de stim Foor fan Frysland

FNP Ferkiezingsprogram 2019 - 2023

Faststeld in de Algemene Ledefergadering

fan de FNP op 23 novimber 2018

2

Bladsy

De 7 kernwaarden fan de FNP ............................................................................................................. 3

Inlaiding .................................................................................................................................................... 4

Frysland bestuurt .................................................................................................................................... 6

Ons groene goud .................................................................................................................................. 10

Frysland leeft ......................................................................................................................................... 13

Frysland werkt ....................................................................................................................................... 18

Frysland weunt ...................................................................................................................................... 22

Frysland duursem ................................................................................................................................. 25

Fryslân rekkenet.................................................................................................................................... 29

3

De 7 kernwaarden fan de FNP

Demokrasy: De FNP fynt dat de macht over de overhyd an 't folk is. Mînsen motte soafeul mooglik betrokken worre bij 't openbaar bestuur.

Federalisme: De FNP staat 'n staatsinrichting foor, die't mînsen en lokale gemeenskappen de befoegdhyd en de middels geeft om de aigen levensrúmte soafeul mooglik sels inhoud te geven. De FNP wil meer befoegdhyd na de Provînsy, 'n sterker provinsjaal bestuur en derdeur 'n sterker Frysland.

Internasjonalisme: De FNP soekt na wat mînsen bynt en siet de wereld as 'n federasy fan gemeenskappen. Mînserechten en respekt foor ândere kulturen en levensovertugings stane derbij sintraal.

Taal en kultuur: Taal en kultuur drage bra bij an de idintiteit en dermet an 't welwezen fan mînsen. De FNP wil de Frise idintiteit fersterke en staat derom noed foor de Frise taal en kultuur. De FNP maakt him sterk foor 'n Frysland, der't ok ândere talen en kulturen respekteerd, praktiseerd en waardeerd worre, soa as 't Bildts en 't Stellingwerfs.

Ondernimmerssin: De FNP wil aigen inisjatyf, kreätiviteit, ferantwoordlikens en ondernimmerskap de rúmte geve, soadat mînsen en gemeenskappen in staat binne hur optimaal te ontwikkelen.

Solidariteit: De FNP is 'n gemeenskapspartij. Foor 't behoud fan de solidariteit mot begryp en respekt fan weerskanten tussen aarm en ryk, jong en ouwer, gesond en syk, Frizen en nije Frizen behouwen en fersterkt worre, soadat gyneen an de kant komt te staan.

Duursemens: De FNP wil 'n duurseme wereld nalate an de kommende generasys. In plak fan te potferteren soekt de FNP naar ekonomise bestaansforms die't 'n beter evenwicht garandere tussen konsumeren en konserfere.

4

Inlaiding De stim foor Fryslân!

Nou is 't de tiid!

Wij sette ôns in foor de toekomst fan ôns aarde en ôns gemeenskap. De gefolgen fan de klimaatferanderings en de weromlopende bioferdiversiteit hyltyd meer sichtber. Sachte winters, stille maitiden en wermere seumers binne 't bewiis. De publike diensten, soa as gesondhydssorg, onderwiis en plisy worre útkleed, wilens groate internasjonale ondernimmings gyn stroabreed in de weeg laid worre. Groate wînsten binne foor 'n paar, 't ferlies sil in werklikhyd droegen worre motte deur ôns metnander.

De mînsen frage hur ôf: Hoe motte wij dermet omgaan? Hoe kinne wij 't soa make dat wij weer stuur krije over ôns demokrasy, over de sikenhúzzen, de skoalen en de weuningbou en dat wij werklik wat doene an 't klimaat en de bioferdiversiteit? Hoe sorge wij d'rfoor dat d'r beter en meer naar ôns lústerd wort, dat weer reken houwen wort met 't kwetsbere en 't klaine?

Wij wille an dat streven stim geve. Wij ferbine de gemeenskap fan Frysland met de bredere opgaven fan ôns wereld. Niet deur opskaling, privatisering en útbesteding, maar krekt ânsom. Wij wille glokalisere: de brede wereldwide útdagings lokaal an- en oppakke deur de befoegdhyd soa dicht mooglik bij de mînsen te lêgen.

Derom is 't nou tiid foor de FNP!

De FNP set him as politike partij in foor alle inweuners fan Frysland, omdat wij in 't eerste plak útgaan fan de belangen fan Frysland. 't Gaat de FNP d'rom dat de mînsen in Frysland sels soafeul mooglik te sêgen krije over hur aigen toekomst. Wat út Den Haag en Brussel weg op Frysland ôfkomt, mot derom ok in 't belang weze fan Frysland. De FNP is gyn filiaal fan Haagse partijen en is soadoen dè partij om foor Frysland op te kommen.

Dat doet de FNP in gemeenteraden, waterskapsbestuur, Provînsjale Staten, de Eerste Kamer fia de Onafhankelijke Senaatsfractie (OSF) en fia de aigen partij Europeeske Frije Alliânsje (EFA) in 't Europees Parlemint.

Frysland is gyn ailand. Derom stane wij open foor samenwerking binnen Nederland en Europa. Ut die open opstelling weg binne wij beraid om ferantwoordlikhyd te dragen en met ânderen te preberen 'n polityk program om te setten in bestuurlike daden. De ôflopene acht jaar het de FNP bestuurlike ferantwoordlikhyd droegen in de Provînsy. In hyltyd meer gemeentes nimt de FNP deel an 't kelezy en krijt de partij hyltyd meer raadsleden. De FNP is sterk wutteld in de Frise gemeenskap.

De FNP geeft stim an

Frysland, jou ok?

5

Ons inset: 'n Krachtige Gemeenskap en 'n Levend Landskap

Frysland mot foor himsels opkomme maar ok solidêr weze met ândere gebieden in en bútten Europa.

Frysland het 'n aigen en herkinbere provinsjale overhyd en der is de FNP wiis met. Frysland, ôns provînsy, kin de brûg slaan tussen inweuner en bestuur. Met 'n loochise ferhouding na de gemeentes toe en meer aigen befoegdhyd en sêgenskap as ant nou toe.

Frysland mot dus meer as inkeld maar 'n selsstandige provînsy blive. De Provînsy is niet soamaar 'n bestuurlike middenlaag. De Provînsy mot in de folle breedte noed staan kinne foor de belangen fan syn inweuners. De Provînsy mot de mînslike maat fan 't bestuur inhoud geve. 'n Referindum over de befoegdhyd over de toeganklikhyd en de spraiding fan sikenhúzzen en bovengemeentlike sorginstellings in 2022 is dertoe 'n eerste anset.

De kernkwaliteit fan Frysland, 't landskap en de rúmte, die mot behouwen en fersterkt worre. Dat is ôns groene goud, der’t wij hoeden met omgaan motte, maar ok fan profitere mâge. Gyn nije wynmolns d'r bij op 't lând, de bestaande oprêde en anstaan op 'n meer duurseme enerzywinning die’t ten goede komt an mîns en miljeu. Wij wille de internasjonale klimaatdoelstellings hale, maar dan wel as Frysland stuur houwe over de wize werop, sonder dat 't ten koste gaat fan ôns landskap. Toegelyk wille wij ôns biodiversiteit en fersterke, de landbou sil him omforme motte tot de motor fan die biodiversiteit.

Dernaast hewwe wij fansels ôns aigen taal en kultuur. In 2018 waren Luwt en Frysland Kulturele Hoofdstâd fan Europa. 't Ferhaal fan Frysland en syn gemeenskap het overal klonken. Der hewwe wij goud met in hannen. Derom mot d'r 'n ferfolg op komme, fral wat 't plak fan de Frise gemeenskap angaat. Die Frise gemeenskap kin niet sonder 'n krachtige Frise provînsy.

Frysland is derom 'n provînsy met potînsy. Met ôns sterke midden- en klainbedriif, de rekreasysektor en de him fernijende landbousektor kinne wij in ekonomys opsicht de kommende fier jaar feerder groeie in werkgelegenhyd. De Provînsy mot alle moeite doen om de weer groeiende ekonomy feerder te helpen. Inweuners worre steund in goeie inisjativen. Der binne 't Iepen Mienskipsfûns en 't Waddenfôns foor en inisjatyfnimmers worre holpen om anfragen in te dienen. De leefberens in dorp en wyk mot goed weze, met goed openbaar ferfoer en 'n dorpshuus of wykgebou om nander te treffen, werdeur at elkeneen gelykwaardig metprofitere kin.

Wij werke ôns program in de folgende hoofdstikken út. Wij beginne met 't bestuur fan Frysland. Derna ôns groene goud, 't landskap en de biodiversiteit.

6

Frysland bestuurt De laai sels in hannen!

Frysland het in Nederland 'n besondere pesisy. Met meer dan tweedúzzend jaar geskidenis en 'n sterke idintiteit: 'n aigen taal, kultuur en landskap. Met minder as 'n aigen bestuurlik huus kin 't derom niet toe.

Maar de trend in Nederland is krekt de ândere kant út. Groater, anonimer en ôfstandliker. De skaalfergroating in 't openbaar bestuur, maar ok bij de rechtspraak, 't onderwiis en bij de brandweer en de plisy, sorgt d'rfoor dat deuze overhydsbefoegdhyd niet meer past bij de gemeenskap, maar der krekt fan ferfreemt. Resint het bijgelyks bliken daan dat liefst 70% fan de inweuners fan Frysland, Grunningen en Drinte gyn fertrouwen meer het in 't kabinet. Ok benadeelt dat de werkgelegenhyd en de ekonomise feerkracht fan Frysland. Wij wille die skaalfergroating omkere en de infloed fan de gewoane mînsen op hoe't d'r met fitale overheidsdiensten omgaan wort, fergroate. Dat komt 't fertrouwen in 't demokratys bestel ok ten goede.

De provînsy Frysland mot derom met 'n dúdlike, demokratise legitimasy, op termyn meer aigen befoegdhyd en ferantwoordlikhyd krije. Wij wille 't aigen bestuurlike huus fan Frysland stevig ferbouwe: ferstevige, ferbrede en ferbetere. Dat kin in ferskillende forms. 't Giet d'rom dat die ferbouwing gyn doel op himsels is, maar bedoeld is om de inweuners fan Frysland soafeul mooglik sels stuur te geven foor hur aigen toekomst. De kommende fier jaar wille wij dertoe 'n eerste stap sette. Dat mot 'n onomkeerber proses fan desintralisasy opleveree, der't ôns aigen Frys bestuur meer sichtber deur wort en meer te sêgen krijt. Dat proses mot stappy foor stappy en op basis fan diskussy en heldere beslútmominten nommen worre.

