07/08excurSEE

ExcurSEE VeneSEEVenetië

Biënnale

07/08excurSEE

Ciao! Eindelijk is het zover, je bent onderweg naar Venetië. Dit is de laatste en grootste reis van de ExcurSEE, de excursie-commissie ‘07-’08. Venetië is uitgekozen als kroontje op dit excursiejaar omdat het naar ons idee een must voor eenieder is om te bezoeken en natuurlijk ook omdat de architectuurbien-nale dit jaar weer plaatsvindt in Venetië. Wij zullen de komende drie dagen een bezoek brengen aan de stad, de eilanden en dus ook de biennale.Dit boekje zal je tijdens je reis vergezellen en van info voorzien waar nodig. De opzet is als volgt: de kaarten staan voorin, in het midden staat het programma per dag en de bezienswaardigh-eden en helemaal achterin staat contactinformatie van de com-missieleden en ov-informatie. Veel plezier!

ExcurSEE ‘07-’08

la vita é bella

kaartenVenetië, van nul tot nuDO: aankomst en kennismakingVR: la biennaleZA: de eilandenZO: afscheidbezienswaardighedennightlifeche cosa dice?openbaar vervoeroverzichtskaart ovbelangrijke gegevensdeelnemerslijst

4101420283234747880889091

inhoud

Globaal programma (voor details zie programma per dag)

WOENSDAG 05.11.200817:32 uur vertrek internationale trein naar Venetië (vanaf spoor 12b)

DONDERDAG 06.11.200807:45 uur aankomst Italië (Milano Centrale)08:05 uur vertrek nationale trein naar Venetië 11:09 uur aankomst in Venezia SL13:00 uur Stadswandeling met Hans van Dijk en lezing Eloisa Di Sipio18:00 uur gezamenlijk diner20:30 uur avondprogramma opera (Tosca)

VRIJDAG 07.11.2008 08.00 uur opstaan09.00 uur vertrek naar Biënnale19.00 uur gezamenlijk diner - eigen kosten

ZATERDAG 08.11.2008 08.00 uur opstaan09.00 uur vertrek naar eilanden: Murano, Burano, Cimitero en Torcello19.00 uur gezamenlijk diner - eigen kosten

ZONDAG 09.11.2008 09.00 uur opstaan en spullen inpakken15.00 uur terug in hostel om spullen op te halen en vertrek naar station16:30 uur vertrek nationale trein (Venezia Mestre naar Milano Centrale)19:05 uur aankomst in Milaan;21:12 uur vertrek internationale trein naar Utrecht

MAANDAG 10.11.2008 11:56 uur aankomst station Utrecht (spoor 5a)

4

07/08excurSEE

venetië - satelliet

5

6

07/08excurSEE

venetië

7

8

omgeving hostel

07/08excurSEE

9

10

07/08excurSEE

Venetië is ontstaan vanuit de lagune aan de noordwestkust van de Adriatische Zee, ten tij-de van het Romeinse rijk. De lagune was groter dan nu en in het brakke water ontstonden kleine eilanden en langwerpige zandbaken door het slib van de verschillende rivieren die hier in de Middellandse Zee uitmonden. Deze ‘lidi’ werden bewoond door vissers en zoutzieders, en de rij-ke Romeinen hadden hier een zomerverblijf.

In de loop van de 4e eeuw vie-len steeds meer volkeren uit het noorden Italië binnen. De in-woners van de Romeinse steden vluchtten naar de lagune. Er ontstonden grotere nederzet-tingen bij bijvoorbeeld Olivolo (nu Castello) en Rivo alto (nu Rialto). De Oostrogoten trokken Venetië in de 6e eeuw bij hun koninkrijk, geregeerd vanuit Ra-venna. Nadat in 526 dit rijk uiteen valt neemt Justianus het weer in Romeins bezit. De Longobarden veroorzaakten in 568 ech-ter een nieuwe vluchtelingen-stroom naar de lagune. Vanaf 680 nemen zij Noord-Italië in en daarmee ook Venetië. De ei-landen kwamen langzaam tot ontwikkeling: naast landbouw

en visserij kwam ook de handel meer op. In 697 werden de militaire tribunen van de Longobarden vervangen door de eerste doge van Venetië: Paoluccio Anafes-to. Toen Karel de Grote in 774 de Longobarden versloeg werd Venetië de inzet van een conflict tussen het Byzantijnse rijk en de Duitse keizers. Een aanval mis-lukte, Byzantiums heerschappij over het gebied van de lagune werd nogmaals bevestigd. Maar de doge trok zich terug in Rivo alto en verplaatste daarmee de militaire bestuurszetel naar een van de eilanden van het toe-komstige Venetië. Dit was het begin van de ontwikkeling van een verzameling kleine eilandjes naar zowel een stedelijke een-heid als een grootmacht in het Middellandse-Zeegebied. Deze belangrijke gebeurtenis zou nog overtroffen worden door het brengen van het lichaam van een heilige naar de eilanden in 828. Voor het graf van de H. Marcus van Alexandrië werd namelijk een kerk gebouwd, de Basilica di San Marco. De nieuwe stad kreeg echter pas in de 13e eeuw definitief de naam Venezia.

