Januari 2013

Koolmonoxide dwingt fabrikant tot ontruiming

Het bedrijf Hak Industrial Services in

Tricht, Geldermalsen, moest vorige maand

kort worden ontruimd. Een medewerker

kreeg volgens omroep Gelderland last van

zijn luchtwegen en sloeg alarm. De brand-

weer trof bij meting hoge concentraties

koolmonoxide aan.

De koolmonoxide is waarschijnlijk

ontsnapt door een lek in de verwar-

mingsruimte van het bedrijf. Het bedrijf,

onderdeel van A.Hakpark, maakt onder-

en bovengrondse leidingen voor het

transport van gas, olie en water.

Regels moeten WKO bevorderenBodemenergie in de vorm van warmte- en koudeopslag (WKO) is nog niet doorontwikkeld. Dat blijkt nu deze systemen op grotere schaal worden toegepast. De AMvB Bodem-energie die op 1 juli van kracht wordt zal echter de technische ontwikke-ling van WKO-systemen bevorderen.

Zo vat Willem Hooijkaas, voorman van het

Nederlands Platform Warmtepompen, zijn

visie samen op WKO-installaties. De AMvB

bevordert naar zijn mening de kwaliteit omdat

volgens de bepalingen alleen gecertificeerde

bedrijven mogen meewerken aan projecten.

Bedrijven krijgen alleen een certificaat wan-

neer toetsing leert dat ze over voldoende

expertise beschikken. Dat zijn geen papieren

regels, waarschuwt Hooijkaas. “Ze worden

gehandhaafd, net zoals dat met bouwvergun-

ningen het geval is.”

Technisch gezien staat niets een toename

in de weg van het areaal aan WKO’s, meent

Hooijkaas. De vrees dat warme en koude bron-

nen elkaar beïnvloeden wanneer er in één en

hetzelfde gebied meer van komen is wat hem

betreft weerlegd. Met een goede realisatie en

een goed beheer wordt de gevreesde interfe-

rentie geen werkelijkheid. “Ook dat is afdoende

geregeld in de AMvB.”

Het laat voor hem onverlet dat er nog veel

te leren valt over het gedrag van verwarmd

of gekoeld water in de bodem. “Ook over de

effecten op microbiologie of in oplossing raken

van stoffen moet de kennis nog verder worden

opgebouwd.”

Energieneutrale woning inspireert buurtbewonersDe Limburgse gemeente Beesel wint met het duurzaamheidsproject De Groene Vogel de prijsvraag ‘De knop om’ van AgentschapNL. Een van de kenmerken van dit project is de energieneutrale bespaarwoning.

In het plan De Groene Vogel hebben bewoners

van de buurt, lokale scholen, instellingen en

bedrijven zelf de regie om het verbruiksgedrag

in hun wijk te veranderen. Energiecoaches spe-

len hierbij een belangrijke rol. Zij informeren de

bewoners over de besparingsdoelen en hoe zij

deze kunnen behalen. Ter inspiratie en informa-

tie staat een energieneutrale ‘bespaarwoning’

centraal, die ook dienst doet als infocentrum.

De prijsvraag van AgentschapNL moet energie-

besparing door gedragsverandering stimu-

leren. Het plan De Groene Vogel sluit aan op

de aanpak van de Stichting Kien voor de uitrol

van de 0-energieomgeving. De gemeente wint

25.000 euro. AgentschapNL gaat helpen bij de

uitwerking van het project.

Erik van Engelen directeur van Uneto-VNI

Erik van Engelen wordt de nieuwe directeur van

Uneto-VNI. Hij gaat per 1 maart 2013 aan de

slag bij de brancheorganisatie voor de instal-

latiebranche en de technische detailhandel.

Van Engelen volgt Titia Siertsema op die sinds

1 januari voorzitter van de vereniging is gewor-

den. De huidige voorzitter Marcel Engels neemt

afscheid. De nieuwe directeur is afgestudeerd

elektrotechnicus. Vanaf 1997 was hij werkzaam

bij Essent, onder andere als directeur Essent

Duurzaam, directeur Essent B2B, manager

Public Affairs en directeur Innovatie. Momen-

teel is hij directeur van Stichting Groen Gas

Nederland en manager innovatie bij RWE.

GA01 p08-13 NWS.indd 9 14-01-2013 10:00:11

NIEUWS


Zonneboilers krijgen KIWA-certificaatVoor zijn hele range van zonneboi-lers heeft ZEN Renewables onlangs nieuwe gelijkwaardigheidsverkla-ringen gekregen. Daarmee kan de leverancier aantonen dat zijn pro-ducten hogere energieopbrengsten hebben dan de forfaitaire waarden in de energieprestatienorm NEN 7120.

De KIWA-certificaten laten de mogelijke

opbrengsten zien van een combinatie zon-

necollector en zonneboilervat van een

specifiek ZEN type. Onderzoeksinstituut KIWA

in Nederland test de systemen op basis van

een zeker gebruikspatroon. Het instituut voert

de testen uit gedurende een periode en geeft

aan hoeveel GigaJoule (of kWh) energie er

daadwerkelijk wordt opgewekt.

Voor de prestatie van installatieonderdelen

worden in de energieprestatienorm (EPN) for-

faitaire waarden gegeven. Voor installatieon-

derdelen met een goede energieprestatie kan

met een gelijkwaardigheidsverklaring de betere

prestatie worden aangetoond. Deze prestatie

kan worden gebruikt in de EPN-berekening

volgens NEN 7120.

Uniek is volgens de leverancier dat de gehele

range van zonneboilers en -collectoren een

nieuwe verklaring

van gelijkwaardig-

heid heeft gekregen.

Hierin vallen alle

combinaties vanaf

de 90 liter boiler met

2,8 M² collector tot

den 300 liter boiler

met 8,4 M² collector.

Elk systeem heeft

een eigen kwaliteits-

verklaring.

Legionella in twee sportzalen

In sportaccommodaties in zowel Leid-

schendam als Hoorn is vorige maand een

legionellabesmetting geconstateerd.

Op het gemeentelijke sportpark Kastelen-

ring in Leidschendam is bij een periodieke

controle legionella in de waterleiding van de

doucheruimtes aangetroffen. De gemeente

heeft een gebruiksverbod afgekondigd.

Breijer Techniek heeft de leidingen in

opdracht van de gemeente gedesinfec-

teerd.

In de douches van de sportaccomodaties

Grote Beer en De Opgang in Hoorn is een

niet-ziekmakende legionellabacterie aange-

troffen. De douches zijn afgesloten en zijn

gereinigd. De GGD heeft aangegeven dat

het om de niet-ziekmakende variant non

pneumophila gaat.

De gemeente Hoorn heeft een automati-

sche spoelinstallatie laten installeren bij

alle gemeentelijke gebouwen. Met een der-

gelijke installatie zou de bacterie zich niet

moeten kunnen ontwikkelen. De gemeente

gaat onderzoeken hoe de besmetting toch

heeft kunnen ontstaan.

Meer weten? Scan de QR-code met uw smartphone

of ga naar nl.remeha.com/CalentaComfort Actieperiode: van 14 januari t/m 30 april 2013

Snel warmwater in royale hoeveelheden

Gelijktijdig warm water tappen

Hoog rendement, laag verbruik

Energiezuinige, modulerende A-klasse pomp

Onderhoudsarm en servicevriendelijk

Meer regeltechnische mogelijkheden

De Remeha Calenta is dé cv-ketel voor de comfortliefhebber.

Een krachtige ketel met een korte opwarmtijd. Daardoor is het

snel aangenaam warm in huis. De Calenta levert ook extreem

snel warm water in royale hoeveelheden. Ondanks zijn grote

vermogen is de Calenta een van de zuinigste ketels op de markt.

Remeha Calenta CW4, CW5, CW6

CALENTA COMFORT ACTIE Bij aanschaf en installatie van een Remeha Calenta een

WAARDECHEQUE VAN

€ 100,- voor uw klant!

Verwen uw klant met de Remeha Calenta

92591_Remeha.indd 1 1/10/2013 10:31:38 AMGA01 p08-13 NWS.indd 10 14-01-2013 10:00:12

NIEUWS

11GawaloJanuari 2013

Correctieblad bij NEN 6075NEN heeft een correctieblad gepubli-ceerd bij NEN 6075 ‘Bepaling van de weerstand tegen rookdoorgang’ . Het correctieblad moet onduidelijkheden bij ventilatiesystemen rechtzetten en de aansluiting verzorgen op de bestaande bouw.

NEN 6075:2011 stuurt de Europese beproe-

vingsnormen voor nieuwbouw aan. Voor

bestaande bouw kan de oude formule uit NEN

6075 op basis van de vlamdichtheid nog steeds

worden gebruikt. Met het correctieblad bij de

norm wordt de klassering van ventilatiesyste-

men en rook- en warmteafvoersystemen aan-

gepast. In het origineel stond dat de producten

vlamdicht moesten zijn zonder tijdsduur (E) en

dat is nu gewijzigd in E 20.

In het correctieblad is de bepaling voor de

rookdoorlatendheid uit NEN 6075:1991 over-

genomen, zodat de norm kan worden gebruikt

voor bestaande bouw.

Koude & Klimaatplein op Klimaatvak 2013Op de Klimaatvak 2013 in Gorinchem, op 29, 30 en 31 januari, verzorgt brancheorganisatie

NVKL voor het eerst een Koude & Klimaatplein. NVKL, de Nederlandse Vereniging voor

ondernemingen op het gebied van Koudetechniek en Luchtbehandeling, organiseert er

onder meer gratis inlooplezingen. De inlooplezingen, georganiseerd in samenwerking met

de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Koude (KNVvK), duren ongeveer 15 minuten. De

presentaties vinden verspreid over de 3 beursdagen plaats.

Naast Klimaatvak 2013 vinden in Gorinchem op 29, 30 en 31 januari 2013 ook de Installatie

Vakbeurs Gorinchem en Sanitair Gorinchem plaats. Meer informatie over deze beurzen staat

op www.evenementenhal.nl/gorinchem.

Brandweer wil keuring toestellen zonder afvoer

Brandweer Nederland bepleit een verplichte keuring voor geisers en cv-ketels zonder afvoer. De aanleiding is het grote aantal sterfgevallen als gevolg van niet goed functionerende apparaten.

Volgens de brandweer komen elk jaar gemid-

deld elf mensen om het leven door koolmo-

noxidevergiftiging. Vaak is de oorzaak niet

goed geïnstalleerde of slecht onderhouden

apparatuur. In circa een miljoen woningen zijn

installaties in gebruik die voor een controle in

aanmerking komen, aldus de brandweer. De

Tweede Kamer heeft in 2005 een voorstel voor

een verplichte keuring bij particulieren, een

soort apk zoals die voor auto’s geldt, afgewe-

zen. De beleidsmakers kozen voor goede voor-

lichting en vervanging van onveilige apparaten.

Maar de brandweer ziet het aantal doden nog

niet dalen, hoewel het aantal onveilige toestel-

len wel zou zijn afgenomen.

Onlangs nog pleitte ook brancheorganisatie

Uneto-VNI voor een wettelijke inspectie. Dat

was naar aanleiding van een dodelijk ongeluk,

waarvoor een installateur en een energiebedrijf

verantwoordelijk worden gehouden.

Meer weten? Scan de QR-code met uw smartphone

of ga naar nl.remeha.com/CalentaComfort Actieperiode: van 14 januari t/m 30 april 2013

Snel warmwater in royale hoeveelheden

Gelijktijdig warm water tappen

Hoog rendement, laag verbruik

Energiezuinige, modulerende A-klasse pomp

Onderhoudsarm en servicevriendelijk

Meer regeltechnische mogelijkheden

De Remeha Calenta is dé cv-ketel voor de comfortliefhebber.

Een krachtige ketel met een korte opwarmtijd. Daardoor is het

snel aangenaam warm in huis. De Calenta levert ook extreem

snel warm water in royale hoeveelheden. Ondanks zijn grote

vermogen is de Calenta een van de zuinigste ketels op de markt.

Remeha Calenta CW4, CW5, CW6

CALENTA COMFORT ACTIE Bij aanschaf en installatie van een Remeha Calenta een

WAARDECHEQUE VAN

€ 100,- voor uw klant!

Verwen uw klant met de Remeha Calenta

92591_Remeha.indd 1 1/10/2013 10:31:38 AMGA01 p08-13 NWS.indd 11 14-01-2013 10:00:12

NIEUWS


Installatiebedrijven verder onder naam EnecoMet ingang van 1 januari 2013 heb-ben alle bedrijfsonderdelen van Eneco Installatiebedrijven de naam Eneco gekregen. Het gaat om Tem-pus in Schiedam, GSU in Utrecht, en Metapart in Amsterdam. Samen bestrijken ze het hele westen en mid-den van het land. Bij deze onderdelen werken zo’n 800 medewerkers .

Eneco Installatiebedrijven zal uit drie regio’s

gaan bestaan: Regio Midden (voorheen GSU),

regio Zuidwest (voorheen Tempus) en regio

Noordwest (Metapart, Lindeman, Van Bocho-

ve, Alco en Van der Hoeven). Alle onderdelen

van regio Noordwest zijn sinds juni gehuis-

vest in een duurzaam pand aan de Basisweg

in Amsterdam. Niet alleen de merknaam

verandert, ook de juridische entiteiten van de

verschillende bedrijven worden aangepast. Alle

producten, prijzen en voorwaarden worden

geharmoniseerd.

De monteurs hebben naar aanleiding van de

naamswijziging een compleet nieuwe outfit

gekregen. Daarbij wordt gewerkt met het uit

de sportwereld bekende drielagensysteem,

waarbij een dikke jas niet meer nodig is. De

onderlaag is voor vochtregulering en eerste

verwarming. De tweede laag is voor opslag

van warmte en verdere vochtafvoer. En de

buitenlaag is voor bescherming tegen wind en

regen of sneeuw. De kleding die is gemaakt

van polyester op basis van gerecyclede PET-

flessen met bamboe-extracten voldoet aan alle

veiligheidseisen.

Japans toilet met Bluetooth op de marktJapanse leveranciers van sanitair hebben een eer hoog te houden voor wat betreft hygiëne, comfort en luxe. In februari verschijnt een sanitaire innovatie van fabrikant Lixil op de markt.

De INAX Satis wc-combinaties van Lixil zijn

voorzien van Bluetooth en bedienbaar via een

smartphone. Met de gratis beschikbare MySa-

tis app kan worden doorgespoeld, de zitting

omhoog en omlaag worden gezet en de bidet-

functie worden ingeschakeld. Voor wat het

laatste kan zelfs de sterkte van de waterstraal

geregeld worden.

En de Japanse ontwikkelaars zouden een kans

laten liggen als de app niet meteen de stoel-

gang van de gebruiker registreert. Dat doet de

applicatie dan ook… Het houdt de tijdstippen

van de toiletbezoeken bij, naast de duur en het

verbruik van elektriciteit en water.

Voor de lezers die nog steeds hun schou-

ders ophalen: het toilet is voorzien van een

ingebouwd luidsprekersysteem. Muziek uit

de smartphone van de gebruiker kan naar het

toilet worden gestreamd.

In eerste instantie is de app alleen beschik-

baar voor Android. Iphone-gebruikers moeten

voorlopig zelf hun stoelgang bijhouden, hoewel

er geruchten zijn dat de Android-versie ook op

iOS werkt. De prijzen van de wc-combinatie is

380.000 yen, ofwel circa 3.400 euro.

Instaan groeit in krimpende markt

Het is Arnhem gevestigde Instaan Instal-

laties verwierf een 89ste plek in de FD

Gazellen lijst van 100 snelstgroeiende

bedrijven. Het bedrijf groeide in 2011 129%.

De succesformule? Focus!

Het bedrijf is gestart in 2005 en noteerde

de eerste drie jaar al dubbele groeicijfers.

In 2011 staat de omzet op bijna 7 miljoen

euro, tegen 3 miljoen in 2009, zo is te lezen

in Het Financieele Dagblad.

Instaan is opgericht door Bas Arends,

Jan Brink en Frank Houtriet. Vanwege de

economische tegenwind aarzelen klanten

weliswaar steeds langer met opdrachten.

Toch haalt het bedrijf met 25 werknemers

nog steeds een winstmarge van 5,6%. Het

bedrijf werkt in alle installatiedisciplines:

klimaat, sanitair en elektrotechniek.

Rucon Systemair is een van de grootste aanbieders in Europa als het gaat om een totaalassortiment in ventilatoren, compacte WTW-units, modulaire luchtbehandelingskasten, luchtverdelingsproducten en brandbeveiliging. Daarmee bieden wij een betrouwbare invulling voor de Utiliteitsbouw, Industrie, Woningbouw, Infra en Parkeergarages.

Kennis en ervaring delen wij met de branche om vanuit gezamenlijk vertrouwen tot de juiste productkeuze en optimale toepassingen te komen. Een goed voorbeeld is ons assortiment EC ventilatoren. De integrale, elektronische regeling zorgt er voor dat de ventilatoren daadwerkelijk vraaggestuurd ventileren. Naast ef ciëntie in energieverbruik en milieuvriendelijkheid kiest u met EC ventilatoren van Rucon Systemair ook voor geluidsarme, exibele en betrouwbare ventilatie- en luchtbehandelingsystemen. Gezamenlijk met u ontstaan integrale, op maat gerichte oplossingen waardoor innovatie, energiebesparing, geluidsreductie en duurzaamheid onze samenwerking verder versterkt.

Rucon Systemair B.V. · Postbus 263 · 3840 AG HarderwijkTelefoon 0341 - 439 100 · Fax 0341 - 439 [email protected] · www.systemair.nl

The strong combination of technology and trust

GA01 p08-13 NWS.indd 12 14-01-2013 10:00:14

Rucon Systemair is een van de grootste aanbieders in Europa als het gaat om een totaalassortiment in ventilatoren, compacte WTW-units, modulaire luchtbehandelingskasten, luchtverdelingsproducten en brandbeveiliging. Daarmee bieden wij een betrouwbare invulling voor de Utiliteitsbouw, Industrie, Woningbouw, Infra en Parkeergarages.

Kennis en ervaring delen wij met de branche om vanuit gezamenlijk vertrouwen tot de juiste productkeuze en optimale toepassingen te komen. Een goed voorbeeld is ons assortiment EC ventilatoren. De integrale, elektronische regeling zorgt er voor dat de ventilatoren daadwerkelijk vraaggestuurd ventileren. Naast ef ciëntie in energieverbruik en milieuvriendelijkheid kiest u met EC ventilatoren van Rucon Systemair ook voor geluidsarme, exibele en betrouwbare ventilatie- en luchtbehandelingsystemen. Gezamenlijk met u ontstaan integrale, op maat gerichte oplossingen waardoor innovatie, energiebesparing, geluidsreductie en duurzaamheid onze samenwerking verder versterkt.

Rucon Systemair B.V. · Postbus 263 · 3840 AG HarderwijkTelefoon 0341 - 439 100 · Fax 0341 - 439 [email protected] · www.systemair.nl

The strong combination of technology and trust

GA01 p08-13 NWS.indd 13 14-01-2013 10:00:14

Wie is er niet groot mee geworden in de

installatietechniek, de q√n-methode voor het

bepalen van diameters van tapwaterleidingen?

Het is een kwestie van de tappunten in een

woning of gebouw te tellen en er een aantal

tapeenheden aan te hangen. Even bladeren

door de Vewin-werkbladen of Isso-publicatie en

klaar is Kees. Vier tapeenheden voor een

wastafel, vijf voor een douche en 0,25 voor het

toilet. Vervolgens tel je simpelweg alle

tapeenheden op, laat er de q-wortel-n

(0,083 * de wortel uit het aantal tapeenheden)

op los en zie daar de maximale volumestroom

komt uit de formule te voorschijn. Vervolgens

zoek je in een tabel de minimale ontwerpdia-

meter op van de leiding. Het gaat op voor zowel

de koudwater- als warmwaterleidingen. Van

woning tot groot hotel.

Maar is deze methodiek nog wel een afspiege-

ling van het werkelijke waterverbruik?