De demokratys legitimeerde sêgenskap over publike foorsienings as sikenhúzzen, skoalen en weuningbouferenings mot na de gemeenskap weromkomme. De beraikberens en toeganklikhyd fan gesondhydssorg, folkshúsfesting en onderwiis, dat is 'n saak fan ôns allegaar. Soadat ôns sikenhuus, ôns skoal en ôns Omrop ok waar weer fan ôns binne, en niet fan de managers in Den Haag. Dat kin niet inkeld en alleen maar an Den Haag overlaten worre. Derom wil de FNP dat de Provînsy in de kommende bestuursperioade 'n brede diskussy onder de Friezen opset. Die mot laide tot 'n folksraadpleging over de fraag at en hoe at Frysland en de Friezen meer stuur krije over sikenhúzzen, weuningkorporasys en sorginstellings. 't Gaat hier dus om sêgenskap en rezy op sorg en weunen op bovengemeentlik nivo. De fraag die't neffens ôns steld worre mot in dut referindum is:

‘Mot de Frise burger meer infloed krije op beslútforming angaande sikenhuussorg, bovengemeentlike sorginstellings en de folkshúsfêsting?’

At de meerderhyd fan de Frise kiezers dan ja sait, mot 't Frys provînsjaal bestuur binnen 'n jaar met Den Haag onderhannele over de fraag hoe't die groatere infloed realiseerd worre mot. Der hoort ok 'n finansjeel statút bij der’t de ôfspraken op geld set worre.

7

Kerntaken fan de Provînsy

De FNP wil 'n Provînsy die’t ferantwoordlikhyd en middels fan 't Ryk overnimt en ândere saken overlaat an de gemeentes.

De kerntaken foor Frysland binne dan ferkeer en ferfoer, water, de Frise taal en kultuur, natuurbelaid, plattelânsbelaid, openbaar ferfoer, mineraalwinning, onderwiis, kultuur en media en de rezy angaande rúmtlik en ekonomys belaid (inklusyf landbou). Wij fine dat Frysland der met 't Ryk over in gesprek gaan mot om te besien hoe’t Frysland die taken overnimme kin. Soa mooglik sil, in nafolging fan de insteek met sorg en folkshúsfesting, derover na de mening fan de inweuners fan Frysland fernommen worre motte.

Wij fine dat d'r 'n betere taakferdeling tussen de Provînsy en de gemeentes komme mot. Utgangspunt derbij binne de hierfoor noemde kerntaken fan de Provînsy. 't Soasjaal belaid, dat de mînsen direkt angaat, blyft wat de FNP angaat derom útteraard 't domein fan de gemeente. Provînsy, Waterskap en gemeentes motte meer as een overhyd werke foor de inweuners en bedriven in Frysland. Wij motte foorkomme dat amtlike samenwerking over de grînzen tot 't ferswakken laidt fan 't bestuur fan en deur de Friezen sels. Wij motte derom toe op 'n aigen Frys belastingkantoor foor Waterskap en gemeentes. Provînsy, gemeentes en Waterskap motte op amtlik terrain meer en beter samenwerke. Soa kinne kosten bespaard worre en de pesisy fan 't Frys in de amtlike dienst integraal fersterkt worre. Wij hewwe liever dat 't Waterskap Frysland rechtstreeks wat belaid en bestuur angaat, ônder de Provînsy komt, as dat 't opgaat in 'n Noordlik Waterskap.

Samenwerking met ândere overheden

Wij wille op meer terrainen met meer overheden samenwerkje, in Nederland maar ok derbútten. De FNP plait foor 'n aktive samenwerking met Noord- en Oast-Frysland. De FNP wil ok dat Frysland him aktyf presinteert op plakken die’t polityk of ekonomys foor ôns fan belang binne. In Den Haag, Brussel en feerder in 't búttenland.

De FNP dinkt derbij niet allenig kultureel. 't Gaat d'r ok om, de struktuur fan ôns ekonomy deur innofasy, kinnisútwisseling en eksportbefordering te fersterken. D'r mot derom 'n permanint en beter sichtber plak komme foor de Frise lobby-aktiviteiten in Den Haag en Brussel.

Noordlike samenwerking is prima at dat 'n meerwaarde betekent foor Frysland, maar 'n bestuurlike skaalfergroating naar 'n noordlik lânsdeel wize wij beslist ôf. Frysland is de groatste provînsy in noordlik Nederland, met de meeste inweuners en de sterkste ekonomy. Frysland het meer kânsen as problemen. Deur sterk en met selsfertrouwen met Grunningen en Drinte samen te werken, kin d'r meer út de noordlike samenwerking haald worre.

8

'n Aigen plak in de Eerste Kamer

De leden fan Provinsjale Staten kieze de leden fan de Eerste Kamer. De FNP werkt in de Eerste Kamer konstruktyf samen met ândere provinsjale partijen in de Onafhankelijke Senaatsfractie, de OSF. De FNP-statefraksy sil derom op de FNP-kandidaat op de OSF-list stimme. De FNP is fan bedinken dat de Eerste Kamer de belangen fan Frysland beter behartige mot.

Aktyf in Europa

Wij hewwe 'n open opstelling na de wereld toe. Wij wille over de grînzen sien fan Frysland en Nederland. Derom binne wij aktyf foor 'n sterk, demokratys en federaal Europa. De internasjonale sitewasy fraagt der nou meer as ooit om.

De FNP fynt dat Europa te belangryk is om an Den Haag over te laten. Fia de aigen politike partij de Europeeske Frije Alliânsje (EFA) in 't Europees Parlemint bringe wij in Brussel rechtstreeks saken in die’t foor Frysland en de EU fan belang binne. At wij Europa feerder form geve wille, dan motte de mînsen der 'n flinke stim in krije. Bijgelyks deur de mooglikhyd en stim op echt gemeenskaplike Europese partijen, en/of deur Frysland as 'n kiesdistrikt foor 't Europees Parlemint an te wizen. Wij sille der in EFA-ferband aktyf toe bijdrage dat Europa 'n huus fan frede blyft. At Frysland meer sêgenskap krijt, wil de FNP him anslútte bij 'n samenwerkingsferband fan tientallen regio’s met wetgevende befoegdhyd út heel Europa. Soa kinne goeie praktykfoorbeelden en inspirasy út ândere regio’s haald worre. Dat komt ten goede an Frysland.

Europese samenwerking is niet inkeld 'n saak fan overheden en fan fandaag, maar ok fan burgers en 't ferleden. Meer en meer doet bliken dat al in de froege middeleeuwen intînsyf hanneld en samenwerkt worde tussen Frysland en de landen om en an de Noordsee en de Oastsee hine. Soa binne de Friezen út ôns omgeving, de Angelen, Saksen en de Juten, 1600 jaar leden begonnen met de koloanisasy fan wat nou Ingeland is. Dermet worde 't fonnemint laid fan wat later de Angelsaksise kultuur worren is. De kulturele, historise en politike bânden tussen de Noordseelânden biede wat ôns angaat 'n mooglikhyd om Frysland internasjonaal meer en beter op de kaart te setten. Derom mot in 2022 'n groat internasjonaal Beowulf-kongres in Frysland houwen worre der’t de ouwe en nije ferbanden tussen de mînsen om de Noordsee hine bedocht, beleefd en fernijd worre kinne.

9

Aksypunten:

1. Behoud en fersterking fan de Frise bestuurlike eenhyd deur meer en betere samenwerking tussen Provînsy, gemeentes en Waterskap.

2. 'n Folksraadpleging houwe over de fraag at en hoe’t Frysland en de Friezen meer befoegdhyd en middels krije motte over saken die’t de inweuners rechtstreeks rake. 't Gaat derbij om de spraiding en beraikberhyd fan sikenhuussorg, sorginstellings en folkshúsfesting.

3. De befoegdhyd over Frise taal, kultuur en onderwiis met de middels folledig na de Provînsy.

4. De kontakten en ferbanden met de ândere Fryslanden en ândere foor Frysland belangrike (minderhyds)regio’s in Europa sterker anhale, opsette en benutte.

5. 'n Aktyf búttenlâns belaid fan Frysland richt op kultuur, kinnis en eksportbefordering. 6. Inset fia de EFA foor 'n meer demokratys Europa: stimme over de grînzen hine op

Europese listen en Frysland 'n kiesdistrikt in Europa. 7. In 2022 'n internasjonaal Beowulf-kongres in Frysland om de ouwe en nije ferbanden

tussen de mînsen om de Noordsee hine te bedinken, te beleven en te fernijen.

10

Ons groene goud Landbou: 'n skerpe keuze make foor 'n natuurfryndliker toekomst

De transisy na meer natuurinklusive landbou is mèt op anstaan fan de FNP in gang set. Wij wolle der de kommende tiid feerder met gaan en de hele Frise landbou omforme naar 'n duurseme wize fan boerken, die’t in balâns is met syn omgeving. Dat betekent dat nou 'n skerpe keus maakt worre mot om soafeul mooglik an de grônd bonnen, bioloochys en natuurfryndlik te boerken, met respekt foor de omgeving. De intinsive feehouwerij (met name bargen en hinnen) mot in Frysland niet feerder útbraide en alleen rúmte krije foor omskakeling na dierfryndlike of bioloochise bedryfsfoering. 't Toepassen fan gentechnology wize wij ôf en 't brúkken fan kûnstmest mot weromdrongen worre. De waterpailen motte starig fors omhoog brocht worre om CO2 te besparen en om ôns graidefeugels te beskermen. In de feengraide alleen maisbou toestaan sonder grôndbewerking. D'r wort hoeden omgaan met bestridingsmiddels.

De Natuuropgave en de Gebiedsontwikkeling: deursette en ôfmake

Foor ôns is de Frise natuur in syn hele heer en feer de kernkwaliteit fan Frysland en foor ôns gemeenskap. Die motte wij beware en der mâge wij fan geniete en profitere. De natuur, die’t foor ôns gemeenskap fan levensbelang is, mot feerder ferstevigd worre.

De natuur mot wel goed beheerd worre kinne en blive. 't Behoud en fersterken fan de biodiversiteit derbij is 't útgangspunt. De FNP wil dat 't beheer fan de natuur wer’t dat kin soafeul mooglik deur de gemeenskap sels daan wort. 't Inisjatyf fan ferskillende maatskaplike instellings om de natuurtaak foor de Provînsy út te foeren steune wij fan harte.

Agrarys Natuur- en Landskapsbeheer: waardefol

't Agrarys Natuurbeheer is natuurbeheer dat past bij ôns gemeenskap, deur de boeren sels. Dat mâg niet 't ferlechy worre om feerder niks te doen, maar mot de motor worre fan de noadsaaklike omskakeling fan ôns landbou.