Venetië, van nul tot nu

11

Vervolgens ontwikkelde Venetië zich steeds meer als een een-heid. De straten en bruggen in de stad dienden op een en-kele uitzondering na niet voor de onderlinge verbinding van de eilanden, maar voor het verkeer in de zelfstandige ge-meente zelf, overige gebieden waren enkel met behulp van boten te bereiken. De Vene-tianen moesten hun succesvolle zeestrijdkrachten in dienst van de Byzantijnen stellen, waar-voor de dogen als tegenpresta-tie grotere handels-privileges en meer onafhankelijkheid bedong-en. Maar Venetië begon boven de hoofdstad van het Byzan-tijnse rijk Constantinopel uit te groeien, en was feitelijk al onaf-hankelijk. Dit werd verduidelijkt met de basiliek die men begon te bouwen aan het eind van de 11e eeuw voor de schutspatroon Marcus. Doordat Venetië in naam bij het Byzantium hoorde, hoefde het geen onafhankelijk-heidsstrijd te leveren tegen de Duitse keizer, in tegenstelling tot andere Italiaanse steden. Ze trad toe tot de Lombardische Liga, een bondgenootschap van Noord-Italiaanse steden en speelde uiteindelijk een bemid-delende rol bij de vrede die werd

gesloten tussen keizer Frederik Barbarossa, paus Alexander III en de steden. Pas een paar de-cennia later werd Venetië on-afhankelijk van het Byzantijnse rijk.Doge Enrico Dandolo (1192-1205) wist kruisvaarders die vanaf het Lido met Ventiaanse schepen aan de Vierde Kruisto-cht begonnen over te halen om Constantinopel te veroveren. In 1204 verdeelden de kruis-vaarders en de Venetianen het Byzantijnse rijk onder elkaar alvorens de schatten van Con-stantinopel, en dus ook die van de kerken, te plunderen. Met deze talloze kunstwerken werd de basiliek van de Venetiaanse schutspatroon versierd. Het nieuw veroverde grondgebied bood de republiek Venetië vele havens in de Middellandse Zee. Genua sloot een verbond met de Byzantijnen om een einde te maken aan dit nieuwe ko-ninkrijk. Het tij keerde voor de Venetianen: alle handelsprivi-leges waren verloren, waarvan enkelen nog terug te onderhan-delen waren. Meer dan honderd jaar lang vochten Venetië en Genua nog conflicten met elkaar uit. Het leek er in 1378-1379 op dat Genua de definitieve over-

12

07/08excurSEE

winnaar zou worden, na het vernietigen van de Venetiaanse vloot. De Genuezen probeer-den met behulp van de Oost-enrijkers en de stad Carrara, de heerser over Padua, Venetië zelf te bemachtigen. Ze konden de stad Chioggia veroveren en drongen zo de lagune binnen. Maar de Venetianen gaven zich niet gewonnen en bouwden met de grootste moeite een nieu-we vloot, barricadeerden de scheepvaartroutes in de lagune en blokkeerden de Porto di Lido, de enige nog vrije verbinding met de zee. Vittore Pisani werd opniew legeraanvoerder en op 13 augustus 1380 werden de Genuezen definitief bedwongen. Het grootste gevaar voor de re-publiek tot dan toe van buitenaf, was geweken.

Hierna volgde echter een peri-ode van politieke crises: zowel Bajomone Tiepolo probeerde de regering ten val te brengen (1310), als doge Marino Falier zelf (1355).

Tot het begin van de 15e eeuw had de Republiek zich vooral op de zee gericht, dat was de basis voor de Venetiaanse rijk-dom. Doge Tomaso Mocenigo

regeerde van 1414 tot 1423 en waarschuwde de Venetianen voor betrokkenheid bij con-flicten op het vasteland. Maar Francesco Foscari die daarna tot doge gekozen werd streefde een uitbreiding op het vasteland na. In het midden van de eeuw strekte de republiek zich uit van de Po tot aan de Alpen en tot aan Istrië en Dalmatië. In 1453 werd Constantinopel echter ingenomen door de Turken. De economische basis van de Vene-tianen viel hiermee grotendeels weg. Francesco Foscari werd tot aftreden gedwonen en in de loop van de 15e eeuw verloren de Venetianen steeds meer ei-landen en havens in het oosten van de Middellandse Zee aan de Turken.In Europa werden deze ver-liezen niet betreurd. In 1508 verbonden de paus, Spanje, het Duitse keizerrijk en Frank-rijk zich in een anti-Venetiaanse liga, waarbij ook de hertogen van Mantua aansloten. Een paar jaar later werd het Venetiaanse leger verpletterend verslagen. De stad kampte met een pest-epidemie en de paus had de stad bovendien in de ban gedaan. Op hun laatste krachten slaagden de Venetianen er uiteindelijk in

