Fort Isabella Van strijdtoneel naar kruisbestuiving

Een historisch verhaal in de natuur

ColofonDe volgende personen hebben belangeloos meegewerkt aan de totstandkoming van deze visie. De Natuur- en Milieugroep Vught bedankt hen voor hun bijdrage:

· Fons Mandigers (Natuurmonumenten) · Henk Smeets (historicus, Voorzitter Vughts Museum) · Joeri de Bekker (bestuurslid Groene Vesting) · Elly Vermaat (beleidsgroep van de Natuur- en Milieugroep Vught) · Rob Brinkhof (ecoloog gemeente ‘s-Hertogenbosch, projectleider Groene Delta) · Marlies Rijken (landschapsarchitect, RijkenVermaat) · Peter Dekker (beleidsgroep van de Natuur- en Milieugroep Vught) · Emiel Rijken (beleidsgroep van de Natuur- en Milieugroep Vught) · Marjolein Pullens (gemeente Vught) · Martijn Kivit (Stichting ’s-Hertogenbossche Monumentenzorg) · Louis Roes (Stichting Vughts Landschap) · Ankie Spierings (beleidsgroep van de Natuur- en Milieugroep Vught) · Karin Horck (beleidsgroep van de Natuur- en Milieugroep Vught) · Sylvia Dange (Natuur- en Milieugroep Vught) · Robin van Dijk (Natuur- en Milieugroep Vught) · Arend de Wilde (Natuur- en Milieugroep Vught, bioloog) · Gijs Evers (Oostzee Stedenbouw) · Jeff van Schijndel (Werkgroep Vestingwerken, Kring Vrienden van ‘s-Hertogenbosch) · Charles Limonard (Werkgroep Vestingwerken, Kring Vrienden van ‘s-Hertogenbosch) · Floris van Puijenbroek (Burgerinitiatief Fort Isabella) · Jan Snelders (Burgerinitiatief Fort Isabella) · Stefan van der Velde (Burgerinitiatief Fort Isabella) · Wim Kievits (Monumentencommissie gemeente Vught) · Ron Jasker (Natuur- en Milieugroep Vught) · Elly Janmaat (Eindredactie)

Vught, mei 2014

Variantenstudie, visiekaart en vormgeving: RijkenVermaat, www.rijkenvermaat.nl

3

Inhoudsopgave

1. Inleiding blz. 5

2. Zo kan het worden 7

3. ‘Het strijdtoneel’ 8

4. De visie 11 4.1 Maak het historische verhaal zichtbaar 11 4.2 Grijp de kansen voor natuur 13 4.3 Zorg dat historie en natuur elkaar versterken 15

5. Fort Isabella een zichtbaar verleden 19

6. Een belangrijke schakel in de natuur 25

7. Reacties op de visie 29

Afb. 1, De entree van Fort Isabella, het poortgebouw.

5

Fort Isabella (1620) was in het verleden een plek van krijgsheren en vechters. Het lag strategisch tussen Vught en ’s-Hertogenbosch om de stad te beschermen. Tot 2012 had het fort verschillende functies, met de militaire als meest prominente. In 2012 kwam het fort vrij door het wegvallen als huisvesting voor asielzoekers. Het gemeentebestuur van Vught is sindsdien op zoek naar een nieuwe bestemming voor het kazerneterrein. Het prachtige en statige kazerneterrein is nu toegankelijk voor het publiek; de kazernegebouwen zijn beschikbaar voor tijdelijke bewoning, bedrijfsmatig gebruik en andere activiteiten. Op brede schaal wordt thans nagedacht over de toekomst van het fort en de erbij behorende omgeving.

Historisch hoort het gebied van Fort Isabella bij ‘s-Hertogenbosch, maar het ligt tegenwoordig op het grondgebied van Vught. De lokatie van het fort tussen Den Bosch en Tilburg was vroeger strategisch belangrijk. Nu is de plek een rustpunt in het stedelijke gebied. De natuur en het landschap van het fort en haar omgeving dragen daar belangrijk aan bij. Op het binnenterrein liggen bijzondere en prachtige gebouwen met karakter en uitstraling.

Dit alles samen biedt kansen en dat wordt, nu de kazerne toegankelijk is geworden en ontdekt, breed onderkend.