Dat mot dan wol op 'n soadanige wize dat de boeren 't ok doen wille. Dat betekent minder burokrasy, langere kontrakten en 'n betroubere overhyd. Dat geeft op korte en langere termyn dúdlikhyd. Inisjativen om natuurfrydlik boerken ok minder ôfhanklik te maken fan subsidys (en dus minder kwetsber foor besúnnigings) deur 'n part fan die natuurtdiensten werombetaald te krijen fia aigen produkten út de met, dat steune wij. At bliken doet dat de bestaande biodiversiteitsdoelen niet haald worre kinne, mot ekstra infesteerd worre in agrarys natuur- en landskapsbeheer.

11

Frysland graidefeugellând

't Graidefeugelbelaid is foor ôns heel belangryk. 't Faststelde belaid mot laide tot 't behoud en 't fersterken fan de populasys. At dat niet soa is, dan sille wij der ekstra steun an geve. 't Burgerinisjatyf 'Kening fan de Greide', maar ok de BFVW speule der útteraard 'n rôl in at 't gaat om behoud fan maatskaplik draagflak foor ôns graidefeugels. Gebiedskollektiven met inisjativen ‘fan ônderen op’ soa as bij de 'Skriezekrite Idzegea' drage wij ok 'n werm hart toe. Bij 't beheer fan water en landskap gaat de FNP út fan 'n graidefeugel-fryndlike anpak. Predasy mot fúl bestreden worre kinne met alle mooglike wetlik toestane middels. Broedmesines motte inset worre kinne, soalang at 't boerelând nag onfoldoende herinricht is om ôns graidefeugelstand op 'n ferantwoorde nivo te bringen en te houwen.

't Bewust of onbewust doadmaaien fan pikys is 'n griis foor boer en burger. Bewust doadmaaie fan pikys mot straft worre. Boeren souwen in graidefeugelgebieden niet meer in 't donker maaie motte.

Ferantwoordlik foor de natuur

De Biodiversiteit staat onder druk. Ska deur dieren is 'n weromkommend en toenimmend probleem. Boeren en de natuur hewwe der last fan. De jacht is 't middel om der wat an te doen. Wij wille bekike at de muskusrottefangers fan 't Waterskap 'n bijdrage levere kinne an 't beheer fan 't natuurlik evenwicht fan 't wild in Frysland. De bestriding fan stroperij mot meer prioriteit krije.

De anpak fan de wintergânzen ant 't nivo der't de ska foor boeren èn de belastingbetaler akseptabel foor is, mot foorlopig deurset worre. De boer en 't landskap mâge d'r niet de dupe fan worre dat de wolf werom is in Frysland. Derom mot 't fergoeden fan ska deur wolven blive en mot de wolf niet keerd worre met metershoge hekken in 't lând.

Duurseme fisserij

In de Frise fisserij hewwe wij de beroepsfissers op de Wadden- en de Noordsee, de Iselmeerfissers, de binnenfissers en de sportfissers. Foor alle fisserijaktiviteiten geldt dat se duursem weze motte. Dat hout in: de fispopulasy in evenwicht houwe of weer toenimme late. De Iselmeerfisserij sit op 'n doad spoor. 't Ryk, dat de fergunnings ferlient foor de Iselmeerfisserij, maar ok aigner is fan de fisrechten, mot d'r neffens de FNP foor sorge dat fissers útkocht worre kinne. Soa kin met feul minder fissers feerder werkt worre an 'n duurseme fisserij op 't Iselmeer.

De sportfissers binne in Frysland 'n rekreatyf-toeristise maar ok 'n ekonomise faktor fan belang en ferdiene belaidsmatige en praktise steun fan de Provînsy. De bestaande samenwerking wille wij dertoe deursette.

12

Internasjonaal ferbonnen

Frysland is internasjonaal fan belang, bijgelyks op 't gebied fan trekfeugels. Maar ok met ôns natuurinklusyf boerken en agrarys natuurbeheer lope wij in de wereld met foorop. In ândere parten fan Europa is derover ok sorg en is sorg over de biodiversiteit. De klimaatôfspraken naar anlaiding fan de Top fan Parys binne heel bekind. Sokke ôfspraken souwen ok maakt worre motte deur de 'Verenigde Naties' at 't gaat om biodiversiteit. Frysland is 't plak om dat te doen!

Aksypunten:

1. Alle forms fan intinsive feehouwerij motte op termyn Frysland út. Der is 'n útstorfbelaid noadsaaklik foor.

2. Frysland realiseert fia 't rúmtlik belaid 'n grôndbonnene feehouwerij deur maksimaal 2,5 GVE de hektare bij derogasy en 1,7 GVE at d'r gyn derogasy meer mooglik is. Individuele boeren worre steund bij de omskakeling.

3. In de feengraide alleen maisbou toestaan sonder grôndbewerking. 4. Alle moeite om ôns graidefeugels te behouwen: 't foorkommen fan 't doadmaaien

fan jonge graidefeugelpikys en de bestriding fan de predasy motte de hoogste prioriteit krije.

5. In 2020 biedt Frysland plak an 'n internasjonale VN-konferînsje over 't behoud fan biodiversiteit. Met de klimaatôfspraken fan Parys as foorbeeld motte d'r ok internasjonale ôfspraken over biodiversiteit maakt worre.

6. Om 't brúkken fan kûnstmest op Frise, Nederlânse en soa mooglik Europese skaal werom te dringen, plaite foor 'n fikse miljeuheffing op kûnstmest.

7. Inisjativen fan kollektiven om de biodiversiteit te beforderen worre steund. Bijgelyks: anlêg fan bijelinten, anplant boomtsygoed tussen graiden, oprichten gemeenskaplike groentetún, groene dakken en muren in de stâd.

13

Frysland leeft Inset foor de gemeenskap

De FNP is 'n echte gemeenskapspartij. Omdat de gemeenskap – de mînsen metnander – de mooglikheden in him draagt foor ferbining en fernijing, en de stille kracht is achter alle ontwikkelings, soa‘t de mînsen dat sels doen wille. Die kracht komt met name tot úttering in 't omgaan metnander en in de wize, der’t de mînsen foor nander opkomme en nander fersterke.

Wij wille dat de Provînsy him sterk maakt foor 't fersterken fan de dwarsferbinings fan de Frise gemeenskap. Gemeenskap is meer dan inkeld 'n optelsom fan individuen. De taal en kultuur binne 't semint fan de gemeenskap. Dat wille wij meer en beter weromsien in 't onderwiis, de sorg en 't ferenings- en mezykleven, de sport en de media. Derom mâge besúnnigings fan de Provînsy en in de ândere sektoren d'r niet toe laide dat de leefberhyd op de dorpen en in de wiken d'rop achterút gaat. De FNP is fan betinken dat de Provînsy omdinken hewwe mot foor foldoende beraikberhyd en beskikberhyd fan sorg- en onderwiisinstellings. D'r mot 'n goeie spraiding over de ferskillende regio’s in Frysland weze. De Provînsy mot d'r na streve om die aspekten in de samenwerkings- en streekaginda‘s 'n dúdlik plak te geven.

Wij gane út fan 'n open maatskappij die’t gastfrij en respektfol met ândere kulturen en levenswizen omgaat. Nije Friezen, mînsen die’t hier kommen binne te weunen en deel útmake wille fan de gemeenskap, motte ok metdoen kinne an de kultuur hier. Toegelyk mot d'r ok rúmte weze foor elkeneen om himsels weze te kinnen.

Kultuur en legaat Kulturele Hoofdstâd 2018

't Oflopene jaar waar foor Frysland 'n geweldig jaar: de provînsy ston fan de start fan Kulturele Hoofdstâd ôf in de skynwerpers fan Europa. Ons Frise gemeenskap het him in syn hele heer en feer sien laten en prachtige kânsen krejeerd. 't Ferhaal fan Frysland is deur de Frise gemeenskap ferteld en d'r binne nije ferbinings laid met de regio’s in Europa, as ok met de ândere Fryslanden. Nou motte wy lykswel de positive enerzy behouwe, wînsen fersulvere en útrôle tot

'n blivende nalatenskap, soadat Frysland ok wat kûnst en kultuur angaat toekomstbestindig is.

De FNP had as foorwaarde dat in de projekten fan KH2018 ok 'n dúdlik plak weze most foor meertalighyd, soadat 't Frys 'n ekstra impuls krije sou. Der is 't multimediaprojekt ‘Lân fan Taal’ foor opset. 't Súkses fan dat projekt het d'r foor sorgd dat Frysland him sien laten het as 't sintrum fan Europese meertaligens en dat smaakt na meer!

Wij sâgen KH2018 dúdlik as 'n stimulâns foor de toekomst fan taal, kûnst en kultuur in Frysland. At 't gaat om de nalatenskap fan KH2018, dan mot die met name de aigen befolking blivend aktivere. D'r

14

mot ok blivend socht worre hoe't soafeul mooglik kûnst en kûnstners út Frysland partisipere kinne in nije projekten in 't nà-KH2018 program.

Op foorstel fan 't Ryk wort nou werkt an 't opsetten fan kultuurregio’s. 't Sait himsels dat Frysland soa’n kultuurregio is. Frysland mâg niet ônder Grunningen skoven worre en 'n minderwaardige pesisy krije. De anwezige foorsienings in Frysland motte krekt fersterke worre, dink an teneel, dâns en 'n Frys filmplatform. Dernaast is d'r 'n heel bloeiende popsêne in Luwt en Frysland, die’t koesterd en steund worre mot. Dink ok an alle (mezyk)festivals.

Frysland het 'n heel rike hafabrakultuur. Die staat ônder druk en die wille wij sterk hoede en noede. Wij wille dat de jeugdorkesten (brassband, fanfare-, harmony- en symfony-orkesten) met provinsjale steun bestaan blive kinne.

't Frys en de streektalen

De Provînsy Frysland het deur de nije taalwet en de desintralisasy meer sêgenskap kregen over 't Frys. Lykswel, 't Frysk komt hyltyd meer ônder druk te staan. De ôflopene fier jaar is d'r, in 't kader fan 't Deltaplan Frysk, 'n soad op priemen set. De FNP wil nou hannen en foeten geve an de útkomsten fan 't ondersoek na de stand fan saken fan 't Frys. 'n Goeie kwaliteit fan 't onderwiis is derby krusjaal. In 't eerste plak mot de Frise taal in 't onderwiis ‘spigeld’ worre an 't Nederlâns. 't Provinsjale ontheffingsbelaid mot d'r op richt weze dat de Frise en Nederlânse taal gelykwaardig binne met deselde kerndoelen.