13

verdeeldheid te zaaien onder de tegenstanders, en het gesloten front open te breken, waardoor de oorlog werd beëindigd zonder territoriale verliezen.Na de ontdekking van het nieu-we continent door Columbus in 1492 zou Venetië echter nooit weer dezelfde positie in Europa terugwinnen als voorheen. De nieuwe handelsroute en vooral de interesse van Venetiaanse edelen die liever in land inves-teerden dan handel, nam de handel van Venetië in de loop van de 16e eeuw geleidelijk af.

De Europese politiek werd lang-zamerhand een politiek van ter-ritoriale grootmachten. Geen van de kleine Italiaanse sta-ten speelde daarin een rol. Het politieke systeem van Venetië voorkwam echter dat deze groot-machten de volledige invloed over de stad kregen. In Florence werden de regenten door middel van huwelijken aan de Europese vorstenhuizen verbonden. Door de strikte scheiding van kerk en staat kon zelfs de paus niet in staat invloed op de republiek te krijgen. Er werd wel steeds meer gebied in de Middellandse Zee veroverd door de Turken.In 1797 dwong Napoleon de

Grote Raad de bijna duizend-jarige onafhankelijkheid te beëindigen. Pas nadat die ver-slagen was, werd Venetië net als de rest van Noord-Italië aan Oostenrijk toegewezen. Al een paar jaar later begon de Italiaanse vrijheidsstrijd. Op de zegen van Pruisen op Oosten- rijk, waaraan Italië had bijgedra-gen, volgde een referendum in 1866. 674.426 Stemgerechtigde bewoners van Venetië en Veneto spraken zich uit voor opname in het Italiaanse koninkrijk, met 69 tegenstemmen. De tijden van onafhankelijkheid waren nu voorgoed voorbij; aan de meer dan duizendjarige geschiedenis van de stadstaat Venetië was een eind gekomen.

Samenvatting van het hoofdstuk “1300 jaar in het kort: begin en eind van de republiek”Uit: “Kunst & Architectuur - Venetië”, door Marion Kaminski.

14

07/08excurSEE

DO

Zoals in het programma hierboven te zien is komen we vandaag ‘s ochtends vroeg met de nachttrein aan in Milaan. Hier stappen we over op de trein richting Venetië. Rond 11 uur komen we aan op het station in Venetië. Hier ontmoeten we Hans van Dijk, de begeleidend docent (geschiedenis). Terwijl wij de kaarten voor het openbaar vervoer kopen is er even de gelegenheid om alvast wat foto’s te maken van de Calatravabrug, die direct vanaf het stationsplein te zien is. Blijf wel in de buurt want we gaan direct met de vaporetto (waterbus) naar het ons hostel op Giudecca. Hier kan iedereen zijn spullen op de kamers leggen. Vervolgens vertrekken we met de

vaporetto naar de overkant (de binnenstad). Vanaf dit moment volgt er een stadswandeling uitgestippeld door Hans van Dijk. Hij zal de toeristische route een beetje mijden en je de minder bekende ‘pareltjes’ van de stad laten zien. In ongeveer 3 uur doorkruisen we Venetië en als afsluiting zullen we een lezing krijgen van een docente aan de Universiteit van Venetië, Eloisa Di Sipio. Zij zal ons informatie geven over de bouwkundige problemen waar Venetië mee kampt en hoe deze problemen opgelost worden. Aansluitend op de lezing van Eloisa gaan we gezamenlijk dineren. Het avondprogramma zal bestaan uit een opera in Scuola Grande dei Carmini.

aankomst en kennismakingtijdstip activiteit07:45 aankomst Italië (Milano Centrale)08:05 vertrek nationale trein naar Venetië 11:09 aankomst in Venezia Santa Lucia11:15 vertrek naar hostel met vaporetto12:00 aankomst in hostel en spullen uitpakken12:30 vertrek naar binnenstad Venetië13:00 stadswandeling met Hans van Dijk gezamenlijke lunch op eigen kosten16:00 lezing op Universiteit van Venetië door Eloisa Di Sipio18:00 gezamenlijk diner - eigen kosten20:30 avondprogramma Opera

15

DO

Aangezien de opera in het italiaans zal zijn en dus (voor de meesten) onverstaanbaar, hebben we hieronder het verhaal staan. Om de opera goed te kunnen volgen is het praktisch om mee te kunnen lezen.