Spaardouches deden hun intrede, toiletreser-

voirs kregen minder waterinhoud en ook nog

eens een spoelonderbreker. En het ligbad

raakte uit de mode. De kengetallen voor het

aantal tapeenheden dateert uit een inventari-

satie van het watergebruik van zo’n 35 jaar

geleden. En bovendien is q√n ook nog eens

gebaseerd op extra veiligheden. De formule

leidt daarmee tot “overgedimensioneerde

installaties.”

Lange verblijfstijden

Precies tien jaar geleden namen Uneto-VNI en

Zuinig ontwerp vanleidingwaterinstallaties

Door een nauwkeuriger rekenmethode wordt het dimensioneren van

een drinkwaterinstallatie een stuk realistischer. In veel gevallen kunnen

leidingdiameters kleiner. De q√n-methode verdwijnt daarmee voor de

verdeelleidingen in woongebouwen, kantoren, hotels en zorginstellingen.

Tekst Richard Mooi

Regelgeving

Drinkwater - Werkbladen - Rekenregels


Will Scheffer: “Je krijgt te lange verblijfstijden in de leidingen.” Oscar Nuijten (Isso) en Eric van der Blom (Uneto-VNI).

GA01 p14-17 rekenregels.indd 14 14-01-2013 10:00:47

TVVL het voortouw in de zoektocht naar een

reëler rekenmethode voor het bepalen van de

drinkwaterinstallatie. Want te groot gedimensi-

oneerde leidingen zijn niet alleen kostprijsver-

hogend en door het extra materiaalgebruik ook

milieubelastend, maar bovendien niet goed

voor de waterkwaliteit. “Je krijgt te lange

verblijfstijden in de leidingen,” motiveerde

dagvoorzitter Will Scheffer. Kennisinstituut

Isso en waterkennisinstituut KWR sloten zich

bij het onderzoek aan. Nu in 2012 is er een

‘nieuwe revolutionaire rekenmethode’,

prikkelden de 11 onderzoekers de Nederlandse

installateurs/ontwerpers om in november het

symposium ‘zuinig ontwerp leidingwaterinstal-

laties’ te bezoeken. Dat deden ze massaal.

Tweehonderd man en vrouw kwamen af op de

aftrap wat waarschijnlijk de geschiedenis

ingaat als een omwenteling in het ontwerpen

van grote(re) drinkwaterinstallaties.

De nieuwe rekenregels zijn een goede

afspiegeling van de te verwachten maximum

moment volumestromen en gemiddeld

waterverbruik, vertelde onderzoekster Ilse

Pieterse. Het rekenmodel houdt rekening met

een groot aantal gegevens over waterverbruik

en op welk tijdstip. Die zijn ondermeer

afkomstig uit het Bouwbesluit, handboeken

voor architecten en gegevens voor verpleeg-

kundigen. Niet het aantal tappunten in een

woongebouw vormt de leidraad, maar de aard

van de gebruikers en woningtypes. In

appartementsgebouwen met luxere woningen

is een hoger waterverbruik te verwachten dan

in een studio of tweekamerappartement.

Hetzelfde onderscheid is er tussen een hotel

met zakelijke of toeristische gasten. Nadat de

rekenregels om het waterverbruik te simuleren

waren bepaald, wilden de onderzoekers weten

of ze ook in de praktijk klopten. In diverse

kantoorpanden, hotels, zorginstellingen en

woongebouwen werden in de hoofd- en

deelstrangen watermeters geplaatst om het

waterverbruik tot op de halve seconde

nauwkeurig in beeld te brengen. Het daadwer-

kelijke waterverbruik (zowel koud- als

warmwater) werd vergeleken met de uitkomst

van de nieuwe rekenregels en de methoden van

de spoeleenheden en q√n-richtlijn. En wat

bleek? Het werkelijk gemeten waterverbruik lag

heel dicht onder die volgens de rekenregels en

ver onder die volgens de qVn-methode. De

methode van de nieuwe rekenregels bleek dus

juist en er zat zelfs nog iets reserve in de

rekenregels.

Verkleining diameters

Het dimensioneren volgens de nieuwe

rekenregels levert in veel situaties minder

dikkere waterleidingen op. Op basis van de

nieuwe rekenregels kan vaak een nominale

diameter kleiner worden gekozen, dan bij de

qVn-methode. Er zit één beperking aan de

nieuwe methodiek. Het geldt alleen voor

grotere drinkwaterinstallaties waarbij

gelijktijdigheid een rol speelt. De onderzoekers

hebben de grens gelegd bij hotels met meer

dan 20 kamers, zorginstellingen met meer dan

20 bedden, of kantoorpanden met meer dan 20

gebruikers. Bij woongebouwen ligt de grens bij

1 woning. Bij kleinere gebouwen – dus met

minder dan 20 gebruikers of 20 bedden- en bij

individuele woningen blijft q√n (met een

correctiefactor) de juiste berekenmethode.

De rekenregels zijn in een Excel-blad verwerkt

en het invoeren van de gegevens om bij de

juiste diameters uit te komen is heel eenvoudig.

Bij woongebouwen bijvoorbeeld zijn zes

woningtypes ingevoerd, zo demonstreerden

Oscar Nuijten van Isso en Eric van der Blom van

Uneto-VNI (zie figuur 1). Wel moet duidelijk zijn

om wat voor soort woningen en bewoners het

gaat, of het type hotel. Maar wat als de juiste

woning niet in het rijtje van zes staat? Nuijten:

“Bij een iets afwijkend type is het de bedoeling

dat je een type kiest dat er zo dicht mogelijk

tegenaan zit.” Daarnaast moet ook het

waterverbruik van een douchekop bekend zijn,

omdat die erg medebepalend is. Maar als alles

is ingevoerd, zijn de uitkomsten spectaculair.

Hoe meer kamers, of hoe meer woningen, hoe

groter de afwijking van de diameters van hoofd-

en deelleidingen - in gunstige zin - wordt.

Gemiddeld is een leidingwaterinstallatie 1,2 tot

1,6 keer overgedimensioneeerd. En dat geldt

niet alleen de leidingdiameters, ook de

warmwaterbereiders, watermeters en

drukverhoginginstallaties. Het vermogen van

de warmwateropwekker kon in het voorbeeld

zakken van 700 naar 450 kW.

De rekentool kan ook de grootte van de

boilervaten bepalen en ook dat stak gunstig af.

Bleek in het oude rekenvoorbeeld met q√n dat

één fabrikant een opstelling met 5 boilers van

elk 1.000 liter adviseerde, het Excel-blad

Regelgeving


Eric van der Blom: “Gemiddeld is een leidingwaterinstallatie 1,2 tot 1,6 keer

overgedimensioneeerd.”

ContRolelabel keeRkleppen

Uneto-VNI gaat de komende tijd het belang van controle en onderhoud van

terugstroombeveiliging (keerkleppen) onder de aandacht brengen van

gebouweigenaren en woningbezitters. Volgens de drinkwaterwet moeten

keerkleppen jaarlijks worden onderhouden en gecontroleerd. Iets dat

volgens beleidmedewerker Eric van der Blom van Uneto-VNI weinig

gebeurt, maar waar drinkwaterbedrijven of overheid toch steekproefsge-

wijs op controleren. Met het onlangs geïntroduceerde label voor

keerkleppen maakt een gebouweigenaar direct duidelijk dat aan de

wettelijke verplichting is voldaan. Het label ‘gecontroleerd 2012’ hangt de

installateur bij de beveiliging, vertelt Van der Blom. Met het label is het

onderhoud aan drinkwaterinstallaties ook gemakkelijker te verkopen door

installatiebedrijven. Voor de woningbouwmarkt wordt de controle van

terugstroombeveiligingen lastiger te vermarkten.

“Er zit één beperking aan de nieuwe methodiek, ze geldt alleen daar waar gelijktijdigheid een rol speelt”


BewustBouwen4 - 9 februari 2013Jaarbeurs Utrecht

met o.a.:

Greenbuild

Houtpaviljoen

Renovatie Boulevard

Hollands Ontwerp

Solarpaviljoen

Bouw & ICT

GRATIS TOEGANGGa naar bouwbeurs.nl/registrerenen registreer nu met code: 100.003.980

#bouwbeurs Internationale BouwBeurs


Gawalo Januari 2013

Regelgeving

17

gebaseerd op de rekenregels vond dat slechts

met twee boilers van 1.000 liter aan de

comforteis kon worden voldaan. “De warmwa-

terbereider kan een factor 2 tot 4 kleiner,” vatte

Eric van der Blom samen. De drukverhogingin-

stallatie in hetzelfde voorbeeld moest niet

maximaal 17 m3/h verpompen, maar 14 m3/h.

Dat leverde net een kleinere pomp op. “Met een

prijsverschil van 1.000 euro bruto.”

Bij een kantoorpand leidt het niet altijd tot

kleinere leidingdiameters. Dat komt omdat niet

meer wordt gekeken naar het aantal tappun-

ten, maar het aantal medewerkers. Het bepalen

van warmwaterinstallaties in kantoren is met

de nieuwe rekenregels onmogelijk. Dit komt in

de praktijk ook zelden voor, meestal wordt voor

lokale warmwaterbereiding in de vorm van

keukenboilertjes gekozen. Ook moeten –net als

bij de oude methode- eventuele brandslang-

haspels, nood- en oogdouches en continu

verbruiker(s) bij het totale verbruik worden

mee berekend. n

Begin 2013 is de aangepaste Isso-publicatie 55

beschikbaar. De recente Waterwerkbladen

adviseert al om de nieuwe rekenregels te

gebruiken zodra ze er zijn. Bij Isso-55 hoort een

spreadsheet waarmee de maximum moment-

volumestroom koud en warm kan worden

bepaald alsmede de capaciteit van de

warmtapwaterbereiding.

Onze auteur Will Scheffer gaat volgende maand

iets dieper in op deze materie in het artikel

‘Bepaling maximum momentvolumestroom in

leidingwaterinstallaties’.

ZonneboileR uit de gRatie

Veel W-installateurs hebben de laatste

maanden met jaloerse blikken naar E-collega’s

gekeken die opvallend veelvuldig al klauterend

op daken worden gesignaleerd om PV-panelen

te monteren. Stroomproducerende zonnepane-

len zijn zowat een hype geworden, maar de

zonneboiler lift niet mee op dat succes. Dat

wordt bevestigd door Renee Heller van

duurzaamheidbureau Ecofys, onderdeel van

Eneco. “De zonneboiler is uit de gratie, PV is

goedkoper.” De zonneboiler is een relatief dure

oplossing en de prijsdaling blijft steken,

vertelde ze op het landelijke congres over

leidingwaterinstallaties. In de Verenigde Staten

zag ze een nog stelliger conclusie: “Solar

Thermal is dead.” En ook in Duitsland gebeurt

het verduurzamen van huizen vooral door

daken vol te leggen met PV. Volgens Heller is

een EPC van 0 (verplicht in 2020) gemakkelijk

te realiseren. De stap van EPC 0,4 (verplicht in

2015) naar 0 betekent gemiddeld 27,2 m2 aan

PV-panelen. Zo’n 10 m2daarvan is nodig voor

warmtapwater. Bij PV-panelen is er nog minder

verband tussen behoefte en opwekking. Want

in de zomer als de panelen volop stroom

leveren is de behoefte minder groot. Een

zonneboiler kan nog warmwater bufferen voor

de avond- en nachturen. Teruglevering aan het

openbare elektranet is daarom de oplossing.

Dat gaat goed zolang de saldering bestaat

waarbij teveel opgewekte kWh’s in het

openbare elektriciteitsnet mag worden stopt

tegen dezelfde prijs als waarvoor een

consument het koopt.

Waterverbruik in hotels

Gebouw-invoer

selecteer type hotel zakelijk hotel

selecteer type douche douche lll: 0,19 l/s

aantal hotelkamers 20

Kengetallen waterverbruik

MMVkoud 1,25 [l/s]

MMVwarm 0,70 [l/s]

MWW in 10 minuten 269,40 [l]



MWW in 24 uur 2488,34 [l]

Waterverbruik in hotels

Gebouw-invoer

selecteer type hotel zakelijk hotel

selecteer type douche douche lll: 0,19 l/s

aantal hotelkamers 320

Kengetallen waterverbruik

MMVkoud 3,99 [l/s]

MMVwarm 1,96 [l/s]




MWW in 24 uur 23206,72 [l]

“De formule q√n leidt tot overgedimensioneerde installaties”

De rekenregels zijn in een Excel-blad verwerkt en de invoer van de gegevens om bij de juiste diameters uit te

komen is heel eenvoudig. Hierboven twee screenshots van een zakelijk hotel met een waterleiding waarop 20 en

320 kamers zijn aangesloten. Dit voorbeeld is tijdens het congres getoond.

BewustBouwen4 - 9 februari 2013Jaarbeurs Utrecht

met o.a.:

Greenbuild

Houtpaviljoen

Renovatie Boulevard

Hollands Ontwerp

Solarpaviljoen

Bouw & ICT

GRATIS TOEGANGGa naar bouwbeurs.nl/registrerenen registreer nu met code: 100.003.980

#bouwbeurs Internationale BouwBeurs


Gawalo Januari 2013

TECHNIEK

Ketel - Reiniging - Waterbehandeling

18

Onlangs gleed er een digitale nieuwsbrief in de

bus waarin AWB ons wees op het belang van

systeemreiniging van centrale verwarming. “Bij

verontreinigde leidingen en systemen, of

verstopte leidingen waar delta T hoger is dan

20 °C, wordt het energieverbruik van installa-

ties hoger en kunnen er fysieke ongemakken

ontstaan.“ Vervolgens werd geadviseerd om

een systeembehandeling te laten doen.

Bijna iedereen in Nederland heeft centrale

verwarming, vaak in combinatie met een

onderhoudscontract. Schrijver dezes leeft al

met zo’n installatie sinds 1966, maar is nog

nooit geconfronteerd met de noodzaak voor

behandeling ervan. Navraag bij andere

gebruikers levert hetzelfde beeld op. Is

systeembehandeling dus onzin? En, is er ook

een gevaar aan? Iedereen kent het verschijnsel

dat een ontkalkt koffiezetapparaat gaat lekken.

Geldt dat ook voor de cv-installatie?

Systeemgebonden oplossing

Navraag bij warmteservice Westland leert mij

bij monde van Tom van den Berg dat je niet in

zijn algemeenheid kunt zeggen dat een

systeembehandeling nodig is. “Je moet per

systeem kijken of het eventueel nodig is. Ik kan

me voorstellen dat je een reiniging uitvoert bij

oudere systemen met een open vat, of bij de

eerste vloerverwarmingsystemen met

niet-diffuusdichte buizen zoals ZPE-slang. In

dat geval kan er algenvorming optreden in het

systeem en de ketel en dat heeft een negatieve

invloed op het rendement. Het is overigens niet

zo dat er na reiniging altijd lekkage zal

optreden. Als zoiets gebeurt is het systeem al

dermate slecht dat lekkage toch onafwendbaar

zou zijn.”

Oude villa’s

Bij AWB geeft productmanager Gerard van den

Berg aan dat je voor moderne systemen geen

systeembehandeling nodig hebt. “Er zijn

globaal twee systemen waar je een behande-

ling kunt toepassen. Het eerste betreft een oud

systeem met dikke leidingen en een open

expansievat. Zulke systemen waren gebruike-

lijk voor de zestiger jaren en worden inmiddels

niet meer aangelegd. Ze zijn er echter nog

volop, vooral in grote landhuizen. Modernise-

ring is moeilijk omdat een moderne expansie-

vat leidt tot een te hoge systeemdruk. De

andere situatie betreft oudere vloerverwar-

minginstallaties. De buizen daarvan zijn niet

diffuusdicht en zo ontstaat interne vervuiling.

Het is goed om zo’n systeem met enige

regelmaat te behandelen om het rendement

intact te houden. Je moet dat ook doen als je

het uitbreidt. Dat die je weliswaar met moderne

diffuusdichte leidingen, maar je hebt het

systeem dan we open gehad en het water eruit

laten lopen. Je moet eventueel bezinksel dan

wel verwijderen voordat je de installatie weer

laat werken.”

Koudwatervrees

Salesmanager Benelux Yvo Maenen van

Sentinel Performance Solutions is het niet eens

met de veronderstelde beperkte toepasbaar-

heid. “Inderdaad is ons materiaal geschikt voor

oudere installaties, maar zeker ook voor de

hedendaagse. In het verleden heeft een

fabrikant een test gedaan met een waterbe-

handelingsmiddel met een te hoge PH-waarde.

Dat ging toen flink mis en mede daarom is er in

de branche veel koudwatervrees voor

waterbehandeling. Overigens nadrukkelijk niet

bij vele fabrikanten omdat de huidige middelen

PH neutraal zijn. Vele grote ketelleveranciers

bevelen waterbehandeling aan, maar we

hebben te maken met een voorzichtig

Cv is geen koffiezetapparaat

Is het zinvol systeembehandeling toe te passen als reiniging van de cv-

installatie? Enkele ketelleveranciers bevelen waterbehandeling aan, maar echt

doorbreken doet het nog niet.

Tekst Leon van den Berg Beeld Sentinel

Algenvorming in het systeem en de ketel heeft een negatieve invloed op het rendement

GA01 p18-20 systeemreiniging.indd 18 14-01-2013 10:01:35

Gawalo Januari 2013

innovatieve branche. Echt doorbreken bij

installateurs doet het nog niet. Het gekke

verschijnsel doet zich voor dat we ten opzichte

van het buitenland aan de top staan qua

cv-installaties, maar op het gebied van

waterbehandeling ver achter blijven. Je kunt

installateurs echter niet tot toepassing

dwingen en we gaan ook niet tegen de klippen

op de markt bewerken. Installateurs die onze

producten wél toepassen zijn enthousiast en

vertellen het aan collega’s door.”

Zwart water

Algemene acceptatie is vooral een kwestie van

lange adem denkt Maenen. “Waterbehandeling

is echter wel hard nodig. Iedereen kent zwart

water uit de cv en iedereen denkt dat dit een

positief verschijnsel is, maar het tegendeel is

waar want in dit water zitten restproducten

vanuit de installatie en ketel. Het is dus feitelijk

een resultaat van slijtage. Bovendien is

waterbehandeling tegenwoordig nodig omdat

het ketelrendement is opgeschroefd en de

gehele installatie veel compacter uitgevoerd is

dan vroeger en daardoor lagere tolerantiegren-

zen heeft, Ook de wanddikte van de buizen is

minder. Door afzetting vliegt het rendement

omlaag omdat de warmtewisselaar te warm

wordt en de retourtemperatuur van het water

te hoog blijft. Ik durf te stellen dat de meeste

ketels na een tijdje het voorgespiegelde

rendement van 95-105% niet meer halen. Je

mag blij zijn met 70%. Met waterbehandeling

herstel je het oorspronkelijke rendement. Je

verbetert er dus niet een kwalitatief slechte

installatie mee. En lekkage? Bij een normale

goed aangelegde installatie voorzien van

waterbehandeling is dat uitgesloten.“ n

19

TECHNIEK

Zwart water uit het cv-circuit is een indicatie van systeemslijtage.

Warmte-opname van een radiator voor en na reiniging van het systeem. Een groot deel van de plaat blijft

donker en wordt dus niet warm. Na reiniging geeft de hele radiator warmte af.

Röntgenopname van een verstopte waterloop in een radiator. Het zal duidelijk zijn dat het rendement

daarmee behoorlijk afneemt.

Waterbehandeling herstelt het rendement, het verbetert geen slechte installatie


BLAUWE LIJN® serviceanalysers

3e

7

Kenmerken* Rookgasanalyse, druk(verschil)meting en temperatuurmeting in één Moderne communicatietechnieken, zoals USB en Bluetooth®

Nederlandstalige menugestuurde bediening Meting van koolmonoxide in de omgeving Geheugen voor opslag van meetresultaten ECO sensortechnologie voor ongekende duurzaamheid Altijd actueel en aanvullende functionaliteit met GRATIS fi rmware updates KWS® voor periodiek onderhoud en kalibratie

* Afhankelijk van het gekozen model en configuratie

Het Bluetooth® woorden beeldmerk zijn eigendom van Bluetooth SIG, Inc. Gebruik van deze merken door EURO-INDEX geschiedt onder licentie.