Vertegenwoordigers vanuit de natuurorganisaties (waaronder De Natuur- en Milieugroep Vught en Natuurmonumenten), andere professionals vanuit het Vughts Historisch Museum, de Monumentencommissie, De Groene Vesting en Stichting ‘s-Hertogenbossche Monumentenzorg en andere geïnteresseerden hebben de handen ineengeslagen. Vanuit de invalshoeken natuur

en (cultuur)historie hebben zij een visie ontwikkeld op de toekomst van Fort Isabella.

Met deze nu voorliggende visie willen we de historische- en natuurwaarden van Fort Isabella en omgeving in beeld brengen en randvoorwaarden benoemen waarbinnen toekomstige ontwikkelingen belangrijke meerwaarden kunnen creëren. Wij willen aangeven waar kansen liggen. Het verhaal van de locatie, haar natuur en het kunnen beleven van het verleden en de natuur staat daarbij centraal. Deze visie sluit aan bij de visie van het Burgerinitiatief Force Isabella, dat al diverse visiedocumenten heeft gepubliceerd. In de visie Force Isabella ligt de nadruk op het gebruik van de kazernegebouwen. Hierin wordt herhaaldelijk aangegeven dat de natuur en historie van Fort Isabella onderlegger zijn van de genoemde (economische) ontwikkelingen. Dit verhaal dient ter onderbouwing daarvan.

In deze visie schetsen we als opwarmer in hoofdstuk 2 een toekomstperspectief. Vervolgens beschrijven we hoe het proces van de ontwikkeling is verlopen. In hoofdstuk 4 staat de visie met de visiekaart. Hoofstuk 5 en 6 bevatten toelichtingen op de historisch achtergronden, respectievelijk de natuur en landschapswaarden. Deze visie is besproken in vier bijeenkomsten met tientallen mensen uit genoemde organisaties. Het idee hierachter was tweeledig: bekijken of er draagvlak voor de visie te vinden is en aanvullende ideeën opdoen. De reacties die iets toevoegen aan de visie hier beschreven, staan in hoofdstuk 7 samengevat. De samenstellers van de visie hopen met dit document een bijdrage te leveren aan een mooie toekomst voor Fort Isabella.

1. Inleiding

Afb. 2,3,4 en 5, Voorbeelden voor het beleef-baar maken van Fort Isabella.

Het strijdtoneel Uitkijktoren als symbool voor het schootveld

Symbolisch terugbrengen van talud Wandelroutes uitbreiden

7

Het bezoeken van het fort met de daaromheen gelegen natuur is een beleving, of je nu te voet, op de fiets of per auto komt. Stel je voor dat je te voet een uitstapje maakt vanaf de binnenstad van Den Bosch.

Na een korte wandeling sta je op de brug over het spoor bij de Isabellalaan. Het fort ligt aan je voeten en je ervaart hoe het is gelegen aan drukke verkeersstromen op die aloude zandrug. Aan weerszijden zie je de cultuurlandschappen Gement en Bossche Broek.

Opeens sta je midden in de natuur. Je passeert moerasbossen aan weerszijden en komt uit bij de brug over de herstelde binnengracht. Je loopt onder het historische toegangsgebouw de Puist door en komt op de binnenplaats van de voormalige kazerne. Je neemt kennis van de bewogen historie van de kazerne en bewondert de markante gebouwen.

Daarna ga je naar het uitzichtspunt van waaruit de illusie van het schootsveld kunt herbeleven. Je geniet van het

verre en weidse uitzicht op de Gement. Je krijgt een beeld van het voormalige fort aan de hand van de slingerende buitengracht met aan weerszijden een wal.

Je wandelt door het prachtige bos aan de westzijde van het fort. Een bos met afwisseling van verschuiling en openheid. Met midden in het bos de spectaculaire buitengracht.

Ook vanuit Vught kan het fort een prachtige wandelbestemming zijn. Het fort ligt midden in een keten van historisch interessante objecten: de gerestaureerde vestingwerken van Den Bosch, Fort Antonie en de Vughtse Lunetten.

Voor wie woont of werkt in de voormalige kazernegebouwen is het verblijf een feest. De omringende natuur omsluit je en schermt je af van de nabije verkeersdrukte, maar er zijn ook plekken waar je ver weg kunt kijken. Er is afwisseling. De natuur nodigt uit voor een wandeling tijdens de lunchpauze.

Zo levert het uitvoeren van de visie een belangrijke meerwaarde op voor Fort Isabella.

2. Zo kan het worden

Afb. 6, ontwerp is gericht op de natuur. Afb. 7, ontwerp is gericht op de historie.

