2014

NUM

MER

5

Stad voeden met tuinbouwtechnologie

FOO

D V

ALL

EY U

PDAT

E

Food Valley Award 10 jaar inspirerend

Algen als ingrediënt voor elk wat wils

Silicon Valley meets Food Valley

IN

HO

UDS

OPG

AVE

Tien jaar Food Valley NL vieren we met een mooi thema:

‘Silicon Valley meets Food Valley’. In dit nummer een voorproefje van wat IT de agrifoodsector te bieden heeft. Maar dat niet alleen. Ook een inter-view met Meiny Prins over het voeden van de stad en een sectorvisie over algen als grondstof voor de levensmiddelenindustrie. Veel leesplezier.

Roger van Hoesel, directeur Food Valley NL

PAGINA 12

Nieuwe site: Dutch food innovationsVoortdurend worden nieuwe verpakkingen, voe-dingsconcepten en onderzoeksmethoden gericht op betere voeding en gezondheid ontwikkeld. Binnenkort lanceert Food Valley NL een site vol innovatieve oplossingen uit Nederland. Hier een greep uit deze database vol innovaties uit de agrifood- en hortisector.

PAGINA 16

Britse FoodmarktStarten op de Britse markt is flinke uitdaging. Supermarkten hebben er een ijzersterke positie. Op het gebied van food is Nederland een van de grootste exporteurs naar het Verenigd Koninkrijk. De Food Valley UK Tour is een uitgelezen kans om de Britse markt beter te leren kennen.

PAGINA 9

FrieslandCampina over open innoverenOm te overleven in de turbulente markt van tegenwoordig moeten bedrijven blijvend vernieu-wen. FrieslandCampina ziet voordeel in samen-werking met andere partijen om verder te komen met innoveren.

PAGINA 4

Silicon Valley meets Food ValleyDe voedingssector en de high-tech industrie, de oudste sector van de wereld en de meest moder-ne industrie, ontmoeten elkaar op 22 oktober 2014 in Arnhem. Experts uit verschillende disciplines delen hun visie, ervaring en kennis.

PAGINA 8

Sillicon Valley gaat in agrifood Innoveren is een ‘state of mind’ in Silicon Valley. Nieuwe technologie en de wil om de wereld te veranderen zijn er volop aanwezig. Dat biedt nieuwe kansen voor agrifood. De Mixing Bowl brengt innovators uit IT, de agrarische sector en de voedingsindustrie samen.

Food Valley Update | 3

PAGINA 18

Tien jaar Food Valley AwardDe Food Valley Award bestaat tien jaar. Dankzij de toenemende aandacht van zowel de pers als het bedrijfsleven is deze prijs uitgegroeid tot een van de belangrijkste innovatieprijzen in agri, food en feed in Nederland. Een overzicht van de tien winnaars. PAGINA 32

Ondernemen in ChinaNetwerken is in China de kern van succesvol ondernemen. Het land biedt volop kansen voor agrifoodondernemers. Food Valley Ambassador Yinghua Xiao: “Nauwe banden met politici en stakeholders zijn cruciaal in China.”

PAGINA 28

Food Valley ExpoDe Food Valley Expo viert dit jaar haar tiende verjaardag. Centraal staat het thema ‘Silicon Val-ley meets Food Valley’. Ook wordt de Food Valley Award wordt uitgereikt en is er volop gelegenheid om te netwerken en inspiratie op te doen.

PAGINA 24

Algen als ingrediënt Pasta’s, crackers, taart en vla. Steeds meer produc-ten zullen in de toekomst ingrediënten bevatten op basis van algen. De productie en de bioraffina-ge van algen worden steeds efficiënter. In Europa is de wetgeving nog in ontwikkeling.

PAGINA 35Agenda en colofon

PAGINA 20

Tuinbouw gaat de stad van de toekomst voeden“De agrifoodsector kan niet zonder de water-, de high-tech- en de creatieve industrie”, stelt Meiny Prins, algemeen directeur van automatiserings-bedrijf Priva. “Creativiteit is nodig om de metropolen van de toekomst te blijven voeden. De tuinbouw is daarin heel sterk.”

PAGINA 34

Food Valley NL stimuleert en ondersteuntSinds dit voorjaar is groentebrood op de markt. Het brood bevat een hoog gehalte groentevezels zoals broccoli-, wortel-, spinazie- of tomaten- vezels. De bedenker van het brood maakte een jongensdroom waar met de vezels van VeggieFiber. Food Valley Direct bracht de partijen bij elkaar.

Inspirerende pitches

Deze bijeenkomst wordt georganiseerd Food Valley NL samen met Schuttelaar & Partners en Deloitte. Tijdens deze middag kunt u pitches van innovaties in IT en food bijwonen en deelnemen aan een aantal discussies met experts. Kijk voor het volledige programma op www.foodvalley-meets-siliconvalley.nl Meld u aan via ynske.ackerman@foodvalley.nl.

De voedingssector en de high-tech industrie, de oudste sector van de wereld en de meest moderne industrie, ontmoeten elkaar 22 oktober 2014 in Arnhem. Een groot aantal experts uit verschillende disciplines delen hun visie, ervaring en kennis over de toekomst van de land- en tuinbouw, gezondheid en voeding en de groeiende rol van IT daarbinnen.

Digitale impuls voor land- en tuinbouwGenomics brengen biologie en IT samen. Nieuwe, verbeterde gewassen zijn het resultaat. IT maakt ook precisie-landbouw mogelijk. Ook wordt het zo mogelijk om zuiniger om te gaan met natuurlijke hulpbronnen. Bovendien kan IT bijdragen aan het verkleinen van de verliezen in de na-oogst fase.

In contact met de consumentIn een wereld vol high-tech wil de consument steeds meer weten over de dagelijkse voeding. Social media stimuleren de interactie tussen beiden.

Intimate technology Technologie gaat een steeds belangrijker rol spelen in de gezondheidszorg. Er komt een stroom van data over ons gedrag, externe stimuli en lichaamsparameters beschikbaar, de zogenaamde Quantified Self. Door digitale informatie nuttig te gebruiken is een gezondere levensstijl mogelijk.

Food Valley meets Silicon ValleyPre-event meeting one day ahead of Food Valley Expo

October 22, 2014

EVE

NTS

De expertsUit de Verenigde Staten en Nederland zullen onder andere aanwezig zijn:

Culios – specialist op het gebied van online foodoplos-singen voor de retail, waarbij de persoonlijke voorkeur van de consument centraal staat. Food Valley

Deloitte Data Engine – denktank van Deloitte NL, gespe-cialiseerd in big data analyse in relatie tot technologie en de toepassing daarvan in onder andere de agrifood-sector. Silicon Valley

Dutch Sprouts – leverancier van software-oplossingen voor de land- en tuinbouw, onder andere op het gebied van grondanalyses en het detecteren van schade-verwekkers. Food Valley

Ecosystem Integrity Fund – durfinvesteerder die zich in eerste instantie richt op bedrijven die zich bezig houden met eco-vriendelijke oplossingen. Silicon Valley

Farm Hack & Apitronics – draadloos platform voor het verzamelen van data in het veld om daarmee omge-vingsfactoren te monitoren. Silicon Valley

Future of Food Hackathon – netwerkorganisatie die foodinnovators, chefs, ontwikkelaars, ontwerpers en ondernemers samenbrengt. Silicon Valley

Iron Solutions – leverancier van marketingdata in de cloud ter ondersteuning van agrifoodbedrijven. Silicon Valley

LEI Wageningen UR – projectleider van het programma SmartAgriFood, dat als doel heeft IT-oplossingen in het agrifooddomein te stimuleren. Food Valley

Mavrx Imaging – leverancier van data die de fysische toestand van de aarde in kaart brengen. Het bedrijf heeft daarvoor diverse tools en platforms ontwikkeld. Silicon Valley

Mixing Bowl – netwerkorganisatie waar innovatoren uit IT en agrifood elkaar ontmoeten. Silicon Valley

Noldus IT – ontwikkelaar van software die het mense-lijk gedrag kan analyseren. Met de nieuwe inzichten kunnen voedingsoplossingen worden geoptimaliseerd. Food Valley

Physic Ventures – investeerder in IT-oplossingen voor het managen van gezondheid en welbevinden. Silicon Valley

Taylor Farms – producent van verse groenten en salades. Silicon Valley

Wireless Value/Agrisensys – ontwikkelaar van draadloze sensoroplossingen voor onder andere klimaatregeling in de glastuinbouw. Food Valley

Food Valley Update | 5

Silicon Valley gaat in agrifood

IN

SIGH

TS

Innoveren is een ‘state of mind’ in Silicon Valley. Nieuwe

technologie en de wil om de wereld te veranderen zijn er volop aanwezig. Dat biedt nieuwe kansen voor de agri-foodsector. De Mixing Bowl brengt innovatoren uit de IT, de agrarische sector en de voedingsindustrie samen.

“We staan aan de vooravond van een IT-revolutie in agrifood”, zegt Rob Trice, oprichter van de Mixing Bowl, Palo Alto (Californië, V.S.). “Informatietechnologie biedt fantastische mogelijkheden voor de agrarische productie en de levensmiddelenindustrie. Vergelijk het met wat er rond het jaar 2000 gebeurde. In die tijd begonnen we te denken over internet op je mobiel en moet je zien waar we nu staan. Voor mij staat vast dat in de voedselvoorziening grote dingen gaan gebeuren dankzij IT.”Trice startte zijn loopbaan in 2000 bij het venture capi-tal fund van Nokia. Sindsdien heeft hij in verschillende IT-bedrijven in Silicon Valley geïnvesteerd. In november 2013 was hij de initiatiefnemer van de Mixing Bowl, een forum waar innovators in agri, food en IT elkaar ont-moeten om samen nieuwe high-tech oplossingen voor de agrifoodsector te ontdekken.