HET HANDBOEK VOOR TOEGANKELIJKHEID7e DRUK, HERZIEN EN ACTUEEL!

Een onmisbaar naslagwerk als u snel inzicht wilt krijgen in het ontwerpen, bouwen, inrichten en beheren van buitenruimten, gebouwen en woningen.

Handboek voor Toegankelijkheid:- alles over ergonomie van

stedelijke inrichting, gebouwen en woningen

- biedt maatvoering en beoordelingscriteria

- onmisbaar hulpmiddel bij het opstellen van een Programma van Eisen

- compact standaardwerk- praktijkgericht- speelt in op het Bouwbesluit 2012

Normale prijs € 175 NU VOOR € 140 inclusief btwISBN 978 90 12 58505 7

www.sdu.nl/toegankelijkheid

Kijk voor meer informatie of uw bestelling met 20% korting op www.sdu.nl/toegankelijkheid of bel naar 070 37 89 880.

Water controlled by Protherm

Comfortabel en veiligWARM water tappen met

Taco mengautomaten

Appendages en regelsystemenvoor CV- en sanitaire installaties

Protherm Impex BVIndustrieterrein ‘De Harselaar’ WestHarselaarseweg 129 - Postbus 112NL-3770 AC Barneveld - Holland

Telefoon: +31(0)342-415751*Fax: +31(0)342-415643E-mail: [email protected]: www.protherm.nl

Mengautomaten van Taconova zijn toepasbaar bij geisers, (zonne)boilers, combi-ketels e.d. en kunnen traploos ingesteld worden op een voor de gebruiker veilige en comfortabele temperatuur.

1. Taco thermostatische mengautomaat MT 52 Voorzien van 1” en 1 ¼” buitendraad Instelbereik: 20 °C – 40 °C of 30 °C – 70 °C Boileruitvoering leverbaar met ingebouwde keerkleppen2. Taco thermostatische mengautomaat MT 53 Voorzien van ¾”, 1” en 1 ¼” buitendraad Instelbereik: 45 °C – 65 °C of 35 °C – 70 °C Leverbaar met of zonder ingebouwde keerkleppen3. Taco thermostatische mengautomaat MT 52 HC Voorzien van 1 ¼” buitendraad Instelbereik: 20 °C – 70 °C Groot debiet: 102 liter/minuut4. Taco thermostatische mengautomaat MC 52 Compact Voorzien van ½” buitendraad Instelbereik: 30 °C – 70 °C Standaard voorzien van ingebouwde keerkleppen

Voor alle Taco mengautomaten zijn keerkleppen en diverse aan-sluitkoppelingen leverbaar.*

1.

2.

3.

4.



01 Wat was uw eerste baan(tje)?

Dat was al weer vierenveertig jaar geleden.

Toen deed ik vakantiewerk in een airconditio-

ning-bedrijf.

02 Wat is de specialisatie van uw bedrijf?

Zink en koperwerk. Dat is toch wel het mooiste

wat we maken.

03 Wat vindt u het leukste onderdeel van uw werk?

Zinkwerk, koper. Vooral het ambacht spreekt

me aan. Daarin onderscheiden wij ons graag.

En natuurlijk zijn tevreden klanten ook een

grote beloning voor onze inspanning.

04 Wat is het vervelendste onderdeel van uw werk?

Het ontstoppen van rioleringen. Het hoort bij

ons werk, we hebben er de apparatuur voor,

maar we doen het alleen voor onze vaste

klanten.

10 VRAGEN AAN

Bert van EsFunctie EigenaarBedrijf Installatietechniek Bert van EsPlaats DordrechtOmvang bedrijf 3 medewerkers

Tekst Ronald van BochoveBeeld Sanne Jans

05 Wat vond u een aparte opdracht of een gek pro-

bleem in uw werk?

Voor een particulier deden we onlangs een

opdracht In samenwerking met Vaillant in

warmte/koude opslag, waarbij drie gaten in de

grond werden geboord van bijna honderd

meter diep. Daarnaast maakten we een

mobiele warmwaterinstallatie. De opdracht

kwam van een kerkgenootschap dat in diverse

kerken doopt. Het water voor het doopfont,

toch al snel zo’n 45 liter, moet warm zijn en dat

is veelal in kerken niet voorhanden. Onze

mobiele warmwaterinstallatie op een

steekwagen loste dit probleem voor ze op.

06 Wat is het moeilijkste onder-deel van uw werk?

Het moeilijkste is om met een volle agenda

toch in te springen als er calamiteiten zijn.

07 Wat vindt u een handig product en waarom?

De Henkel-buis op rol. Die oplossing is

compact, flexibel en sneller dan de traditionele

oplossingen.

08 Wat moeten leveranciers (níet) doen?

We zijn heel tevreden over onze leveranciers.

Ze doen hun best ons te helpen waar ze kunnen

en als er iets mis gaat doen ze, net als wij dat

zouden doen, hun best het te herstellen. En dat

mag ook wel eens gezegd worden.

09 Hoe houdt u zich op de hoogte van uw vak?

Via vakbladen, af en toe bezoeken we een

beursen via internet. Onze jongens bezoeken

natuurlijk ook de instructiedagen van

fabrikanten als Bosch en Vaillant.

10 Doet u iets met internet of elektronisch zakendoen?

Alleen het reguliere werk. Vooral voor het

verkrijgen van informatie en voor onze

administratie en bankzaken.

GA01 p21-21 10vragen.indd 21 14-01-2013 10:02:07


Thema van de Internationale Bouwbeurs, die

begin februari plaatsvindt, is ‘Bewust Bouwen’.

“Dat thema is niet zomaar gekozen, het komt

op verschillende manieren terug op de beurs.

In een enquête hebben we onze potentiële

bezoekers gevraagd hoe zij deze term

interpreteren. We zien vier typen antwoorden

terug. We hebben de ‘groene’ interpretatie.

Bewust omgaan met het milieu en dat terug

laten komen in de manier waarop er wordt

gebouwd. Anderen zien in het thema ‘Bewust

Bouwen’ veel meer de noodzaak om verspilling

in het bouwproces uit te bannen. Het valt me

op dat een grote groep ondervraagden ‘Bewust

Bouwen’ uitlegt als bouwen waaraan behoefte

is. Dus markt- en klantgericht. Tot slot zien

potentiële bezoekers het thema als een roep

om de kosten onder controle te houden.“

“We hebben het terecht over krimp van het

volume,‘ zo vervolgt Carlier, ‘maar het beperkte

volume is nog steeds enorm. Dat vergeten we

wel eens. Ik zie wel een andere trend. Ik werd

daar onlangs door een architect op gewezen,

toen ik hem vroeg hoe het met zijn business

gaat. ‘Tot onze verbazing hebben we nog

steeds werk’, zei hij. ’Weliswaar alles voor de

korte termijn, maar toch. Ik merk wel dat de

opdrachten interessanter zijn. Onze opdracht-

gevers willen geen poespas meer, maar

creatieve, functionele oplossingen. Die kunnen

we alleen realiseren als we samenwerken met

partners die bereid zijn die creativiteit te

leveren. Dat leidt tot een nieuwe vorm van

inspiratie. We werken met gemotiveerde

aannemers die bereid zijn tot het uiterste te

gaan, met veel ruimte voor nieuwe oplossin-

gen’.”

Frisse oplossingen

“Ook die architect eist van de partners een

andere kijk op oplossingen. Er is geen ruimte

meer in de trant van ‘zo doe ik het al jaren’. Hij

verwacht frisse oplossingen. Het is voor

iedereen lastig gebaande paden te verlaten.

Heel veel oplossingen en producten zijn

gewoon op de markt, en toch heb je ze niet

gezien. Je was er niet ontvankelijk voor. Ik wil

de Bouwbeurs 2013 positioneren als de Beurs

voor de ontvankelijke geesten. Tussen al het

nieuwe – en dat is er ook – zie je producten

voor het eerst die al lang bestaan. Die

ontvankelijkheid maakt je tot de ware,

gemotiveerde partner van die architect.”

‘Wie bereid is verder te kijken dan wat hij al

weet, ontdekt heel veel nieuws. De hele

branche is over de volle breedte uitstekend

vertegenwoordigd. Bedrijven zien de beurs

gelukkig nog steeds als een uniek instrument

om met de bouw in contact te komen. Ik zal

niet ontkennen dat we een aantal exposanten

missen, tegelijkertijd zie ik exposanten die lang

zijn weggeweest terugkomen. Velux –van de

dakramen – is er zo een. Eens in de tien jaar

bieden ze de markt een compleet nieuwe range

aan producten. Ze zoeken het moment om dat

te communiceren, en dat is de Bouwbeurs.” n

Opdrachtgevers willencreatieve, functionele oplossingen

Projectmanager Martijn Carlier van de Bouwbeurs houdt niet van doemdenken. Hij

is niet van plan zich te laten verlammen door de crisis. “Die zal niemand ontkennen,

maar tegelijkertijd merk ik in de bouw een mentaliteit van volharding. We zijn met

mooie dingen bezig. Het overgrote deel van de bouw is zich ervan bewust dat oude

tijden niet meer zullen herleven. Realiteitszin overheerst.“

THEMA: BouwBEurs 2013

Bouwbeurs - ZZP - bewust bouwen

GA01 p22-23 th kritische bouwbeurs.indd 22 14-01-2013 10:02:41

23

THEMA: BouwBEurs 2013

De Nederlandse bouw kan nauwelijks meer zonder

de ZZP’ers, die de grotere bouwondernemingen

flexibiliteit bieden, maar ook klaar staan voor

particulieren, die voor een verbouwing de juiste

vakman zoeken. Zeker in een tijd waarin er weinig

nieuwbouw wordt gerealiseerd in Nederland, zijn

huiseigenaren bereid te investeren in verbeterin-

gen aan hun eigen woning. “Daar zitten momenteel

de kansen voor de ZZP’er”, zegt Pascal Joore. De

particulier zoekt steeds vaker online de juiste

vakman. Werkspot.nl, dat opdrachtgever en

vakman online bij elkaar brengt, heeft de voorbije

jaren het aantal digitale koppelingen zien

exploderen naar ruim vijftienduizend per maand.

Vakman, geen ondernemer

Toch ziet Pascal Joore dat veel ZZP’ers in de bouw

worstelen met het ondernemerschap. “Ze zijn

goede vakmensen, maar typische aspecten van het

ondernemerschap zijn nog niet altijd de tweede

natuur.” Dat begint al met de online presentatie:

zorgen dat de klant voor jouw aanbieding kiest. De

opdrachtgever heeft het tegenwoordig namelijk

voor het kiezen, des te belangrijker is het dus dat je

je als ZZP’er in de bouw optimaal presenteert.

Het gaat ook om zaken als hoe je meer omzet uit

een klus kunt halen tot en met hoe je op een nette

manier ervoor zorgt dat je je geld krijgt als de

opdracht voltooid is. “Daar gaan we de bezoekers

bij ondersteunen”.

Lezingen en workshops

Op het 450 m2 meter grote Werkspot ZZP-plein

ontmoet de bezoeker straks partners die voor de

ZZP’er belangrijk zijn. Er vinden workshops plaats,

waarin de ZZP’er praktische handreikingen krijgt

om een succesvollere ondernemer te worden:

kopen of leasen van de bedrijfswagen; hoe richt je

slim je boekhouding in; online present zijn, et

cetera. Ook zal er aandacht zijn voor vakinhoude-

lijke presentaties, onder andere over gereedschap-

pen en bouwmaterialen.

Alle activiteiten op het Werkspot ZZP-plein zijn

gratis toegankelijk voor beursbezoekers. Twee jaar

geleden trok het plein meer dan 35.000 bezoekers.

Pascal Joore: “Dit jaar wordt het plein een

thuiskomhaven op de beurs voor minstens evenveel

bezoekers. We willen dit keer vooral kwalitatief de

bezoekers nog beter helpen met gerichte

ondersteuning hoe ze meer succes met hun bedrijf

kunnen behalen.” n

oVEr dE InTErnATIonALE BouwBEurs

De Internationale Bouwbeurs 2013 vindt van

4 tot en met 9 februari in de Jaarbeurs in

Utrecht plaats. Beursthema is ‘Bewust

Bouwen.’ Aan de beurs is een groot aantal

themapresentaties en activiteiten gekoppeld.

Voorbeelden hiervan zijn: het BouwHuis,

Renovatieboulevard, de Greenbuild Sessies,

ZZP-plein, Bouw & ICT, Material Xperience, het

Bouwgala en de Architectendag.

Meer informatie: www.Bouwbeurs.nl

Gawalo Januari 2013

GrooT ZZP-PLEIn oP InTErnATIonALE BouwBEurs 2013

Het werkspot ZZP-Plein op de komende Internationale Bouwbeurs 2013 wordt vergeleken met de

vorige editie tweemaal zo groot. ZZP’ers vinden hier alle informatie en ondersteuning die ze nodig is

om succesvoller te opereren in de markt. “ZZP’ers kunnen veel meer omzet uit de markt halen dan

ze nu doen”, zegt Pascal Joore, commercieel directeur van werkspot.nl, dat samen met Vnu

Exhibitions voor de invulling van het werkspot ZZP-plein tekent.

GA01 p22-23 th kritische bouwbeurs.indd 23 14-01-2013 10:02:43


Op de Bouwbeurs is dit jaar extra aandacht en

ruimte voor nieuwe bouwprocessen en de

veranderde bouwomgeving. Bim, lean bouwen,

de zzp’er én renovatie en herbestemming

staan volop in de spotlights. Voor de Bouw-

pluim, die op de Bouwbeurs wordt uitgereikt,

stond het samenwerken centraal. Maar hoe

ervaren bedrijven die nieuwe bouwomgeving

en samenwerkingsvormen? We vroegen het

aan de partners die in opdracht van woningcor-

poratie Provides drie appartementengebou-

wen herbouwden aan de Vicarielaan in

IJsselstein.

“Samenwerken wordt steeds belangrijker.

Bouwers en installateurs zijn niet langer

aannemer en onderaannemer, maar gelijk-

waardige partners. In het project aan de

Vicarielaan kwam dat goed tot uitdrukking”,

vertelt Piet van de Wijngaard van Kruit

Installatietechniek. “De bouwer, Bunnik Bouw,

heeft samen met de opdrachtgever de andere

partijen geselecteerd. Wij werden benaderd

voor het leveren van de zonnepanelen, de

cv-installatie en de vloerverwarming.” De

opdrachtgever was bekend met Bim en lean

bouwen en had heel duidelijk voor ogen dat het

bouwproces op deze manier vormgegeven

moest worden. Hierdoor zaten alle partijen in

een vroeg stadium om de tafel.

Wat daarnaast opviel was dat de opdrachtge-

ver, behalve over de nieuwste bouwprocessen,

ook goed geïnformeerd was over de beschik-

bare materialen en technieken. Van de

Wijngaard: “Ze hadden een lijst met voorkeu-

ren voor bepaalde merken. Maar ze voegden

daar ook aan toe dat hun voorkeuren het

bouwproces niet in de weg mochten staan. Wij

zijn met deze voorkeurslijst aan de slag

gegaan, maar uiteindelijk hebben we toch

gekozen voor een aantal andere leveranciers.

Dat had met name te maken met de combinatie

van ketel en zonnepanelen. Niet iedere

ketelfabrikant voert zonnesystemen en voor

het onderhoud en de garantie is het van belang

dat ketel en zonnesysteem goed op elkaar zijn

afgestemd.”

Ondersteuning van ketenpartners

“Het zijn juist deze praktische tips die wij als

aannemer, maar ook onze klant, waarderen.

Het is die extra input die we hoopten te krijgen

en kregen van onze ketenpartners aan de

Vicarielaan”, aldus Addie Mulder, projectleider

bij Bunnik Bouw. Met alle partners was in het

verleden al een relatie opgebouwd. “Bij de

selectie hebben die goede ervaringen een rol

gespeeld en tijdens het bouwproces kwam dit

extra tot uiting.”

Mulder zal de Bouwbeurs daarom ook niet

bezoeken om meer informatie over lean en Bim

te vergaren. “We zijn koploper op het gebied

van vernieuwend bouwen. En de samenwerking

die we hebben opgezet is goed en zetten we nu

in andere projecten voort.”

“Op de Bouwbeurs gaat onze interesse met

name uit naar innovatieve technieken en

materialen. De grootste uitdaging voor ons als

aannemer is op dit moment: Hoe halen we de

epc-eis? Voor een groot deel kunnen we dit

bouwkundig oplossen, maar er komt ook veel

techniek bij kijken. Zonneboilers, warmtepom-

pen en pv-panelen kunnen een belangrijke

bijdrage leveren aan het energiezuinig maken

van gebouwen en daarom verdiepen we ons in

deze technieken. Maar ook hierin verwachten

we ondersteuning van onze ketenpartners.

Waar we met name in geïnteresseerd zijn, zijn

hun ervaringen.”

Ook Govert Jan Wijfjes, projectleider bij

Kwekel, die op de Vicarielaan zorgde voor de

ventilatiesystemen en het loodgieterswerk, ziet

Ketensamenwerking centraalin ‘het nieuwe bouwen’

Op 6 februari wordt op de Bouwbeurs de Bouwpluim uitgereikt. Deze prijs wordt

uitgereikt aan bouwprojecten die succesvol zijn in ketensamenwerking. Met een

aantal genomineerde bedrijven blikt Gawalo vooruit op de Bouwbeurs 2013

en terug op hun ervaringen met ‘het nieuwe bouwen’.

Tekst Katja van Roosmalen

THEMA: BOUWBEURS 2013

Bouwbeurs 2013 - Bim - Lean bouwen - Bouwpluim

Bouwers en installateurs zijn niet langer aannemer en onderaannemer,maar gelijkwaardige partners

GA01 p24-27 th bouwbeurs.indd 24 14-01-2013 10:03:11

dat het halen van de epc-norm steeds

moeilijker wordt. “Op een beurs zijn wij daarom

vooral geïnteresseerd in lagetemperatuurver-

warming in combinatie met ventilatie, omdat

deze twee technieken signifi cant bijdragen aan

het verlagen van de epc.”

Bim

Behalve een goede afstemming en voorlichting

is het bij ketensamenwerking van belang dat de

uitvoerende partijen regelmatig in overleg

treden. “Werken in Bim-modellen kan alleen als

er vertrouwen in elkaar is, omdat iedereen

verantwoordelijk is voor het eindresultaat. Alle

partijen zitten gelijktijdig aan tafel, elke partij

weet van de ander hoe en welke beslissingen

worden genomen, welke reacties daarop

worden gegeven en waar eventueel problemen

optreden.”

“Je wilt niet dat leidingen van bijvoorbeeld de

vloerverwarming en de watervoorziening

elkaar kruisen in verband met legionella”, legt

Van de Wijngaard uit. “Het mooie van Bim,

virtueel bouwen in 3D, is dat eventuele

kruispunten al tijdens het tekenwerk geconsta-

teerd worden. De faalkosten zijn daardoor op

de Vicarielaan tot nul beperkt. Natuurlijk vergt

het ook afstemming op het bouwterrein, maar

iedere ochtend overleg tussen de uitvoerder en

de hoofdmonteurs voorkwam problemen.”

“En we zijn met zijn allen op cursus geweest”,

vult Patrick Schalkwijk aan. Schalkwijk is

directeur van het elektrotechnische bedrijf dat

zijn handen uitstak in IJsselstein. “Op dit

moment zie je dat Bim en nieuwe samenwer-

kingsvormen erg in de belangstelling staan,

ook op de Bouwbeurs. Wij gingen twee jaar

geleden al met zijn allen, opdrachtgever en

opdrachtnemers, naar de opleiding en

daardoor hebben we nu een voorsprong.”

Voor Schalkwijk was het de eerste keer dat zijn

bedrijf met Bim werkte, maar terugkijkend ziet

hij dat deze werkwijze veel voordelen met zich

meebrengt. “Iedereen tekende gelijktijdig zijn

eigen installaties in het bouwkundige ontwerp.