Wij plaite foor 'n Educational Board (onderwiisstuurgroep), met 'n aigen laiding en budzjet, as koördinasysintrum. Der motte skoalbesturen, bovenskoalse direksys, de onderwiisinspeksy, de Pabo en de skoalbegelaidingsdienst 'n sit in krije.

De ontwikkeling fan 't taal- en kultuurbelaid en 't frysaigene is een fan de belangrykste kerntaken fan Frysland. Wij wille dan ok dat d'r blivend infesteerd wort in organisasys as de Fryske Akademy, Tresoar, de Afûk en de Omrop. 'n Aigen folwaardige universiteit foor Frysland is hoognorig. 'n Universiteit is 'n impuls foor de toekomst fan ôns jongeren en sil 'n opstap weze na meer hoogwaardige banen in ôns provînsy.

De FNP wil ok dat 't taalorgaan DINGtiid 'n echt sintrum foor de Frise taal en kultuur blyft, om 'n effisjinte útfoering fan taalbelaid en taalplenning mooglik te maken. 't Komt nou an op 't goed infoeren fan de nije Taalwet. Dat mot op korte termyn deur de Provînsy, in samenwerking met Ryk, gemeentes en ândere organisasys deen worre.

Ryk en Provînsy motte sorge dat de Frise taal en kultuur soa feul mooglik in alle maatskaplike domeinen konkretiseerd en beforderd worre. Wij wille dat de ôfspraken der’t Nederland met 't Europees Handfest foor regionale talen of talen foor minderheden foor tekend het, ok nakommen worre. De Frise literatuur, ok in fernijende forms en met oversettings, mot steund worre.

De FNP wil dat de Provînsy as ferantwoordlike foor de hele gemeenskap fan Frysland 'n aktiver stimulerend en fasiliterend belaid foert foor 't Bildts, 't Stellingwerfs en de stadstalen. De Provînsy

15

mot besien at steun geven worre kin an 't Frys in Grunningen (Westhoek). Dat geldt ok foor de Frise gemeentes der’t die talen brúkt worre. De mooglikheden worre besien om projekten in dat kader anhake te laten bij 't ferfolgprogram Kulturele Hoofdstâd 2018, Agenda2028.

De digitale wereld wort alan belangriker. De toeganklikheid fan die wereld met en in 't Frys is fan wezenlik belang foor 't fortbestaan fan ôns aigen taal. De Provînsy mot d'r derom foor sorge dat Frysland met 't Frys mèt fooroploopt in de digitale wereld. Derbij gaat 't d'rom dat, met de alan toenimmende kracht en mooglikheden fan kompjoeterprogramma’s om 'real-time' fertale te kinnen, 't Frys 'n selde pesisy krijt as 't Nederlâns. D'r wort ok besocht om internasjonale e-learningprogramma’s lykas Babbel (online language learning) foor 't Frys te interesseren. 'n Toeganklik en arig middel foor de nije Friezen om ôns taal te leren.

Onderwiis: kwaliteit en meertaligens

De kwaliteit fan 't onderwiis is foor ôns heel wezenlik. En ok, dat goed onderwiis foor elkeneen beskikber en beraikber is. Wij wille 't beste onderwiissysteem fan de wereld foor Frysland. Der hoort foor ôns bij dat alle kines in Frysland de kâns krije om hur meertalig te ontwikkelen. De meertalige ontwikkeling, die’t bij de twee- en Frystalige peuteropfangplakken al úteand set is, mot niet ophouwe bij de basisskoal, maar gaat feerder, met 'n deurgaande lyn fan 't meertalig onderwiis fan peuteropfangplak ant universiteit. In 't spesjaal onderwiis en middelbaar beroepsonderwiis mot 't Frys ok brúkt worre, ok as instruksytaal. Al meer as tweehondert peuter- en kynderopfangplakken binne met steun fan de Provînsy sertifiseerd Frys- of tweetalig. De Provînsy mot de lat hoger lêge. Wij wille beraike dat in 2023 driehondert kynderopfangplakken meertalig binne. Dertoe mot de stichting 'Frysktalige berne-opfang' (SFBO) fasiliteerd worre.

't Tal drietalige basisskoalen, der‘t de drie talen – Nederlâns, Frys en Ingels – bewust 'n kwalitatyf goed plak krije, wil de FNP met fasy feerder útbouwe. 't Doet bliken dat drietalige skoalen met tot de besten hore. Dat mot op termyn de gangbere norm fan onderwiis in Frysland worre, omdat se de meeste toekomstwaarde hewwe foor de kines, fine wij. De tweetalige skoalen, die‘t 't Frys ok as fak- en foertaal infoerd hewwe en 'n taalbelaidsplan maakt hewwe dat de kwaliteit fan meertaligens foorop set, wille wij ok steune. De Provînsy mot insette op kwalitatyf goed onderwiis.

Wij wille dat de kerndoelen Frys gelykwaardig worre an de kerndoelen Nederlâns en dat se ôfstimd worre op de deurgaande meertalige leerlyn. Nou‘t de Provînsy Frysland sels de befoegdhyd en de middels foor 't Frys in 't onderwiis het, mot 't belaid echt foeten onder 't gat krije. Wij hewwe beraikt dat d'r 'n nij evaluasysysteem lait met toetsen. De onderwiisinspeksy mot de kwaliteit fan 't onderwiis in 't Frys krekt soa handhave as foor 't Nederlâns. Omdat bliken daan het dat de inspeksydienst niet goed anslút bij 't onderwiis in Frysland, mot d'r 'n aigen Frise onderwiisinspeksy komme. Dat wil sêge, foor 't hele skoalsysteem. Na 't overdragen fan de befoegdhyd over ontheffings fan de kerndoelen in 't basisonderwiis, wort dat een fan de folgende saken die’t overdroegen worre

16

an de Staten fan Frysland.

De oplaiding foor de dosinten in 't basisonderwiis mot ok ôfstimd worre op de meertalige skoalen. Derfoor is de drietalige stroming op de Pabo 'n belangryk onderdeel. Alle leerkrachten in 't basisonderwiis in Frysland hewwe de befoegdhyd Frys of worre dertoe bijskoald. In 't fortset onderwiis mot in 't lesprogramma de meertaligens toepast worre, der’t ok meertalig lesmateriaal bij brúkt wort. De Provînsy mot doelen, om 't tal meertalige skoalen foor 't fortset onderwiis út te braiden, na forenen hale: in 2025 binne alle skoalen in Frysland meertalig. Kines die‘t 'n meertalige ontwikkeling op de basisskoal metkregen hewwe, kinne dan die leerlyn deursette.

De FNP siet graag dat Luwt him nag meer tot 'n broezende studintestâd met internasjonale útstraling ontwikkelt. Hier lêge nije kânsen, nou’t Luwt sien laten het wer’t 't groat in weze kin na 't broezende jaar fan Kulturele Hoofdstâd fan Europa.

Goed hoger onderwiis in Frysland is fan 't allergroatste belang. Soa speult NHL-Stenden Hogeskoal met ândere kinnisinstellings as Wetsus, de Fryske Akademy, de Waddenademy en Tresoar 'n belangrike rôl foor de studinten. De FNP streeft, nou’t de 'Campus Fryslân' úteandset is, naar de ontwikkeling fan 'n aigen universiteit foor Frysland.

Sport

Sport en bewege binne de leste jaren hyltyd belangriker worren foor de gemeenskap. Derbij lait 't aksint niet alleen meer op de ontspanning. Sportferenings speule in de gemeenskap 'n binende rôl, maar befordere ok dat de mînsen gesonder leve. De breedtesport foor alle Friezen mot deur de Provînsy aktyf steund worre.

Deur ôns topsporters is Frysland goed op de kaart set. Topsport is 'n posityf bezitekaartsy foor Frysland. Thialf is weer de reedrijers-timpel fan de wereld: de beste en de duursemste. Dernaast wort de iishokkyhal der renoveerd en bij de tiid brocht. Frise sporten as polsstokfeerspringen, kaatsen, skûtsjesilen en Frys dammen binne onderdeel fan 't Frys-aigene en motte deur de Provînsy steund worre. De Frise sporten motte 'n plak krije binnen de projekten fan 't ferfolg-KH2018 programma, Agenda2028.

Media: Omrop Fryslân en 'n Frys mediasintrum

De Frise media binne fan groat belang at 't gaat om 't stimuleren fan 't Frys en de baide streektalen, maar ok fanwege de kontrôle deur de pers fan de overhyd en 't informeren fan de inweuners. Naast de dagblâden, binne radio, tillefizy en internet fan groate waarde.

Omrop Fryslân mot 'n selsstandige publike sinder met 'n brede en folledige programmering in 't Frys blive. Wij stride foor foldoende strukturele finansiering om dut mooglik te maken. 't Ryk en de

17

Provînsy motte sorge dat Omrop Fryslân ‘ôns aigen omroep’ blyft.

Wij wille steun geve an 'n Frys mediasintrum, der‘t de skrivende pers en de Omrop op fernijende wize in metnander samenwerke. Internet en moderne soasjale media betekene foor de meertaligens in Frysland 'n ekstra impuls.

In 't taalbelaid fan de Provînsy staat, dat de Provînsy sels 'n belangrike foorbeeldfunksy het bij 't aktyf brúkken fan 't Frys. Wij motte d'r op anstaan dat dat meer en beter merkber toepast wort. Dat geldt ok foor de kompetînsy ‘Frys’ fan 't aigen perseneel fan de Provînsy.

Aksypunten:

1. Deurgaan mei 't súksesfolle 'Iepen Mienskipsfûns' foor tal fan projekten en inisjativen út de gemeenskap!

2. De digitale ontslútting fan 't Frys mot in 2022 op 't selde nivo sitte as dat fan 't Nederlâns ten opsichte fan 't Ingels.

3. De befoegdhyd over de inrichting fan 't onderwiis naar Frysland fòòr 2023. 4. 'n Provînsjaal spraidingsplan foor foldoende kwalitatyf basisonderwiis (beraikber en

beskikber). 5. 't Tal Frys - en tweetalige peuterspeulplakken fergroate naar 300 in 2023.

Ferdubbeling fan 't tal drietalige skoalen. Ekstra steun foor tweetalige skoalen met 'n taalbelaidsplan.

6. Toesicht op de kwaliteit fan 't Frys as fak en foertaal deur de inspeksy. 7. Omrop Fryslân steune as publike sinder met 'n folledige programmering in 't Frys.

Dertoe 'n budzjet dat naar € 30 miljoen toe gaat. 8. Steune dat skoalbestuurders, skoallaiders en leerkrachten hur ferantwoordlikhyd

nimme foor goed onderwiis in 't Frys. 9. Frise sporten blivend steune. 10. D'r is 'n onôfhanklike organisasy die’t opkomt foor belangen fan de kliïnten in de sorg

en die’t der 'n basissubsidy foor krije ('Zorgbelang Fryslân).