9

De initiatiefnemers van deze visie hebben een proces doorlopen, waarbij in een aantal workshops samen met de deskundigen de waarden vanuit de natuur en vanuit de historie zijn geïnventariseerd en vervolgens op elkaar afgestemd. De afbeeldingen 6, 7 en 8 illustreren dit proces.

- In afbeelding 6, ‘een schuilplek voor de natuur’ is een uitwerking gegeven waarbij de invalshoek van de natuur als enig uitgangspunt is genomen. Het fort is hier volledig omgeven door bos.- In afbeelding 7, ‘historie weer beleefbaar’ is hetzelfde gedaan, maar nu met de historie. De vroegere binnen- en buitengracht zijn volledig teruggebracht. Aan de westzijde is het bos volledig opengemaakt om de beleving van het schootsveld te herstellen. Het hoornwerk is hersteld. Ideeën voor herontwikkeling van oude contouren op het kazerneterrein zijn (nog) niet meegenomen.- In afbeelding 8, zijn de twee waarden met elkaar verenigd. Op deze manier zijn een aantal belangrijke kernwaarden weergegeven voor een goed evenwicht tussen natuur en de herbeleving van de historie.

3. ‘Het strijdtoneel’

Afb. 8, ontwerp is een combinatie tussen natuur en historie.

Afb. 9, Referentie-beelden van Heusden. De oude vesting is hier goed beleefbaar.

11

De samenwerkende groeperingen zijn gekomen tot een visie op de toekomst van Fort Isabella vanuit het perspectief van de historie, de natuur en de beleving van beide. De hoofdlijnen van die visie zijn:

4.1 Maak het historisch verhaal zichtbaar4.2 Grijp de kansen voor de natuur4.3 Zorg dat historie en natuur elkaar versterkenZie hierbij de visiekaart op pagina 16.

4.1 Maak het historisch verhaal zichtbaarFort Isabella met omgeving laat een boeiend en inspirerend verhaal zien, dat begint bij die zandrug temidden van moerassen, waaroverheen de enige weg naar Den Bosch lag vanuit het zuiden. Toen kwam er het fort dat nog vele sporen heeft achtergelaten. Delen van het fort en met name de binnengracht zijn verdwenen maar dat wil niet zeggen dat er geen archeologische resten meer kunnen worden aangetroffen. De kazernegebouwen zijn voor het fort in de plaats gekomen maar de contouren van het oude fort zijn nog

duidelijk zichtbaar. Rondom het fort is verkeersinfrastructuur sterk gegroeid. De laatste eeuw heeft zich een divers bos ontwikkeld rondom het fort.Dat alles is zichtbaar en het vertelt een verhaal. Hoe kunnen we dat verhaal laten herbeleven?

1. De oersituatie van vóór de bouw van het fort is beleefbaar te maken door uitzichtspunten te bieden op de huidige cultuurlandschappen Gement en Bossche Broek.

2. Het fort is zichtbaar te maken door het markeren van de vormen van de voormalige binnengracht. Ook zouden er delen van de aarden wal rondom het fort en/of de binnengracht teruggebracht kunnen worden. Daarbij zijn coupures door deze wallen mogelijk om een spannende blik op het complex te bieden. De buitengracht en de wallen aan weerszijden ervan zijn beter beleefbaar te maken door de buitengracht uit te diepen, de bomen op de wallen te verwijderen en het historische profiel te herstellen. Het historische schootsveld met een

onbelemmerd zicht op de omgeving is niet meer geheel terug te brengen. Echter een deel van de ervaring is te reconstrueren aan de westzijde met uitblik op de weidse Gement, richting Jeroen Bosch ziekenhuis en/of Cromvoirt.

3. De kazernegebouwen zijn niet of nauwelijks zichtbaar vanuit de omgeving. Het deels open maken van de begroeiing geeft nieuwe blikvelden op deze markante gebouwen.

4. Het oostelijk gelegen ravelijn met het karakteristieke grondlichaam en de geschutsopstelling, waar vroeger de weg naar Vught via een ophaalbrug doorheen liep, biedt kansen om dat deel van het oostelijk kazerneterrein opnieuw in te richten.

5. In de noordoostelijke hoek van het huidig sportterrein kan met moderne vormgeving een deel van de vestingwal worden hersteld. Deze kan landschappelijk verwerkt worden in nieuwbouw en/of als geluidswal langs het spoortraject.

4. De visie

Voorbeelden van doelsoorten voor Fort Isabella.De das, Er zijn sporen van de das in de natuurtunnels van de randweg gesignaleerd. De das is een nachtdier en goed herkenbaar door de zwart-witte tekening op zijn kop. De das bouwt een burcht waar hij woont in familieverband. Om inteelt te voorkomen is het van belang ecologische verbindingen te maken zodat er uitwisseling plaats kan vinden.