Bij het samenvoegen van de tekeningen, en

doordat de tekeningen in 3D stonden, werd

direct duidelijk waar de knelpunten zich

bevonden. Het mooie is dat je dat niet eens zelf

dat precies hoeft na te lopen. Door het

programma de ‘clashes’ te laten tonen, is direct

duidelijk waar zich problemen voordoen en

wanneer we dus terug moesten naar de

tekentafel.”

Het project Vicarielaan is genomineerd voor de Bouwpluim in de categorie burger- en utiliteitsbouw.

Installatiebedrijf Kruit leverde de zonnepanelen, de cv-installatie en de vloerverwarming voor het project

Vicarielaan.

Foto: Bunnik Bouw

Foto: Installatiebedrijf Kruit


NEDERLANDSE BOUWPLUIM 2013

In de categorie burger- en utiliteitsbouw zijn drie projecten genomineerd voor de Bouwpluim 2013. De

prijs wordt uitgereikt aan bouwprojecten die het bewijs vormen dat ketensamenwerking bijdraagt aan

het succes van de realisering. Project Vicarielaan is een van deze inzendingen. Woningcorporatie

Provides heeft in overleg met bewoners het initiatief genomen voor de sloop en herbouw van drie

gebouwen aan de Vicarielaan. Het project omvat 70 woningen en is in elf maanden gerealiseerd.

Andere genomineerden in de categorie burger- en utiliteitsbouw zijn niaNesto (Portaal en ketenpart-

ners) en de Marnixstraat en omgeving Alkmaar (Bouwbedrijf Bolten b.v. en ketenpartners). De jury

vindt het verrassend om te zien hoeveel ruimte de eindgebruiker in deze projecten heeft gekregen en

hoe de projectoverstijgende samenwerking tussen opdrachtgever en opdrachtnemers heeft geleid tot

een vermindering van de doorlooptijd.



N°01Jaargang 1 - Juni 2013

Alarm over internet

Lichaamhandige sleutel

SAFETY & SECURITY IN GEBOUWEN EN OP BOUWPLAATSEN

Innovatie incamera-beveiliging

Zorgsectorerg onveilig

Een uitgave van Installatie Journaal

Grootschalige uitrol van woningsprinklers p. 12

handige sleutel

een uitgave van Installatie Journaal

VakbeursSafety & Security 2013

BEVEILIGING

Beveiliging XL Publiceert over projecten die het verschil maken in groot en groots.

VERSCHIJNT: SLUIT VOOR ADVERTENTIES:23 MEI 2013 7 MEI 2013

SSA 2013

Beveiliging XL gaat over de beveiliging van woningen, bedrijfsgebouwen en

bouwplaatsen

EXTRA GROOT FORMAATOPLAGE 13.000 EXEMPLAREN

Gawalo en Installatie Journaal bun-delen hun krachten en maken samen Beveiliging XL: SSA 2013.

Presenteer uw product of dienst in Beveiliging XL: SSA 2013 en u be-reikt, gegarandeerd, de belangrijkste beslissers in de bouw-, installatie- en beveiligingsbranche.

Abonnees van Gawalo en Installatie Journaal ontvangen Beveiliging XL: SSA 2013 in mei. Daarnaast wordt deze uitgave ook naar een relevant deel van de abonnees van Dagblad Cobouw en Vastgoedmarkt gestuurd.

MIS DEZE KANS NIET EN KIES VOOR EEN ADVERTENTIE OF ADVERTORIAL.

VOOR VRAGEN OF DIRECTE RESERVERINGEN BELT U MET: Jetvertising Rob Koppenol of Diane Vlietstra,070 – 399 00 00@: [email protected] [email protected]




Domotica

Toch is het niet uitsluitend het technisch

vernuft dat in het nieuwe werken de boventoon

voert. Schalkwijk: “Wat wij als zeer positief

hebben ervaren is de samenwerking en de

korte lijnen. Met de collega’s, maar ook met de

opdrachtgever. Wij namen een deel van het

adviestraject voor de E-installaties voor onze

rekening. Met de opdrachtgever zijn diverse

leveranciers bezocht en hebben we de

toekomst besproken.”

“Op dit moment liet het budget geen ruimte

voor domoticatoepassingen, maar we hebben

hier al wel rekening mee gehouden. Zo loopt de

leiding van de thermostaat naar de cv-ketel via

de meterkast, is de meterkast vergroot en zijn

er loze leidingen voor branddetectiesystemen

aangebracht. Het zal daardoor straks weinig

moeite kosten om de woningen toekomstbe-

stendig te maken.”

Het zijn de domoticatoepassingen waar

Schalkwijk extra aandacht aan besteed op een

beurs. “Er zijn steeds minder projecten en

domotica is een manier om meer omzet uit een

project te genereren. Want keken we een aantal

jaren geleden met name bij zorgprojecten naar

domotica, door het gebruik van iPhone apps is

het voor steeds meer mensen interessant

geworden, ook voor de consument.”

Het nieuwe bouwen zorgt er bij Kruit en

Schalkwijk echter niet direct voor dat op een

andere wijze naar de Bouwbeurs wordt

gekeken. “Voor ons is de VSK natuurlijk de

meest interessante beurs, maar we houden de

ontwikkelingen op alle terreinen wel scherp in

de gaten, vooral op het gebied van duurzame

installaties. Op het terrein van lucht-water-

warmtepompen, VRF-systemen en zonlichtsys-

temen gaan de ontwikkelingen snel en die

willen we bijhouden.”

“Dat is ook van belang om een goede partner te

zijn in de huidige bouwmarkt. We trekken

steeds meer gezamenlijk op. Dat geldt voor het

voortraject, tijdens de bouw, maar ook als

projecten zijn gerealiseerd. We geven dan

samen voorlichting. Dat is noodzakelijk want

bijvoorbeeld op het terrein van lagetempera-

tuurverwarming is de kennis bij de gebruikers

zeer beperkt.”

Lean

Een ander speerpunt op de Bouwbeurs is lean

bouwen. Lean is de naam die enkele Ameri-

kaanse onderzoekers eind jaren ‘80 gegeven

hebben aan de productiefi losofi e van Toyota.

Die gaat uit van een heldere basisdefi nitie: alle

activiteiten binnen een organisatie die

rechtstreeks bijdragen aan dat waar de klant

voor betaalt is waarde, al het overige is

verspilling. Lean is een mensgerichte fi losofi e

die de mensen op de werkvloer centraal stelt.

De bedoeling van lean bouwen is om alle

medewerkers in de bouwketen actief bij te

laten dragen aan continue verbetering.

Ook hiermee is op de Vicarielaan ervaring

opgedaan. Mulder: “Lean past bij Bim en

vernieuwend bouwen. Iedereen wordt bij het

proces betrokken, onderaannemers en ook

fabrikanten, en iedereen draagt zijn eigen

verantwoordelijkheid. Tijdens het afstem-

mingsoverleg betekent dat, dat je met een

grote groep om de tafel zit om de logistiek te

regelen. Omdat het zo’n grote groep was,

hebben we het proces in tweeën geknipt: in een

ruwbouwfase en een afbouwfase. Dat hield in

dat sommige partijen twee keer om de tafel

zaten, maar het komt de afstemming wel ten

goede.”

Planning

Maar hoe goed de planning ook in elkaar zit,

lean bouwen heeft toch een redelijke impact op

het bouwproces weet Wijfj es. “Voor de bouw

begin je met plannen en dat stopt pas op het

moment dat de woningen zijn opgeleverd. Je

moet volgens een strak stramien werken en in

een afgesproken werktempo. Op de bouw-

plaats merk je dat die nieuwe manier van

invulling aanpassingen vergt. Bij lean bouwen

wordt bijvoorbeeld afgesproken dat er twee

woningen per dag worden opgeleverd. Dat is

iets anders dan tien woningen per week. Dat

kwartje moet bij de monteurs vallen.” ■

Iedereen tekende gelijktijdig zijn eigen installatiesin het bouwkundige ontwerp

BOUWBEURS 2013: EEN NIEUWE FOCUS

De Bouwbeurs besteedt dit jaar extra aandacht aan

‘vernieuwend bouwen’. Dat komt tot uiting in

workshops, lezingen en speciaal ingerichte pleinen.

De speerpunten van de Bouwbeurs 2013 zijn:

- Renoveren en herbestemmen

- Greenbuild: duurzaam, energiezuinig en bio-based

- Virtueel bouwen met Bim

- Ketensamenwerking & Lean bouwen

- De ondernemende ZZP’ er

- Material Xperience: “The making off ”

Foto: VNU Exhibitions


Etten-Leur is trots op de titel ‘Europese

warmtepompstad van 2012’. Het is de beloning

voor het grootschalig toepassen van warmte-

pompen, al sinds 2000. De nieuwe woonwijk

Schoenmakershoek is all-electric, dus geen

gas. De duizend huizen hebben allemaal een

warmtepomp. Reden voor de Europese vakjury

om Etten-Leur dit jaar met de titel te belonen.

Dit zelfs tot verrassing van brancheorganisa-

ties. Ze hadden verwacht dat projecten in

Duitsland, Denemarken of zelfs Engeland hoger

zouden scoorden, verklapte voorzitter Peter

Wagener van de Dutch Heatpump Association

onlangs op een studiemiddag in hetzelfde

Etten-Leur. “Maar dat is helemaal niet waar. Dit

is een voorbeeld voor anderen.” De bijeen-

komst met als titel ‘Lessons Learned’ stond in

het teken van terugblikken en vooruitblikken.

De hamvraag: hoe kunnen we het succesvolle

project van Etten-Leur toepassen op andere

woningbouwprojecten? Want de woningen zijn

gewone doorsnee huizen en “geen rocket-

science,” vertelde Wagener. “Deze stijlen vind

je overal.”

Belangrijke leerpunten

Eerst iets over de achtergronden van ’s werelds

grootste warmtepompproject (meer dan 1000

systemen, uiteindelijk 1500) tot nu toe. Al rond

de millenniumwisseling besloot de gemeente

Etten-Leur om een duurzame en energieneu-

trale woonwijk te ontwikkelen. Zonder

gasaansluiting, maar met alleen elektriciteit. In

2000 werd vooral elektriciteit gezien als

belangrijkste mogelijkheid om te verduurza-

men door het plaatsen van windturbines en

pv-panelen. Om de uitrol van warmtepompen

zo soepel mogelijk te laten verlopen, startte de

gemeente eerst met twee kleinere woning-

bouwprojecten. Twintig huizen kregen eigen

gesloten verticale bodemwarmtewisselaars en

21 woningen werden aangesloten op gezamen-

lijke open bronnen. Gebalanceerde ventilatie

met warmteterugwinning en – voor destijds –

hogere Rc-waardes (3,5-4) waren ook eisen


Warmtepompen succesvoldoor regierol van gemeente

Het grootste warmtepompproject ter wereld, de woonwijk Schoenmakershoek

in Etten-Leur, is een succes dankzij duidelijke spelregels van de gemeente. ‘Is

dit voorbeeld te kopiëren naar andere woningen?’, zo vraagt men zich af op een

studiedag van de Dutch Heatpump Association.

Tekst Richard Mooi

MARKT

Warmtepompen – Bronnen – Vloerverwarming – Koeling

Een bodemanalyse maakte onderdeel uit van de

plannen. Uit simulaties bleek dat zonder regeneratie

van de bodem de bronnen langzaam zouden afkoelen.

Dat is ongewenst omdat de COP dan fors daalt en de

warmtepomp niet meer voldoende vermogen levert.

Zonder regeneratie van de bodem zou de temperatuur

onder sommige percelen (in donkerblauw) afkoelen

tot – 15 graden. Uit de plattegrond van de wijk blijkt

dat bij 100 procent regeneratie (maximale bodemba-

lans) nauwelijks afkoeling ontstaat. De groene kleur

geeft alleen direct bij de warmtewisselaars een zeer

lichte temperatuurdaling aan.

GA01 p28-30 Etten-Leur.indd 28 14-01-2013 10:26:35


waarvan de gemeente de uitwerking wilde zien.

De woningen werden in 2001 en 2002

opgeleverd. Het waren meteen al comfortabele

woningen, door de vloerverwarming én koeling

in combinatie met balansventilatie.

“Vanuit die tevreden bewoners is een concept

geformuleerd,” vertelt Pieter Klep, destijds

energieadviseur bij de gemeente. De pilots

leverden wel belangrijke leerpunten op. Zo

waren bewoners en gemeente niet zo

gecharmeerd van de gezamenlijke open bron.

Weliswaar is door de hogere watertemperatuur

de COP van de warmtepomp hoger, maar

gesloten bodemwisselaars - voor elke woning

apart - hebben meer voordelen. “Geen

onderhoud, goede betrouwbaarheid en

goedkoper voor bewoners.” Bij de huizen met

open bron betalen de bewoners maandelijks al

65 euro aan vaste kosten voor de bronwaterle-

vering. Daar komt nog het elektrisch verbruik

van de warmtepomp bij. Verticale bodemwis-

selaars per woning werd het uitgangspunt.

“Brabanders hebben toch graag hun eigen

systeem en dan krijg je ook geen discussie over

tarieven,” vatte Klep samen.

Regeneratie-eis

Een bodemanalyse maakte onderdeel uit van

de grootschalige plannen. Uit simulaties bleek

dat zonder regeneratie van de bodem de

bronnen langzaam zouden afkoelen tot – 15

graden. Dat is ongewenst omdat de COP dan

fors daalt en de warmtepomp niet meer

voldoende vermogen levert. Daarom stelde de

gemeente een regeneratie-eis (65%) van de

bron (in de zomer met vloerkoeling) verplicht.

Bovendien moesten de bronnen minstens vijf

meter uit elkaar liggen, om onderlinge

beïnvloeding te voorkomen en om te waarbor-

gen dat bij het boren een andere bron niet

wordt geraakt.

Ook het verplicht installeren van gebalanceer-

de ventilatie werd één van de uitgangspunten.

De installateurs kregen bovendien de plicht om

het ventilatiesysteem in te regelen, iets dat

normaliter niet of onvoldoende gebeurt.

WTW-ventilatie was jarenlang een keiharde eis,

maar Klep merkt nu dat architecten van nieuwe

woningen in Schoenmakershoek vragen of ze

CO2-gestuurde afzuiging in combinatie met

drukgeregelde ventilatietoevoerroosters

mogen toepassen. In andere projecten wordt

deze vorm van vraaggestuurd ventileren samen

met een warmtepomp wel toegepast. Klep is er

huiverig voor. “Het is toch natuurlijke ventilatie.

Bij aanwezigheid van bewoners krijg je koude

lucht binnen. Die wordt niet meer opgewarmd

door een radiator. Bovendien moet de

warmtepomp dan extra vermogen leveren.”

Andere eisen van de gemeente: warmtepom-

pen moeten minstens een COP van 5 voor

verwarming halen en 2,1 op tapwater.

Projectontwikkelaars en woningcorporaties

namen de technische en bouwkundige

randvoorwaarden mee bij het integrale

ontwerp, dat ook door de gemeente min-of-

meer werd afgedwongen. De meeste discussie

leverden de ongeveer 100 woningen op vrije

kavel op. Niet elke particuliere opdrachtgever

ging met gerenommeerde boorbedrijven in zee,

herinnert Klep zich. “Hier zit een kleilaag op 60

meter en de meeste boorders gingen die netjes

afdichten. Maar soms zag ik geen kleikorrels op

de bouw staan en vroeg hoe ze die afdichting

gingen maken. Als daar geen duidelijk

antwoord op kwam, werd het werk stilgelegd.”

Vervolgens merkte hij dat bedrijven zich wel

keurig aan de eisen hielden.

Vaak aangeklungeld

Kortom, de wijk Schoenmakershoek werd een

succes door de regierol van de gemeente die

integraal ontwerpen en bouwen verplicht

stelde. “Zo’n groot project als dit mag niet

misgaan.” Fabrikanten van warmtepompen,

bronboorbedrijven en installateurs werden

gedwongen om samen te werken. Maar is dit

goede voorbeeld nu te kopiëren naar andere

woonwijken? In Nederland is zo’n leidende rol

door de gemeente eerder uitzondering dan

regel. In veel projecten worden warmtepompen

wel verplicht gesteld, maar zit niemand er

bovenop. Alleen Itho Daalderop stelt strenge

eisen aan bouwpartijen en werkt met een vast

installatiebedrijf. In woningen waar de architect

vanwege de EPC-eis ervoor kiest, is integraal

ontwerpen allerminst het uitgangspunt.

Verreweg de meeste woningen komen via

bestekken bij de goedkoopste aannemer

terecht die dan ook weer op zoek gaat naar de

laagste offerte van onderaannemers,

installateurs en boorbedrijven. Het afbreukri-

sico voor installateurs is daarom groot. “De

bouwkundige en installatietechnische kwaliteit

zijn ongelofelijk belangrijk”, benadrukte

Wagener van de brancheorganisatie van

MARKT

“Het zijn projecten met de laagste prijs en dan wordt er vaak maar wat aangeklungeld”



MARKT

warmtepompleveranciers.

Directeur Mascha van den Heuvel van

Dubotechniek Bedrijven - door projectontwik-

kelaars ingeschakeld om het complete traject

te begeleiden - laat de uitvoerende bouwen

installatiebedrijven weten dat technische en

bouwkundige specificaties worden gemeten.

Instrumenten als infraroodmeters om

warmtelekken inzichtelijk te maken en

apparaten als blowers om ongewenste kieren

op te sporen, worden steekproefsgewijs

toegepast. “Het zijn projecten met de laagste

prijs en dan wordt er vaak maar wat aangeklun-

geld.” Daarnaast volgen er na één stookseizoen

tevredenheidonderzoeken onder bewoners en

worden er per bouwproject enkele woningen

gemonitoord om te kijken of de installatie goed

presteert.

Begeleiding door een deskundige partij, kan

veel problemen voorkomen, vindt Van den

Heuvel. Ze merkt dat bij veel projecten steeds

opnieuw het wiel wordt uitgevonden, met als

gevolg hoge faalkosten. “Heel veel projecten

halen niet het rendement dat bedacht is. Maar

zelfs bij projecten van Dubotechniek kan het

wel eens misgaan, vooral in grotere gebouwen.

“Een aanvoer op retour of warmwater op

koudwater. Je ziet het bij controle niet meer,

alles zit al in de isolatie.” Pas door alle

leidingtemperaturen te controleren kwam deze

fout eruit. De oplossing om dit te voorkomen:

“Standaardisatie, plug en play en prefab”. Voor

grotere installaties heeft Dubotechniek sinds

kort een prefab warmtecentrale beschikbaar

die in één dag in de technische ruimte wordt

geplaatst en aangesloten, inclusief warmte-

pompen. Binnenkort verwacht Dubotechniek

ook met een geprefabte warmtepompinstal-

latie voor woningen op de markt te komen. n

“Heel veel projecten halen niet het rendement dat bedacht is”

Meer informatie: ✆0900-0231 (€ 0.01 p.m.) of kom langs in een van onze vestigingen.

225 medewerkers staan dagelijks voor u klaar

Daarom kiest u voor Warmteservice Groot assortiment: verwarming, sanitair, dakbedekking en alle installatiematerialen

Altijd in de buurt: 53 vestigingen in heel Nederland

Professioneel advies: 225 deskundige medewerkers staan dagelijks voor u klaar

Scherpe prijzen: Alle A-merken tegen VASTE LAGE prijzen

Snelle levering: Uit voorraad, anders meestal de volgende werkdag leverbaar

Ruime openingstijden: Dagelijks van 07.00 - 18.00 uur en ook zaterdags geopend

Telefonisch advies tot 22.00 uur: bel op werkdagen 0900 - 0231 (€ 0.01 p.m.)

Online bestellen: 150.000 artikelen op warmteservice.nl


THEMA: vEnTilATiE


De vaart zit er goed in met de installatie van de

slimme meters. Begin dit jaar startte de

kleinschalige uitrol door de netbeheerders, die

tot 2014 duurt en ongeveer 500.000 huishou-

dens een nieuwe gasmeter en elektriciteitsme-

ter moet opleveren. Vanaf 2014 zullen dan hele

woningblokken tegelijk aangepakt worden in

wat de grootschalige uitrol heet.