SynopsisPlace: Rome Time: June 1800.

Act 1The church of Sant’Andrea della Valle

Angelotti, an escaped political offender, seeks refuge in the church of Sant’Andrea della Valle where his family has a chapel. His sister, the Marchesa Attavanti, while praying for his release, has unwittingly served as a model to the painter, Mario Cavaradossi for his portrait of the Magdalen. A few minutes before a sacristan enters (followed shortly by Cavaradossi), Angelotti conceals himself in his family’s chapel. The sacristan assists the painter, washing his brushes. When Cavaradossi stops his work for a moment, he takes out a medallion from his pocket: this medallion contains a miniature portrait of Tosca, his lover. He

makes a comparison between Tosca and the model he was portraying (Recondita armonia – “Concealed harmony”).

The sacristan makes a controcanto (Scherza con i fanti e lascia stare i santi - which became a proverb: Joke with fools, but leave the saints in heaven), then leaves Cavaradossi alone to paint. When the sacristan leaves, Angelotti comes out of his chapel. Cavaradossi is his friend and political ally. Angelotti begins to tell of his escape from Castel Sant’Angelo (papal Roman prison) but the arrival of Tosca interrupts their conversation (Tosca : Mario! Mario! Mario!). Cavaradossi gives Angelotti some food and helps him return to hide in the chapel.

Floria Tosca is a singer, and she goes to the church to invite Mario Cavaradossi to meet her after her performance in the evening. However, Tosca is unreasonably jealous, and her suspicions have been aroused, having heard Cavaradossi’s speaking to someone upon her arrival. She imagines an intrigue with a woman, and her fears are apparently confirmed by the

opera - Tosca

16

07/08excurSEE

DO

portrait of Mary Magdalene. She says that the blue-eyed model looks very familiar. Finally, Tosca realizes Mario has used Marchesa Attavanti as the model, but Mario assuages her suspicions. Tosca has brown eyes, whereas the woman in the portrait has blue. (Qual occhio al mondo – “What eyes in the world can be compared to your eyes”).

Tosca, her jealousy abated, leaves, but not before playfully insisting he make the Magdalene’s eyes dark, like hers.

Angelotti reappears, and his escape is planned: Angelotti will don woman’s attire (that his sister had hidden in the altar) and flee to Cavaradossi’s villa; if necessary, Angelotti will hide in the well. Cavaradossi swears, even if it costs him his life, he will save Angelotti from the wicked Scarpia (La vita mi costasse, vi salverò – “Even if it costs me my life, I’ll save you”). A cannon shot from the fortress (Castel Sant’Angelo) warns that his escape has been discovered and compels him to flee; the painter exits the church with him.

The sacristan returns surrounded by a laughing crowd of choir boys and acolytes. (Sacristan, chorus: Tutta qui la cantoria! – “All here, into the choir loft”) They falsely believe that Napoleon has been defeated and are there to sing a thankful Te Deum, when Scarpia, chief of police, arrives with Spoletta and some of his men in search of the escaped prisoner. In the Attavantis’ chapel Spoletta finds the fan of the Marchesa and the painter’s basket emptied of food and wine. Scarpia threateningly asks the sacristan about this, but the latter maintains that Cavaradossi did not have the key to the chapel and had not expressed any interest in the food. Scarpia shrewdly concludes that Cavaradossi is connected with Angelotti’s escape.

Act I finale

Pasquale Amato, as Scarpia, performs the Act I finale with Metropolitan Opera chorus, in this 1914 recording for the Victor Talking Machine Company. (From “Tre sbirri, una carrozza” to the end of the act.)Problems listening to the file? See media help.

opera - Tosca

17

DO

Tosca returns to explain to Cavaradossi that she must perform in the celebration of cantata and will not be able to meet him. Finding that Cavaradossi has left, she begins to feel suspicious. Meanwhile the church fills up and a Cardinal prepares for the Te Deum.

Scarpia arouses Tosca’s jealousy by producing Attavanti’s fan, and she departs in anger. Ordering his agent to follow her (Tre sbirri, una carrozza – “Three policeman, a carriage”), he passionately avows his love for the singer, then kneels devoutly in prayer. (Scarpia: Va’ Tosca, nel tuo cuor s’annida Scarpia – “Go, Tosca, in your heart is nesting Scarpia”; Chorus: Adiutorium nostrum – “My help is in God’s name”; Scarpia: A doppia mira tendo il voler – “At two goals I aim my desire”).