De bever, Deze biodiversiteitsoort van ‘s-Hertogenbosch is rondom de stad aanwezig en wordt in toenemende mate gezien. Bevers leven in kleine familiegroepen in de buurt van water en bos. De natte omgeving van het fort is een prima stapsteen voor de soort.

De otter, Van oorsprong kwam de otter op veel plekken voor in zoetwatergebieden als rivieren, beken en moerassen. In dit gebied kwam de otter voor tot in de jaren ’50 van de vorige eeuw. De otter is zeer gevoelig voor vervuiling van zijn biotoop en is daarom een goede indicatorsoort. Op verschillende plekken in Nederland wordt de otter opnieuw gesignaleerd.

Afb. 10, de natuur rond het Fort Isabella.

13

4.2 Grijp de kansen voor natuurOp de plek van het fort komen diverse typen natuur bij elkaar. Dit hangt o.a. samen met de overgang van de hogere zandgronden naar lagere kleigronden (van de Maas) en het voorkomen van kwelwater in de omgeving.De natuurtunnels die de Natura 2000-gebieden Vughtse Gement en Bossche Broek met elkaar verbindt, versterken de ecologische kruispuntfunctie van het fort. De natuur rondom Fort Isabella behoort de uitwisseling van soorten via de natuurtunnels te ondersteunen door het bieden van een schuilplek en leefgebied.

Die kansen kunnen concreet worden gemaakt door ons te richten op het ‘uitnodigen’ van bijzondere planten en dieren, de zogenaamde ‘doelsoorten’. Soorten die we naar het gebied willen lokken. Voorbeelden zijn de bever en de otter. Zij zijn gebaat bij schoon water. Zij kunnen leefgebied vinden op Fort Isabella als de buitengracht wordt uitgediept en de begroeiing op de voormalige wallen wordt verwijderd.

Het uitnodigen van doelsoorten is ook mogelijk door het creëren van nieuw water en moeras in het gebied. Binnen de stippellijnen op de visiekaart is nieuwe natuur mogelijk. Nieuw wateroppervlak geeft ook mogelijkheden voor de ontwikkeling van natuurvriendelijke oevers.

Daar waar het water dood is, zoals in de buitengrachten, wordt dat tot leven gebracht door het uitdiepen van de gracht en het open maken van de begroeiing.

In de retentieplas aan de zuidzijde van het fort (ook wel Isabellavijver genoemd) wordt het water van de schoonwaterriolering van Vught Noord verzameld alvorens het op het Drongelens Kanaal wordt geloosd. Dit relatief schone water zou beschikbaar moeten blijven voor verversing van de bestaande en nieuw te creëren wateren rondom het fort.

Afwisseling in de natuur is te stimuleren door het creeëren van zichtstroken met nieuwe open plekken.Delen van de natuur die belangrijk zijn

i.v.m. het creëren van kansen dienen beter te worden beschermd. Die gebieden zijn op afb 10 gearceerd weergegeven. Het zijn gebieden waar de natuurfunctie primair is en die dus niet zijn bedoeld voor recreatie. De overige gebieden, zoals het bos aan de westzijde van het fort, zijn wel bedoeld voor diverse vormen van recreatief medegebruik en het zichtbaar maken van het verleden. Waar nodig wordt ook de planologische bescherming voor deze gebieden verbeterd door ze in te bedden in de ecologische hoofdstructuur.

Het heeft de natuur rondom het fort de laatste decennia ontbroken aan beheer. De natuur is dringend toe aan een actiever beheer, waarbij b.v. ongewenste soorten in de ondergroei van het bos worden verwijderd en de wandelpaden veilig worden gemaakt en beter gestructureerd. Het beheer wordt door de toekomstige eigenaar (i.c. de gemeente Vught) bij voorkeur toevertrouwd aan professionele organisaties zoals Natuurmonumenten of Staatsbosbeheer.

Afb.11, 12, 13 en 14 Twee kwalitei-ten: historie en natuur.

Historische gebouwen beleven op Fort IsabellaWandelen door de mooie natuur

Toegankelijk maken van de natuurgebieden en de bossen. Mens en natuur kan goed samen gaan.

Sprookjesachtige natte natuur rond het fort dat de EHS uit-breidt en het Bossche Broek en de Gement verbindt.