Die grote stappen moeten de netbeheerders

ook wel maken. Vanuit Brussel komt namelijk

de eis dat in 2020 tachtig procent van de

Nederlandse woningen voorzien is van slimme

meetkastjes. De netbeheerders moeten

overigens wel netjes vragen of de klant slimme

meters wenst. Het politieke debat over

mogelijke privacyschendingen heeft namelijk

als uitkomst gekregen dat de slimme meter

alleen op vrijwillige basis geïnstalleerd mag

worden. Het aantal weigeraars ligt volgens

Netbeheer Nederland op twee à drie procent.

Maar ook kleinschalige uitrol is dus niet zo

kleinschalig. Netbeheerders plaatsen nu overal

slimme meters als de oude aan vervanging toe

is. Ook bij renovatieprojecten en nieuwbouw

zetten installateurs standaard een slimme

meter terug. Daarnaast zijn er nog de

zogenoemde ‘prioriteitsaanvragen’, slimme

meters die worden aangevraagd door

particulieren die niet willen wachten en het nu

al leuk vinden om ‘smart’ met energie om te

gaan.

Dominante eenheid

In de meterkast is de slimme elektriciteitsme-

ter de dominante eenheid, de hub. De gasmeter

stuurt elk uur een signaal naar de elektriciteits-

meter, die op zijn beurt de verbruikgegevens

van zowel de gasmeter als de elektriciteitsme-

ter eens in de twee maanden doorgeeft aan de

netbeheerder. De netbeheerder stuurt die

gegevens tweemaandelijks naar de energiele-

verancier en ook nog één keer per jaar voor de

jaarrekening. De elektriciteitsmeter moet

technisch in staat zijn om de gegevens elk

kwartier te meten en dagelijks door te geven

aan de netbeheerder.

Om deze functionaliteit te gebruiken moet de

energieleverancier wel uitdrukkelijk toestem-

ming hebben gekregen van de afnemer. Martijn

Boelhouwer, woordvoerder van Netbeheer

Nederland geeft aan dat datacommunicatie

relatief veel energie kost en daarom niet elk

kwartier plaatsvindt “Met tien slimme meters

is dat goed te doen, maar met tien miljoen?”

De elektriciteitsmeter stuurt zijn gegevens

door naar de netbeheerder via een GPRS-

verbinding, met een zelfde soort signaal dat we

kennen van mobiele telefoons. Dit is niet enige

mogelijkheid, ook communicatie via de

stroomkabel (Power Line Communication,

ofwel PLC) en via internet is mogelijk. In

Nederland is gekozen voor de eerste optie.

De verbinding met de netbeheerders is slechts

een van de verbindingen van de slimme-elektri-

citeitsmeter-hub. Hij maakt uiteraard ook

verbinding met de gasmeter. Dit kan draadloos,

via een soort Bluetooth-verbinding. Deze optie

komt van pas wanneer het gas op een andere

plek – via de achtertuin bijvoorbeeld - het huis

binnen komt. Hierbij kan een chip in beide

meters ervoor zorgen dat alleen communicatie

tussen de twee apparaten mogelijk is. Andere

toestellen krijgen geen toegang tot het kleine

netwerk. Een andere verbindingsoptie is

communicatie via een snoertje. Dat kan alleen

als de gas- en elektriciteitsmeter in dezelfde

kast hangen.

Veiligheid

De vraag rijst her en der of het niet veel

handiger zou zijn om de gasmeter en de

elektriciteitsmeter te integreren in één

duometer. Maar die vlieger gaat niet op. Alles

wat met gas te maken heeft, moet zo ver

Uitrol slimme meter in volle gangDe uitrol van de slimme elektriciteitsmeter is in volle gang en staat niet los

van de gasmeter. Hoe werken ze? Gaan we naar een duometer? En loopt de

invoering van het apparaat volgens plan? Wij zochten het uit.

Tekst Tijdo van der Zee

TrEnd

Elektriciteit - Gas - Slimme meter

“De eisen die de overheid aan de slimme meter stelt worden steeds strenger”

GA01 p31-33 slimme gasmeter.indd 31 14-01-2013 10:05:36


TrEnd

De P1-poort van de slimme elektriciteitsmeter kan gebruikt worden om energiedisplays aan te koppelen.

mogelijk van stroom vandaan blijven, om de

doodeenvoudige reden dat een vonkje door

bijvoorbeeld een kortsluiting een flinke

explosie kan veroorzaken. Maar aangezien er in

de slimme gasmeter toch – zwakstroom – digi-

tale elektronica is ingebouwd, moet er wel een

elektrische voeding zijn. Die komt in de vorm

van een batterij met een lange levensduur.

Leverancier Landis + Gyr claimt dat de batterij

in hun gasmeter twintig jaar mee gaat.

De elektriciteitsmeter heeft nog meer

vertakkingsmogelijkheden. Zo staat in de

voorschriften dat de elektriciteitsmeter al klaar

moet zijn voor aansluiting van de meter voor

stadswarmte en de watermeter. Niettemin zal

het nog jaren duren voordat de politiek hier

serieus zijn tanden in zal zetten. Ten slotte is er

nog de verbinding met voor de consument

misschien wel het meest zichtbare onderdeel

van het slimme energienetwerk: de domotica,

en meer in het bijzonder het energieverbruiks-

display. Dit is het gedeelte van het netwerk dat

is vrij gegeven voor de markt.

Deze domotica krijgt de energiegegevens – in

tegenstelling tot de netbeheerder – wél ‘near

real time’ doorgestuurd van de elektriciteits-

meter. Maar dat geldt alleen voor de stroom.

Het gasverbruik kan niet vaker dan eens per

uur doorgegeven worden, vanwege de

doorgiftebeperkingen. Een energieleverancier

die op de een of andere manier deze domotica-

gegevens wil gebruiken om specifieke

contractaanbiedingen te doen begeeft zich op

glad ijs. Alleen de gegevens die naar de

netbeheerder worden verzonden zijn namelijk

gevalideerd.

Al deze bovengenoemde verbindingen krijgen

codes mee die beginnen met de letter ‘p’. P1 is

de poort die de verbinding mogelijk maakt met

de domotica. P2 is de verbinding tussen

gasmeter en elektriciteitsmeter, P3 is de

verbinding met de netbeheerder en P4 ten

slotte is de verbinding tussen de netbeheerder

en de energieleverancier.

2.2 vs 4.0

De eisen die de overheid aan de slimme meter

stelt worden steeds strenger. De meters die in

2012 worden geïnstalleerd, voldoen aan de

eisen DSMR (Dutch Smart Meter Require-

ments) 2.2 plus. Vanaf januari 2013 gaat de

DSMR 4.0 gelden. Het verschil is dat in de 4.0

meter een temperatuurscorrectie in de

gasmeter komt, waardoor bij een variatie in

temperatuur een verrekening plaats vindt voor

een verandering in calorische waarde per

volume-eenheid. Ook wordt de beveiliging nog

iets aangescherpt (fraudedetectie in de meter

zelf) en kan er bij de meter 4.0 op het display

het actuele verbruik worden afgelezen en ook

of het op afstand uitlezen aan of uit staat.

Nederlandse woningen worden nu nog voorzien

van DSMR 2.2 plus meters van de drie

leveranciers Landis + Gyr, Itron en Elster. Zij

hebben hun 4.0-versie al klaar en deze worden

nu uitgebreid getest door de gezamenlijke

netbeheerders. In september moet deze test

zijn afgerond. Het is overigens nog niet zeker of

het lukt om begin 2013 massaal van start te

kunnen met meter 4.0. Martijn Boelhouwer van

Netbeheer Nederland wil niet zeggen dat de

planning niet gehaald wordt, maar een

volmondig ‘ja’ komt er ook niet over zijn lippen.

“Het wordt krap. Laten we wachten tot na de

test. Pas dan kunnen we met recht en rede

zeggen of het lukt. Er moet in ieder geval niks

meer mis gaan.”

Leveranciers

Vorig jaar juni koos Netbeheer Nederland de

drie leveranciers Landis + Gyr, Itron en Elster

na een zogenoemde ‘concurrentiegerichte

dialoog’, een soort tender waarbij opdrachtge-

ver en opdrachtnemers samen brainstormen

over de inhoud van de uiteindelijke opdracht.

Itron en Landis + Gyr leveren zowel elektrici-

teitsmeter als gasmeter. Elster levert alleen de

gasmeter. Landis + Gyr is de enige gasmeter

die nu ook al gebruikt wordt door netbeheer-

ders. De meter van Landis + Gyr is ook de enige


die gebruik maakt van ultrasone techniek. Die

van Itron en Elster zijn balgenmeters.

Het is nu nog niet helemaal duidelijk welke

netbeheerder met welke meter gaat werken en

vooral ook hoeveel meters van welk merk de

netbeheerders krijgen. De verdeling gaat

volgens een methode die ‘allotment procedure’

heet. Het komt er op neer dat Netbeheer Neder-

land straks van elke leverancier een bepaald

aantal meters afneemt. Het aantal hangt af van

de prijs en de kwaliteit van de meter. Nadat

deze beslissing is genomen zijn eerst de kleine

netbeheerders zoals Westland Infra en Intergas

aan de beurt. Zij mogen een of twee meters

naar hun smaak uitkiezen. Het restant wordt

vervolgens in een gelijke verhouding verdeeld

over de grote netbeheerders.

Het kan dus zijn dat grote netbeheerders

straks twee meters in hun pakket hebben

zitten, maar drie is ook mogelijk. Eén is niet erg

waarschijnlijk. De netbeheerders mogen

vervolgens zelf beslissen welke meter ze waar

installeren. Volgens Martijn Boelhouwer vinden

netbeheerders het wel prettig om meerdere

meters te kunnen leveren. “Dat maakt ze

minder afhankelijk van leveranciers.”

Monteurs

Netwerkbedrijf Enexis schakelt zo nu en dan

extra aannemers in om het werk aan te kunnen,

maar de meeste plaatsingen doet het bedrijf

met de bestaande aannemers en werknemers.

“Het gaat meestal om vervangingen die anders

ook gedaan moesten worden. Verschil is dat we

nu meteen twee meters plaatsen als er

eigenlijk maar één vervangen hoeft te worden”,

zegt Fons Jansen, manager Slimme Meters bij

Enexis.

De twee voornaamste problemen waar de

monteurs mee te maken krijgen zijn verschillen

in de hard-op-hardafstand (afstand tussen

aanvoer- en afvoerleiding) en aansluitdiame-

ters die te groot of te klein zijn. “Bij een te grote

hard-op-hardafstand moet er een koppelstuk

tussen gefit worden. En fitwerk mag een

monteur niet doen. Vaak constateert hij pas ter

plekke dat dit het geval is en dan moet hij eerst

iemand anders langs laten komen”, aldus

Jansen. Behalve deze problemen is er zo nu en

dan sprake van ruimtegebrek. En een enkele

keer blijkt de afstand tussen de gasmeter en de

elektriciteitsmeter zo groot, dat zelfs een

draadloze oplossing niet toereikend is. “Dan

plaatsen we geen slimme gasmeter.” De komst

van de meter 4.0 baart Jansen niet al te veel

zorgen. “Het gaat iets meer richting draadloos,

maar zulke installaties zijn eerder eenvoudiger,

dan die met een draadje.”

Politiek

Twee technische mogelijkheden van de slimme

gasmeter werden dit jaar nog door de politiek

onder de aandacht gebracht. Zo was er

minister Maxime Verhagen, die wilde uitzoeken

in hoeverre het ‘knijpen’ van de energietoevoer

voor wanbetalers mogelijk was. Feit is dat de

elektriciteitsmeter deze knijpmogelijkheid

heeft. De gasmeter kan niet knijpen – al was

het alleen maar uit veiligheidsoverwegingen – ,

maar hij heeft wel een op afstand bestuurbare

open/dicht klep. Deze kan in geval van

nieuwbouw voor nieuwe aansluitingen worden

ingezet.

Dan was er nog het product van Johan van der

Donk, die het ingenieuze plan had om brand-,

rook, en CO-detectieapparatuur te koppelen

aan de gasmeter. Deze zou bij een seintje

automatisch kunnen worden uitgeschakeld.

Kamerlid Paulus Jansen van de SP pakte het

idee op en vroeg aan minister Liesbeth Spies of

zij het ook wat vond. Spies zegde toe om Van

der Donk en de netbeheerders met elkaar in

contact te brengen. Martijn Boelhouwer van

Netbeheer Nederland zegt dat de uitnodiging

voor een nadere kennismaking inmiddels de

deur uit is. “Maar dat is niet exclusief voor de

heer Van der Donk hoor. We nodige iedereen

met een goed idee uit om met ons te komen

praten.” n


TrEnd

“In de meterkast is de slimme elektriciteitsmeter de dominante eenheid, de hub”

Wanneer één van de twee meters aan vervanging toe is, installeren monteurs er tegenwoordig meteen

twee.



Opleiding moet fouten bij montage pv-systemen voorkomen

Wie op het dak een zonnepaneel of een zonnecollector wil laten installeren, kan

tegenwoordig een beroep doen op een gecertificeerde installateur. Dankzij een

opleiding, ontwikkeld door het kennisinstituut voor de installatiesector ISSO, zullen

er naar verwachting minder fouten plaatsvinden met het plaatsen van zonne-

energiesystemen.

Tekst Rijkert Knoppers Beeld ZEN Renewables, Breda

MARKT

Pv-panelen - Zonneboiler - Leergang zonne-energie - ISSO

Het was geen fraai beeld, zoals het nieuwe

zonnepaneel bij de nieuwe overkapping van het

Centraal Station in Utrecht eruit zag! Het

middelste paneel van de kap boven spoor 11/12

bleek in duizenden scherven te zijn gebroken.

Bij de installatie was van alles fout gegaan, zo

constateerde de in zonnestroom gespeciali-

seerde website PolderPV.nl verleden jaar.

Het gaat wel eens vaker verkeerd met de

montage van zonnepanelen! Zo constateerde

het in Amsterdam gevestigde adviesbureau

Local na een recent onderzoek dat bij 32

onderzochte zonnepanelen slechts 65 procent

het verwachte rendement haalt. De lage

resultaten zijn het directe gevolg van installa-

tiefouten.

Een ander nieuws komt uit België, waar

ingenieursbureau Solar4Health ook al heeft

geconstateerd dat het installeren van

zonnepanelen vaak niet goed gebeurt. Dat

komt onder meer door het onjuiste gebruik van

het bevestigingsmateriaal, door het plaatsen

van de omvormer te dicht bij een verwarmings-

bron, door het laten rondslingeren van de

kabels of door het niet voorkomen van

beschaduwing op de panelen.

Drie willekeurige berichten, die laten zien dat

het ogenschijnlijk zo eenvoudig monteren van

een zonnepaneel op het dak minder gemakke-

lijk is dan het lijkt. Het is dan ook niet voor niets

dat bijvoorbeeld de website www.hoe-koop-ik.

nl/zonnepanelen de aanbeveling doet om de

installatie van zonnepanelen uit te besteden

aan een deskundig bedrijf.

“Zonnepanelen plaatsen op een schuin dak is

een vak apart. Is je dak makkelijk bereikbaar?

Hoe hoog moet je op het dak zijn om de

zonnepanelen te plaatsen? Op een schuin dak

moet je dakpannen verplaatsen, haken

plaatsen, deze uitrichten en onderling

verbinden met een railsysteem. Daarop komen

de zonnepanelen”, schrijft de website, die erop

wijst dat bij verkeerde montage het rendement

van zonnepanelen 50 % lager kan uitvallen.

Zonneboiler monteren

Ook het installeren van een zonneboiler voor

tapwaterverwarming blijkt veel deskundigheid

te vragen. Als je zelf een dakvenster met

gootstukken zou kunnen installeren en zelf met

GA01 p34-35 th leergang zonne-energie.indd 34 14-01-2013 10:06:19


MARKT

knelkoppelingen een waterleiding met een kraan

kunt aanleggen, is een doe-het-zelf aanleg van

een zonnecollector in principe mogelijk, stelt de

Groene Energiewinkel op zijn website. Maar zelfs

met deze vergevorderde kwalificaties is de

aanleg lastig. Je moet met minimaal twee

personen aan de slag, je moet een steiger

opbouwen en er is hijsmateriaal nodig om de

zware zonnecollector omhoog te takelen.

De website jouw-energie.com staat daarente-

gen wat optimistischer ten aanzien van het zelf

monteren. De organisatie constateert dat het

zelf installeren van een eigen zonneboiler goed

haalbaar is, maar dan moeten de systemen niet

te ingewikkeld zijn. Ondanks deze geruststel-

lende woorden biedt de organisatie voor

doe-het-zelvers toch een avondcursus aan om

de moeilijkere aspecten van de montage onder

de knie te krijgen.

Voor de meeste mensen zal het zelf monteren

van een zonnesysteem te hoog gegrepen zijn

en zal de komst van een professionele

installateur onontbeerlijk blijken. Maar ook

voor professionele installateurs blijkt het geen

overdreven luxe te zijn om een deskundige

opleiding te gaan volgen voor het monteren van

zonnepanelen of zonnecollectoren. In deze

behoefte is inmiddels voorzien sinds het in

Gorinchem gevestigde Bureau Dak- en

Geveladvies (BDA) vanaf afgelopen september

begonnen is met het geven van cursussen op

dit gebied.

De leergang Zonne-Energie is ontwikkeld in

samenwerking tussen Holland Solar, Uneto-

VNI, SBR, ISSO, opleidingsfonds OTIB en

Agentschap NL. “Momenteel geeft onder meer

BDA de cursus,’ vertelt André Derksen,

projectcoördinator van ISSO. “De cursus is door

ons ontwikkeld. Ook andere instanties kunnen

bij ons lesmateriaal kopen om de cursus te

geven. Vroeger waren er verschillende

opleidingen op dit gebied, maar door het

wisselende subsidiebeleid voor zonnesystemen

ontbrak het de laatste jaren aan cursussen.”

Veilig installeren

Wat betreft zon-pv is de nieuwe opleiding

opgedeeld in twee delen. In een eerste deel

komt vooral de theorie aan de orde. In dit

onderdeel leert de cursist welke daken

geschikt zijn voor zonnepanelen en welk model

pv-zonnesysteem het beste rendement brengt.

Ook de dimensionering van het zonnesysteem,

de werkvoorbereiding, uitvoering en het

onderhoud komen aan bod. Deze cursus

“deskundige zonnestroom” is bedoeld voor

ondernemers en kaderfunctionarissen van

installatiebedrijven en dakaannemers,

projectontwikkelaars, leveranciers en

adviseurs en bijvoorbeeld stafmedewerkers

van woningcorporaties, gemeenten en andere

instellingen. De opleiding duurt drie dagen.

In de vervolgcursus van twee dagen staat de

praktijk centraal. Hierbij gaat het onder meer

om het aanleggen van een dampdichte

kabeldoorvoer en het aansluiten en opstarten

van de omvormer.

“Dan bestaat er ook nog een tweedaagse

cursus, waarin de installateur leert om

zonnecollectoren en zonnepanelen op een

veilige manier op het dak te installeren,” vertelt

Derksen. “Belangrijk aspect is dat de maatvoe-

ring afgestemd is op de dakconstructie en

dakafwerking en de windweerstand van

systemen, bovendien is bijvoorbeeld het behoud

van de waterdichtheid van het dak van belang.

Aan de hand van checklisten controleert de

installateur of de installatie goed is aangelegd

en of deze goed functioneert. Hiermee komt de

totale opleiding op zeven dagen.”

Examen bij Cito

Aan het eind van de opleiding kan de cursist

examen doen bij Cito in Arnhem. Het opleiding-

sniveau ligt op niveaus 4 en 5, mbo en mbo+ of

hbo. Het schriftelijke examen bevat veertig

meerkeuzevragen. Wat betreft zon-pv komen

er onder meer kwesties aan de orde als: wat

gebeurt er met het vermogen van een

zonnepaneel als de temperatuur in de

plaatsingsruimte te veel oploopt? Is een amorf

foliezonnestroomsysteem geschikt op een plat

dak als na een regenbui plassen water blijven

staan? En: is de opbrengst van een zonnestroo-

minstallatie hoger, lager of gelijk op Texel of bij

Bilthoven?