18

Frysland werkt Perspektyf foor de ekonomy

De Provînsy infesteert in saken die’t de ekonomise struktuur fan Frysland effektyf en foor lange tiid antoanber sterker make. Soa as universitêr ondersoek en oplaidings, de Dairy Campus, 't World Trade Center (WTC) en Wetsus der’t de eksport over de hele wereld met beforderd wort. Luwt hout as hoofdstâd fan Frysland spesjaal omdinken, niet alleen as ekonomise motor, maar ok met de Wettercampus en de Frise kultuurinstellings die’t hier festigd binne. 't Is belangryk dat de hogeskoalen en de ândere publike instellings hier met hur direksys en besturen blive. De bestaande klusters (‘hot spots’) fan watertechnology, skips- en jachtbou, metaal en agrarise wetenskap wil de FNP feerder stimulere. De sektor watertechnology kin bij langjarige finansiering bijgelyks deurgroeie naar 3500-4000 hoogwaardige banen in Frysland!

De Provînsy mot gûnstige foorwaarden skeppe, stimulere en anjage maar niet sels rechtstreeks deelnimme in bedriven. Dat motte kommersjele infesteerders of ferbonnen partijen soa as de Frise ontwikkelingsmaatskappij doen. 't Anbestedingsbelaid mot soa inricht worre dat lokale en regionale bedriven folop de kâns krije om in te skriven op opdrachten fan Provînsy en ândere overheden. De FNP wil dat meer infesteerd wort in de kines en jongeren. 't Is ok 'n provînsjaal belang dat jongeloi hier 'n toekomst hewwe en dat de Provînsy him inset om jonge mînsen perspektyf en 'n toekomst te geven. Derom plait de FNP niet alleen foor 't stimuleren fan de kinnis-ekonomy, maar wil ok met klim dat de Provînsy him sterk maakt foor 't stimuleren fan de ambachtsekonomy. Technys fakmanskap is foor de Frise gemeenskap en de ontwikkeling fan ôns ekonomise basis fan groate waarde; tal fan jongeren motte der hur werk in fine. Bedriifsleven (MKB) en onderwiis sille derbij feule beter opnander anslútte motte.

Wij wille de werkgelegenhyd en leefberens op 't plattelând neffens aard en skaal befordere. 'n Goeie ICT-infrastruktuur met glâsfezel as nutsfoorsiening kin dat met mooglik make. Dat is ok fan belang foor de sorg fan de toekomst. 't Gebiedsrichte plattelândsbelaid dat de Provînsy foert is wat de FNP angaat 'n foorbeeld fan hoe’t 't feerder mot.

De agrarise sektor staat de kommende tiid foor 'n groate opgave. An de ene kant binne d'r tal fan mooglikheden tot groei. Frysland kin de witte motor fan de Europese súvvel worre. An de ândere kant sil an stringe foorwaarden foldaan worre motte wat miljeu en 't landskap angaat. Wij steune de groei fan de agrarise sektor binnen die rândfoorwaarden. Wij blive anstaan op fernijing en ferbreding, soadat 'n goeie ferfrisseling fan 'n gesonde bedryfsfoering, met omdinken foor miljeu, dierfryndlikens en landskap ontstaat. Soa kin bijgelyks deur inset op 'n sloaten grôndbonnene kringloop fan mis en ândere stoffen binnen de aigen regio ok in de ‘gangbere’ landbou groate slagen maakt worre foor 't miljeu. De FNP steunt de bioloochise landbou.

Wat de werkgelegenhyd in de overhydssektor angaat het Frysland recht op 'n evenredig part fan de ryksbanen, soalang at saken nag niet desintraliseerd binne naar de Provînsy Frysland sels.

19

Kwaliteit foor rekreasy en toerisme

Rekreasy en toerisme binne 'n belangrike sektor foor de Frise ekonomy met alle jaren 'n omset fan soawat € 1 miljard en 20.000 banen. D'r is ok op dat gebied ferlet fan meer kwaliteit om an de wînsen fan de toerist te foldoen. De Provînsy stimuleert derom kwaliteitsferbetering en fasiliteiten foor de klainskalige ferblyfsrekreasy (kempers, boerekempings). De Stinaf-regeling foor steun an MKB-ondernimmers is súksesfol en blyft derom bestaan at 't an de FNP lait. Mooglikheden foor seizoensferlinging, nije aktiviteiten en innofasy in 't toeristys anbod worre ok stimuleerd. De diversiteit an gebieden in Frysland het in soad te bieden. Dus ok omdinken foor bijgelyks Gaasterland, de binnenstâden, de ailanden en Súdoast-Frysland. Maar ok werelderfgoed 't Wad, 't Woudagemaal en de twee Frise nasjonale parken (Alde Feanen en Skiermonnikoog) en de baide Frise nasjonale landskappen (Súdwest-Frysland en de noordlike Frise Wouden).

Gyn groatskalige ontwikkeling fan rekreasyparken in 't open landskap. Wij motte de hin met de goudene aaies fan rust en rúmte niet sels slachte.

Algemene promoasy, regiomarketing en steun (ok weer richt op kwaliteit) fan Stichting Merk Fryslân hout de steun fan de Provînsy en krijt 'n plus om 't toerisme na LF2018 fast te houwen. De Provînsy gaat ok deur met 't útbouwen fan toerisme fia de Marrekrite en 't steunen fan de VVV’s, de toeristise infopunten en de regiomarketingorganisasys.

De sluzen fan de Ofslútdyk motte ferbreed worre, foor de watersport maar ok foor de werkgelegenhyd bij de jachtwerven. Rekreative roetes en basisfoorsienings, bijgelyks foor fytsen, koieren en faren, foldoen an de ferwachtings die’t de toerist deran stelt. Goed onderhoud en geregeld baggere is derom belangryk.

Ferkeer: kosten en baten

Groate nije provînsjale infrastruktuur is niet norig. Inkeld at de al bestaande infrastruktuur niet foldoet an landlike norms op 't gebied fan failigens òf norms fan de gemeenskap wort die anpast en ferbeterd. Foorwaarde derbij is dat de brúkkers en de omweunenden d'r ok echt op foorútgaan.

Kosten fan toekomstig beheer en onderhoud wege der swaar in met. Alle asfalt dat nou laid wort, motte wij in de toekomst ok onderhouwe. De ôfweging met rúmtebeslag en landskap bij infrastruktuur is fan groat belang.

Wij binne 'n foorstander fan in folwaardige maatskaplike kosten-baten analize foordat d'r beslútten fâle over groate en dure ingrepen. 'n Inkelde keer is d'r 'n groat ekonomys belang foor Frysland dat 'n provînsjale bijdrage an ryksinfrastruktuur rechtfaardigt.

't Ferhuzen fan 'n paar bedriven naar 'n gaadliker plak kin 'n antreklik alternatyf weze foor 't anlêgen fan kompleet nije diken of faarwegen. Wij wille goed omdinken foor de failigens op de faarwegen in Frysland, met name in sitewasys der’t de beroeps- en rekreasyfaart nander treffe. De integrale belaidsfizy op 't beheer en 't brúkken fan beroeps- en rekreasyfaarwegen die’t d'r komme sou, wort de kommende perioade an de Staten foorlaid. Soa wort foorkommen dat hyltyd dure beslútten

20

nommen worre op basis fan insidinten of wînsen foor individuele faarwegen, sonder dat 't geheel oversien wort.

Nije infraprojekten motte niet ten koste gaan fan de ontslútting fan de dorpen. De FNP blyft foor 'n aktyf provînsjaal fytsbelaid en wil dat de ouwe fytsnotisy út 2005 bij de tiid brocht wort. Toegelyk wille wij ok meer omdinken foor koierpâden, soa as kerke- en boerelandpâden. Failigens en soasjale ferbinings tussen dorpen en wiken, bijgelyks foor skoalkines, krije naast de kapasiteit fan rijdiken derom meer nadrukliker de andacht, wat de FNP angaat. De FNP sil him hard make foor de ferkeersfailigens deur 'n goeie (her)inrichting fan diken, bijgelyks met 'n dúdlike belining en middenlyn. Feerder met frijlêgende fytspâden en paralleldiken. Dat is ok fan belang foor 't toenimmend tal mînsen met 'n elektrise fyts. Fytsferkeer kin mèt sorge foor de beraikberens en leefberens fan stâden en plattelând en dat koestere wij. Bij nije rotondes of de herinrichting derfan krijt de fyts neffens de CROW-richtlinen foorrang op de auto op provînsjale diken. De problematyk fan 't groate landbouferkeer hout provînsjaal omdinken. Fanwege de failigens motte wij d'r op toe dat 't ruw fan boeren, loanbedriven, ferfoerders ensoa niet nag groater wort, maar prebere dat te beperken op Nederlânse en liefst ok Europese skaal.

Openbaar ferfoer ferbetere

De FNP staat foor 'n foor elkeneen toeganklik openbaar ferfoer (OV). De kommende tiid sil d'r spanning komme op de beskikbere sinten foor de nije anbesteding fan 't busferfoer fan 2022 ôf, de duursemens-aisen en de beraikberens fan 't plattelând. Foor de FNP is útgangspunt dat ôns dorpen goed beraikber blive motte met 't OV. De FNP is dan ok beraid om der in de begroating plak foor in te rêden.

De trainferbining tussen Luwt en de rest fan 't lând mot flink ferbeterd worre. D'r rije nou fier trainen in 't uur, maar de trainrais na de Rândstâd duurt nag altyd feersten te lang. Frysland mot deurgaan om bij Den Haag an te staan op 'n integrale anlêg fan 't ERTMS-failighydssysteem, soadat trainen 200 km in 't uur rije kinne. De Provînsy mot d'r bij 't regeer op anstaan dat de bestaande konsessy fan de NS op 't hoofdspoor-net fan 2025 openbaar en Europees anbesteed wort. At ândere trainmaatskappijen 'n betere dienstregeling foor de raizigers biede, motte die de NS ferfange kinne. Spoorferbinings in Frysland motte behouwen blive en liefst útboud. Lokale trainen binne fan groat belang foor 't gewoane raizen, maar se binne ok 'n groate pree foor 't fytsferkeer. Fytsen mâge naamlik niet in de bus.

De inset foor ôns aigen provînsy mot wêze dat de leefberens en soasjale taak fan 't openbaar ferfoer op 't plattelând gemeenskaplik met de gemeentes beforderd wort. Bijgelyks deur integrasy met buurtbussen, Wmo- en leerlingeferfoer in soanoemde mobiliteitssintrales.