Act 2Scarpia’s room at Palazzo Farnese (now the embassy of France)

Scarpia is dining alone while celebrations are heard outside. He sends a servant to give a note to Tosca to invite her to

join him when she finishes with her recital. Cynically he sings of pleasure (Ella verrà per amor del suo Mario – “She will come out of love for her Mario” and Ha più forte sapore la conquista violenta – “The violent conquest has a stronger flavor”) presuming she will surrender to his power.

Spoletta, his agent, enters with Cavaradossi in custody but without Angelotti, who has eluded him. Scarpia closely questions the painter, but Cavaradossi reveals nothing. Tosca arrives and the painter whispers to her not to say anything about Angelotti. Scarpia sends Cavaradossi off to be tortured, then turns his attention to Tosca (Scarpia: Ed or fra noi parliam da buoni amici – “Now, let us talk like good friends”) Scarpia describes to her in detail her lover’s anguish under torture. She can hear his groans, but is powerless to help him. At last, utterly prostrated, she divulges Angelotti’s hiding-place. The painter is brought out, and Scarpia indicates he knows where Angelotti is hiding. In his pain and humiliation, Cavaradossi denounces Tosca for her betrayal of the secret.

opera - Tosca

18

07/08excurSEE

DO

Sciarrone enters to announce that earlier reports were mistaken, Bonaparte has defeated the royalist forces at the Battle of Marengo. Cavaradossi, exulting (Vittoria!), is taken away to prison. Tosca attempts to follow him, but is held back by Scarpia. She asks what the price is to free Mario (Scarpia: Mi dicon venal – “They say I’m venal.”) Scarpia avows his passion for her and lasciviously demands her body, her virtue, and herself, as the price. Tosca attempts to flee but is restrained by Scarpia as he attempts to rape her. During the struggle drums are heard – Scarpia indicates that they are the drums beating Cavaradossi to the scaffold. Tosca finally collapses and asks the Lord the reason for all this cruelty against her (Tosca: Vissi d’arte, vissi d’amore – “I lived on art, I lived on love”; Scarpia: Sei troppo bella, Tosca, e troppo amante – “You’re too beautiful, Tosca, and too loving”). Spoletta enters to announce that Angelotti committed suicide just as Scarpia’s agents discovered him in the well at Cavaradossi’s villa.

Feeling as if she has no

alternative, Tosca finally agrees to yield. Scarpia orders Spoletta to organize for a mock execution of Cavaradossi, while Tosca demands a safe-conduct for herself and the painter to leave the country. While she is waiting for Scarpia to write it, she notices a knife on the table, and makes the decision to kill Scarpia rather than allow him to rape her. As he advances to embrace her, she plunges the knife into him. (Questo è il bacio di Tosca–”This is Tosca’s kiss”). Having piously composed the body for burial, she departs to the sound of drums in the distance (E avanti a lui tremava tutta Roma – “And before him trembled all of Rome”).

Act 3Top floor of Castel Sant’ Angelo where Cavaradossi is due to be executed

Tosca: E lucevan le stelle

Sung by Leo Slezak in 1913 for Edison RecordsProblems listening to the file? See media help.

Church bells announce the beginning of the day while a

opera - Tosca

19

DO

shepherd sings a stornello in romanesco, the Roman dialect. Cavaradossi, in prison, awaits his execution. For the price of a ring (his last possession), Cavaradossi convinces a jailer to deliver a note to Tosca, then starts writing a farewell letter ( E lucevan le stelle – “And the stars were shining.”). With the last line (E non ho amato mai tanto la vita – “And never have I loved life so much”), he bursts into tears.

Tosca enters with Spoletta and a sergeant, bringing the safe-conduct and explains to him how she killed Scarpia in order to save them both (Tosca: Il tuo sangue o il mio amor volea – “He wanted your blood or my love”). Cavaradossi holds her hands and sings the arioso O dolci mani (O sweet hands). She then explains the mock execution which she believes to be arranged for him, and with triumphant and high emotion, they begin to dream of their future together. (Duet: Senti, l’ora è vicina – “Listen, the hour is near.”)(Cavaradossi: Amaro sol per te m’era il morire – “Dying was bitter only because of you”; Tosca: Amor che seppe a te vita serbare – “My love,

which was able to save your life”; final duet: Trionfal... di nova speme – “Triumphant, with new hope.”)