15

4.3 Zorg dat historie en natuur elkaar versterken.

1. Water en moeras speelden in de historische situatie een belangrijke rol rond Fort Isabella. De natuur is gebaat bij het creeëren van meer water en moeras. Hierin zijn de belangrijkste meerwaarden te vinden voor de toekomstige ontwikkelingen.

2. Diverse maatregelen die de historie van het fort ‘terugbrengen’, hebben positieve effecten voor de natuur. Het deels terugbrengen van binnengracht brengt nieuw wateroppervlak met mogelijkheden voor natuurvriendelijke oevers. Het uitdiepen van de buitengracht en het verwijderen van de begroeiing op de voormalige wallen aan weerszijden leidt tot schoon water dat weer leefgebied wordt van tal van soorten planten en dieren. Zichtstroken en nieuwe open plekken leiden tot afwisseling in de natuur. Deze open plekken kunnen zo worden ingericht dat water hier weer een sturende rol gaat spelen. Het actiever beheren van de natuur dient de

recreatieve en historische beleving maar ook de natuur.

3. Het weer zichtbaar maken van de historie en het kunnen herbeleven van het schootsveld zal in de praktijk neerkomen op het deels verwijderen van de begroeiing op de restanten van het fort. Ja, er zullen meerdere bomen moeten worden omgehakt. Dat lijkt op het eerste gezicht niet in het belang van de natuur. Maar als de ingrepen goed worden doordacht hoeft dat niet het geval te zijn en zullen ingrepen zelfs leiden tot verbetering en bestendiging van natuurwaarden.

Afb. 15, Visiekaart

17

Legenda

Natuur

Bos met actief bosbeheer

Moeras

Nat grasland

Ecoduct

Baggeren grachten

Nieuwe grenzen EHS/ natuurontwikkeling

Historie

Behoud historische gebouwen

Schootveld / zichtlijn creëren

Oude profiel beleefbaar maken

Oude grachten ‘symbolisch’ beleefbaar maken

Rijksmonumenten: 1.Hoofdwachtgebouw en 2.De Puist/ Poortgebouw Herstel vestingwal en ravelijn

Bereikbaarheid versterken, fietspad

De visiekaart

Afb. 17, Fort Isabella 1614 - 1618

Afb. 16, Ligging Fort Isabella op de algemene hoogtekaart van Nederland

Afb. 18, Fort Isabella, begin 18de eeuw Afb. 19, Fort Isabella, begin 20e eeuw

Bossche Broek

Fort Isabella

Vught

‘s-Hertogenbosch

De Gement

19

Fort Isabella is gelegen op een hoger gelegen zandrug die de historische stad Den Bosch verbindt met Vught. Aan weerszijden van deze rug lagen uitgestrekte moerassige gebieden, die de vestingstad Den Bosch omsloten en zich uitstrekten tot aan de Maas. De zandrug, waar het fort op ligt vormde een barrière tussen de twee lage gebieden aan weerszijden. Het was ook de enige mogelijkheid om op een comfortabele manier vanuit het zuiden in Den Bosch te komen. Een zeer strategische militaire plek in vroegere tijden.

Dat is goed te zien op het hoogtekaartje, zie afb. 16. De hoogte loopt op in de volgorde blauw, groen, geel, oranje.

Rond 1620 is het fort door de Spanjaarden aangelegd als onderdeel van de verdedigingswerken van de stad Den Bosch tegen eventuele aanvallen door de Republiek vanuit het zuiden. Het fort is genoemd naar aartshertogin Isabella (1566- 1633), echtgenote van aartshertog Albertus van Oostenrijk. Samen met de andere forten, Pettelaar, Crevecoeur en St Antonie heeft Fort

Isabella vele eeuwen deel uitgemaakt van de verdedigingslinie van de stad.

Voor de bouw van het fort werd het gehucht het Reut gesloopt zie afb. 17. Bij de aanleg bestond Fort Isabella uit een vijfster met een aarden wal eromheen (1 ), een gracht (2) met daaromheen een buitenwal met negen punten (4). In drie van de punten bevonden zich zogenaamde ravelijnen (3), driehoekige verhogingen van waaruit de achterliggende zwakkere gedeeltes van het fort konden worden verdedigd. Opvallend is het zogenaamde hoornwerk (5) aan de zuidzijde, dat daar gelegen heeft van 1623 tot 1702.De enige begaanbare weg van’s Hertogenbosch naar Vught (6) liep door het fort .