Ook kunnen de cursisten een casus verwach-

ten, bijvoorbeeld over hoeveel panelen een

eigenaar van een woning in Twente moet

aansluiten om onafhankelijk van het elektrici-

teitsnet te zijn. Ook vragen over de terugver-

dientijd van een pv-systeem en over welke

omvormers het beste in aanmerking komen

illustreren dat het examen erg dicht bij de

praktijk staat.

Overigens is afgelopen november ook de BRL

(Beoordelingsrichtlijn) 9933 gepubliceerd.

Hierin staat vastgelegd hoe de installatie van

zonnecellen en zonnecollectoren het beste kan

plaatsvinden. De BRL komt voort uit een

samenwerkingsverband tussen certificering-

bureaus SKG en IKOB-BKB in overleg met

dakdekkers en installateurs. In het document

staat onder meer omschreven hoe de montage

van zonne-energiesystemen moet plaatsvin-

den, hierbij mede gelet op de kwaliteit van de

bestaande dakbedekking en de sterkte van de

onderconstructie. Bij Pv-systemen is het

belangrijk dat er voldoende ventilatie onder de

panelen is.

Is het bestuderen van de BRL niet voldoende

om op verantwoorde manier zonnesystemen te

kunnen bevestigen? “De BRL verwijst naar

onze publicaties, wat betreft de technische

aspecten staat er niet veel nieuws in,”

verduidelijkt Derksen, “de BRL noemt

weliswaar onze cursussen niet, maar geeft wel

aan welke competenties en kennis de

medewerkers moeten hebben. Dat komt

overeen met de eindtermen van onze

opleiding.”

Inmiddels kreeg op 7 november 2012 de eerste

installateur van Nederland het diploma voor

het cito-examen Zon-PV uitgereikt. Voor het

tweede examen zijn 11 kandidaten aangemeld,

terwijl het derde examen op 12 kandidaten kan

rekenen. n

ZonnepAnelen bescheRMen Tegen

diefsTAl

Is het installeren van goed werkende zonnepa-

nelen op het dak al geen eenvoudige klus, de

moeilijkheid van de werkzaamheden neemt

toe als je ook wilt dat de zonnepanelen

gedurende langere tijd blijven werken. Dat kan

betekenen dat je er tevens voor moet zorgen

dat een potentiële dief de panelen niet kan

losschroeven. Als het eerste paneel is

losgemaakt, ligt de rest immers meestal voor

het oprapen. Sinds kort is er een bevesti-

gingssysteem op de markt dat diefstal van

panelen moet voorkomen. Een kabel zorgt

ervoor dat de geïnstalleerde panelen stevig bij

elkaar blijven.

Meer informatie: www.akraboot.nl

“Zonnepanelen plaatsen op een schuin dak is een vak apart”

GA01 p34-35 th leergang zonne-energie.indd 35 14-01-2013 10:06:20

Gawalo Januari 2013

PROJECT

Domotica - KNX-beheersysteem - Verlichting - Toegangscontrole

36

Schoolvoorbeeld van domotica en klimaattechniek

In Halle, België, werd medio 2012 het nieuwe complex van het Heilig-Hart

Instituut & College in gebruik genomen. Een gebouwbeheersysteem en

andere technieken helpen er mee aan een prettig leerklimaat.

Tekst Marion de Graaff

Brecht de Brouwer was als projectleider

betrokken bij de bouw van het Heilig-Hart

Instituut en College in Halle, België. De

Brouwer: “Wij noemen het graag ‘De school van

de Toekomst’, omdat het gebouw is uitgerust

met allerlei technieken die het leerklimaat – let-

terlijk en figuurlijk – positief beïnvloeden.”

EEG Electro Entreprise legde in het gebouw alle

elektrotechnische installaties aan. De Brouwer:

“Er is veel domotica toegepast. Zo zijn er in elk

klaslokaal vier van de acht verlichtingstoestel-

len DALI-dimbaar, aangestuurd via een

lichtsensor. Dat bespaart veel energie. De

zonnewering is gekoppeld aan hetzelfde

domotica-systeem. Het weerstation op het dak

geeft informatie door over de zon en de wind,

en bepaalt zo de instelling.”

Kwestie van wennen

“Zowel de verlichting als de zonwering zijn dus

automatisch geregeld, maar kunnen indien

wenselijk ook handmatig worden bediend. Als

de glazenwassers komen en het is mooi weer,

dan moet de zonwering geblokkeerd worden.

En het kan voorkomen dat een leerkracht een

filmpje wil laten zien en dan het lokaal donker

wil hebben. Daarnaast is het zo dat de door ons

bepaalde en ingeregelde hoeveelheid van 500

lux voor de ene leerkracht goed is, maar voor

iemand anders net te veel of net te weinig.

Mensen zijn gewend om zelf dingen te kunnen

regelen, dus dat willen we ze niet helemaal

ontnemen. Maar het is ook een kwestie van

wennen. En als mensen zich realiseren dat een

gebouwbeheerssysteem helpt om het

energieverbruik te verminderen, dan willen ze

ook wel wennen. Het kost gewoon wat tijd.”

EEG Electro Entreprise installeerde ook het

datanetwerk, het branddetectiesysteem en de

toegangscontrole. “Dat laatste was wel een

uitdaging,” vertelt De Brouwer. “In de school is

een auditorium gebouwd, die aan externe

partijen kan worden verhuurd. Maar je wilt niet

dat zij tijdens hun vergadering of voorstelling

worden gestoord door leerlingen. Andersom

geldt hetzelfde: het is niet de bedoeling dat

mensen die naar het auditorium willen door de

school gaan dwalen. Daar hebben we een

toegangsregeling voor ontwikkeld, maar dat

was best een puzzel. Alles bij elkaar was het

voor ons een leuk project. Het is altijd plezant

om domotica aan te leggen.”

Domotic Lounge trad als KNX-integrator op bij

het project en leverde de hardware, zowel voor

de verlichting als voor de zonnewering. KNX

projectcoördinator Gauthier Goemaere van

Elektromat: “We hebben de hele sturing van

verlichtingssysteem in samenspraak met EEG

Electro Entreprise ontwikkeld en aan de

eindklant aangeboden. Door zowel aanwezig-

heidsdetectie als constante lichtregeling toe te

passen zal er veel energie worden bespaard.”

“In het DALI-systeem vindt de informatieover-

dracht tussen componenten plaats via een

geadresseerd digitaal signaal. Onze rol was om

van de besturing van de verlichting de

koppelingen tot stand te brengen en de

verschillende onderdelen te programmeren. U

moet het zo zien dat EEG Electro de apparatuur

en bekabeling heeft aangelegd, en wij hebben

vervolgens middels software gezorgd voor de

afstemming en de werking ervan. Wij hebben

veel ervaring met het aanleggen van dit soort

systemen, maar dit was wel een relatief groot

project.”

Luchtkwaliteit

Zaman Groep uit Gent was verantwoordelijk

voor de werktuigbouwkundige installaties.

Projectmanager Tim Van Dorpe vertelt: “Het

project is opgebouwd met gebruikmaking van

verschillende technieken, omdat er verschil-

lende afdelingen met doelgroepen zijn. In de

kelder bevinden zich de centrale stookplaats

GA01 p36-38 school.indd 36 14-01-2013 13:21:34


en twee grote ventilatiekasten, beide goed voor

30.000 kubieke meter. Die kasten verdelen de

lucht middels VAV-dozen (variable air volume).

De luchtkwaliteit wordt constant gemonitord,

er worden extracties gemeten en afhankelijk

daarvan wordt meer of minder schone lucht

ingeblazen. Dit gaat allemaal volautomatisch,

de gebruikers van het gebouw merken het niet.

Dat wil zeggen: ze merken dat de lucht te allen

tijden schoon en kwalitatief uitstekend is.”

Elk klaslokaal is voorzien van de ‘luchtkwaliteit-

voelers’ die de VAV-dozen aansturen. In de

kleuterklassen op de begane grond wordt de

schone lucht ingeblazen in het speeltuig op het

speelpleintje in de ruimte. In alle andere

klassen komt de schone lucht via lijnroosters

het lokaal binnen. De vervuilde lucht wordt

afgezogen via buizen in het vals plafond. Er is

een hoog afwerkingsniveau, wat we vaker bij

kantoren dan bij scholen tegenkomen. Op de

derde verdieping zijn in het kader van de

airconditioning ventilo-convectoren geplaatst

voor comfortkoeling.

Setpoints bepalen

In het Heilig Hart College wordt warmteterug-

winning toegepast. De “vervuilde” warme lucht

uit de lokalen wordt hergebruikt om de “verse”

koude buitenlucht voor te verwarmen, alvorens

die in het gebouw terug in te brengen. Dat

gebeurt met een pomp die werkt op een

specifieke recuperatiebatterij in de luchtbe-

handelingskasten. De lucht in het auditorium

wordt geventileerd met vloerroosters in de

trappen. Van Dorpe: “Het grote punt in de

aanleg van deze installaties was dat alle

onderdelen een bepaalde ruimte nodig hebben.

We hebben daarom veelvuldig gebruik gemaakt

van de valse plafonds en bouwkundige kokers,

om van alles in weg te werken.”

Maar liefst 4.000 m² vloeroppervlak van het

gebouw wordt verwarmd door vloerverwar-

ming. Er hangen dus nergens radiatoren. De

temperatuur kan afgelezen worden op de

ruimtethermostaat die in elk lokaal hangt. Van

Dorpe: “Op die thermostaat zie je de fysieke

temperatuur niet staan, er wordt alleen

aangegeven hoeveel de temperatuur afwijkt

van het door ons ingestelde ‘setpoint’.

Overigens kan dat manueel worden bijgesteld,

net als bijvoorbeeld de verlichting. De

technisch beheerder van het gebouw kan via

een centrale computer in de technische ruimte

alle setpoints bepalen en bijstellen.

Domotica volop toegepast

Domotica wordt in België veelvuldig toegepast,

laten zowel Brecht de Brouwer als Tim Van

Dorpe weten. Van Dorpe: “Energiezuinige

koppelingen, frequentiegestuurde materialen,

recuperatie van warmte, het accumuleren van

bepaalde zaken, zodanig dat het elektrische

verbruik heel laag is; ja, dat wordt in België

allemaal volop toegepast. Een voorbeeld van

dat laatste: als de stroom overdag duur is, kun

je ’s nachts ‘goedkoop’ koelen met grote

elektriciteitsverbruikers zoals koelmachines,

die koelcapaciteit bufferen en overdag

benutten. Zo hoef je overdag bij ‘dure’ stroom

of hoge piekbelastingen de koelmachines niet

meer te benutten en maak je heel efficiënt

gebruik van energie.”

De school is voorlopig opgeleverd en inmiddels

in gebruik genomen. In deze periode moet

blijken of alles naar behoren werkt. Van

Dorpe:“Tot nu toe hebben we nog geen

klachten gekregen, hooguit vragen om

bepaalde technieken nog wat nader uit te

leggen. Dat doen we natuurlijk graag.” n

PROJECT

Domotica stuurt onder meer de zonnewering aan in het nieuwe complex van het Heilig-Hart Instituut en College

in het Belgische Halle.

Voor het auditorium, dat aan externe partijen kan

worden verhuurd is een speciale toegangsregeling

ontwikkeld.

“Het is altijd plezant om domotica aan te leggen”

GA01 p36-38 school.indd 37 14-01-2013 13:21:36

Belangrijke veiligheidsmededeling vanA.O. Smith Water Products Company B.V. voert op dit moment een productveiligheidsreparatie- programma uit aan 60 stuks PGCS boilers die omgebouwd zijn voor gebruik met propaangas. Als onderdeel van dit programma zal A.O. Smith de brander behuizing van de betreffende boilers kosteloos vervangen.

Producten in kwestie• PGCS 30 N 3P series en 40 N 3P series, beiden functionerend op G31 propaangas• LP ombouwset onderdeelnummers 0302206(S) en 0302208(S)PGCS 30 N 2L en PGCS 40 N 2L boilers werkend op G25 aardgas vallen niet onder deze veiligheidsmededeling.

Informatie over deze veiligheidswaarschuwingEr is een klein risico dat enkele van de bovengenoemde PGCS boilers mogelijk niet correct branden op G31 propaangas. Bij correcte installaties, die conform de installatievoorschriften en de installatie-handleiding geïnstalleerd zijn, ontstaat geen veiligheidsrisico. Deze toestellen zijn bovendien uitgerust met een thermische terugslagbeveiliging voor het onwaarschijnlijke geval dat de ventilatie-omstandig heden niet voldoen of een sprake is van een geblokkeerde rookgasafvoer. Het risico kan alleen ontstaan indien de boiler(s) niet correct geïnstalleerd is (zijn) en de thermische terugslagbeveiliging niet functioneert. In dat geval kan een toename van koolstof-monoxide en andere rookgassen ontstaan. Indien deze PGCS boilers daarnaast onderhevig zijn aan slechte ventilatie-omstandigheden en de thermische terugslagbeveiliging niet functioneert, kan koolstofmonoxide die door deze PGCS boilers geproduceerd wordt, via de trekonderbreker lekken.

A.O. Smith heeft geen meldingen ontvangen van enig letsel ontstaan als gevolg van gebruik van deze toestellen.

Wat te doen1. Indien u één of meerdere van de bovengenoemde PGCS toestellen geïnstalleerd heeft, verzamelt u a.u.b. de contactgegevens van

de betreffende klanten en houdt u deze bij de hand voor de A.O. Smith klantenservice.2. Neemt u telefonisch contact met ons op via 0800 2676484 (gratis) of bezoek http://www.aosmithinternational.com/nl

VervangingA.O. Smith zal kosteloos een nieuwe brander behuizing ter beschikking stellen evenals een standaard arbeidskostenvergoeding om de behuizingen van betreffende boilers te vervangen.Voor deze vervanging is het noodzakelijk om de branderkap te verwijderen, de huidige brander-behuizing te verwijderen en een nieuwe brander behuizing te plaatsen. De vervangende brander-behuizing heeft een grotere opening in de bodem (16.5 cm² vs. 9 cm² in de huidige behuizing). Een afbeelding van de vervangende en van de oude behuizing vindt u onderstaand.

Wij bedanken u voor uw hulp hiermee en we bieden onze excuses aan voor de eventueel veroorzaakte overlast.

oude situatie PGCS oplossing

Belangrijke veiligheidsmededeling2.indd 1 1/14/2013 11:56:33 AMGA01 p36-38 school.indd 38 14-01-2013 13:21:36

RONDVRAAG

André Kiekebos, Kiekebos Installatie-techniek, Assen

“Je bent verantwoordelijk voor je eigen

veiligheid, zou ik zeggen. Je mag in principe

niet met 220 volt onder de vloer, en als iets

echt niet kan of gevaarlijk is, dan voer ik het

niet uit. Ik heb wel eens klussen laten schieten.

Mijn eigen veiligheid gaat boven alles. Je kunt

wel proberen om voor een onmogelijke situatie

een alternatief te vinden, en vaak lukt dat ook.

Ik moest eens ergens onder de vloer om een

verrotte leiding te vervangen en te lassen. Het

was er zo krap dat ik eerst mijn kniestukken uit

mijn broek moest halen. Toen kon ik eronder,

maar om te lassen was er echt geen ruimte.

Toen heb ik een gat in de vloer laten zagen om

er van bovenaf bij te kunnen. Dat is wel

extreem, hoor. Tegenwoordig kun je vaak

draadloos werken, omdat persgereedschappen

accu’s hebben. Dat scheelt. Het is prettig als je

weet dat er iemand bij het kruipluik staat. Dat

kan een tweede man of een klant zijn. Een

enkele keer is er niemand en dan ben je alleen,

maar gelukkig duurt een klus onder de grond

meestal geen uren.”

Gerard Berends, Gerard Berends Klein-bouw & Klusbedrijf, Twello

“Ik denk dat de eis om kruipruimten veiliger te

maken vanuit de bouw komt. Een bedrijf wil dat

zijn personeel geen gevaar loopt en dat begrijp

ik heel goed. Natuurlijk is het beter om met z’n

tweeën te zijn, mocht er eventueel wat

gebeuren. Maar als je alleen werkt, zoals ik, dan

ga je geen extra man inhuren als je onder de

vloer moet. Ik check of mijn telefoon aanstaat.

Meestal is er ook wel een bewoner thuis, als je

komt klussen. Als er dan wat gebeurt, moet je

maar flink veel lawaai maken. Volgens mij vindt

geen enkele installateur het prettig om in een

kruipruimte te werken. Het is de pest voor je

lichaam, maar ja, wat moet dat moet.”

Gert Jansen, Installatiebedrijf, Zeeland

“Ik heb wel eens heel hard mijn hoofd gestoten

toen ik in een kruipruimte bezig was. Dat zette

me wel aan het denken. Stel dat ik buiten

kennis geraakt was? Als de ruimte droog en

schoon is, is het over het algemeen redelijk

veilig. Je kunt zo’n ruimte soms nog veiliger

maken door leidingen op te hangen, of door

andere aanpassingen, maar groter wordt ie

niet.”

Loodgieter bij een totaalinstallatiebe-drijf in Noord-Nederland

“Natuurlijk zou een kruipruimte veilig moeten

zijn. Maar ja, het is natuurlijk geen zichtruimte.

Zo’n ruimte is bedoeld om de houten balklaag

niet met eventueel grondwater in contact te

laten komen. Ik heb nog nooit van een

aannemer gehoord dat hij eerst een risico-

inventaristatie maakt en dan het werk laat

uitvoeren. Tijd is geld, maar eigenlijk zou het

wel verstandig zijn. Ik moet eerlijk zeggen dat

ik zelf nog nooit onder een vloer geweest ben.

Ik ben 2.05 meter lang en ‘volslank’ noemen ze

dat geloof ik, dus mijn baas stuurt bij dit soort

werk een collega.”

Patrick Eijkenboom, TBE, Buchten

“Onveilige situaties? Ja, die ben ik wel

tegengekomen. Een rioleringstelsel dat dwars

door de ruimte liep, zodat ik nauwelijks aan de

andere kant kon komen. Loshangende

leidingen in een kruipruimte waar een laagje

water in stond. Toch zou ik niet snel een klus

laten liggen omdat de kruipruimte niet veilig is.

Als ik het niet doe, doet een ander het. Ik neem

het risico dan voor lief. Maar in het geval van

die riolering: dat had zo natuurlijk helemaal

niet aangelegd mogen worden. Een architect

moet ervoor zorgen dat een installateur in zo’n

ruimte veilig kan werken.”

Moeten kruipruimten

veiliger

Wat is uw mening over dit onderwerp?

Mail het aan [email protected]

Of discussieer mee op onze

LinkedIn-groep E-installatie

“het is de pest voor je lichaam, maar ja, wat moet dat moet”


GA01 p39 rondvraag.indd 39 14-01-2013 10:20:19

Gawalo Januari 2013

Markt

Admicom - ENK Software - Syntess Software - Acto Informatisering

40

Software voor installateur kan en doet steeds meer

Het aanbod aan softwarepakketten toegespitst op de installatiebranche

is groot. Maar wat kunnen al die pakketten nu precies en waar zitten de

verschillen? Gawalo stak zijn licht op bij vier bekende leveranciers.

Tekst Jan Beesems

Het gaat goed met de leveranciers van

software voor installateurs. De vier die we

benaderden – Admicom, ENK Software,

Syntess Software en Acto Informatisering –

melden stuk voor stuk dat de groei er nog in zit.

Ze verliezen weliswaar klanten door faillisse-

menten en fusies, maar de aanwas van nieuwe

klanten maakt dat meer dan goed.

Cefas Egberts, directeur van ENK Software,

heeft daar wel een verklaring voor. “In de

installatiebranche zie je nu relatief veel dat de

jongere generatie een bedrijf overneemt van de

oudere generatie. Vaak gaat dat gepaard met

een vernieuwingsslag waarbij ook de adminis-

tratie en de procesondersteuning worden

geautomatiseerd.”

Van de vier pakketten wijkt de software van

ENK, sinds 1996 op de markt, in elk geval in

één opzicht af. Syntess (Atrium), Acto

(ActoProject en ActoService) en Admicom

(Vakware Instal) ondersteunen álle bedrijfs-

processen, inclusief de financiële administra-

tie, ENK niet.