The soldiers fire; Mario falls. Tosca playfully compliments Mario on his marvellous acting (Ecco un artista – “There’s an artist”). When the executioners leave, Tosca runs to Mario and tells him to get up (Su, Su, Mario! Su presto andiam!) . When he does not respond, Tosca realizes the truth: Scarpia had never intended to spare Cavaradossi, but had given Spoletta orders to execute him. Cavaradossi lies dead. As Tosca comes to this realization, Spoletta, who has discovered Scarpia’s death, enters with soldiers, denouncing her as a murderer. He comes forward to take Tosca prisoner, but she pushes him away. She then jumps from the ramparts of the castle and falls to her death (“O Scarpia, avanti a Dio!” - “O Scarpia, we shall meet before God!”). As she falls, the orchestra restates briefly but forte the tragic clarinet theme which has introduced Cavaradossi’s earlier aria (E lucevan le stelle).

opera - Tosca

20

07/08excurSEE

VR

OUT THEREarchitecture beyond building

The 11th International Architec-ture Exhibition of La Biennale di Venezia explores an architecture beyond building. Concentrat-ing in experiments, visions and concrete criticism, this Biennale resurrects an architecture of the imagination out of the dead hulks of buildings. Although we usually think of architecture and buildings as being the same thing, they are not: buildings are buildings, architecture is everything about buildings. It is how we understand, talk about or organize buildings; it is how buildings represent themselves. What then is an architecture be-yond building? We look to archi-

tecture to provide shelter, but also to make us at home in the confusion of the modern world and to perhaps even offer con-crete alternatives to the struc-tures we are forced to inhabit, but over which we have no con-trol. It turns out that buildings these days are really the result of life and safety codes, the effi-cient management of resources, computer programs, financial considerations and prevailing tastes. We think they should be the product of a desire to cre-ate a clear relationship between ourselves, the world around us and our fellow human beings. They should be criticism of the

la biennaletijdstip activiteit08:00 opstaan08:30 ontbijt09:00 vertrek naar Biënnale±10:00 aankomst bij Biënnale - vrij bezoek waarbij groep wordt gesplitst in Arsenale en Giardini13:30 gezamenlijke lunch in Ristorante Giorgione (voor adres zie p. 26)14:30 vervolgbezoek Biënnale - vrij bezoek waarbij groep wordt gewisseld in Arsenale en Giardini18:00 verzamelen bij uitgang Biënnale19:00 gezamenlijk diner22:00 avondprogramma - vrij

21

VRreal world. In this Exhibition, ar-chitects show us how we might be able to construct such rela-tionships before, after, through, within or maybe even without buildings. In the Arsenale archi-tects try to answer the question of how we can reveal, appropri-ate and domesticate those sys-tems, mainly of a technological nature, that control our daily lives, in such a manner that we can feel at experiments, visions,

• Duitsland (10)• Engeland (12)• Japan (8)• België (3)• Italië (1)• Nederland (2)

Op de volgende pagina’s staat een korte uitleg bij elk van deze paviljoens.

Veel plezier!

nightmares and reassemblies of our human-made environment. Ranging from site-specific in-stallations to utopian visions, from the display of technology both real and imagined to the reuse of the detritus we leave behind to create shelter, these architectures offer a spectacle of arcitecture liberated from build-ings.

director Aaron Betsky

De tentoonstelling – de Paviljoens

Nadat we terugkomen van de excursie naar Venetie, gaat er een tentoonstelling georganise-erd worden over deze excursie. Bij deze tentoonstelling gaan wij laten zien wat we onder andere hebben gezien. De bedoeling is dat je met een groepje van 2 tot 3 personen een paviljoen uit-kiest en daar een kort verslag van doet. Dit zal zijn in de vorm van een stukje tekst, een princi-peschets en enkele foto’s. Hier-onder staan de paviljoens waar uit gekozen kan worden.

• Estland (31)• Amerika (19)• Polen (28)

22

07/08excurSEE

VRGaspijp - Estland (31)Je kunt in een circus als de biën-nale niet duidelijk genoeg zijn als je een politiek statement wilt maken. Het piepkleine Estland begrijpt dat. Als commentaar op de controversiële Gazprom-plan-nen voor een pijpleiding tussen Rusland en Duitsland besloot curator Ingrid Ruudi om te lat-en zien wat zoiets betekent. Zij legde een 1 op 1 knalgele gaspi-jpleiding aan tussen de pavil-joens van Duitsland en Rusland. Daarmee effectief het publieke domein (het pad in de Giardini) vrijwel afsluitend. Twee econo-mische grootmachten commu-niceren via de gaspijp, een tref-fend beeld van de hedendaagse geopolitiek. (PV)

een foto van het metershoge hek langs de Santiago Border, waarmee de Amerikanen immi-granten uit Zuid-Amerika tra-chten te weren. De Amerikanen tonen in hun paviljoen een so-ciaalgeëngageerd gezicht. Het land van de starchitects geeft ruim baan aan de grassroots-bewegingen, waarbij de archi-tect als activist, ontwikkelaar en ‘facilitator’ van een meer ‘in-clusive’ stedelijke ontwikkeling optreedt. De deelnemers aan de tentoonstelling tooien zich met veelzeggende namen als Center for Urban Pedagogy, The Edible Schoolyard (die direct achter het gordijn van Cruz een moestuintje hadden aangelegd) en Detroit Collaborative Design Center. (LH)

la biennale - paviljoens

Grens - Amerika (19)Ook Amerika trekt de aandacht met een groot gebaar. Medecu-rator Teddy Cruz hing een enorm gordijn voor het Amerikaanse paviljoen. De autoritair classicis-tische gevel gaat schuil achter