Hoe ben je vanuit de telecom in agrifood terecht gekomen?“Mijn vrouw is een paar jaar geleden begonnen met een ranch met 150 koeien. Dat was mijn eerste kennis-making met de agrifoodsector. Vorig jaar was ik op een conferentie over innovatie in Nieuw- Zeeland en daar werden een paar voorbeelden uit de agrifoodsector gepresenteerd. Steeds constateer ik weer een enorme inefficiëntie in deze sector. Op een woensdag kwam ik terug uit Nieuw-Zeeland en de vrijdag daarop vroeg mijn vrouw of ik mee wilde naar de hackathon ‘Hacking for a better meat system’ bij Stanford University in de Verenigde Staten. Er waren zo’n 250 aanwezigen, van agrariërs, slagers en vleesverwerkende bedrijven tot mensen van Stanford design- en Stanford business school en ‘Google Glass wearers’. Het was een energieke

club die de vleesindustrie echt wilde verbeteren. Samen met onze vrienden wonnen we de hackathon met een initiatief waarbij jonge boeren worden gekoppeld aan land en starterskapitaal. Van het een kwam het ander. Kort daarna werd het idee voor de Mixing Bowl geboren.”

Waar staat de Mixing Bowl voor?“Ik begon er over te denken hoe het anders zou kunnen in de agrifoodsector. Met mijn ‘telecom- en venture capital-bril’ op zie ik mogelijkheden voor zogenaamde verticals, nieuwe samenwerkingsverbanden tussen verschillende schakels in de agrifoodsector ondersteund door IT. In andere sectoren gebeuren fantastische dingen door het toepassen van IT. Bedenk bijvoorbeeld maar eens hoe Airbnb de wereld van de logies heeft veranderd of wat Uber heeft gerealiseerd in de taxi- en transportsector. Mijn idee is om de agrifoodsector wak-ker te schudden. Op andere plaatsen in de wereld zie je al wel ‘pockets of innovation’ in agrifood ontstaan, zoals in Nieuw-Zeeland en in Nederland. In Silicon Valley is agrifood nog nauwelijks vertegenwoordigd. Wereldwijd zien we een duidelijke toename in kruisbestuiving tussen IT en agrifood. In de Mixing Bowl brengen we mensen uit agrifood en uit de IT samen. We willen grote en kleine partijen met elkaar in contact brengen om kennis en ideeën uit te wisselen. Silicon Valley staat ook voor openheid en voor de wil om de wereld te veranderen.”

Wie neemt er deel aan de Mixing Bowl?“Bij de Mixing Bowl is iedereen die geïnteresseerd is in innovatie in agrifood en IT welkom. We hebben deze zomer onze eerste bijeenkomst gehouden in Stanford, met als thema ‘Food IT: soil to fork’. Er waren meer dan 350 deelnemers uit de hele wereld. Die grote belangstelling heeft mij enorm verbaasd. Veel bezoe-kers kwamen uit Californië. Maar dat niet alleen, er waren ook grote agrariërs uit de ‘Mid West’. Bovendien waren er belangstellenden uit onder meer Nederland, Litouwen, Japan, Indonesië en Maleisië. Het was een bijzonder event. Wanneer zie je nu een biologische boer in gesprek met iemand van IBM of wanneer ontmoe-ten mensen van Google of Cisco nu medewerkers van Monsanto?”

Food Valley Update | 7

Welke bijdrage kan Silicon Valley leveren?“In Silicon Valley durven we risico’s te nemen om, zoals we hier zeggen, ‘Big Hairy Audacious Goals’ te stellen. De grote uitdagingen in de agrifoodsector passen daar heel goed bij. Aan de ene kant moet voedsel steeds goedkoper en aan de andere kant willen we milieu-verantwoorde agrarische productie en gezond voedsel voor iedereen. In Silicon Valley realiseren we ons dat we op het punt zijn gekomen dat het anders moet met voedselvoorziening. Er zijn veel kwesties in de agrifood-sector waarbij high-tech kan worden ingezet om tot nieuwe oplossingen te komen.”

Wat zijn de meest spannende ontwikkelingen?“Tijdens onze bijeenkomst werden de aanwezige boeren en tuinders erg verrast door de nieuwe mogelijkheden die big data en social media kunnen bieden voor marke-ting. Ook waren er chefkoks die voor het eerst hoorden hoe high-tech de oplossing kan bieden voor de productie van gezond en veilig voedsel. Zelf ben ik vooral gefasci-neerd door het open en energieke gesprek dat op gang is gekomen. Dat is zo bemoedigend. Er hing een sfeer om zaken samen aan te pakken en om niet met de beschuldigende vinger naar elkaar te wijzen, zoals in de media vaak gebeurt.”

Welke partners zijn voor de Mixing Bowl interessant?“Iedereen die in agrifood en IT geïnteresseerd is, is welkom bij de Mixing Bowl. Wij willen bruggen bouwen. We realiseren ons heel goed dat er wereldwijd foodnet-werken zijn waar al veel gebeurd en waar veel kennis en interessante samenwerkingen op dit terrein beschikbaar zijn. In Nederland is dat Food Valley NL. In Nieuw-Zeeland hebben we goede contacten met het New Zealand Food Innovation Network.”

Waar staat de Mixing Bowl over tien jaar?“Het zou mooi zijn als we dan wereldwijd een sterk netwerk met ‘ag innovators’ hebben opgebouwd dat makkelijk toegang heeft tot IT-gerelateerde innovaties. Internet en IT veranderen de wereld in een razendsnel tempo. Grote en kleine bedrijven moeten duurzamer en efficiënter. Ik ben ervan overtuigd dat IT een belangrijke sleutel is voor meer duurzame productie in de land- en tuinbouw.”

IN

SIGH

TS

“In de voedselvoorziening gaan grote dingen gebeuren dankzij IT”

Food Valley Update | 9

Overleven in een turbulente markt maakt constante

vernieuwing noodzakelijk. FrieslandCampina ziet voordeel in samenwerking met andere partijen om verder te komen met innoveren. Willem Posthouwer, Manager Open Innovatie bij FrieslandCampina: “Vertrouwen is het nieuwe vermenigvuldigen.”

Tot enkele decennia geleden probeerde elk bedrijf op haar eigen manier nieuwe technologie te ont-wikkelen om de concurrentie voor te blijven. Daarin is echter verandering gekomen. Veel diensten en producten zijn zo complex geworden dat het voor bedrijven onmogelijk is om alle disciplines zelf in huis te hebben. Bovendien gaan de ontwikkelingen snel en is kennis door de opkomst van internet overal en altijd beschikbaar. Informatie wordt mak-kelijk verspreid. Bedrijven kunnen dit niet stoppen en gaan daarom steeds meer samenwerken. ‘Open innoveren’ staat daarbij centraal. Volgens Willem Posthouwer, Manager Open Innova-tie FrieslandCampina, zijn goede relaties en vooraf gemaakte onderlinge afspraken daarbij de basis voor succes. FrieslandCampina staat wereldwijd op de vijfde plaats als het gaat om zuivelbedrijven en ziet ondanks de bedrijfsomvang voordeel in samen-werking met andere partijen om verder te komen met innoveren. Posthouwer: “De wereld verandert continu. Het is zaak om snel te kunnen schakelen.

NET

WER

KEN

Nieuwebalans

tussenbedrijven

FrieslandCampinaover open innoveren

SEC

TOR

UPD

ATE

Food Valley NL werkt samen met acht andere Euro-pese netwerken.. Deze zijn verenigd in de European Food Alliance. Meer weten: jeroen.wouters@foodval-ley.nl

NET

WER

KEN

BELGIË • Flanders’ FOOD • Wagralim

FRANKRIJK • PdC Nutrition, Health and Longevity NSL

VERENIGD KONINKRIJK • Institute of Food Research IFR

ZWEDEN • Skåne Food Innovation Network SFIN

DUITSLAND • Food Processing Initiative FPI • NiekE/DIL

DENEMARKEN • Agro Food Park Aarhus

NEDERLAND • Food Valley NL

Ons motto ten aanzien van innoveren is ‘realizing by responsive networking’. De doorlooptijd van innovaties moet kort zijn en je moet snel reageren. Het deelnemen in netwerken is voor ons essentieel om op de hoogte te blijven van wat er speelt.” Focus, toeval en timing“Bij het managen van open innovatie focussen wij op drie thema’s, namelijk groei en ontwikkeling, dage-lijkse voeding en functionaliteit. Dankzij focus kun je ook meer uit toeval halen. Als je een probleem ergens in je hoofd hebt en je komt in een vreemde business omgeving, kan je onverwachte, mooie ideeën opdoen. Zo willen we bij FrieslandCampina bijvoorbeeld in veel gevallen geen lucht in onze emulsies. De betonindustrie heeft dezelfde behoefte; lucht in beton maakt het be-ton immers zwakker. Min of meer bij toeval kwamen we erachter dat deze technologie ook voor onze producten perspectief biedt. Wij passen nu een innovatieve tech-nologie uit de betonindustrie toe.” “Jaarlijks komen bij ons 250 tot 300 nieuwe ideeën binnen. Er zitten daar heel wat wilde plannen tus-sen. Leuk, maar een grondige screening is nodig, juist vanwege de gekozen focus. Twee tot drie procent is echt de moeite waard. Naast focus is voor ons ook de timing en het marktperspectief belangrijk. Soms hoeft het technologisch helemaal niet zo ingewikkeld te zijn. Een voorbeeld is een innovatie die we op de Aziatische

markt hebben gezet. In Azië blijkt het klaar maken van babyvoeding een heel ritueel. Wij leveren nu bij onze verpakking een lepeltje, dat eer doet aan dit ritueel. De omzet van onze poeders voor babymelk is daardoor substantieel gegroeid.”