Een bewuste keuze, aldus Cefas Egberts. “We

zijn zeker voorstander van het maximaal

doorvoeren van automatisering. Daar is elk

installatiebedrijf bij gebaat. Maar wij blijven wel

bij onze leest. Onze klanten kunnen met het

eigen boekhoudpakket blijven werken. Daar

hebben we onze software op afgestemd.”

Minimumpakket voor MKB

“Ja, wij denken anders dan andere aanbieders.

Dat komt ook doordat we ons niet op de echt

grote bedrijven richten. Installatiebedrijven tot

zo’n 50 medewerkers, dat is onze doelgroep.”

“Wij geloven ook niet in modules. Alleen een

calculatie- of offertemodule verkopen terwijl de

klant zijn offertes ook meteen in facturen om

moet kunnen zetten, vinden wij niet reëel. We

verkopen daarom altijd een bepaald minimum-

pakket, met in elk geval de onderdelen

calculeren, offreren, werken (projecten),

factureren, relaties/leveranciers, materieel,

tekstverwerken en rapportages.”

Net als Syntess, Acto en Admicom biedt ENK

verschillende versies van het softwarepakket.

Bij ENK heten ze Standaard, Plus, Pro en

Enterprise. Pro en Enterprise zijn netwerkver-

sies. Enterprise is de meest uitgebreide versie,

met onder meer ook ondersteuning voor

weekstaten, servicecontracten en digitale

werkbonnen.

De uitgebreide functionaliteit van de pakketten

maakt dat de ingebruikneming ervan nogal wat

voeten in de aarde heeft. Al is ook dat sterk

afhankelijk van de omvang van het bedrijf.

Eenmanszaken kunnen een pakket als ENK

soms nog zelf installeren en in gebruik nemen.

Maar dat is uitzonderlijk. Vrijwel altijd is de

deskundigheid van de leverancier nodig.

Cebus Egberts: “Bij een bedrijf met enkele

licenties hebben we het pakket binnen twee à

drie dagen up and running. Maar als je het hebt

over 25 gebruikslicenties, dan komt er meer bij

kijken. Dan begin je met een implementatie-

plan. Het werk moet gewoon door, natuurlijk,

dus moet je goed nadenken over de volgorde

en de stappen bij de implementatie.”

Bij grote bedrijven duren de implementatietra-

jecten logischerwijs veel langer. Voor Acto, dat

zich richt op installatiebedrijven vanaf een

kleine honderd tot duizenden medewerkers is

een traject van een half jaar geen uitzondering.

“En dan begint het eigenlijk pas leuk te

worden”, zegt senior accountmanager Rob

Groen. “Dan kun je de vruchten gaan plukken

en de mogelijkheden verder uitbouwen.”

“De oplossingen worden ook steeds breder.

“Een volledige integratie tussen kantoor en werkvloer voorkomt fouten”

GA01 p40-43 kostenverhaal.indd 40 14-01-2013 10:20:46


Denk aan klantportalen voor service, mobiele

werkbonnen, urenverantwoording via internet,

meerjaren-onderhoudsplanningen,

NEN 2767-inspecties en het gebruik van

tablets. De traditionele administratie is allang

niet meer waar het om draait.”

Nieuwkomer

Vakware Instal is relatief nieuw in de installatie-

branche. Leverancier Admicom ondersteunt al

langer een groot aantal zakelijke gebruikers in

de bouw en daarnaast een aantal installatiebe-

drijven. Maar recent heeft Admicom een

specifi eke productlijn voor installatiebedrijven

ontwikkeld: Vakware Instal.

Inmiddels werken er zo’n 300 installatiebedrij-

ven met Vakware Instal, in grootte variërend

van 1 tot 150 medewerkers. De software is er in

een basisversie, een ‘Plus’- en een ‘Elite’-versie.

‘Plus’ ondersteunt, in aanvulling op de

basisfuncties, onder meer het beheer van

onderhoudscontracten, het voeren van een

toesteladministratie en het factureren van

onderhoudscontracten.

De basis voorziet in een koppeling met

leveranciersbestanden, een calculatie-/

off erteprogramma en een boekhoudpakket.

Net als de andere drie pakketten maakt

Vakware Instal gebruik van het uitgebreide

artikelbestand van 2BA. Daarnaast zijn er

rechtstreekse koppelingen met leveranciers.

Integratie van functies

Het softwarepakket onderscheidt zich volgens

Bram Theunisse, sales manager bij Admicom,

onder meer op het gebied van gebruiksgemak

en fl exibiliteit. “De interface is overal gelijk. En

iedereen beschikt gegarandeerd over dezelfde

informatie.”

“Is het pakket eenmaal goed ingericht, dan kun

je er vrijwel zonder opleiding mee aan de slag.

Uiteraard is een goed implementatietraject

essentieel. Afhankelijk van de omvang en

complexiteit van de organisatie kan dit variëren

van enkele dagen tot een half jaar.”

“Waarmee Vakware Instal zich nog meer

onderscheidt? Met de balans tussen enerzijds

fl exibiliteit en anderzijds de integratie van

functies. Een volledige integratie tussen

kantoor en werkvloer voorkomt fouten.

Wanneer een medewerker van de administratie

iets afspreekt met een klant, weten de mensen

die de werkbonnen inplannen dat direct. En

men kan daar, indien nodig, direct op ingrijpen.

Daarmee voorkom je bijvoorbeeld onbetaalde

klantbezoeken.”

“Een monteur die alles direct vastlegt in een systeem. Dat scheelt zó veel werk.”

De leveranciers breiden de functionaliteit van

hun pakketten voortdurend uit. Dat beperkt

zich niet tot aanpassingen aan nieuwe

besturingssystemen en afstemming op nieuwe

weten regelgeving. Er zijn ook veel echt

nieuwe mogelijkheden. Vaak komen die op

aangeven van, of in samenspraak met, de

gebruikers tot stand.

Bram Theunisse: “Een voorbeeld van een

nieuwe ontwikkeling is dat we gegevens uit

Vakware via webservices ter beschikking

stellen. Zo kunnen opdrachtgevers van onze

klanten realtime volgen wat de status is van

hun opdrachten. Dit zal in de toekomst alleen

nog maar uitgebreider worden.”

“Daarnaast spelen we in op de snelle opkomst

van tablets. We hebben bijvoorbeeld een

iPad-app om de voortgang van de complete

organisatie ook buiten de deur te volgen. De

integratie van bedrijfssoftware met smartpho-

nes en tablets zal steeds meer toepassing

vinden in de installatiebranche.”

Marktleider

Met 3100 klanten is Syntess Software, in elk

geval wat betreft het aantal geïnstalleerde

pakketten, marktleider in de installatiebran-

che. Vooral bij middelgrote bedrijven is het

Markt



Markt

pakket goed vertegenwoordigd, met de editie

Syntess Atrium Professional. Ook Syntess

Atrium Enterprise, de editie afgestemd op

grote bedrijven, wordt veelvuldig gebruikt, net

als Syntess Atrium Entry bij de kleinere

installateur.

Als enige heeft Atrium echt branchespecifi eke

versies, met toegesneden applicaties en

databestanden voor cv-montage/loodgieters-

werk, elektro, koeltechniek, beveiliging en

sanitair. Daarnaast timmert Syntess aan de

weg met Atrium Mobiel, een serie toepassingen

waarmee het mogelijk is op locatie (via laptop,

pda of tablet) werkbonnen, urenregistraties,

checklists en dergelijke in te vullen.

“Het gebruik van mobiele devices gaat nog een

grote groei doormaken”, voorspelt de

commercieel directeur van Syntess, Abco de

Munck. “Toepassingen zullen steeds meer

platformonafhankelijk worden en via een

browserachtige interface werken. Al gaat het

op dit moment minder hard dan wij verwacht

hadden. We bieden Atrium nu al in een

volledige online-versie. Software, data, alles in

de cloud. Met als groot voordeel dat de

gebruiker geen omkijken heeft naar zaken als

releases en updates.”

Functiegroepen

Eén van de aspecten waarin Syntess Atrium

anders is dan andere pakketten is volgens De

Munck de integratie van functiegroepen. “In

andere pakketten heb je bijvoorbeeld

afzonderlijke modules voor projecten

serviceadministratie. In Atrium maakt het

weinig verschil of je met een project of een

servicetraject werkt. Het enige verschil is het

eenmalige karakter van een project. Doordat

het pakket er op een eenduidige manier mee

omgaat, werkt het veel makkelijker.”

“Of neem het werken met dagboeken. Dat kent

iedereen van de fi nanciële administratie. Wij

hebben dat concept van dagboeken ook

gebruikt voor brieven en off ertes en dergelijke.

Dit soort keuzes geeft een structuur van

eenheid. De gebruiker ziet overal hetzelfde

beeld terugkomen. Je hoeft ook geen

boekhouder te zijn om met Atrium te werken.

Het sluit aan op de processen van de werkvloer.

Je ziet de praktijk terug in het pakket.”

“De integratie van bedrijfssoftware met smartphones en tablets zal steeds meer toepassing vinden.”

Voor middelgroten en groten

Een bedrijf dat zich, net als bijvoorbeeld 4PS,

op de middelgrote en grote bedrijven richt, is

Acto Informatisering. De Acto-software dekt

alle bedrijfsprocessen tot in detail. Enkele jaren

werd het servicedeel volledig vernieuwd.

Zodoende is er nu een ActoProject en een Acto-

Service.

“We merkten dat meer bedrijven zich de

laatste jaren toeleggen op servicewerk”, licht

Rob Groen toe. “Ook die bedrijven kunnen we

nu optimaal ondersteunen.”

De Acto-software is gebaseerd op ‘rollen’. Het

systeem is menugestuurd, maar welk menu

een gebruiker te zien krijgt, is afhankelijk van

zijn ‘rol’, bijvoorbeeld servicemanager of

calculator. Daardoor worden de gebruikers niet

overladen met mogelijkheden, maar zien ze

alleen die opties die voor hen relevant zijn.

Rob Groen: “Een ander uitgangspunt dat het

gebruiksgemak ten goede komt, is dat we de

processen en processtappen logisch ordenen.

Alle programma’s die je nodig hebt voor

bijvoorbeeld het registreren en afhandelen van

een storing staan overzichtelijk onder elkaar.”

“Waar wij veel waarde aan hechten, is dat wij

zelf de implementatie doen. We maken de

software zelf, we kennen de ins en outs als

geen ander. We vinden het belangrijk om dicht

op de klant te zitten en een volledig diensten-

pakket aan te kunnen bieden. We hebben een

servicedesk met 20 mensen en 35 consultants.

Zij spreken de taal van de klant.”

Maximaal mobiel

Alle leveranciers zien mobiel werken als één

van de belangrijkste ontwikkelingen voor de

komende tijd. Rob Groen: “Ook wij ondersteu-

nen dat meer en meer. Voor servicemonteurs

hebben we al sinds enkele jaren mobiele

toepassingen. Nu zie je dat ook anderen – pro-

jectleiders, accountmanagers, directieleden –

behoefte krijgen om plaatsonafhankelijk

projectinformatie te raadplegen én te

muteren.”

Abco de Munck van Syntess plaatst de

ontwikkeling in historisch perspectief: “Eerst

hebben de boekhouders computers gekregen.

Daarna kwamen de kantoormedewerkers. Nu

zijn de buitendienstmensen aan de beurt. Een

monteur die alles direct vastlegt in een

systeem. Dat scheelt zó veel werk. Geen

overtypen van krabbels meer. Dan heb je dus

minder fouten en kun je ook sneller factureren.

Uiteindelijk zal elke medewerker, binnen of

buiten, een eigen werkvloerapplicatie hebben.” ■

“Je ziet de praktijk terug in het pakket”

“Mobiel werken is één van de belangrijkste ontwikkelingen”


PROJECT

Huurwoningen - HR-ketel - warmtepomp

De renovatie van de 52 naoorlogse woningen

- bouwjaar 1964, energielabel F en G - is voor

Woningbouwvereniging Hoek van Holland een

pilotproject. ‘We willen onderzoeken wat

maximaal haalbaar is qua energieverbruik,’

zegt vastgoedmanager John Overmeer. Dus

pakt bouwkundig hoofdaannemer Willems de

gevels lekker warm in met isolatiemateriaal,

om ze daarna te stuken. Op het bestaande

platte dak verschijnt een goed geïsoleerd

zadeldak. De kozijnen worden vervangen en

krijgen driedubbel glas. En natuurlijk krijgen

ook de installaties een forse update.

Drie warmteopties

Voor verwarming en warm water ontwikkelde

Willems, geholpen door adviseur Henk van Goor

(Uniek InstallatieAdvies), drie opties: een

grondgebonden warmtepomp, een ventilatie-

warmtepomp in combinatie met een cv-ketel óf

een cv-ketel met daaraan gekoppeld een

zonneboiler voor warm tapwater. De keuze liet

men aan de huurders. Daarvan gingen er veertig

voor de relatief ‘veilige’ keuze van een Intergas

HRE 24/18 combiketel plus zonneboiler, de HR

Solar HRS 120-6 2,5 AR. ‘Warmtepompwonin-

gen’ krijgen geen zonnecollectoren. De

verschillende systemen zouden elkaar anders

dwarszitten qua rendement, is de redenering.

‘Veel mensen waren toch sceptisch over de

grondwarmtepomp,’ zegt Overmeer. ‘Je hele

tuin gaat overhoop als er een bron van 130

meter diep moet worden geboord. Dat zagen

vooral oudere huurders niet zo zitten.’ Toch is

hij tevreden dat er twaalf huishoudens ervaring

gaan opdoen met een warmtepomp: zes met

een grondgebonden warmtepomp, drie met de

combinatie ventilatiewarmtepomp/combiketel

en twee met de combinatie ventilatiewarmte-

pomp/cv-ketel/Climarad.

Proces krijgt vorm

Dus is Bonarius Zuid-Holland, de installateur

voor dit project, voorlopig onder de pannen.

‘Wij zijn erbij gekomen omdat we de ‘huisinstal-

lateur’ van de woningbouwvereniging zijn,’ legt

projectmanager Arjan Wierenga uit. ‘Dus we

hoefden niet te concurreren, maar konden zo

aanschuiven en meedenken.’

Willems en Bonarius namen eerst een

proefwoning onder handen. Daarvan werd in

december 2011 de eerste versie opgeleverd,

compleet met een grond- én een ventilatie-

warmtepomp. Tot en met maart voerden de

mannen diverse verbeteringen door. En

inmiddels is het ‘treintje’ echt gestart. ‘Dat

gaat nog een klein beetje stroef,’ meldt

Wierenga. ‘Het is even wennen: het is een lang

project en er zijn veel verschillende werkzaam-

heden. Maar het proces krijgt vorm.’

De warmtepompen

De gekozen Inventum Ecolution Combi 50L

ventilatiewarmtepomp gebruikt warmte uit de

afgezogen ventilatielucht om de basislast voor

warm tapwater en warmte te leveren. Daardoor

hoeft de cv-ketel die ernaast hangt minder

vaak in actie komen. Er is dan ook geen aparte

MV-box meer nodig. Verse lucht wordt op

natuurlijke wijze aangevoerd via ventilatieroos-

ters. Zoals gezegd wordt dit systeem in twee

woningen aangevuld met de net verschenen

ClimaRad 2.0 voor de woonkamer. Dat is een

combinatie van een radiator en ventilator met

warmteterugwinning.

De Vailliant Combi WS63/2 grondwarmtepomp

krijgt geen hulp van een cv-ketel.

Bewoners krijgen zelfs de keuze om de

gasaansluiting helemaal te verwijderen en de

vernieuwde Bruynzeelkeuken meteen te

Huurders kiezen zelf voor ketel of warmtepomp

52 huurwoningen in de President Jan Lelsstraat in Hoek van Holland kregen een

forse opknapbeurt. Installateur Bonarius Zuid-Holland plaatst in elke woning

energiezuinige installaties. Daarbij mogen de huurders kiezen tussen een HR-

ketel of een warmtepomp.

Tekst Jaap Rodenburg

“Veel mensen waren toch sceptisch over de grondwarmtepomp”


GA01 p44-46 hoek van holland.indd 44 14-01-2013 10:21:39

voorzien van elektrisch koken; dat scheelt ze

weer geld. Komt er een woning leeg, dan wordt

het gas sowieso weggehaald. Een andere

bijzonderheid in woningen met een grond-

warmtepomp is wand- en vloerverwarming in

de vernieuwde badkamer. ‘In combinatie met

lage temperatuurverwarming (LTV) denken

mensen anders dat de verwarming het niet

doet,’ zegt Overmeer.

Het laten draaien van de warmtepompen kost

natuurlijk de nodige elektriciteit. Daarom

krijgen deze woningen hun daken vol zonnepa-

nelen. Daarmee wekken ze elk ruim 4.000 kWh

per jaar op – meer dan genoeg voor de

warmtepompen. Woningen met een grond-

warmtepomp krijgen een uitgebreide

groepenkast met krachtstroom aansluiting

(3x35A).

Convectoren en LTV

Welke warmtebron er ook komt: elke woning

krijgt convectoren. ‘Die hebben een beter

rendement en zijn kleiner te dimensioneren

dan radiatoren,’ verklaart Overmeer deze

keuze. ‘Bovendien willen jullie in de toekomst

de mogelijkheid hebben om de combiketels te

vervangen door warmtepompen,’ vult

Wierenga aan. ‘Dan moet er wel een LTV-sys-

teem aanwezig zijn.’

Nu zijn zulke systemen er natuurlijk in soorten

en maten. Aanvankelijk wilden de woningbouw-

vereniging en de aannemer een aanvoertempe-

ratuur van 35 en een retourtemperatuur van 25

graden. Maar dat leek adviseur Henk van Goor

geen goed idee. ‘Dat zou niet optimaal gaan

werken als je de investering verantwoord wilt

houden,’ zegt hij. ‘Hoe lager de temperatuur,

hoe korter je delta-T, dus dan moet je heel veel

vermogen in het systeem stoppen.’ Het werd

dus een systeem van 45/35 graden.

Ventilatie

De convectoren zijn speciaal voor dit project

ontwikkelde Jawi-convectoren (naar ontwik-

kelaars Jaga en Willems, overigens in

samenwerking met TNO). Via een Jaga MV-box

zuigen deze convectoren CO2- en vochtge-

stuurd buitenlucht aan, om die vervolgens

voorverwarmd de ruimte in te brengen. De

communicatie tussen de convectoren en de

MV-box verloopt via het Jaga Greenwire

systeem.

In de vernieuwde keuken – een standaard

Bruynzeelkeuken met uitbreidingsmogelijkhe-

den – kunnen de bewoners kiezen uit een

mechanische afzuigkap of een motorloze

wasemkap die wordt afgezogen via de

ventilatiebox. Overigens stroomt alle ventila-

tielucht door traditionele Spiralobuizen,

diameter 125.

Materialen en werkwijze

Kranen en sanitair in badkamer en toilet komen

respectievelijk van Grohe en Sphinx, zoveel

mogelijk volgens de standaard van de

corporatie. De mannen van Bonarius sluiten

het sanitair aan met koper en Viga perskoppe-

lingen. ‘Het is allemaal zichtwerk, en koper is

mooi en van een bewezen kwaliteit,’ zegt

Wierenga daarover. ‘Bovendien blijven de

woningen tijdens de renovatie bewoond, dus

heb je een stuk minder last van diefstal.’

De aannemers en installateurs werken per blok

van acht woningen. Eerst worden op het hele

blok de nieuwe cv- en waterleidingen op de

oude dakbedekking gelegd. Dan gaan de

werkvloer en de nieuwe kap erop. De schei-

dingswanden worden constructief geplaatst,

maar nog niet dichtgemaakt. ‘Wij kunnen dan

makkelijk van woning naar woning,’ zegt

Wierenga. ‘Zo kunnen we al veel voorwerk doen

en daarna snel de hele installatie aansluiten in

de technische ruimte.’ Vervolgens wordt de kap

gesloten en de doorbraak naar de zolder

PROJECT

De 52 huurders konden kiezen uit

drie opties: een grondgebonden

warmtepomp, een ventilatiewarm-

tepomp in combinatie met een

cv-ketel óf een cv-ketel met daaraan

gekoppeld een zonneboiler voor

warm tapwater. Veertig huurders

kozen voor de relatief ‘veilige’

keuze van een Intergas HRE 24/18

combiketel plus zonneboiler, de

HR Solar HRS 120-6 2,5 AR. Twaalf

huishoudens gaan ervaring opdoen

met een warmtepomp.