Hotel - Polen (28)Met een rood tapijt, twee bru-idsbedden en een hotellobby is het Poolse paviljoen tijdelijk ve-randerd in ‘Hotel Polonia’. Aan de wand hangen zes portretten van recent opgeleverde gebou-wen in Polen, ontworpen door

23

VRvermaarde architecten en ge-fotografeerd door Nicolas Gros-pierre. Fotomontages van Ko-bas Laksa tonen ‘the afterlife of buildings’: net als dit paviljoen zijn de getoonde gebouwen slechts een tijdelijk verblijf voor gasten die weer verder trekken. ‘Architecture beyond building’ betekent volgens de curatoren dat een gebouw meerdere ach-tereenvolgende levens moet kunnen leiden. De spectaculaire en soms surrealistische montag-es tonen hoe een bibliotheek, een kerk, een terminal, een gat-ed community, een kantoorkolos en een commercieel centrum na functieverandering interessant-er worden. ‘Zoals een schoenen-doos een interessanter object wordt als er foto’s in worden bewaard.’ Het Poolse paviljoen ontving voor deze bijdrage een Gouden Leeuw. (HdH)

la biennale - paviljoens

Appels - Duitsland (10)Kan architectuur bijdragen aan een betere wereld? Volgens de curatoren van het Duitse pavil-joen wel. Met een tiental project-en van kunstenaars, ingenieurs

en architecten laat dit paviljoen zien hoe door ‘speldenprikken’ gedragsverandering beïnvloed kan worden. De tentoonstelling Updating Germany / projects for a better future gaat ‘beyond ar-chitecture’ met voorstellen voor een ecologisch en sociaal duur-zamere wereld. Een bijzondere vermelding verdient de bijdrage van de in deelstaat Mecklen-burg-Vorpommern woonachtige Vinex-vluchteling Ton Matton die appelbomen aan het infuus heeft staan in zijn Technical Par-adise. Wel snel gaan kijken want de appels zijn populair als frisse snack voor vermoeide bezoek-ers. (HdH)

Maquettes - Engeland (12)Het Britse paviljoen onder-scheidt zich met een rechttoe rechtaan architectuurten-toonstelling. Stevige houten maquettes staan er opgesteld voor tekeningen van ontwer-pen en grootformaat foto’s van

24

07/08excurSEE

VRgerealiseerde gebouwen. Een welkome afwisseling op deze beyond-biënnale. (LH)

Efemeer - Japan (8)Ook de Japanners lieten hun pa-viljoen leeg en spelen een spel met binnen en buiten. Architect Junya Ishigami ontwierp een se-rie elegante plantenkassen die gevuld met sierlijke platen en bloemen om het paviljoen staan opgesteld. Een ode aan de gla-sarchitectuur die de eerste wereldtentoonstellingen een ge-zicht gaf. Binnen bedekken tere potloodtekeningen de wanden. De perspectiefloze tekeningen van planten, tuinen en basic architectuur roepen een pure paradijselijke droomwereld op. Licht en efemeer als een zwev-end paardenbloempluisje. (LH)

hoge dubbele wand van gegalva-niseerd staal omheen te zetten. Door een lange gang betreedt de bezoeker door de dienstenin-gang het lege gebouwtje van ar-chitect Leon Sneyers, gebouwd in 1907. De officiële ingang biedt van binnenuit toegang tot een omsloten hof. Binnen en buiten lopen zonder duidelijke hiërar-chie in elkaar over. Met vrolijk gekleurde confetti op de vloer vierden de Belgen het verlate feestje van het honderdjarige bestaan van hun paviljoen. (LH)

la biennale - paviljoens

Confetti - België (3)Bezoekers van het Belgische paviljoen zijn te herkennen aan de confetti in hun haar. Kersten Geers en David Van Severen stelden het paviljoen zelf ten-toon door er een zeven meter

Flagrant Délit - Italië (1)Tussen alle jonge, experimen-tele, activistische, ‘out there’ en ‘beyond’ bureaus in het Italiaanse paviljoen op de Giar-dini (overigens met een grote Nederlandse aanwezigheid) zijn enkele oude meesters opg-enomen. Over het algemeen to-nen deze oudjes vroege - ‘Be-fore Building’ - tekeningen en schilderijen. Het meest over-