Op zoek naar partners“Iedereen kan in principe partner zijn voor Friesland-Campina bij open innovatie”, vertelt Posthouwer. “Als partners competenties in huis hebben die aanvullend zijn op die van ons, is de samenwerking het meest logisch. Als zij kunnen meedenken en -doen in onze globale schaal, is de kans op een succesvolle samen-werking groot.” “Tegenwoordig zie je steeds vaker dat grote bedrijven samen optrekken, bijvoorbeeld in de automotive bran-che tussen Peugeot, Toyota en Citroën om een nieuw type auto te realiseren. In de agrifoodsector gebeurt dit nog te weinig. Het is een complex spel, maar ik zie daarin ook veel mogelijkheden voor de toekomst. Het voordeel zit dan vooral in het delen van kosten en het kunnen differentiëren in ontwikkelde markten waar de concurrentiedruk hoog is.”

Vertrouwen is basisDe basis voor succes bij innoveren met externe part-ners ligt volgens Posthouwer in het maken van goede afspraken in het begintraject. “Je moet elkaar kunnen vertrouwen. We besteden daarom veel tijd in het leren kennen van elkaar. Als je met internationale partners wilt samenwerken, is het zaak om rekening te houden met cultuurverschillen. Normen en waarden spelen een grote rol. Zo hebben wij weleens met een Franse partij rond de tafel gezeten. Na een heel lang traject leek het allemaal vast te lopen. Maanden later bleek dat ze toch verder met ons wilden. Geduld en vertrouwen is dan een schone zaak.”“Om teleurstellingen te voorkomen moet duidelijk worden vastgelegd hoe de taart wordt verdeeld. Wij gaan voor langdurige relaties. In het voortraject moet echt alles bespreekbaar zijn en iedereen moet aan zijn trekken komen. Goede contracten met een gedetail-leerde rolverdeling en licentieovereenkomsten horen daarbij. Dat maakt iedereen blij met het uiteindelijke gouden idee.”

Food Valley Update | 11

Op zoek naar nieuwe netwerken

In de agrifoodsector zijn er netwerken in soorten en maten. In het project NetGrow heeft Food Valley NL samen met acht partners uit andere Europese landen in kaart gebracht welke food-netwerken er in Europa zijn. In dit kader is ook de Netgrow Toolbox ontwikkeld. Deze toolbox geeft handvatten bij het vinden van het juiste netwerk. De Netgrow Toolbox is te vinden op www.netgrow.euOok zijn de succesfactoren voor samenwerken binnen netwerken op een rij gezet. De resultaten hiervan zijn gepubliceerd in de praktische gids ‘Open Innovation in the Food Industry: an Evidence Based Guide’. Deze gids is te bestellen bij Frances Fortuin, frances.fortuin@foodvalley.nl.

Nieuwe verpakkingen, onderzoeks-methoden en concepten worden

continue ontwikkeld door het Nederlandse bedrijfs-leven. Food Valley NL heeft een aantal innovaties geselecteerd uit verschillende werkvelden binnen de agrifoodsector.

Olijfbladextract als voedingssupplement Wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat BonOlive® van BioActor uit Maastricht kan bijdragen aan een gezonde botopbouw bij vrouwen na de meno-pauze. Het natuurlijke ingrediënt BonOlive® is een extract dat wordt gewonnen uit de bladeren van de olijfboom.In het Journal of Nutrition, Health & Aging, juli 2014 zijn resultaten gepubliceerd van een dubbelblinde gerandomizeerde studie, waarin 64 postmenopauzale vrouwen gedurende twaalf maanden dagelijks BonOlive® (N=32) of een placebo (N=32) innamen. Uit de resultaten van dit onderzoek bleek dat dagelijkse inname van het voedingssupplement BonOlive® ten opzichte van de controle significante effecten heeft op toename van markers voor botopbouw, behoud van een goede balans in het botopbouw en -afbraak proces, en botdichtheid. www.bonolive.com

IN

NOV

ATIO

N LI

KES

Dutch food innovations

Food Valley Update | 13

Melkfraudetest EuroProxima uit Arnhem heeft dit voorjaar een melk-fraudetest geïntroduceerd, gebaseerd op de sequentie van het kappa-caseïne eiwit dat kenmerkend is voor koe- en buffelmelk. Met deze test is de herkomst van melk aan te tonen en kan fraude met melk worden tegengegaan. De test is ontwikkeld in samenwerking met RIKILT, Wageningen UR. De consumentenprijs van melk varieert sterk en de prijs van bijzondere melksoorten kan wel zeventien maal hoger zijn dan die van koemelk. Dat werkt frauduleus bijmengen in de hand. Behalve dat dit bijmengen illegaal is, betekent dit voor mensen met een koemelk-allergie een ernstig risico. De nieuwe laboratoriumtest kan koe- en buffelmelk detecteren in melk van andere diersoorten (geit, schaap, kameel, ezel, paard) en in melk van andere bronnen (graan, groenten, noten, zaden).De melkfraudetest is een zogenaamde ELISA (Enzym Linked Immuno Sorbent Assay) en kan zowel het intacte als het gedenatureerde kappa-caseïne eiwit aantonen. De laboratoriumtest is eenvoudig uit te voeren en geeft binnen twee uur een resultaat. De melkfraudetest heeft een hoge gevoeligheid en een groot bereik; bijmenging van 0,25% tot 50% kan worden aangetoond. www.europroxima.com

Dutch food innovations

Monitoring in de keten Met het internetplatform ChainPoint® is het mogelijk om agrarische producten te monitoren van producent tot eindgebruiker. Deze webbased-oplossing voor de agrifoodsector is ontwikkeld door het gelijknamige bedrijf ChainPoint uit Arnhem. De keten van producent tot eindgebruiker wordt steeds complexer. Tegelijk groeit de vraag naar betrouwbare informatie over het product en de productiewijze. Het flexibele en veilige internetplatform ChainPoint® maakt het voor alle partijen in de keten mogelijk om snel en eenvoudig inzicht te krijgen in de gewenste informatie. Het platform is naadloos te integreren met bestaande ERP(Enterprise Resource Planning)-software en vereen-voudigt bijvoorbeeld supplier assessments, audits en certificering, benchmarking en storytelling. ChainPoint® verbetert zo de samenwerking en transparantie tussen alle partijen in de keten waardoor voordelen op het gebied van kwaliteit en duurzaamheid worden bereikt, terwijl risico’s en kosten worden verlaagd. www.chainpoint.com

Ingrediënten met isotopenPlantenstoffen die gelabeld zijn met stabiele isotopen zoals 13C en 15N kunnen worden gebruikt voor verschil- lende doeleinden in voedings-, farmaceutisch en medisch onderzoek. IsoLife produceert dergelijke stabiele, gelabelde plantenstoffen onder gecontroleerde omstandigheden.Voordelen van met isotopen gelabelde plantenstoffen zijn dat ze een grote detectiegevoeligheid hebben, eet-baar zijn en veilig zijn voor mens, dier en omgeving. Met gelabelde plantenstoffen is het onder andere mogelijk om de werking van de darmflora in kaart te brengen of om de beschikbaarheid dan wel de bio-activiteit van ingrediënten te monitoren.De nieuwe productlijn van IsoLife omvat een brede range van voedingsstoffen en farmaceutische stoffen, zoals (poly)sachariden, eiwitten, flavonoïden en terpe-noïden. Ook levert IsoLife gelabelde, hele plantenorganen van verschillende planten, zoals bladeren en knollen. www.isolife.nl

3D printen van voedingsmiddelenTNO Eindhoven ontwikkelde een technologie voor het 3D printen van voedsel. Bij deze technologie wordt een object direct vanuit een driedimensionaal computer-design laag voor laag opgebouwd. 3D printen biedt kansen voor de levensmiddelenindustrie omdat er zo producten kunnen worden ontwikkeld die niet op een andere manier zijn te realiseren.Alternatieve ingrediënten zoals eiwitten uit algen, bie-tenloof of insecten kunnen worden omgezet in nieuwe voedingsmiddelen. 3D printen biedt zo perspectief om voedingsmiddelen te produceren met een lagere milieubelasting.Een voedselprinter maakt het eenvoudiger om persoon-lijke voeding (personalized food) te bieden. Er kunnen producten worden gemaakt die exact aansluiten op de behoeften en voorkeuren van afzonderlijke personen. Daarnaast kan de printer ervoor zorgen dat een persoon-lijk gerecht op het juiste moment wordt bereid en er een vers en gezond gerecht klaarstaat op het tijdstip dat iemand dit wil consumeren. Tot slot biedt het 3D printen van voedsel een grotere vrijheid op het gebied van design. Dit geldt niet alleen voor de vorm, maar ook voor de samenstelling (de ingre-diënten en hun onderlinge verhouding), de structuur en textuur en de smaak. www.tno.nl

IN

NOV

ATIO

N LI

KES

Food Valley NL maakt innovaties uit de Nederlandse agrifood- en hortisector digitaal beschikbaar via een innovatiedatabase op internet. Tijdens de Food Valley Expo op 23 oktober 2014 wordt de innovatie-database gelanceerd. Bedrijven kunnen tot 1 januari 2015 hun innovaties kosteloos aanmelden. Meer informatie: saskia.vanerkelens@foodvalley.nl.