Frysland mot beter ansloaten worre op de Europese ferfoersstromen, met buslinen, spoorlinen en deur de lucht. De beraikberens fan Luwt as spoorknooppunt fan Frysland wort wat de FNP angaat feerder útboud. 't Ferfangen fan de spoorbrûg over 't Van Harinxmakanaal deur 'n spoor-akwadukt is der noadsaaklik foor. Feerdere ferdubbeling en elektrifikasy fan 't spoar na Grunningen hoort der ok

21

bij. En dan over 't ferbeterde spoor 'n deurgaande train fia Grunningen en Oldenburg na Bremen en Hamburg rije late.

'n Goeie beraikberens fan ôns waddenailanden foor beweuner en toerist mâg niet (meer) in gefaar komme. De provînsy Frysland mot derom de konsessybefoegdhyd foor de waddenfeerdiensten fan 't Ryk overnimme. De foorwaarde die’t de FNP stelt is wel, dat d'r foldoende geld met komt.

Aksypunten:

1. Steun en omdinken fan de Provînsy foor hogeskoalen, universitêre stúddys, WTC, Wetsus, Exportclub Fryslân en ândere instellings in Frysland die’t de struktuur fan ôns ekonomy deur onderwiis en eksportbefordering ferstevige. Langjarige finansiering foor de kontinuïteit fan Wetsus en de Wetterkampus-partijen is derbij fan 't groatste belang.

2. Steun foor folledig breedbând-internet foor 't plattelând in 2023 en de gebiedsrichte plattelândsontwikkeling.

3. Bij provînsjale subsidys met name projekten ‘fan ônderen op’ befordere. En goeie begelaiding om bedriven en organisasys te helpen met mînskracht of steun fia bijgelyks ‘inBusiness’, kinnis over eksport, bedryfsontwikkeling en innofasy fia ‘vouchers’.

4. 't Naar Frysland halen fan Research om út landbouprodukten ferfangers fan nitraten en fosfaten te winnen.

5. Deurgaan met eerlike hannel. Frysland is ‘Fairtrade-provînsy’ en der wille wij met feerder. Bij de produksy en hannel reken houwe met mînserechten, miljeu en de dârde wereld!

6. Integrasy fan rekreasy en toerisme met ândere aktiviteiten op 't plattelând; gyn groatskalige projekten in de open rúmte. Omdinken in de marketing foor ‘'t ândere Frysland’ naast de watersport. Folop insette op de nalatenskap fan KH2018 foor 'n blivend effekt op rekreasy en toerisme.

7. 'n Folwaardige maatskaplike kosten-baten analize fan te foren bij groate infraprojekten.

8. De spoorferbinings fan en naar Frysland feerder optimalisere, failiger en flugger. Dat geldt ok foor de lokale spoorferbinings in Frysland.

9. Faarroete deur de Alde Feanen niet opwaardere foor groate skippen Klasse Va. 10. Realisasy fan 'n nije sluus en brûg bij Kornwerdersând foor 2022 11. Bij anbestedings in Frysland de foorwaarden soadanig regele dat 't lokale en

regionale bedriifsleven ok gading make kin. 12. De brûg over de Skarsterrien ferfange deur 'n akwadukt (A6). 13. Rúm baan foor 't fytsferkeer, met stimulerende maatregels in 'n nije fytsnota. 14. De feerdiensten naar de waddenailanden in 'n provînsjale konsessy onderbringe. 15. Landbouferkeer soafeul mooglik skaide fan 't ândere ferkeer.

22

Frysland weunt De kwaliteit fan de rúmte

Frysland is de mooiste provînsy fan Nederland. En dat wille wij ok soa houwe! Ons útgangspunt in 't rúmtlik belaid is dat ontwikkeling mooglik weze mot at die past bij aard en skaal fan de bestaande omgeving. Wij wille de Frise rúmte doelmatig benutte en 't fergriemen en fersnipperen fan rúmte teugengaan. Derom gyn nije industryterrainen at d'r gyn konkreet ferlet is en op ândere plakken in deselde regio nag rúmte is. 't Opknappen fan bestaande bedriveterrainen mot deurset en antreklik maakt worre. Bij 't onderbouwen fan plannen mot reken houwen worre met dat wat d'r al is, lykas bebouwing en infrastruktuur, maar ok na de mooglikheden sien om funksys te kombineren en rúmtegebrúk sirkulêr te maken. De FNP is fanwege de groate anslag op 't landskap foor 't oprêden fan de solitêre wynturbines, en wil beslist gyn nije wynturbines op lând hewwe.

Wij sette ôns in foor 't behoud fan beeldbepalende weunhúzzen, boereplaatsen, kerken, landskapseleminten en ânder onroerend erfgoed. 'n Nije bestimming die’t past in de omgeving het derbij ôns foorkeur. Donker bij nacht is 'n kernwaarde foor de kwaliteit fan ôns leefomgeving. In 't belaid foor bijgelyks stâlen, bedryfsgebouwen, glâstúnbou, straatferlichting en reklame wil de FNP fan lichthinder 'n swaarder punt make.

Krimp in de regio

Krimp fan de befolking, fergrizing en 't ferhuzen fan de jeugd na de stâd is in bepaalde regio’s 'n gegeven. Nou’t de weuningmet antrekt, sille dorpen en gemeentes meer mooglikheden krije motte om te bouwen neffens 't ferlet. D'r is ferlet fan weunings die't 'n leven lang metkinne, of tydlike weunings foor jongeren of ouweren die’t sorg norig hewwe. In dat kader mot ok omdinken komme foor selsfoorsienende ‘tiny houses’ op wielen. Die hewwe allenig ferlet fan 'n staanplak. Gemeentes motte der wel de rúmte foor biede. Soa’n staanplak hoeft niet permanint te wezen. D'r is altiten wel ergens 'n hoeky dat nag 'n jaar of langer lait te wachten op 'n bestimming. D'r is ok ferlet fan betaalbere húzzen foor jongeloi die't bewust kieze om met hur húshouwing in dorpen te weunen. Derom is 't fan belang dat 't weunen en de krimp op regionaal nivo besien wort. Lere fan dúdlike onderfinings út ândere krimpregio’s het de foorkeur boven 't bedinken fan nije eksperimintele maatregels. De Provînsy mâg gyn belaid faststelle dat de krimp anjaagt. Derom soafeule mooglik de leefberens op 't plattelând in stand houwe met werk, sorg, dorpshúzzen, sportferenings en passende infrastruktuur. D'r wort útsocht at 't mooglik is dat jongeloi, die’t bewust kieze foor weune in aigen dorp en omgeving, bij foorrang dertoe de kâns krije. Dat feraist nije regelgeving bij toewizing fan soawel soasjale huur as beskikbere en betaalbere boukavels in de dorpen. Tydlike werknimmers lêge in ferskaidene dorpen beslag op betaalbere weunings. Dat befordert de leefberens niet. De FNP wil derom metwerke an kwalitatyf goeie húsfesting foor die doelgroep in 't búttengebied of bij de werkgever op 't hiem.

23

Weunbelaid werom naar de maatskaplike taak

't Weunbelaid mot deur Frysland sels regeld worre. Haagse maatregels angaande weuningbouferenings, lykas de ferhuurdersheffing en de soanoemde saneringssteun pakke foor Frysland heel onfoordelig út. Wij wille dat ôns weuningbouferenings meer finânsjele êrmslag krije en hur hoofdtaak, 't bouwen fan foldoende goedkopere huurweunings, weer fortfarend deursette kinne.

Dat kin niet sonder de inbring fan saakkundige partijen as gemeentes, weuningboukorporasys, makelers, infesteerders en boubedriven. Wij wille dat de Provînsy de weuningstichtings weer werom bringt na hur soasjale taak: 't bouwen en beheren fan soasjale weunings. Dertoe motte de lokale folksferteugenwoordigers weer 'n stim in de besturen krije. In 't kader fan stads- en dorpsfernijing motte korporasys mooglikheden krije om koopweunings en klainskalige aktiviteiten te realiseren.

Lokale foorsienings

De toenommen (auto)mobiliteit fan mînsen betekent ok dat niet alle foorsienings meer overal hoeve te wezen. Ekonomys kin dat ok niet meer. De skaalfergroating het hier ok syn beslag kregen. De kwaliteit fan die foorsienings wort destemeer fan groat belang. De mînsen aise ok meer as in 't ferleden. Weunkwaliteit en kwaliteit fan de foorsienings lykas onderwiis bepale soa de leefberens fan 't plattelând. Dorpshúzzen en projekten fan de lokale gemeenskappen speule der 'n fitale rôl in. De FNP wil dat dorpen en streken derom blivend steund worre deur de Provînsy.

Omgeving – streekaginda’s

Bij de inrichting fan de fysike levensrúmte mot achtsloegen worre op skaal en herkinberens fan gebieden, hoe groat de opgaven ok binne. De FNP hecht an behoud fan de mînslike maat en an idintiteit fan 't landskap. De FNP wil meer doen op 't gebied fan de rúmtlike ordering, werbij at de rúmte foor ontwikkeling meer fan ônderen op en gebiedsricht infuld wort. Gesaamlik met gemeente en inweuners worre ambisys en doelen regio foor regio bepaald soadat d'r maatwerk leverd worre kin.

Detailhannel

't Digitaal winkelen en demografise feranderings hewwe groate gefolgen foor de detaihannel. Dat gaat ten koste fan de diversiteit en kwaliteit fan de winkelgebieden. De Frise binnenstâden motte derom toe op kompakte kernwinkelgebieden, soadat se antreklik blive foor inweuners en toeristen. 't Ryk mot der fiskale fasiliteiten beskikber foor stelle, de Provînsy mot die ontwikkeling naar kompaktere winkelgebieden aktyf fasilitere. Gyn nije groatskalige detaihannel-plaza’s an de rând fan de stad, sait de FNP.

24

Aksypunten:

1. Gyn nije wynturbines op 't fastelând, bestaande wynturbines oprêde en streve naar 'n wynturbinefrij Frysland.

2. Opknappen bestaande bedriveterrainen het prioriteit boven anlêg fan nije; altyd sien naar 't konkreet ferlet en de nag beskikbere rúmte in deselde regio (de soanoemde SER-lâder).

3. Folkshúsfesting mot 'n saak fan de Friezen sels worre, soadat boud wort neffens 't ferlet maar ok in balâns met de bestaande weuningmet in de streek.

4. Rúmte in bestimmingsplannen foor tydlik weunen op eigen hiem foor jongeren of (mantel)sorg.

5. D'r mot 'n fôns komme teugen 't ferworren en ferkrotten fan dorpen en weunwiken. 't provînsjale "Rotte kiezen project" mot nij leven inbloezen worre.