Begin achttiende eeuw is er een tweede gracht (7) aangelegd en daaromheen weer een tweede aarden wal (8 ), zie afb.18.

Op het kaartje is te zien dat de ravelijnen toen werden omspoeld door het water van de binnengracht.

Forten hadden in vroegere tijden een wisselende bezetting. In vredestijd werd een deel van het stadsgarnizoen in het fort ingekwartierd om de stad te ontlasten. Een bijkomend voordeel was dat het fort dan ook werd bewaakt. In die tijd werd betrekkelijk weinig gedaan om de forten in goede staat te houden. In tijden van oorlog of oorlogsdreiging werden de forten verstevigd, en de omgeving kaal gemaakt zodat men goed zicht had. Op dergelijke momenten werden de aanwezige onderkomens voor de soldaten bevolkt. Zo rond 1672 stonden op de binnenplaats tegen de aardenwallen barakken. Dit waren de verblijfsruimten voor de militairen en de opslagplaatsen voor munitie. De commandant, de predikant, de schoolmeester en de koster hadden een eigen eenvoudige woning. Ook was er een taveerne en een kerkje. In 1701 zijn de barakken, omdat ze zo vervallen waren, afgebroken. Het kerkje is in 1822 verdwenen. (Aart Vos, Een ‘dorp’ tussen ’s-Hertogenbosch en Vught, Vughtse Historische Reeks, deel 11)

5. Fort Isabella, een zichtbaar verleden

Afb. 20, Luchtfoto Fort Isabella 1921, gezien vanuit zuidelijke richting.

21

De toegangsweg naar ‘s-Hertogenbosch over de Vughtse dijk werd bij de bouw van Fort Isabella door het fort gelegd zodat deze beschermd kon worden. In 1741 werd de weg verplaatst in oostelijke richting. Men kon zo vanuit het fort controle uitoefenen op de transporten van en naar Den Bosch. De weg werd aangelegd op de oostelijke ravelijn en de voormalige buitenwal, en speciaal versterkt met een kanonopstelling. De ophaalbrug over de buitengracht werd de ‘Rode Brug’ genoemd.

In afbeelding 19 is de Reutsedijk zichtbaar. De huidige toegangsweg vanuit het Zuiden (9) is aangelegd in 1844-1848 bij de aanleg van de militaire Legerplaats Willem II, waarvan ook de Lunetten deel uitmaakten. De Reutsedijk, toen nog Kampdijk genoemd, verbond Fort Isabella met Lunet 1.Door de aanleg van spoorlijn ‘s-Hertogenbosch-Boxtel in 1868 (10) werd een deel van het fort aan de oostzijde afgesneden. Aan de westzijde is tussen 1907 en 1911 het Drongelens Kanaal aangelegd (11). In latere perioden vond verdere verdichting van

infrastructuur aan de oostzijde van het fort plaats.Aan het eind van de negentiende eeuw kwam er een einde aan de militair strategische positie van het fort en raakte het fort in verval. In 1914 werd Fort Isabella als verdedigingswerk opgeheven, en kreeg ze een kazernefunctie. In verband met de bouw van kazernegebouwen werd een deel van de aarden wallen afgegraven en werden enkele oude gebouwen gesloopt. De binnengracht werd deels dichtgeworpen. Alleen de uit 1703 daterende toegangspoort “de Puist” bleef gespaard.

In 1917 werd op het terrein een kazernecomplex gebouwd, de Isabella Kazerne. Het kazernecomplex is in de loop der jaren uitgebreid en gemoderniseerd. Daarbij gingen nog enkele andere delen van het oude verdedigingswerk verloren. De binnengracht is inmiddels volledig verdwenen. Tot in de jaren ‘50 zijn er nog resten zichtbaar geweest.

Aan de oostzijde zijn de structuren deels aangetast door de aanleg van de

spoorlijn, zie afb. 20. Bij de uitbreiding van de kazerne in de jaren ’40 en ‘50 zijn ze verder opgeruimd en sindsdien ligt er een exercitieterrein en later een sportveld.

Ondanks dat een aantal wallen en grachten niet meer in zijn geheel aanwezig is, zijn de contouren van het fort nog steeds zichtbaar. Net zoals de bebouwing binnen het fort per tijdsperiode varieerde is ook de begroeiing op en het rond het fort steeds veranderd. In tijden van oorlogsdreiging werden bebouwing en bomen in een straal rond het fort verwijderd om de verdedigers een onbelemmerd zicht te geven op naderende belegeraars. Deze straal varieerde van 500 passen ten tijde van Karel V tot 487 meter in de Franse tijd. Met de Kringenwet van 1847 werden deze stralen wettelijk vastgelegd. Het fort en zijn directe omgeving moeten in die tijd een kale aanblik in een open landschap hebben gegeven, temeer daar de omgeving ook regelmatig werd afgegraven ter bevordering van de inundatie rond ’s-Hertogenbosch.