Food Valley Update | 15

Langere houdbaarheid van AGFPermachill is een nieuwe koeltechniek die ontwikkeld is door TOP uit Wageningen. De techniek koelt op een sta-biele manier waardoor overal in de koelruimte dezelfde optimale temperatuur van net boven de nul graden kan worden bereikt. Hiermee blijft de kwaliteit van bijvoorbeeld aardappelen, groenten en fruit langer goed en vindt er minder verlies plaats dan bij conventionele koeltechnieken. Conventionele technieken koelen producten op een temperatuur van 4 tot 7 °C door luchtkoeling. De lucht-aanvoer zorgt voor temperatuurfluctuaties die kunnen leiden tot vriesschade aan kwetsbare producten. De stabiele koeltechniek van Permachill werkt niet op basis van een centrale koeling maar gebruikt de wan-den van de ruimte als koelelement. Zo is het mogelijk om producten gelijkmatig te koelen en koel te houden. De meest optimale temperatuur is hierdoor haalbaar, voor veel producten is dit net boven de nul graden, zonder kans op bevriezing. Het product gaat in ‘winter-slaap’. Dit zorgt voor een verlenging van de houdbaar-heid, die bij sommige producten wel tot enkele dagen kan oplopen. De technologie kan worden toegepast zowel bij gekoelde opslag als bij gekoeld transport en biedt zo perspectief voor meerdere schakels in de keten. In de meest ideale situatie wordt Permachill dan ook in elke schakel van de keten toegepast. TOP heeft een bijbehorende webapp ontwikkeld om de potentiële houdbaarheidswinst te berekenen. www.permachill.eu

Technologie voor micronisatie FeyeCon uit Weesp heeft een micronisatie technologie ontwikkeld waarmee het mogelijk is om ultrakleine deeltjes tot 100 nanometer te produceren. Zo kunnen functionele poeders worden gemaakt die toepassing kunnen vinden in levensmiddelen zoals margarines, spreads, dressings, zuivelproducten, mayonaise en ijs. De nanodeeltjes kunnen verschillende structuren hebben.Poeders op basis van nanodeeltjes bieden nieuwe mo-gelijkheden om goedkopere of gezondere ingrediënten toe te voegen aan levensmiddelen. Door het micronise-ren van bijvoorbeeld onverzadigde vetten kunnen deze beter worden ingezet als stabilisator. Dit soort poeders zijn makkelijk verteerbaar, niet oplosbaar in water en goedkoop. De technologie is in te zetten voor een groot aantal ver-schillende ingrediënten onder zowel test- als productie-omstandigheden. De capaciteit varieert van honderd gram tot enkele honderden kilo’s. www.feyecon.com

Starten op de Britse markt is een flinke uitdaging. Supermarkten hebben

er een ijzersterke positie. Op het gebied van food is Nederland een van de grootste exporteurs naar het Verenigd Koninkrijk. Een plek veroveren op deze markt kan dus wel. De Food Valley UK Tour is een uitgelezen kans om de Britse markt beter te leren kennen.

Aan de overzijde van de Noordzee ligt een enorme markt met perspectief voor Nederlandse foodbedrijven. De ruim 63 miljoen Britten hebben in 2012 samen 187 miljoen pond (268 miljoen euro) besteed aan eten en drinken via retail- en foodservice kanalen. Deze uitgaven zijn sinds 2008 met 2,5% per jaar gegroeid. In het Ver-enigd Koninkrijk zien we de groeiende vergrijzing van de bevolking en een grote etnische verscheidenheid. Vooral in de grote steden wonen veel Indiërs, Pakistani, mensen uit Afrika en de Caraïben.

Import“De Britse foodmarkt is behoorlijk competitief en wordt grotendeels bepaald door de grote supermarktketens.

Het is notoir moeilijk om daar binnen te komen”, vertelt Stella van Bemmelen, landbouwassistent van de Neder-landse ambassade in Londen. “Maar voor wie de markt kent, zijn er zeker mogelijkheden. Een groot aantal Neder-landse bedrijven heeft dat al bewezen en Nederland is op dit moment een van de grootste exporteurs van food- en drinkproducten naar het Verenigd Koninkrijk.” Het Verenigd Koninkrijk is een netto importeur van food- en drinkproducten. Fruit, groenten en vlees zijn de belangrijkste producten die worden ingevoerd. In 2012 werd voor 4,6 miljoen pond (6,6 miljoen euro) uit Nederland geïmporteerd, dit komt overeen met twaalf procent van het totaal aan import. Andere producten op de Britse markt komen uit Frankrijk, Ierland, Duitsland en Spanje.

Kansen Een belangrijke trend de laatste jaren is ‘Buy British’. Van Bemmelen: “Het is de kunst om met een goed product daar omheen te laveren. Met name in de nichemarkten liggen nog behoorlijk wat kansen. Daarnaast zijn gezon-de en biologische producten sterk in opmars.”

FO

OD

VALL

EY U

K TO

UR

2014

Britse foodmarktKansrijk voor niche- producten

“Als starter op de Britse markt is het goed om samen te werken met een partner die de markt kent. Deze kan helpen met advies, netwerkmogelijkheden en marktintroductie”, meent zij. “Deelname aan de Food Valley UK Tour 2014 is een mooie gelegenheid om kennis te nemen van de Britse markt. Bovendien is het een prachtige kans voor foodbedrijven om hun netwerk in het Verenigd Koninkrijk uit breiden. Een bezoek aan de beurs Food Matters Live, onderdeel van de tour, is bovendien een goede manier om te ontdekken wat er leeft.”Tot slot heeft Van Bemmelen nog een tip: “Het klinkt als een open deur, maar zorg er in elk geval voor dat je als starter zowel over een goede Engelstalige site als Engelstalig promotiemateriaal beschikt. Helaas blijkt nog te vaak in de praktijk dat het hieraan ontbreekt.”

Food Valley UK Tour 2014Voor ondernemers in food met interesse voor de Britse markt organiseert Food Valley NL samen met de Nederlandse ambassade in Londen de Food Valley UK Tour 2014 op dinsdag 18 en woensdag 19 november 2014. De tour sluit aan bij Food Matters Live, een beurs voor innovatieve foodbedrijven.

BedrijfsbezoekTijdens de Food Valley UK Tour wordt een bezoek gebracht aan Culina, de grootste logistieke dienst-verlener in food- en drankproducten in het Verenigd Koninkrijk. Culina is twintig jaar geleden gestart door de Nederlander Thomas van Mourik. Culina heeft een aantal distributiecentra in Enge-land en van daaruit wordt het hele land bevoorraad. Van Mourik geeft toelichting op zijn ervaringen op de Britse markt en gaat in op de kansen en uitdagingen.

Rondgang over beursOp 19 november is er gelegenheid om de beurs Food Matters Live te bezoeken. Op deze beurs staat de relatie tussen voedsel, gezondheid en voedings-behoeften centraal. Ruim tweehonderd leveranciers en organisaties exposeren op deze beurs en er worden meer dan tachtig conferenties en seminars op het gebied van voeding, gezondheid en voedings-middelen georganiseerd. Facultatief kan op donder-dag 20 november 2014 ook aan de Food Matters Live beurs worden deelgenomen.

Matchmaking, seminar en netwerkborrelDeelnemers aan de Food Valley UK tour kunnen deelnemen aan een aantal specifieke onderdelen op Food Matters Live. Zo kunnen bedrijven in contact komen met nieuwe partners tijdens het match-making event dat wordt georganiseerd door Europe Enterprise Network (EEN). Voorafgaand aan het matchmaking event worden een-op-een gesprekken gepland.Food Valley NL, de Nederlandse ambassade en de Netherlands Foreign Investment Agency (NFIA) organiseren tijdens Food Matters Live samen het seminar ‘Innovation in Food in the Netherlands’. Hierbij zal het Nederlandse voedingsinnovatie-klimaat worden belicht. Aansluitend is er een net-werkborrel.Aanmelden via ynske.ackerman@foodvalley.nl

Food Valley Update | 17

FRIESLANDCAMPINA met Valess.

HIFRI® met High Tech Frying®, frituren zonder vet.

FO

OD

VALL

EY A

WAR

D

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Genomineerd: MICREOS met een bacteriofaag dat de ziekteverwekker verantwoordelijk voor voedselvergif-tiging, tegengaat. Inmiddels is ook een bateriofaag tegen Salmonella op de markt gebracht.

NEWTRICIOUS verrijkte eieren door kippenvoer aan te vullen met pigmenten uit afrikaantjes. Het re-sultaat zijn eieren die de oogziekte Leeftijdsgebonden Macula Degene-ratie (LMD) helpen voorkomen.

PROVALOR met groentesap uit rest-producten. Jaarlijks komt er 500.000 ton aan reststromen vrij bij de verwerking van groente. Provalor ver-werkt deze tot groentesap, -meng-sels en natuurlijke kleurstoffen.

AVEBE met EteniaTM, een ingrediënt op basis van aardappelzetmeel ter vervanging van gelatine. EteniaTM komt tegemoet aan consumenten-eisen op het gebied van gezondheid, natuurlijke en veilige ingrediënten.