PROJECT DuuRzaam InsTallEREn

Reukslot - Aansluiting - Capaciteitsverhoging - Norm

gemaakt. De bewoner verhuist tijdelijk naar

boven en de woning wordt beneden verder

afgewerkt. In tien werkdagen heeft Bonarius

alles in een woning voor elkaar, stelt Wierenga.

‘Als er tenminste niets tegenzit, zoals stenen

die in de schacht in de weg zitten, of een

schachtwandje dat vervangen moet worden.’

Leidingen en hotspots

Voor de cv-leidingen die kunnen worden

weggewerkt gebruikt Bonarius een kunststof

Henco meerlagenbuis. ‘In een heel nieuwe

vloer gaat dat heel handig,’ zegt Wierenga. ‘Dat

is wel prettig werken.’ Maar voor zichtbare

cv-leidingen is hij streng: dat moeten een

strakke, stalen precisiepijp zijn. Tussen

verdiepingen lopen de leidingen door bouw-

kundige schachten.

Om hotspots te minimaliseren heeft Bonarius

al het tekenwerk voor de loodgieter gedaan.

‘We zakken met de cv-leidingen op heel andere

plekken dan met de waterleiding,’ licht

Wierenga toe. ‘Daar hebben we ook alle ruimte

voor, met een hele tweede verdiepingsvloer.

Eigenlijk is het net nieuwbouw.’ In de badkamer

lopen de waterleidingen door de wand die

precies tegenover de wand met wandverwar-

ming ligt. Bovendien komt het water van boven

en de warmte grotendeels van onder. ‘We

zorgen dat die twee zo ver mogelijk uit elkaar

blijven,’ zegt Wierenga. Verder zijn er twee

schachten: één voor de water- en één voor de

cv-leidingen. Overigens is het hele leidingwerk

bekeken door het Bouwadviescentrum.

De renovatie is nu in volle gang; de oplevering

staat gepland voor voorjaar 2013. Dan krijgen

alle woningen het A++ label – met of zonder

warmtepomp. n


In een pilot wordt bij 52 naoorlogse woningen uit 1964 onderzocht wat qua energieverbruik maximaal

haalbaar is. De gevels zijn voorzien van isolatiemateriaal. Op het platte dak verschijnt een goed geïsoleerd

zadeldak en de nieuwe kozijnen krijgen driedubbel glas.

De convectoren zijn speciaal voor dit project ontwikkelde Jawi-convectoren.

Via een Jaga MV-box zuigen deze convectoren CO2- en vochtgestuurd buiten-

lucht aan, om die vervolgens voorverwarmd de ruimte in te brengen. Na de

renovatie krijgen alle woningen het A++ label – met of zonder warmtepomp.

“We willen in de toekomst de combiketels kunnen vervangen door warmtepompen”



PRODUCTBERICHTEN

KanalensysteemMet het FlexStream kanalensysteem van Buva ontstaat in combinatie met de SmartStream en

Q-Stream een totaaloplossing voor ventilatiesystemen. Het systeem bestaat uit flexibele kanalen en

heeft flexibele, kunststof slangen. Er is sprake van een lage geluidsproductie en de componenten zijn

eenvoudig koppelbaar. De SmartStream zorgt ervoor dat per kanaal minder afvoerlucht nodig is.

Buva . www.buva.nl

Industriële stofzuigerDe AirBo van Klop Innovations is een industriële fijn- en kwartsstofzuiger met een gesloten stofsysteem.

Deze zuigt fijnstof af bij boren, slijpen, zagen en frezen. Een nieuwe accessoire is de MacDust voorafscheider

die de levensduur van de stofzak verlengt. Met de nieuwe zuigmond van 720 mm breed verandert de stof-

zuiger in een handomdraai in een veegmachine. De AirBo is er in twee dubbelmotorige modellen van 23 en

40 liter inhoud. De nieuwe accessoires passen op het 40 liter model. De AirBo is gemaakt van structofoam,

elastisch materiaal dat schokken absorbeert. Destofzuiger is door TNO getest en goedgekeurd op stofklasse

H-filtratie en de A-classificatie industriële stofzuigers.

Klop Innovations . www.klopinnovations.com

Bedieningsplaten voor urinoirs TECE heeft de design serie

bedieningsplaten TECEsquare

uitgebreid met bedieningspla-

ten speciaal voor urinoirs. De

bedieningsplaten zijn leverbaar

in twee basisuitvoeringen,

glas en metaal. De metalen

serie bestaat uit drie strakke

modellen: één van geborsteld

roestvaststaal, één van glanzend

chroom en één voorzien van

een witte coating. De serie van

glanzend glas is leverbaar in de

kleuren softgroen, trendy wit of

gitzwart. Bij de glazen serie is de

toets in vele kleuren leverbaar,

w.o. wit, zwart en goudkleurig. De

bedieningsplaten kunnen vlak in

een wand worden ingebouwd. De

bedieningsplaten hebben voor de

vormgeving de Design Plus en de

Reddot Design Award gewonnen.

TECE Nederland

www.tece-nederland.nl

BadkameraccessoiresDornbracht presenteert het accessoires-programma Gentle. Bijzonder

is de materiaalcombinatie van hoogwaardig kunststof en chroom,

waarin een aantal geselecteerde accessoires zijn vormgegeven. Het

kunststof kan gekozen worden in vier kleuren, die het natuurlijke en

terughoudende vormenspel van de accessoires extra onderstrepen:

lichtgrijs, crème-wit, taupe en zwart. Het accessoires-programma

omvat haken, handdoekhouders, wc-rolhouders, badgrepen, make-up-

en zeepbakjes met rooster.

Dornbracht . www.dornbracht.com

GA01 p47-49 prod.indd 47 14-01-2013 10:22:19


PRODUCTBERICHTEN

Wtw-unitHet ontwerp met twee warmtewielen maakt de Topvex FR van Rucon Systemair

zeer compact. Doordat er geen condensafvoer benodigd is kan de warmtete-

rugwinunit fl exibel in een installatie worden ingezet. De Topvex kan zowel op

de vloer, omgedraaid aan het plafond of staand op de lange zijde gemonteerd

worden. De serie effi ciënte WTW-units is speciaal ontworpen voor toepassing in

kantoren, winkels, scholen, dagverblijven. De Topvex FR heeft effi ciënte warm-

tewielen en plugventilatoren met EC motor. Daarmee voldoen deze units aan alle

eisen voor een laag energieverbruik en een hoog rendement.

Rucon Systemair . www.ruconsystemair.nl

Warmtewisselaar in verwarmingsketelDe TrendLine is de compacte ketel van Nefi t. Hij is uitgerust met de

nieuwste generatie warmtewisselaar. Deze zogenoemde high speed

warmtewisselaar is gemaakt met Friction Stir Welding, een lastech-

niek die onder meer wordt gebruikt in de lucht- en ruimtevaart.

Het resultaat van dit revolutionaire ontwerpen productieproces

is een compacte blokvormige warmtewisselaar met gepatenteerde

waterkanalen. De wisselaar combineert een groot oppervlak met

een relatief geringe massa, waardoor de ketel snel reageert op elke

warmtevraag. Intuïtieve software registreert het tappatroon van de

gebruikers en optimaliseert de instellingen voor de warmwaterbe-

reiding. Dit verlaagt het energiegebruik en verbetert de comfortbe-

leving.

Nefi t . www.nefi t.nl

HandschoenHexArmor heeft de nieuwste

technologieën toegepast op

de Rig Lizard handschoen. De

‘smash guards’ - te verkrijgen

bij Prestop - vangen tot wel

133% meer van de klap op dan

vergelijkbare producten. De

handschoen stijgt dan ook boven

de industriële normering uit.

Door het gebruik van hoogwaar-

dige materialen presteert deze

handschoen goed in zwaar-

dere werkomgevingen. De IR-X

smash guards zijn direct op de

handschoen geïnjecteerd, op de

volledige handrug en vingers. Dit

verkleint de kans op kneuzingen

of breuken bij het stoten van de

hand. De handpalm is slijtvast

en geeft een goede grip. De

handschoenen zijn snij-, naald-

en perforatie bestendig.

Prestop . www.prestopbv.nl

De TrendLine is de compacte ketel van Nefi t. Hij is uitgerust met de

nieuwste generatie warmtewisselaar. Deze zogenoemde high speed

warmtewisselaar is gemaakt met Friction Stir Welding, een lastech-

Het resultaat van dit revolutionaire ontwerpen productieproces

is een compacte blokvormige warmtewisselaar met gepatenteerde

waterkanalen. De wisselaar combineert een groot oppervlak met

een relatief geringe massa, waardoor de ketel snel reageert op elke

warmtevraag. Intuïtieve software registreert het tappatroon van de

gebruikers en optimaliseert de instellingen voor de warmwaterbe-

reiding. Dit verlaagt het energiegebruik en verbetert de comfortbe-

Mixer voor biogasinstallatiesKSB heeft een nieuwe mixer met dompelmotor voor toepassing in de

biogasproductie en de afvalwaterbehandeling geïntroduceerd. De

Amaprop 1000 is te gebruiken als aanvullende mixer, als breker van

drijvend slib en als doorstromingsversneller. De mixer kan in combina-

tie met grotere mixers worden ingezet of zelfstandig werken.

De mixer heeft een slijtagebestendige propeller van solide nodulair

gietijzer. Twee achter elkaar geplaatste mechanische asafdichtingen

zorgen voor een veilige afdichting van de aandrijvings- en motorruimte.

Tussen de beide mechanische asafdichtingen is een reservoir met

milieuvriendelijke olie die de afdichtingvlakken smeert en koelt.

KSB Nederland . www.ksb.nl

Toiletzitting Pressalit heeft een toiletzitting ontwikkeld voor het Sphinx 345 closet.

De toiletzitting heeft een geleidelijke overgang tussen zitting en closet

door middel van een wrap-over rand met zacht afgeronde kanten. De

lift-off functie maakt grondig schoonmaken heel eenvoudig. De zitting is

in zijn geheel van de roestvrijstalen scharnieren los te maken voor een

gemakkelijke, snelle reiniging. De techniek softclose zorgt ervoor dat de

zitting vertraagd sluit. Deze functie voorkomt het luidruchtig dichtvallen

van zitting en deksel.

Pressalit . www.pressalit.nl

GA01 p47-49 prod.indd 48 14-01-2013 10:22:24


PRODUCTBERICHTEN

3-in-1 systeem Franke Kitchen Systems komt met het 3-in-1 systeem, waarmee

naast koud en warm water ook kokend water getapt kan worden. De

voorbeelden van bereidingen waarbij kokend water nodig is, zijn legio.

Het gebruik van een waterkoker of een pan water op het vuur is nu nog

de meest gangbare manier om aan gekookt water te komen. Nadeel

hiervan is echter dat het relatief veel energie kost, er vaak meer water

wordt gekookt dan nodig is en het bovendien een tijdje duurt voordat

het water kookt. Met één druk op de knop stroomt er met het 3-in-1

systeem kokend water uit de kraan.

Franke . www.franke.nl

Unit voor ontzilting zeewaterKSB komt met een nieuwe unit voor de ontzilting van zeewater op basis

van omgekeerde osmose. Het systeem met de benaming ‘Salino Pres-

sure Center’ bestaat uit een axiaalzuigerpomp en een axiaalzuigermo-

tor, die op een gemeenschappelijke as werken. De door membraante-

rugslag aangedreven axiaalzuigermotor kan zo zijn energie direct op de

pompas overdragen. Op deze manier zijn de drie functies hogedruko-

pwekking, drukverliescompensatie én energieterugwinning in één unit

gecombineerd. Een afzonderlijke boosterpomp is daardoor overbodig

en kan worden volstaan met een elektromotor en een frequentieom-

vormer voor het hele systeem.

KSB Nederland . www.ksb.nl

CirculatiepompDe verbeterde Alpha2 van Grundfos is een energiezui-

nige circulatiepomp. Deze past zich automatisch aan

de variërende behoefte van het huis aan, en vermindert

het elektriciteitsverbruik met wel 87%. Vanaf 2013 stelt

de EU richtlijn voor energieverbruikende producten

(energy using products, EuP) radicaal nieuwe eisen

aan de energiezuinigheid van circulatiepompen. Met

een energie effi ciëntie index van slechts 0,15 loopt de

Alpha2 ver vooruit op deze normen. De pomp kan het

uitgangsvermogen automatisch aanpassen tot 4 W,

terwijl het uitgangsvermogen van oudere pompen tus-

sen 60 en 100 W ligt.

Grundfos . www.moderncomfort.grundfos.com

KlimoplossingenWiltec heeft de complete lijn van Altrex producten aan haar assorti-

ment toegevoegd. Dit gaat om robuuste trappen, vouwladders, tele-

scopische ladders, vouwsteigers en rolsteigers. Het gaat om een breed

assortiment voor alle werkzaamheden. Er wordt gebruikgemaakt van

kwalitatief hoogwaardige materialen. Voor speciale situaties is maat-

werk mogelijk. De klimoplossingen zijn conform alle geldende normen

en wetgeving.

Wiltec . www.wiltec.nl

Energiebesparende koeling

Met een compacte koelunit met

vrije koeling breidt Rittal de

Precisie airconditioners-serie

uit voor de klimaatregeling in

kleine serverruimtes. De Smart

Precisie–airconditioner is ont-

wikkeld voor koellasten van 4-14

kW. In Het stekkerklare koelag-

gregaat zijn het DX koelsysteem

en condensor al in de behuizing

geïntegreerd. De scroll com-

pressor regelt het benodigde

koelvermogen traploos. Het

koelaggregaat zoekt automa-

tisch de energetisch gunstigste

bedrijfsstand. Zowel de directe

vrije koeling als actieve buiten-

lucht- of recirculatiekoeling is

mogelijk - de laatste bij buiten-

temperaturen van maximaal 36

graden Celsius.

Rittal . www.rittal4it.nl

GA01 p47-49 prod.indd 49 14-01-2013 10:22:27


COLOFON & SERVICE

IN DE KOMENDE NUMMERS

Adverteerdersindex

Duco Ventilation & Sun Control 3

Euro-Index b.v. 20

Nefit omslag 2

NIBE Energietechniek BV omslag 4

Protherm Impex BV 20

Remeha bv 10, 11

Rensa BV 6

Rucon Systemair BV 13

Sdu Uitgevers BV 20, 26, 38, 43

St. LightRec Nederland 43

Vaillant Group Netherlands BV omslag 3

VNU Exhibitions Europe 16

Warmteservice BV 30

Februari: Thema VerwarmingRedactiesluiting: 7 januari

Maart: Thema Riolering en pompenRedactiesluiting: 4 februari

April: Thema RenovatieRedactiesluiting: 4 maart

Jaargang 25, nummer 1, januari 2013Verschijnt 10x per jaarwww.cobouw.nl/gawalo

RedactiePostbus 162622500 BG Den [email protected]

HoofdredacteurMaarten Legius ([email protected])T: 070-3780366

Crossmediaal eindredacteurTieneke Wilms ([email protected])

MedewerkersJan Beesems, Leon van den Berg, Ronald van Bochove, Marion de Graaff, Rijkert Knoppers, Richard Mooi, Jaap Rodenburg, Katja van Roosmalen, Gerard Vos, Tijdo van der Zee

UitgeverSdu Uitgevers, Johan Schot ([email protected])www.sdu.nl

Algemeen hoofdredacteurMaarten Legius ([email protected])

VormgevingDe Opmaakredactie, Wehl

Basis ontwerpMotif Concept & Design, Naarden

Abonnementen en administratieJaarabonnement binnenland: € 142,-Jaarabonnement buitenland: € 169,-Onderwijs: € 119,-Losse nummers: € 21,-

Alle prijzen exclusief 6% btw. Prijswijzigingen voorbehouden.Abonnementen kunnen worden opgegeven bij Sdu Klantenservice, postbus 20014, 2500 EA Den Haag o.v.v. “Tijdschrift GAWALO”. Telefoon 070-3789880, www.sdu.nl/serviceEen abonnement kan op ieder gewenst tijdstip ingaan en geldt tot wederopzegging, tenzij anders overeengekomen. De minimum-looptijd van een abonnement is één jaar. Partijen kunnen ieder schriftelijk opzeggen tegen het einde van de abonnementsperiode, met inachtneming van een opzegtermijn van twee maanden. Vanwege de aard van de uitgave, gaat Sdu uit van een zakelijke overeenkomst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht.

Wij verwerken uw gegevens voor de uitvoering van de (abonne-ments)overeenkomst en om u van informatie te voorzien over Sdu Uitgevers bv en zorgvuldig geselecteerde andere bedrijven. Als u geen prijs stelt op deze informatie, kunt u dit schriftelijk melden bij Sdu Uitgevers, postbus 20014, 2500 EA Den Haag. Voor informatie over onze leveringsvoorwaarden kunt u terecht op www.sdu.nl.

DrukDrukkerij DeltaHage, Den Haag

ISSN 1385-3112 © 2013 Sdu Uitgevers, Den Haag

Alle rechten voorbehouden.Behoudens de door de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De bij toepassing van art. 16b en 17 Auteurswet wettelijk ver-schuldigde vergoedingen wegens fotokopiëren, dienen te worden voldaan aan de Stichting Reprorecht, Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, telefoon (023) 799 78 10. Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken op grond van art. 16 Auteurswet dient men zich te wenden tot de Stichting PRO, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, telefoon (023) 799 78 09. Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever. Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, kan voor de afwezig-heid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever deswege geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voorkomende fouten en onvolledigheden.

Suggesties, ideeën? Mail naar [email protected]

Advertentie-exploitatieVerkoop binnendienstGea van de Vosse : 070 – 378 03 79e-mail: [email protected]

Account managerRick Kester: 070 – 378 03 43e-mail: [email protected]

VAILLANT 5x 210x297+5 BESTE.indd 4 11-10-12 11:55GA01 p50-52 servicepag.indd 50 14-01-2013 10:23:05

VAILLANT 5x 210x297+5 BESTE.indd 4 11-10-12 11:55GA01 p50-52 servicepag.indd 51 14-01-2013 10:23:05

NIBE Energietechniek B.V. Steenpad 11 4797 SG Willemstad (NB) Postbus 2 4797 ZG Willemstad (NB) Telefoon: +31(0)168 477 722 Fax: +31(0)168 476 998 E-mail: [email protected] Internet: www.nibenl.nl

De zon is een fantastische bron van energie, gratis voor iedereen te gebruiken. NIBE heeft diverse zonlichtsystemen bedacht, waardoor energiekosten kunnen worden verminderd en duur-zamer met het milieu wordt omgegaan.

NIBE zonlichtcollectoren zijn speciaal ontworpen om als com-pleet zonlichtsysteem te functioneren met NIBE warmtepompen en boilers. Diverse combinaties zijn hierbij mogelijk.

Voordelen NIBE™ FP215

- Hoge jaaropbrengst

- 10 jaar garantie op collectoren

- Hoog selectieve blauwe collectorcoating voor een maximaal rendement

- Plat design (81 mm) door innovatieve isolatie

- Aantrekkelijke uitstraling dankzij zwart geanodiseerde omlijsting

- Twee modellen beschikbaar voor verticale en horizontale montage

- Montagegemak door waterzijdige klikverbindingen

- Voorzien van Solar Keymark kwaliteitslabel

www.nibenl.nl

NIBE™ FP215 | ZONLICHTCOLLECTORENNIEUW

BOUWBEURS

BEZOEK ONZE STAND!

HAL 9STANDNUMMER

A030

NL NIBE Solar packages balloon 210x297 H12_V13.indd 1 2013-01-11 10.22GA01 p50-52 servicepag.indd 52 14-01-2013 10:23:06

Ga2013 01

Documents

Transcript of Ga2013 01