Afb. 21, De bestaande situatie met de restanten van het oude fort.

De elementen die zijn verdwenen met de tijd hebben geen cijfer meer, zie pagina 14

1= vijfster3 = ravelijn4 = voormalige wal rondom de binnengracht 6 = weg naar ’s-Hertogenbosch7 = restant buitengracht8 = wal rondom de buitengracht9 = Reutsedijk10 = spoorlijn11 = Drongelens Kanaal.

23

Bij de bouw van het kazernecomplex in 1917 werden enkele laanbomen en solitaire bomen op het kazerneterrein aangeplant. Uit luchtfoto’s van 1921 blijkt de omgeving van Fort Isabella nog relatief onbegroeid; vanaf die tijd ontwikkelde zich bij uitblijven van enige vorm van beheer spontaan bos op grote delen van de wallen. Buiten kleinschalig hakhoutbeheer heeft beheer van de bossen nauwelijks plaats gevonden. Het bos heeft zich op de hogere delen ontwikkeld tot een hoog opgaand loofbos waarin eiken domineren, zie afb.22.De lage delen hebben zich ontwikkeld tot een broekbos waarin elzen en wilgen domineren. Het water van de buitengracht is in de natte jaargetijden nog aanwezig, maar de gracht is ondiep geworden door bladval en verlanding, zie afb.23.

Op de wallen zijn als gevolg van diverse vormen van recreatief gebruik paden ontstaan.

Bijzonder is dat het fort nu gelegen is langs diverse drukke infrastromen (Randweg, weg Den Bosch – Vught,

spoorlijn, Dommel, Drongelens Kanaal) op 2,3 km afstand van de markt van Den Bosch, maar niet als zodanig herkenbaar verscholen ligt tussen het groen.

Afb. 22, Moerasbos rond het fort.

Afb. 23, De oude buitengracht.

Schakel Fort Isabella

Afb. 24, Ecologische verbinding van natuurgebieden rondom ‘s-Hertogenbosch: De Groene Delta

Afb. 25, Fort Isabella in relatie tot de groene en blauwe verbindingen in Het Groene Woud.

25

In en om ‘s-Hertogenbosch wordt door een samenwerkingsverband van partijen actief gewerkt aan ‘De Groene Delta’. Belangrijkste doel is het realiseren van een robuuste en samenhangende groenblauwe structuur in en rond de stad, zie afb.24. Het concept rust op vijf pijlers; natuur, water, landschap en cultuurhistorie, recreatie en landbouw. Doel is ook de relatie stad en land te herstellen en te versterken. De natuur rondom Fort Isabella is een belangrijke schakel in de ‘De Groene Delta’. Fort Isabella ligt van oudsher op het kruispunt van diverse waterstromen en robuuste groenstructuren. Het is daardoor onlosmakelijk verbonden met de andere robuuste natuurgebieden om de stad.

Gelijktijdig met de aanleg van de Randweg oostelijk van het huidige fort zijn onder het spoor en de Randweg natuurtunnels gerealiseerd die de Natura2000-gebieden in de Vughtse Gement en het Bossche Broek met elkaar verbinden, zie afb. 27. Dit zijn belangrijke schakels tussen deze gebieden bedoeld voor tal van grote en kleine zoogdiersoorten, waaronder vos, ree, das, bever en diverse soorten reptielen en amfibieën. De natuur rondom het fort ondersteunt de werking van de natuurtunnels door de passerende dieren zowel een aantrekkelijk leefgebied en bescherming te bieden als ook doorgang naar andere gebieden.

Via de groene en blauwe verbindingen staat de natuur rondom het fort ook in verbinding met de natuur verder weg. De natuur van de lage kleigronden en uiterwaarden in het noorden en de natuur van de Brabantse beekdalen, zo is Fort Isabella ook voor de ontwikkeling van Het Groene Woud van belang, zie afbeelding 25 en 26.