Food Valley Award 10 jaar Food Valley NL reikt jaarlijks de Food Valley Award uit. Deze prijs is uitgegroeid tot een van de belangrijkste innovatieprijzen in agri, food en feed in Nederland. Dit jaar reikt Food Valley NL deze prijs voor de tiende keer uit. Een onafhankelijke vakjury beoordeelt de inzendingen op het innovatieve karakter, economische haalbaarheid, originaliteit en mate van samenwerking. De winnaar wordt bekend gemaakt tijdens de jaarlijkse Food Valley Expo die dit jaar op donderdag 23 oktober plaatsvindt in Congrescentrum Papendal te Arnhem. www.foodvalleyaward.nl

SOLYNTA met een nieuwe techniek voor aardappel-veredeling.

Food Valley Update | 19

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

? Bekendmaking 23 oktober @Food Valley Expo

Genomineerd: OJAH met Beeter, een plantaardige, glutenvrije vlees-vervanger met met de structuur van kippenvlees.

Genomineerd: SCOUTBOX techno-logie voor efficiënte aanpak van plagen in de kas. De scoutbox traceert vliegende insecten en waarschuwt als het aantal insecten boven de schadedrempel komt.

IXL NETHERLANDS met NutriPulse® e-Cooker, een technologie waarbij voedsel door toepassing van korte elektrische pulsen in korte tijd en bij een lagere temperatuur wordt bereid met minimale aantasting van smaak en voedingsstoffen.

NXP SEMICONDUCTORS met de Pasteur Sensor Tag.

NSURE met de technologie om de kwaliteit van land- en tuinbouwproducten vast te stellen.

De agrifoodsector kan niet

zonder de water-, de high-tech- en de creatieve indus-trie. Dat is de overtuiging van Meiny Prins, algemeen directeur van automatiseringsbedrijf Priva: “Creativiteit is nodig om de metropolen van de toekomst te blijven voeden. De tuinbouw biedt daarvoor de technologie.”

AAN

TAFE

L MET

MEI

NY

PRIN

S

“Moderne tuinbouw gaat de stad van de toekomst voeden”

Food Valley Update | 21

Duurzaam en gezond eten is belangrijk voor Meiny Prins. Zelf eet ze het liefst veel groenten, vaak soja en weinig vlees. “Dat is gezonder en bovendien beter voor het milieu. Steeds meer onderzoeken tonen aan dat elke dag vlees helemaal niet zo goed voor je is. En daarbij, er gaat meer voedsel naar vee dan naar de wereldbe-volking. Als we onze landbouwgrond beter benutten, kunnen we volgens wetenschappelijke berekeningen minstens dertig miljard mensen voeden. Die negen mil-jard mensen die we in 2050 hebben, zijn wat voeding betreft dan geen probleem als we minder vlees eten.”Prins is algemeen directeur van Priva, wereldwijd marktleider op het gebied van procesautomatisering en klimaatbeheersing in de tuinbouw en toonaangevend in klimaatbeheersing in de utiliteit. In 2009 was zij ‘Zaken-vrouw van het Jaar’. De afgelopen jaren heeft zij voor haar werk veel gereisd en raakte zij onder de indruk van de grootsheid van metropolen in Azië en Zuid-Amerika.

Wat hebben deze reizen voor nieuwe inzichten opgeleverd?“Als je met de hogesnelheidstrein van Shanghai naar Changzhou reist, weet je niet wat je ziet. Shanghai heeft zo’n 26 miljoen inwoners. Als je naar Changzhou reist, kom je binnen 45 minuten langs drie steden van nog eens tien, acht en zes miljoen inwoners. In een straal van tweehonderd kilometer wonen en werken zo’n 65 miljoen mensen. Ook is het erg indrukwekkend als je met het vliegtuig aankomt in Tokyo of São Paulo. Je vliegt eindeloos over een stedelijke omgeving.De 21ste eeuw wordt de eeuw van de steden. Dagelijks verhuizen wereldwijd 180.000 mensen naar de stad. Binnen vijftien jaar leeft zestig procent van alle mensen op de wereld in de stad. Deze mensen stellen eisen aan de kwaliteit van leven en ze moeten allemaal worden gevoed.Het aantal miljoenensteden groeit snel. Opvallend is dat bijna alle grote steden in een delta liggen. Zo bezien is Nederland in feite ook zo’n grote stad in een delta: van Alkmaar tot Eindhoven is een bebouwd gebied, met het Groene Hart als Central Park en het Westland als leve-rancier van groenten. Nederland kan zo een voorbeeld zijn voor urban farming in metropolen.”

Hoe gaat de voedselvoorziening in de grote steden er uit zien?“Waar zoveel mensen bij elkaar wonen, moet steeds meer voedsel beschikbaar zijn. Aanvoeren van elders is geen optie meer. Daarnaast is afval een toenemend probleem. Afvalstromen uit de stad kunnen worden hergebruikt voor het produceren van veilig en gezond voedsel. Transport moet worden beperkt.Ik zie goede mogelijkheden voor urban farming, voedselproductie in de stad, zowel kleinschalig als op industrieel niveau. Een mooi voorbeeld is wat er in De-troit gebeurt. De massaontslagen in de auto-industrie hebben geleid tot enorme werkloosheid, armoede en criminaliteit. Een aantal mensen heeft het initiatief genomen om in leegstaande plekken in de stad groen-ten en fruit te gaan telen. Dat doet zoveel goed voor de stad. Het geeft werklozen een nuttige invulling van hun dag en de sociale cohesie groeit. Een ander voorbeeld is het project bij Tecpán de Gale-ana in het zuidwesten van Mexico. De overheid heeft veertig gezinnen een kleine kas gegeven van 2.500m2 om groenten en fruit te telen. Priva heeft daarvoor wa-terunits geleverd en een opleiding geboden. De resulta-ten zijn fantastisch. Het eerste jaar hadden de agrariërs een opbrengst van duizend dollar en een jaar later was dat al bijna tienduizend dollar per gezin. Geld dat ‘over’ was, is geïnvesteerd in onder andere onderwijs. Behalve dit soort kleinschalige urban farming-projec-ten, verwacht ik ook dat er steeds meer op industriële schaal voedsel in of dichtbij de stad wordt geprodu-ceerd. De eerste voorbeelden daarvan zijn er al. In Zwit-serland is in Bazel een succesvol project waar groenten in een high-tech kas boven op een brandweerkazerne worden verbouwd, vlakbij een supermarkt. In Shanghai is een high-tech kassenproject met warmtekoudeop-slag gerealiseerd voor de teelt van tomaten. ”

“Binnen vijftien jaar leeft zestig procent van alle mensen op de wereld in de stad.”

AAN

TAFE

L MET

MEI

NY

PRIN

S

seerd waar tomatentelers warmte leveren voor zo’n vierhonderd woonhuizen. Energiemaatschappijen heb-ben hierbij een faciliterende rol, maar we merken dat zij hier nog niet om staan te springen.”

Wat zijn de kansen voor voedselproductie in de stad?“De ontwikkelingen gaan razendsnel. Mensen zijn creatief in het vinden van oplossingen. Dat hebben we nodig. Innovaties vinden vaak plaats op het raakvlak tussen sectoren. Vernieuwing in de agrifoodsector kan niet zonder de high-tech, de water- en de creatieve industrie.Een ontwikkeling waarvan op korte termijn veel is te verwachten, is nanotechnologie. De voorspelling is dat deze technologie rond 2017 zal doorbreken. Nanotech-nologie gaat veel betekenen voor de energievoor-ziening. Als energie oneindig is, kan water eenvoudig worden gezuiverd of ontzilt en is water niet langer een probleem voor de teelt.Tuinbouwtechnologie biedt veel mogelijkheden om effi-ciënt en duurzaam groenten te produceren op plaatsen die anders niet kunnen worden gebruikt. In Nederland produceren we tachtig kilo tomaten per vierkante meter per jaar met maar vier liter water per kilogram. In veel landen wordt er nauwelijks vier kilo tomaat per vierkante meter gehaald, terwijl daarvoor wel tachtig tot tweehonderd liter water per kilogram nodig is. Als het om zuinig met water gaat, is het ‘Sahara Forest Project’ in Qatar echt een pareltje. Midden in de woes-tijn staat een grote kas waar water wordt ontzilt met een moderne installatie op zonne-energie. Op een plek waar anders nooit groenten en fruit kan worden geteeld, is dat nu wel mogelijk.”

Wat eet de stadsmens in 2030?“Eetpatronen veranderen. De trend dat mensen meer groenten en fruit eten en minder vlees zet door. Je krijgt meer ‘functional food’ dat onder industriële omstandig-heden wordt geproduceerd en vooral snel, makkelijk en ook gezond moet zijn. Daarnaast is er een plek voor ‘comfort food’ met meer aandacht voor de herkomst van ons eten en de bereiding ervan. Urban farming maakt dit mogelijk. We moeten samen de ambitie uit-spreken om tuinbouwtechnologie in te gaan zetten voor de voedselvoorziening van de stad. Er is op dat gebied zo veel meer mogelijk dan wat er nu gebeurt!”