6. Fan lichthinder 'n swaarder punt make in 't rúmtlik belaid. 7. Gyn megawinkels an de rând fan de stâden. 'n Ontwikkeling naar kompakte

winkelsintra mot beforderd worre. 8. De dorpshúzzenregeling mot deurset worre met meer omdinken foor 't ferlet bij de

gemeenskap. 9. In 't belang fan de biodiversiteit en de kultuurhistory, mot behoud en 't

werombringen fan de authintike landskappen en landskapseleminten 'n belangryk onderdeel útmake fan de streekaginda’s.

10. Frysland maakt him sterk en staat foor 't proeftúnprojekt ‘Folkshúsfesting regionaal, maatwurk op skaal’.

25

Frysland duursem Duursem betekent foor de FNP dat 't ferlet fan fandaag niet ten koste gaan mâg fan 't ferlet fan de toekomstige generasy en dat landskap en booiem soa min mooglik ska toebrocht worre mâg. 't Is fan 't groatste belang foor deuze en de kommende generasys dat wij Frysland soa onôfhanklik mooglik make fan fossile brandstoffen, importere of út aigen booiem. Minder enerzy ferbrúkke, meer enerzy sels lokaal winne.

Rúmte foor lokale gemeenskap; landskap; leefomgeving

Wij wille dat Frysland 'n aigen langetermynplan foor duurseme enerzy ontwikkelt dat recht doet an de lokale situasy en droegen wort deur de gemeenskap. Landskap en leefomgeving worre in dat belaid niet ondergeskikt maakt an kortetermyngewin. Bovenal mot 't plan útgaan fan 't aigen enerzyferbrúk. Frysland kin foorop lope bij 't benutten fan aardwermte, Blue Energy, eb en floed, ferbeterde forms fan biogas, brandstofsellen en wermtekrachtkoppeling, maar ok bij effisjinte maatregels foor 't besparen fan enerzy. In dat belaid is beslist gyn plak foor skalygas, CO2-opslagh of kernenerzy. Frysland mot sels de befoegdhyd hewwe over de útfoering fan dat plan. Landlike regelgeving die't die omslag teugenwerkt mot anpakt worre. Foorbeelden binne de omtrint folledige frijstelling op enerzybelasting foor groatferbrúkkers en 't keren fan inisjativen deur sware aisen te stellen an aigen andeel in, en samenstelling fan, ankochte enerzy.

Enerzy: alternativen foor wynturbines

't Provînsybestuur mot ferstandig en selsbewust omgaan met alternative enerzywinningsmethoades en die insette foor de belangen fan de Friezen en niet foor die fan Den Haag. De FNP wil dat Frysland foor syn enerzytransisy útgaat fan 't aigen enerzyferbrúk. Berekenings hewwe antoand dat Frysland op termyn (2050) selsfoorsienend worre kin met enerzy. Derfoor is 't niet norig dat nag meer wynturbines op 't fastelând komme soa at 't al ôfpraat is. Derom gyn ekstra wyn op lând boven de 530,5MW die’t ôfpraat is foor wynenerzy met Den Haag. Dat geldt foor alle forms.

D'r mâge gyn nije forms fan aarmoede komme deur de enerzytransisy. Derom wil de FNP dat subsidy foor transisy en besparings maksimaal naar burgers en enerzykoöperasys toe gaat. Dorpen kinne ok partisipere in 't wynpark fan 't Iselmeer. De ferânderings in de infrastruktuur motte derom soafeul mooglik op kosten komme fan de distribússy-organisasys (Liander, Tennet) sels, die’t dertoe al groate reserves opboud hewwe.

In Frysland binne d'r hele groate mooglikheden met geotermy. Maar liefst 25% fan 't enerzyferbrúk kin op termin met geotermy (aardwermte) wonnen worre. De FNP wil derom dat Frysland foorop loopt met geotermy.

'n Ander alternatyf, biofergisters, is alleen akseptabel at 't antoanber sirkulêr is en in te passen in 't landskap. Derom wil de FNP gyn koeiestront-fergisters. 't Ferminderen fan de enerzykonsumpsy mot stimuleerd worre met passende maatregels.

26

Om de Frise enerzyplannen in gang te setten wil de FNP 'n aigen Frise ‘taskforce’ (werkgroep) as tunwicht teugen de Haagse plannen.

D'r mot aktyf belaid komme foor 't beter benutten fan 't dakopperflak fan stâlen en loadsen foor sonnepanelen. Dat geldt ok foor de dakken fan bedriifsgebouwen op industryterrainen en foor platte dakken op skoalen en sporthallen. De salderingsregelings motte derop anpast worre, soadat burgers die dakken in plak fan hur aigen dakken brúkke kinne. Asbestdakken kinne met subsidy ferfongen worre deur sonnepanelen: asbest d'rôf, sonnepanelen d'rop. Sonnepanelparken binne foor de FNP bespreekber at de omgeving derom fraagt en der draagflak foor is. De FNP wil dat inisjativen foor 'n tal groate sonneparken bij de flygbasis Luwt die’t út de gemeenskap weg foordroegen worre, de metwerking fan de Provînsy krije.

Kringloop bij ândere grôndstoffen

De FNP siet 't prinsipe fan Wieg tot wieg ('Cradle to cradle') as laidend foor de toekomst. Ofdankte materialen nit as ôffal behannele maar brúkke as grôndstof foor wat nijs. Dat begint foor de FNP bij 't koopgedrag fan konsuminten. In Frysland, maar fooral ok in Europa, sil de fraag na duurseme Frise produkten alleen maar toenimme. Aktive promoasy fan de kwaliteiten fan Frise produkten is derbij 't biedwoord. De provînsy Frysland loopt der aktyf bij foorop, at 't an ôns lait met 'n top 3-pesisy in Europa. Dat is onder meer fan belang omdat tal fan seldseme metalen en ândere grôndstoffen gau oprake.

Ofspraken over regelgeving foor eerlike produksy, stank-, geluud- en lichtoverlast motte handhavend worre en, der’t de gemeenskap derom fraagt, anskerpt worre. 't Is noadsaaklik dat Frysland syn aigen miljeudienst FUMO behoud. De FNP wil deurgaan met 't kritys folgen fan de útstoat fan de ôffaloven REC in Harlingen.

Bewiislast fan ska deur gas-, sout- en sândwinning mot in de Mynbouwet omkeerd worre, soadat de gewoane burger die’t ska het, makliker syn recht hale kin. Ska an seediken as gefolg fan soutwinning mot op foorhând ôfdekt worre en d'r mot fan te foren 'n ferplichte nulmeting útfoerd worre om de ska an gebouwen later antoane te kinnen.

Gesond water en droege foeten

Op tal fan plakken bij de Frise waddenkust lâns foldoen de seediken niet meer an de failighydsaisen. 't Likent d'rop dat in dun befolkt gebied, 'n klainer ekonomys belang en de hoge kosten dermet te krijen hewwe. Lykswel, d'r is an Frysland toesaid dat niet een d'r wat failigens angaat op achterút gaan sou. 't Opknappen fan de seediken mâg niet langer útsteld worre. Droge foeten is 'n nasjonaal failighydsbelang. De ândere provînsys motte der solidêr an metbetale.

De seediken worre wat de FNP angaat niet binnendyks ferbreed maar búttendyks fanwege 't rúmtebeslag an de lândkant. Wer't dat mooglik is wort ok gebrúk maakt fan de kwelder as buffer om de golven te breken. De Provînsy mot d'r in overlêg met 't Ryk, na streve om innovative ferbeteringsmethoades na Frysland toe te halen. Lykas 't anlêgen fan nije kwelders in plak fan alleen asfaltdiken (‘bouwe met de natuur’).

27

Waterbeheer kritys ôfwege

Klimaatferândering, meer rivierwater en booiemdaling binne reden om 't waterbeheer kritys te besien. 'n Groat en duur gemaal op Lauwersoog is foorlopig niet norig, maar de FNP wil dat d'r wel na (goedkopere) alternativen foor de ontwatering sien wort. Binnendyks binne hogere boezem-waterkerings alleen niet foldoende. Om genog water fast te houwen mot d'r meer kapasiteit in de boezem en de polders sels brúkt worre. In droge seumers mot d'r genog soet water foor de land- en túnbou beskikber weze. De grôndwaterstand mot ok op pail blive. Wij wille dat de Provînsy d'rfoor sorgt dat de ôfspraken út 't landlik Deltaprogram over de failigens fan de seediken nakommen wort. De FNP wil gyn onnorige pailferhoging fan 't Iselmeer. At bliken doet dat ferhoging norig is om beter werke te kinnen an 'n klimaatbestindig watersysteem, dan motte nadelige gefolgen doende ôfdekt of kompinseerd worre.

In perioades fan forst sorgt de Provînsy foor goeie ôfspraken met 't Waterskap, soadat malen gyn ska doet an 'n goeie en failige iisfloer.

't Brúkken fan minder kûnstmest, jarre en weke stront en bestridingsmiddels, maatregels teugen 't minder útspoelen fan mineralen in water en booiem, en ok soa de overgang na bioloochise of sloaten kringloop-bedriifsfoering (grôndbonnen) in de landbou, ferbetert de waterkwaliteit en sorgt foor meer biodiversiteit.

't Waterbeheer mot integraal deen worre met omdinken foor ândere belangen lykas natuur, kultuurhistory, enerzy, ekonomy en rekreasy. Om die reden kin d'r gyn sprake fan weze om fan de Graidhoek een groat pailfak te maken, ouwe slinken recht te trekken en alle opfaarten ôf te dammen. 't Projekt 'Holwerd aan Zee' is in 't kader fan integraal belaid 'n prachtige kâns foor Noordoast-Frysland dat de FNP graag realisere wil, 'n kombinasy fan waterbeheer, natuur, rekreasy en kultuurhistory. Ok sou soa d'r 'n integraal plan foor de Ofslútdyk komme motte met dieselde aspekten, inklusyf enerzy-winning.

Feengraide en maatskaplike kosten

De Feengraide is 'n belangryk onderdeel foor de Frise gemeenskap, soawol ekonomys as foor de biodiversiteit.

't Is wel dúdlik dat diepte-ontwatering en ândere intînsivering fan 't graidebeheer, mèt oorsaak binne fan 't weromlopen fan de graidefeugelpopulasy. Derom mot, meskien in 't eerstan fooral in 't feengraidegebied, 't grôndwater naar 'n hoger pail werombrocht worre. Sien de ferskillende grôndlagen in 't feengraidegebied aist dat maatwerk. Foorwaarde is dan wel dat de feehouwerij de kâns krijt him an te passen in die gebieden. Toegelyk sil de Provînsy foorwaarden stelle motte die’t dúdlikhyd biede en richting geve. Wat dat anbelangt fynt de FNP dat de waterpailen in de feengraide in 2030 op 40 sm NAP sitte motte. In de feengraide alleen maisbou toestaan sonder grôndbewerking.