Uit onderzoek van Oranjewoud (doc.nr 109221-R-140, november 2001) en Provincie Noord-Brabant en uit tal van losse waarnemingen blijkt dat de natuur rondom het fort ecologisch waardevol is. Naast tal van schaarse plantensoorten zijn o.a. de volgende wettelijk beschermde planten waargenomen: lange ereprijs, dotterbloem, grote kaardebol, kleine maagdenpalm en koningsvaren. Ook huizen er bijzondere vogelsoorten als buizerd, boomklever, kleine bonte specht, grote bonte specht, groene specht, patrijs, blauwborst en houtsnip. Daarnaast worden diverse soorten vleermuizen, heikikker en diverse soorten vlinders en libellen aangetroffen. Op basis van beschikbare kennis en gegevens blijkt de natuur noordelijk en zuidelijk van het fort het meest interessant. Het centrale deel rondom de grachten is naar verwachting veel minder interessant als gevolg van verlanding en permanente schaduwwerking door ligging in het bos.

6. Een belangrijke schakel in de natuur

Afb. 26, Interessante mogelijkheden voor uitbreiding EHS rond Fort Isabella.

27

Fort Isabella ligt op de zogenaamde ‘naad van Brabant’ daar waar de hogere Brabantse zandgronden overgaan naar de lagere kleigronden van de Maas. Op veel plaatsen in deze zone treedt grondwater uit in het maaiveld, bekend als kwelwater. De laaggelegen gebieden waaraan Fort Isabella grenst, worden van oudsher gekenmerkt door kwelwater. Het natte karakter van deze gebieden hangt daarmee sterk samen. Kwam het water in het verleden niet door overstromingen, dan kwam het wel van onderuit. De reden dat in deze polders op grote schaal natuurontwikkeling plaatsvindt, hangt samen met het kwelwater dat hier aanwezig is. De kans is groot dat lokaal om het fort ook kwelwater uittreedt. Kwelgebieden kennen bijzondere soorten, zoals waterviolier, waterdrieblad en dotterbloem. Veel soorten van kwelgebieden staan heden op de rode lijst van soorten.

Afb. 27, Het ecoduct tussen Het Bossche Broek en Fort Isabella.

Afb. 28, Met verschillende groepjes aan de slag.

29

De visie is besproken tijdens een bijeenkomst op 27 februari 2014 met de achterbannen van betrokken organisaties, bewoners, geïnteresseerden en politici van Den Bosch en Vught. Hieronder een selectie van bijdragen die daaruit zijn voortgekomen en die iets toevoegen aan de visie. De verslagen staan op de website www.nmvught.nl

• Kies voor een voldoende breedte van het schootsveld, zowel vanaf de Gement naar de vesting toe als vanaf de vestingwallen naar de Gement toe, als ‘kijkvenster’.

• Verbeter de toegankelijkheid, met name voor fietsers en wandelaars. Daarnaast zijn suggesties gedaan voor nieuwe toegangen vanuit het zuiden vanaf de postweg en voor herstel van de oude weg naar Deuteren (herinnering aan De Reut).

• Presenteer de visie in de stuurgroep van de Groene Delta voor feedback en betrokkenheid van alle partners van De Groene Delta.

• Formuleer een doelstelling over het gebruik van het gebied dat recht doet aan de belangengroepen die er nu wonen en werken (studenten, kunstenaars, ondernemers etc) en groepen die betrokken waren bij ontwikkelingen in het verleden (militair gebruik). Deze stakeholders en anderen betrekken bij de verdere ontwikkelingen vanuit de geformuleerde

doelstelling.• Gebruik de ervaring en kennis die aanwezig is

in de stad ’s-Hertogenbosch om de historie tot leven te brengen en de verbinding te leggen met regionale natuurontwikkelingen. Maak de historie en de natuur bekend door verhalen van het gebied te organiseren en toe te lichten.

• Kies voor een type bedrijvigheid in de gebouwen van Fort Isabella dat past bij de historische setting.

• Zonering van de natuur is van belang. Er werd meerdere malen aangegeven dat natuur ook rust nodig heeft. Er werd verwezen naar de te grote drukte en verstoring die nu in het Bossche Broek plaatsvindt.

• De uitkijktoren als attractie en kans om de verbinding te leggen met de historie, symboliek van het schootsveld en met de natuur, Bossche Broek en Gement.

• Geef aandacht aan de groene en blauwe verbindingen met de natuur in de omgeving. Bijvoorbeeld door de oever van het Drongelens kanaal minder hard te maken en eventueel een moerasgebied te ontwikkelen. Of door een moerasgebied te ontwikkelen als verbinding met de glanshaverhooilanden en stroomdalgraslanden van het Natura2000-gebied De Gement.

7. Reacties op de visie