Food Valley Update | 23

Zijn er geen belemmeringen voor urban farming?“Die zijn er, vooral voor de industriële productie van groenten in de stad. Grondprijzen zijn daar vaak hoog. Er moeten daarom nieuwe verdienmodellen worden ontwikkeld, die ervoor zorgen dat producenten een kostendekkende prijs krijgen. Daarnaast is het een punt van zorg of er straks überhaupt wel mensen zijn die groenten willen telen. Het is immers hard werken en de inkomsten zijn mager. Nieuwe generaties kiezen steeds vaker voor een baan met een ander toekomstperspectief.Verder kunnen bestaande structuren nieuwe ontwikke-lingen behoorlijk in de weg zitten. Zo is het bijvoorbeeld mogelijk om via warmtekoudeopslag in kassen in de zomer energie op te slaan voor gebruik in de winter in woonwijken. Er is in het Westland een project gereali-

Algen Voor elk wat wils

SEC

TORV

ISIE

Pasta’s, crackers, taart en vla. Steeds

meer producten bevatten ingrediënten op basis van algen. De productie en de bioraffinage worden steeds efficiënter en experts verwachten dat de toepassing in de levensmiddelenindustrie binnen enkele jaren een flinke vlucht neemt. De wet- en regelgeving is voor sommige toepassingen nog in ontwikkeling.

Klein maar fijn. Dat geldt zeker voor microalgen, eencellige organismen die voorkomen in zoet water en oceanen. Ze produceren zuurstof en zijn daarmee belangrijk voor het leven op aarde. Maar dat niet alleen. Microalgen kunnen ook een bron zijn van eiwitten, kool-hydraten, lipiden, meervoudig onverzadigde vetzuren, pigmenten en antioxidanten. Microalgen worden vaak simpelweg algen genoemd. Naast de microalgen zijn er ook de macroalgen, beter bekend als de wieren. Algen zijn er in veel verschillende kwaliteiten. Voor toe-passing in levensmiddelen worden hoge eisen gesteld; er mogen geen vervuilingen door schimmels of bacteriën optreden. De wetgeving in Europa is nog in ontwikkeling.

AcceptatieGrote en kleine bedrijven in de levensmiddelenbran-che zien perspectief in het benutten van algen. Peter Haring, R&D Manager bij Unilever, stelt: “Algen zijn in principe een natuurlijke en duurzame grondstof. Onder invloed van licht zetten zij CO2 heel efficiënt om in bruikbare materialen. Algen hebben daarvoor niet veel nodig. Bovendien kunnen ze worden geproduceerd op plaatsen waar geen voedingsgewassen worden geteeld. Algen zouden daarom heel goed binnen de duurzaam-heidsdoelstellingen van Unilever kunnen passen. Wij denken dat algen een steeds belangrijker basis gaan vormen voor allerlei ingrediënten in levensmiddelen. Een punt van aandacht vind ik nog wel de acceptatie op de consumentenmarkt van deze nieuwe ingrediënten. Consumenten moeten deze ontwikkeling oppakken, vooralsnog is het een beetje ‘onbekend maakt onbe-mind’.”Reinier Smit van algenproducent Nutress verwacht niet dat acceptatie de grootste belemmeringen voor het

gebruik van algen in de levensmiddelenindustrie zal zijn in de komende jaren. “De algensoort Chlorella is al sinds mensenheugenis geaccepteerd als voedingsmid-del en -supplement. De moderne consument is wel wat gewend. Zo is het product Meerbrood, crackers en toast breed geaccepteerd door het publiek. En menig sporter ziet ook de voordelen van ons product in onder andere pasta’s. En denk ook eens aan alle gezichtsmaskertjes, daar zitten er ook veel bij op basis van algen. Dat is geen enkel probleem.”Smit stelt dat vooral op het gebied van wetgeving ten aanzien van algen er in Europa nog veel moet gebeu-ren. “De biologische certificering van algen is hier nog niet geregeld. In Azië is dat wel het geval. Het resultaat is dat algenproducten uit die regio in steeds grotere hoeveelheden op de markt komen in Europa. We zijn hierover met het ministerie van Economische Zaken en SKAL in gesprek. Ik denk dat we in Nederland veel kennis in huis hebben als het gaat om de productie van algen. Deze voorsprongpositie moeten we kunnen benutten.”

ProductieOp verschillende plaatsen wordt gewerkt aan de ontwik-keling van kennis over algenproductiesystemen, het opti-maliseren van de bioraffinage en veilige toepassingen. In Wageningen is bij de universiteit in 2010 het AlgaePARC geopend. Vier jaar na de opening voldoet de experimen-tele teelt van algen aan de verwachtingen, concludeert René Wijffels, hoogleraar Bioprocestechnologie aan Wageningen Universiteit en wetenschappelijk directeur AlgaePARC: “Op dit moment zijn de gemiddelde produc-tiekosten op lab schaal ongeveer twee euro per kilo droge stof. We verwachten dat binnen vijf tot tien jaar deze zijn teruggebracht tot minder dan een euro per kilogram. Dan worden algen echt interessant voor de levensmiddelenindustrie.”In AlgaePARC zijn verschillende productiesystemen met el-kaar vergeleken. Wijffels: “Voor de bulkproductie van algen denken wij aan gesloten systemen in Zuid-Europa. Daar zijn de omstandigheden goed en is voldoende licht voor de groei van algen. De kosten om een kilogram gedroogde algen te produceren met het zogenaamde vlakkeplaat-systeem bedragen in Nederland 2,26 euro per kilo, terwijl op de Canarische eilanden deze op dit moment slechts 1,37 euro zijn. We verwachten dat de kosten met een geperfectioneerd systeem in mediterrane landen tot 0,75 euro per kilo kan dalen. Voor de specialties, algen als kleurstof of ingrediënt in nutriceuticals of in farma, zijn productiesystemen in kassen een interessante moge-lijkheid.

Food Valley Update | 25

Voor elk wat wils

Wettelijk kaderNiet alleen de productie van de algen moet worden ge-optimaliseerd. Ook wordt gewerkt aan de bioraffinage. De kosten om biomassa te scheiden en te zuiveren wor-den op dit moment geschat op 1,50 euro per kilogram biomassa. “Hier valt de komende jaren nog veel verbe-tering te realiseren. Tegenover de kosten voor productie en raffinage staan de opbrengsten van de afzonderlijke stoffen in de markt. Ik verwacht dat over vijf tot tien jaar de kosten en baten tegen elkaar opwegen en dat algen als bron van vetten, eiwitten en koolhydraten een serieus alternatief zijn”, stelt Wijffels.Ondertussen wordt gewerkt aan het wettelijk kader voor toepassing van algen. Karin Verzijden van Axon Advocaten meldt: “Het Europese en het nationaal wet-telijk kader voor voedingsproducten en ingrediënten

vervaardigd op basis van algen verschilt al naar gelang de aard van het product. Bij het bepalen welke regel-geving toegepast moet worden, wordt gekeken naar de specifieke soort alg en de vorm waarin het product wordt aangeboden. Als dit bijvoorbeeld een voedings-supplement is, dan zijn er andere regels van toepassing dan voor een additief. In sommige gevallen is sprake van een zogenaamd ‘novel food’. Dit is het geval als het product niet voor 1997 binnen de Europese Unie voor reguliere voeding werd gebruikt. Om algen als ‘novel food’ in de EU te kunnen verhandelen, is voorafgaande goedkeuring nodig. Dit is vooralsnog een langdurig traject en de betreffende regelgeving is in ontwikkeling. Er wordt gestreefd naar verkorting van het goedkeurings-traject.”

SEC

TORV

ISIE

ToepassingenDe variatie in algen is groot. Er zijn inmiddels zo’n 45.000 soorten bekend die voor de mens nuttige eigenschappen hebben. De soort en de opkweekom-standigheden bepalen de samenstelling. Afhankelijk hiervan kunnen algen vijftig tot zeventig procent olie bevatten, tot zestig procent eiwitten en ook tot zestig procent koolhydraten. De smaak kan variëren van zoet tot visachtig. Goed beschouwd lijkt voor elke toepassing een alg te vinden.

Oliën Voor veel toepassingen in levensmiddelen zijn vetten in de vorm van triglyceriden (TAG) gewenst. Deze vetzuren zijn juist de vorm waarin algen vet-ten opslaan onder stressomstandigheden. Algen kunnen dan ook een bron zijn van plantaardige olie in een grote reeks van producten, variërend van bakolie tot margarines. Deze oliën uit algen bieden een mogelijkheid om olie uit koolzaad, palm, soja of zonnebloem in levensmiddelen te vervangen.

EiwittenDe voedingswaarde van aminozuren uit verschil-lende algen is hoog. Volgens de wereldvoedselorga-nisatie WHO/FAO is deze vergelijkbaar aan eiwit uit eieren, soja en tarwe. Producten op basis van algen kunnen op termijn een duurzame vervanger zijn van vlees, melk of eieren.

KoolhydratenAlgen kunnen ook grote hoeveelheden koolhydraten opslaan in zetmeelkorrels en in celwanden. Niet alleen veelvoorkomende suikers zoals arabinose, xylose, mannose, galactose en glucose zijn te winnen uit algen, ook minder algemene suikers zoals rhamnose. Koolhydraten zijn een commodity waarnaar veel vraag is en dat drijft de prijs op. De potentie van algen als alternatief voor koolhydraten wordt op termijn als kansrijk gezien.

Waardevolle componentenAlgen kunnen ook worden gebruikt voor de produc-tie van allerlei nuttige componten, zoals vitaminen, pigmenten en antioxidanten. De productie van algen voor dit doel zal op kleinere schaal plaats vinden dan die van algen als leverancier van vetten, eiwitten en koolhydraten.

Op 25 november 2014 is er gelegenheid voor leden van de Food Valley Society om een bezoek te brengen aan Phycom in Ochten. Leden kunnen zich aanmelden via ynske.ackerman@foodvalley.nl.