De maatskaplike kosten fan 't boerken in de Lege Midden binne hest niet meer op te bringen. De ska deur booiemdaling en diep-ontwatering is onomkeerber. In de diepste polders mot derom meer rúmte komme foor water, natte natuur of wateropfang. 'n Dinamys pailbeheer met minder intinsyf boerken an de rânden fan de natuurgebieden lait ok foor de hând. De FNP

28

wil geld frijmake foor eksperiminten en 't ferhelpen fan ska. Der't de Provînsy moreel (met)ferantwoordlik is foor ska deur booiemdaling en paalrot as gefolg fan diep-ontwatering mot d'r 'n beter werkend skafôns komme as 't tunworige.

Aksypunten:

1. Meer inset op enerzybesparing, lykas subsidy op weuningisolasy. 2. 530,5 MW is en blyft 't absolútte maksimum foor Frysland at 't gaat om 't opsteld

fermogen an wynenerzy. 3. De burger die’t asbestpanelen op 't dak het mot steund worre om dat d'rôf te krijen. 4. Sonnepanelen eerst op dakken, parkeerplakken overdekke en al soksoortige

mooglikheden. Alleen op de grônd at dat 't landskap niet skaint. 5. Ontwikkeling fan ândere forms fan duurseme enerzywinning lykas Blue Energy en

aardwermte stimulere. 6. Plaite foor 't skrassen fan ferkeerd útwerkende belastingfoordelen en

enerzysubsidys die’t ongelikense behanneling fan infesteerders foor de gewoane burger over feroorsake.

7. Toe op 'n Europees belaid foor stroom en ândere enerzy dat over de grînzen gaat. 8. De beloftes an Frysland út 't Deltaprogramma nakomme: niet een sou d'r wat

failigens angaat op achterút gaan; de seediken motte soa gau mooglik weer foldoen an de aisen.

9. Omkere fan de bewiislast foor ska deur gas- en soutwinning in de Mynbouwet en ferplichte nulmeting foor de gebouwen fan te foren.

10. Meer tydlike bergingskapasiteit foor soet water realisere. 11. Gyn gegriem met CO2-opslag, skalygaswinning of radioaktyf ôffal in Frise grônd. 12. De FNP sil 't plan fan 't Waterskap ôfwize om fan de Graidhoek een groat pailfak te

maken. 13. Eerst integraal 't luchtrúm opnij besien èn maatskaplik akseptabele en flygtechnys

optimale flygroetes en -profilen make, foordat besloaten worre mâg at Lelystad Airport open kin.

29

Fryslân rekkenet Baas over de aigen finânsys

Wij stane foor 'n hoeden en ferstandig finansjeel belaid. De Provînsy mot werke met slúttende begroatings. Groate infesterings der’t de Provînsy an metbetaalt, motte antoanber foordeel hewwe foor meer as een generasy. De FNP wil dat 't Ryk him hout an de Wet Finansjele Ferhâldingen en 't Europees Handfest. Elke overhydslaag, elke Provînsy het neffens die wet recht om sels autonoom over syn finânsys te beslútten. Eensijïge grepen in de kas deur 't Ryk, bijgelyks in 't Provînsyfôns of 't Waddenfôns, kinne derom niet. Wij wille ondersoeke late wat d'r allegaar an spesifike doelútkerings nag feerder fersimpeld worre kin. Liefst met 'n overheveling naar 't Provînsyfôns, soadat Frysland sels beslútte kin wer’t wij 't geld an útgeve. Wij wille gyn útfoeringsloket fan 't Ryk worre. 't Geld dat hier ferdiend wort, mot deur ônssels weer infesteerd en útgeven worre kinne. Dat betekent dat belastinginkomsten foor feerweg 't groatste part ok weer beskikber komme foor de Friezen. Ergens âns in Europa binne al 'n soad foorbeelden hoe’t dat praktys regeld wort.

Baas over de aigen finânsys betekent bij 't beheer fan dat geld ok, dat wij niet al te ôfhanklik binne fan een partij. Op dut stoit is dat foor twee fan de groate infesteringsmaatskappijen, der’t de Provînsy Frysland in partisipeert, wel 't gefal (de NOM). De FNP wil op basis fan priis/kwaliteit wege at 't beheer fan de geldmiddels foor eksterne finansierings nag goed foldoet en at dat ok beter bij ândere partijen belaid worre kin.

De ferhouding met de Rândstâd

Haagse útfinings lykas 't ferplichte skatkistbankieren bij 't Ryk en 't toesicht op provînsjale reserves en infesterings motte an de kant. De ferdeelkriteria fan Provînsyfôns, gemeentefôns en doelútkerings motte heel kritys wogen worre. De Provînsy mot aktyf sorge dat sokke kriteria niet ten koste gaan fan provînsys lykas doe fan ôns. 't Regeer en ministerys hewwe wat dat angaat faak 'n groate fiksasy op de Rândstâd en syn groat tal inweuners. Te min wort derom docht dat wij hier meer kilometers diken, water en lândopperflak hewwe die’t onderhouwen worre motte. Neffens wetenskaplik ondersoek fan 't Coelo (Ryksuniversiteit Grunningen) gaat d'r alle jaren miljoenen minder na Frysland foor infrastruktuur as der’t wij neffens 't inweunertal recht op hewwe. D'r gaat minder overheidsgeld de kilometer naar 't openbaar ferfoer in Frysland as naar bijgelyks Amsterdam (Noord-Súdmetrolyn), maar wij motte hier feerder raize om ergens te kommen! Die ongelikense ferdeling tussen de Rândstâd en de ândere helft fan Nederland fraagt allergedurigst ekstra omdinken.

Evenwicht in inkomsten en útgaven

De netto inkomsten fan de Provînsy motte ok in de toekomst genog weze om de nije kerntaken út te foeren. Desintralisasy mot niet útdraaie op 'n ferburgen besúnniging út Den Haag weg. D'r is 'n fikse fermindering fan inkomsten út 't Provînsyfôns en de desintralisasy fan taken na de gemeentes toe. Dat betekent dat de kommende perioade kritys sien wort wat allegaar bútten de deur set is kwa werksemheden en wat derfoor betaald wort. Derbij mot ok sien worre na gemeenskaplike regelings en at dat ok âns kin.

30

D'r mot 'n definitive oplossing komme in de provînsjale begroating foor de finansjele dekking fan alle klainere en groatere knyppunten in de provînsjale infrastruktuur en goed onderhoud fan wat wij al hewwe. Stik foor stik likene dat klaine bedragen, maar alles opteld gaat 't om 'n lange list, foor 'n part ok struktureel te dekken. An de inkomstekant wille wij dat de Provînsy de lobby foor de gasbaten met fasy deurset. Met súkses hewwe wij in 't ferleden de groate meerderhyd fan de Staten achter dut doel kregen. De opbringsten fan de mineraalwinning ferdwine naar de Haagse skatkist en Frysland siet der te min fan werom. De lêste dartig jaar het dat minder as een persint weest. De gemeenskap hier wort wel met de maatskaplike kosten fan de mynbou opskeept: sakke fan de booiem, waterhúshouwing, 't souter worren fan landbougrônd, ska an húzzen en gaan soa maar deur. D'r mot 'n provînsjaal mineraalfôns insteld worre. Der motte alle revenúën in komme die’t frijkomme fanwege de gas- en soutwinning. Wij dinke an 'n fôns krekt as in Noorwegen, der’t de rinte-opbringsten fan brúkt worre foor 't fersterken fan de ekonomy. Omdat op termyn 'n (groat) probleem draigt met de reservepesisy fan de Provînsy Frysland en met 't evenwicht tussen inkomsten en útgaven, mot Frysland in overlêg gaan met 't Ryk om te kommen tot 'n finansjeel statút. Utgangspunt is dat Frysland taken fan 't Ryk overnimt die’t deen worre foor Frysland en dat dan ok de bijhorende finânsys met overgane.

Utgangspunt is: publike diensten in publike hannen. De Provînsy is groatandeelhouwer fan drinkwaterbedriif Vitens. Die andelen wille wij graag anhouwe, niet allenig fanwege 't finansjeel rissultaat maar met name omdat de drinkwaterfoorsiening as publike kerntaak neffens ôns in publike hannen hoort. 't Selde geldt foor Alliander, dat 't netwerk fan de elektrisiteit in Frysland beheert.

Belastings

Ferhoging fan belasting is 'n allerleste middel om de overhydsfinânsys gesond te houwen. Maar in aigen belastingdomein, lykas de opsinten, is 'n harde foorwaarde foor de toekomst fan Frysland as provînsy. Ferânderings in de finansjele ferhouding fan de Provînsy met 't Ryk motte d'r niet toe laide dat de Frise burger 't belije mot. De bestaande geldstromen motte in 'r eerst-an âns organiseerd worre. Dus gyn ekstra belasting, liefst minder of op syn meest netto gelikense lasten foor de mînsen.

Topsalarissen

Ontspoorde topsalarissen bij weuningstichtings, groate skoalegemeenskappen en sikenhúzzen binne d'r met oorsaak fan dat 't fertrouwen in de overhyd minder worren is. De FNP wil derom dat direkteuren, topbestuurders en metwerkers fan overheden en (semi)publike organisasys niet meer ferdiene as 'n deputeerde (de Frysland-norm).

31

Aksypunten:

1. De Provînsy mot 'n aigen belastingdomein en open finansjele húshouwing behouwe. 2. Frysland blyft bij de top 3 fan provînsys met de leegste belastings (opsinten). 3. Niet allenig de útfoering fan taken fan 't Ryk na de gemeentes en de Provînsy

desintralisere, maar ok de befoegdhyd over de finânsys die’t der bij hore. Liefst deur overheveling naar 't Provînsyfôns, soadat Frysland tena sels over dat geld beslútte kin.

4. De opbringsten fan mineraalwinning mot Frysland sels over beskikke kinne. 5. De Provînsy mâg gyn kontrakten slútte met publike organisasys die’t hur werkgebied

in Frysland hewwe en die’t topbestuurders en metwerkers hewwe die’t meer ferdiene as 'n deputeerde.

6. 'n Hoger timpo fan infesterings fan 't Waddenfôns in 't Waddengebied stimulere. Fan nou 28 naar 40 miljoen euro op jaarbasis.

7. Standaard wort nagaan at subsidys 't beoogd effekt had hewwe.