FO

OD

VALL

EY E

XPO

De Food Valley Expo viert

dit jaar haar tiende verjaardag. Centraal staat het thema ‘Silicon Valley meets Food Valley’. Food Valley Expo biedt een podium aan de nieuwste agrifoodtechnologieën, showcases van innovatieve bedrijven en foodclusters, de uitreiking van de Food Valley Award, inspirerende sprekers en activiteiten ter ondersteuning van het bedrijfsleven.

Food Valley Expo

Meet, inspire, create

Food Valley Update | 29

FOOD VALLEY AWARD 2014 Wie heeft het meest innovatieve concept, product of proces in handen en wint hiermee de tiende Food Valley Award? In de finale op 23 oktober 2014 staan de genomineerden:

• Duurzame en isolerende flesverpakking voor champagne - PaperFoam uit Barneveld en het Franse champagnehuis Veuve Clicquot.

• Pienter, verse babyvoeding met een optimale smaak en langere houdbaarheid - Pit-Foodcon-cepts uit Sint Oedenrode.

• Pluckr, geautomatiseerd onttrossen van druiven - JFPT/foodlife uit Zwolle en TOP uit Wageningen.

Plenair13.30 - 15.30 uurINSPIRE & PARTICIPATELaat u tijdens het plenaire programma inspireren door onder andere de volgende key note presentaties:

• Marc Teerlink, IBM Watson Group vertelt hoe de super-computer van IBM Watson Group, nieuwe recepten kan ontwikkelen die het menselijk brein te boven gaan.

• Wilbert van der Louw, Foodcase, en Jacqueline Collins luchtvaartmaatschappij Gate Group, presenteren de nieuwste ontwikkelingen in duurzame maaltijden aan boord van het vliegtuig.

• Aalt Dijkhuizen, boegbeeld Topsector Agri & Food geeft een inspirerend inzicht in de Nederlandse agri-foodsector, nu en in de toekomst.

Astrid Joosten is de dagvoorzitter.

Food Valley Update | 29

Food Valley Expo

Science for Business10.00 - 12.00 uurFROM DATA TOWARDS NUTRITION AND HEALTHIn twee uur tijd op de hoogte van de meest belov-ende ontwikkelingen in wetenschap en big data op het gebied van voeding en gezondheid. Met onder andere:

• Cisca Wijmenga, hoogleraar ‘Humane Genetica’, Rijksuniversiteit Groningen

• Sacha van Hijum, principle scientist, NIZO food research/Radboud UMC

• Suzan Wopereis, onderzoeker TNO Expertise Group for Microbiology & Systems Biology

PATENTS IN FOOD & LIFE SCIENCES: DO’S & DONT’SEP&CHet verkrijgen van een octrooi op food en life science innovaties is een langdurig en ingewik-keld proces. In deze workshop geven experts een overzicht van de belangrijkste aandachtspunten.

INTERNET AS A MEASURABLE TOOL FOR INTERNATIONAL BUSINESS DEVELOPMENTFood2MarketInternet biedt veel vaak nog veel ongebruikte mogelijkheden om uw vindbaarheid en omzet te vergroten. Om bij sales en marketing meer uit internet te halen is een andere manier van denken nodig. In deze sessie wordt de ‘Zoek de zoeker’-aanpak toegelicht.

FOCUS ON AMBITIOUS FOOD INNOVATORSFood Valley NLVerschillende bedrijven vertellen over de voort-gang van hun innovatie en hun ervaringen met de praktische hulpmiddelen en begeleiding die in Nederland beschikbaar zijn om innovatie te versnellen.

FINDING THE ANSWERS TO FOOD QUESTIONSFood Valley DirectVerschillende experts geven toelichting op hoe ze bedrijven kunnen helpen ambities op het terrein van voeding, gezondheid en duurzaamheid te realiseren.

Business and Innovation sessions10.00 - 17.00 uur SILICON VALLEY MEETS FOOD VALLEYMixing Bowl In Silicon Valley is innovatie een ‘state of mind’. Het bruist er van nieuwe technologie en de ambitie om de wereld te veranderen is groot. Silicon Valley is daarom een voorbeeld voor de agrifoodsector. En dat niet alleen, IT krijgt een steeds belangrijker rol bij het realiseren van vernieuwing in de agrifoodsector. NOVEL FOODS: SEXY OR BURDENSOME FOOD PRODUCTS?Axon LawyersNovel foods bieden een schat aan nieuwe mogelijk-heden voor de agrifoodsector. Veel van deze pro-ducten worden gerealiseerd op basis van duurzame ingrediënten, zoals algen. Volgens het ‘safety first’ principe zijn novel foods zwaar gereguleerd. Dat gaat de komende jaren veranderen.

FO

OD

VALL

EY E

XPO

Doorlopend 10.00 - 17.30 uurBEDRIJVENMARKTOp de beursvloer presenteren tientallen bedrij-ven uit de agrifoodsector de laatste trends en ontwikkelingen. Hier kunt u de mensen achter de innovaties en nieuwe concepten ontmoeten.

* TASTE & TRYKom en proef @ Holland Food Valley Experience Center waar onze topkok verschillende verras-sende gerechten zal bereiden. Achter elke gerecht schuilt een interessante innovatie. Het tastings-menu bestaat uit gerechten afkomstig van een aantal interessante vernieuwende bedrijven.

FOODMATCHOndernemen over de grens en op zoek naar advies en interessante internationale netwerken? Bezoek dan de business lounge en ga in gesprek met experts en organisaties die thuis zijn in het internationale agrifooddomein en u direct verder kunnen helpen. Voor onderstaande programma-delen is vooraf aanmelden essentieel, kijk op www.foodvalleyexpo.nl• Enterprise Europe NetworkOntmoet uw internationale zakenpartner en inspireer elkaar tijdens de (vooraf door uzelf aangevraagde) een-op-een gesprekken en creëer zo nieuwe zakenkansen. Dit jaar kunt u inter-nationale zakenpartners vinden uit o.a. Spanje, Frankrijk, Italië, België en Duitsland.• Horizon2020Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) adviseert u over succesvolle deelname aan het subsidieprogramma Horizon2020 en aanver-wante Europese programma’s. Heeft u een projectvoorstel én wilt u dit bespreken met een RVO-adviseur dan is dit uw kans.

De Food Valley Expo vindt op 23 oktober 2014 plaats in het congrescentrum Papendal in Arnhem. Aanmelden via www.foodvalleyexpo.nl. De Food Valley Expo biedt uitgebreide profile-ringsmogelijkheden voor uw organisatie. Voor meer informatie, neem contact op via expo@foodvalley.nl

SALT REDUCTION IN MEAT AND MEAT PRODUCTSFood Valley NLMinder zout in vlees en vleesproducten kan op verschillende manieren, van het toevoegen tot zoutvervangers tot het herformuleren van producten. Experts geven toelichting en nodigen u uit om te brainstormen over de oplossingsrich-tingen. FISCAL ADVANTAGE IN INNOVATION AND INVESTMENTSchuiteman Accountants & AdviseursBelastingdeskundigen geven een overzicht van fiscale mogelijkheden die er in Nederland zijn voor financieel voordeel op het gebied van innovatie en (milieu-)investeringen, van de kleinschaligheidsinvesteringsaftrek tot het wil-lekeurig afschrijven van milieu-investeringen en de innovatiebox komen aan de orde. Deze sessie is in het Nederlands, maximaal 25 deelnemers.

HOW TO EXPORT YOUR FOOD BUSINESS?TEN the export networkEen innovatief foodconcept dat succes heeft op de thuismarkt exporteren, is een avontuur op zich. In deze sessie praktische tips & trics over hoe u uitvindt welke markten interessant zijn en hoe deze te betreden.

De voertaal in de sessies is Engels, tenzij anders gemeld. Zie voor de exacte tijden www.foodvalleyexpo.nl/sessies.aspx

China, de snelst groeiende economie

ter wereld, werkt met man en macht aan een moderne, transparante voedselketen. Het land biedt volop kansen voor agrifoodondernemers die weten hoe ze moeten netwerken. ¨Nauwe banden met politici en stake-holders zijn cruciaal in China¨, zegt Yinghua Xiao.

China is meer dan het land met de langste grens en de meeste inwoners ter wereld. Het is ook een van de belangrijkste exporteurs en een van de snelst groei-ende economieën op aarde. Volgens The Economist is de Chinese consumentenmarkt de een na grootste ter wereld, na de Verenigde Staten. Met de opkomst van een nieuwe, welvarende middenklasse ontstaat er een vraag naar voedingsmiddelen van hoge kwaliteit: vers, veilig en gezond. China is naarstig op zoek naar de spe-cialistische kennis, vaardigheden en technologieën die nodig zijn om aan deze vraag tegemoet te komen.

Politiek keerpuntVolgens Yinghua Xiao, Post-doc wetenschapper aan Wageningen University en Ambasseur voor Food Valley NL, bevindt China zich op een keerpunt. “Met Xi Jinping als President beschikt het land nu over een krachtige leider die het vertrouwen heeft van het volk ”, zegt hij. “De Chinese overheid wil dat het land internationaal voorop gaat lopen in de export van voedingsmiddelen. Controlesystemen en voedselproductie- en distributie-ketens moeten daarom aangepast worden aan de eisen die gelden voor moderne voedseleconomieën.”

Ondernemen in China begint bij

netwerken

SEC

TOR

UPD

ATE

NET

WER

KEN

“Als een Chinees tevreden is over de samenwerking, dan kan je een lange tijd op hem rekenen”

Veel kansen China biedt veel mogelijkheden voor Nederlandse fabrikanten en kennisleveranciers. “Nederlanders worden niet alleen beschouwd als voedselexperts, maar ook gewaardeerd om hun onbevooroordeelde en pragmati-sche aanpak”, zegt Xiao. Die eigenschappen zijn veel waard in een land waar nog zo veel te doen is. “De opslag en distributie van kant-en-klaarmaaltijden, fruit, groente en zuivel bijvoorbeeld kan efficiënter gemaakt worden”, illustreert hij. “Ook moeten er waterdichte systemen voor kwaliteitscon-trole komen die zorgen voor transparantie door de voedselketen heen.” Expertise van buitenaf inschakelen is gebruikelijk voor Chinese ondernemingen. “Bedrijven kopen niet alleen geavanceerde apparatuur in, maar ook de vaardigheden om die apparatuur snel en effec-tief te kunnen inzetten.”

Nieuwe voedingsmiddelenBehalve voor productie- en logistieke hulpmiddelen en technologieën ziet Xiao kansen voor de introductie van nieuwe voedingsmiddelen op de Chinese markt – hoewel die op dit moment al behoorlijk concurrerend is. “Mensen zijn bereid extra te betalen voor kwaliteitspro-ducten. Denk bijvoorbeeld aan betrouwbare zuigelin-genvoeding”, motiveert hij. Xiao realiseert zich dat sommige westerse onder- nemers bezorgd zijn dat hun innovaties gekopieerd worden door kleine Chinese bedrijven. “Maar je kunt zulke bedrijven ook een vergunning laten kopen voor het gebruik van je technologie en zo op een kosten- effectieve manier de Chinese markt verkennen”, benadrukt hij.

Samenwerking De banden tussen de Nederlandse en de Chinese agri-foodsector zijn de laatste jaren aangehaald. Verschil-lende delegaties – waaronder president Xi Jinping – hebben een bezoek gebracht aan Nederland, daar is een aantal samenwerkingsverbanden uit voortgekomen. Zo leidde de toegepaste kennis van Wageningen UR in de veredeling en het kweken van planten, bloemen, fruit en groente in 2012 tot een lange termijnovereen-komst met COFCO (China National Cereals, Oils and Foodstuffs Corporation) en in 2011 met SEADC (Sino-Europe Agricultural Development Centre). In november 2013 maakten Wageningen UR, FrieslandCampina en de China Agricultural University (CAU) afspraken over de oprichting van een Sino-Dutch Dairy Development Centre (SDDDC) in China, gericht op verhoging van de zuivelproductie en verbetering van de voedselveiligheid

en -kwaliteit door de zuivelketen heen. Eerder dit jaar opende een vooraanstaand Chinees zuivelbedrijf, de Yili Group, een onderzoekscentrum op de campus van Wageningen Universiteit. Volgens Xiao worden nog lang niet alle mogelijkhe-den voor samenwerking tussen Nederland en China benut: “Nederlandse bedrijven en onderzoeksinstituten moeten zich niet laten afschrikken door cultuurverschil-len of door de grote omvang van de Chinese markt”, benadrukt hij.

NetwerkenXiao adviseert bedrijven zich te concentreren op speci-fieke marktsegmenten – zoals een product, een proces, een regio of zelfs een stad; tenminste vijf steden in China tellen net zo veel inwoners als half Nederland. Het is ook waardevol om in de Chinese voedingsmidde-lenwetgeving te duiken – die niet zo ondoorgrondelijk is als hij aanvankelijk misschien lijkt – en een stevig netwerk op te bouwen met lokale politici en andere stakeholders voordat een product of dienst op de markt komt. “Deze aanpak brengt je sneller in contact met investeerders en verzekert je van een betrouwbare productie- en distributieketen.” Chinese bedrijven zijn zich er ter terdege van bewust dat buitenlandse bedrijven graag zaken met hen doen. “Het zijn goede onderhandelaars en ze zijn ambitieus”, zegt Xiao. “Ze nemen snel beslissingen, maar wel altijd vanuit een langetermijnperspectief dat verweven is met hun cultuur. Zijn ze eenmaal tevreden over de samenwerking met jouw bedrijf, dan kun je wel een tijd van ze op aan.”

Food Valley Update | 33

Sinds dit voorjaar is groentenbrood op de markt. Het brood bevat een hoog gehalte groentevezels zoals broccoli-, wortel-, spinazie- of tomatenvezels. Daan Riedijk, de bedenker van het brood, maakte een jongensdroom waar met de vezels van VeggieFiber. Food Valley Direct bracht de partijen bij elkaar.

“Brood is een fantastisch product omdat het lekker, snel en makkelijk is en altijd en overal kan worden gegeten. Alleen brood kan gezonder. Zo is het idee van groenten-brood ontstaan”, vertelt Riedijk van het bedrijf Groenten-brood. “Ik heb eerst zelf wat geëxperimenteerd en toen dat er goed uitzag ben ik op zoek gegaan naar partners om het brood verder te ontwikkelen.”De eerste samenwerking werd aangegaan met een ambachtelijke bakkerij en een leverancier van bakkerij-ingrediënten. Samen met hen heeft Riedijk het recept doorontwikkeld. “Ons groentenbrood bevat een hoog gehalte groentevezels. In een broodje van tachtig gram zitten de vezels vergelijkbaar aan honderd gram groen-ten verwerkt. Dat is veel en dat vraagt een aantal aan-passingen van het traditionele broodrecept. Een andere uitdaging was dat er rekening moet worden gehouden met logistieke processen en met just-in-time levering.”

Perfecte combinatieToen het recept er eenmaal was, moest er een oplossing worden gevonden om over voldoende vezels van goede kwaliteit te kunnen beschikken. Via Food Valley Direct kwam Riedijk in contact met VeggieFiber. Paulus Kosters van VeggieFiber: “Deze samenwerking is voor beide partijen een interessante kans. Wij zijn altijd op zoek naar nieuwe toepassingsmogelijkheden voor onze vezels. Wij leveren natte vezels en deze blijken in de broodrecepten van Riedijk erg goed te werken. Op verzoek hebben we ook een nieuwe vezel in ons assortiment opgenomen. De toepassing van de vezels die we leveren is gepatenteerd.”Met VeggieFiber zijn inmiddels gesprekken gaande over de verdere samenwerking. Het bedrijf werkt onder andere aan het zekerstellen van de vezelleveranties en aan de ontwikkeling van nieuwe toepassingen. Kosters: “We werken bij voorkeur met reststromen. Als het om grotere hoeveelheden van een nieuwe vezel gaat, moeten we daarvoor oplossingen vinden. Tegelijkertijd werken we ook door aan nieuwe technologieën en processen voor het toepassen van gezondere ingrediënten.”

Landelijk verkrijgbaarInmiddels is het brood landelijk verkrijgbaar. De weg naar de markt vond hij op verschillende manieren: “Via vrienden en bekenden hebben we de eerste groenten-broden verkocht. Ook via het netwerk van onze bakkerij en van de grondstoffenleverancier zijn veel deuren open gegaan. Zij geloven ook in het product. Daarnaast werken we hard aan nog meer bekendheid.”

Food Valley Direct brengt partijen in de agrifoodsector bij elkaar. Meer weten? rowena.kleijwegt@foodvalley.nl of guido.matthee@foodvalley.nl

FO

OD

VALL

EY D

IREC

T

Vezels voor groenten- brood

BIJEENKOMSTEN

Silicon Valley meets Food ValleyWoensdag 22 oktober - ArnhemInfo en aanmelden: ysnke.ackerman@foodvalley.nl

Food Valley ExpoDonderdag 23 oktober - ArnhemInfo: www.foodvalleyexpo.nl

Food Valley UK Tour 2014Dinsdag 18 en woendag 19 november - LondonInfo en aanmelden: ynkse.ackerman@foodvalley.nl

FOOD VALLEY SOCIETY (alleen voor leden)

PhycomDinsdag 25 november - Ochten

KerstborrelDonderdag 17 december - Wageningen

Info: saskia.vanerkelens@foodvalley.nl

KIJK VOOR MEER AGENDA OP WWW.FOODVALLEYUPDATE.NL ONDER EVENTS

De Food Valley Update (www.foodvalleyupdate.nl)is een initiatief van Food Valley NL.

Nieuwe Kanaal 9D-3Postbus 2946700 AG Wageningen0317 42 70 95info@foodvalley.nlwww.foodvalley.nl

Food Valley NL wordt mede mogelijk gemaakt door provincie Gelderland.

Redactie: Florentine Jagers, Lisette de JongVormgeving: Roel DalhuisenFotografie: Frank Lodder (p.8, 32), Guy Akkermans (p.28), Marcel Bekken (p.4), Priva (p.21, 22) Productie: Ilse DulkEindredactie: Jolanda WelsDruk : Twigt Grafimedia

Feedback of meer informatieSuggesties en ideeën voor de volgende Food Valley Update zijn welkom. Mail dan naar communicatie@foodvalley.nl.

CopyrightOp de vormgeving, het gebruikte tekst- en beeldmateriaal in deze uitgave rust copyright. Dupliceren, in welke vorm dan ook, zonder voorafgaande uitdrukkelijke, schriftelijke toestemming van Food Valley NL is niet toegestaan.

Agenda Colofon

Food Valley Update | 35

Blijf up-to-date met de digitale nieuwsbrief van Food Valley NL. Ontvang wekelijks het laatste nieuws, trends, achtergronden en ontwikkelingen en de events gericht op innovatie in de agrifoodsector. Registreer via www.foodvalleyupdate.nl