25

VRdeze ontwikkelingen leiden tot een intrinsiek nieuwe relatie tussen die twee.’ De bezoeker die het voor de ge-legenheid geheel afgesloten pa-viljoen van Rietveld binnengaat en (verplicht) zijn schoenen uit-doet wordt ondergedompeld in de kalme zee van design: mooie vloerbedekking, rustige muziek, prachtig meubilair, fijne boeken (alleen van NAI-Uitgevers jam-mergenoeg), lekker water en vooral: heerlijk comfortabele bedden die in de vloer verzonk-en zijn. Nogal wat esthetics zou je zeggen, maar de films die te zien zijn, zijn minder prettig (hoewel het de vraag is of buitenland-ers de beelden van Nederlandse asielzoekerscentra als zodanig zullen herkennen). Met name de door (een deel van) de Forumre-dactie samengestelde catalogus De-Fence is prikkelend en licht ontregelend. De-Fence wordt als manual aan alle bezoekers meegegeven. De vragenlijsten van Martijn Engelbrecht ver-leiden de argeloze bezoeker/gebruiker om steeds meer van zijn/haar privé-gegevens prijs te geven.”

la biennale - paviljoenstuigend (en ontroerend en grap-pig) is het zaaltje van Madelon Vriesendorp. Prachtige teke-ningen (waaronder alle origi-nelen van Delirious New York), een ontzettend leuk, dertig jaar oud tekenfilmpje Flagrant Délit - waarin Lady Liberty de eigen-lijke aanstookster van het sky-scraper familiedrama blijkt te zijn - en last but not least een fascinerende tafel met een deel van Vriesendorps poppetjesver-zameling. Eindelijk stapt Lady Madelon uit de schaduw van Rem Koolhaas. Wij willen meer. (PV)

Holland - Nederland (2)“Wat dat betreft behoort ook het Nederlandse paviljoen - NL-Lounge, Private City / Public Home -tot de uitzonderingen. Het is geen typische interperta-tie van het thema. Onder leiding van Kristin Feireiss wordt door een uitgebreid team van medew-erkers (zie website) ingegaan op de ‘manier waarop ontwikkelin-gen in de technologie, economie en maatschappij het ondersc-heid vervagen tussen ‘openbaar’ en ‘privé, en de manier waarop

26

07/08excurSEE

VRHieronder staat een overzicht van de paviljoens op Giardini. Hier kun je ook je eigen pavil-joen vinden aan de hand van het cijfer dat in de titel staat op de voorgaande pagina’s.

Ristorante Giorgione ligt tus-sen Arsenale en Giardini in; het adres is:

Via Garibaldi 1533Sestiere di Castellotel. and fax. +39 041 5228727

la biennale - paviljoens

27

VR

aantekeningen

28

07/08excurSEE

ZA

De zaterdag staat in het teken van de eilanden. We zullen gaan eilandhoppen naar Murano, Burano, Torcello en Cimitero. Om hier te komen zullen we gebruik maken van de vaporetto. Hans van Dijk zal weer meegaan om de nodige informatie te geven bij de eilanden die we aandoen. Als je ervoor kiest om langer of korter dan de groep op een eiland te blijven, let dan wel even op de frequentie van de vaporettodiensten. Met name Torcello ligt tamelijk geïsoleerd.

Hieronder staat over elk van de vier eilanden wat informatie.

Cimitero di San MicheleHet Isola di San Michele is een eilandje in de Venetiaanse stad Venetië. Dat is in de Italiaanse regione Veneto.

Het eiland is amper 450 meter lang. De enige buurt op het eiland is het gelijknamige San Michele. Het eiland ligt op een kleine 400 meter van het Venetiaanse vasteland. In het midden van het eiland vind je het Cimitero Comunale, een bekende begraafplaats. Op 208 meter afstand ligt het kleinste eiland van de uit twee eilanden bestaande en eveneens Venetiaanse eilandengroep Murano.

de eilandentijdstip activiteit08:00 opstaan08:30 ontbijt09:17 vertrek vaporetto van Zitelle naar Cimitero (lijn 41)10:00 aankomst Cimitero10:40 vertrek Cimitero naar Murano Colonna (lijn 41)10:43 aankomst Murano Colonna11:49 vertrek Murano Faro(!) naar Torcello (lijn LN - lijn T)12:40 aankomst Torcello14:10 vertrek (terug) naar Burano (elk half uur) (lijn T)16:26 vertrek (terug) naar Venetië (elk half uur) (lijn LN)19:00 gezamenlijk diner - eigen kosten22:00 avondprogramma - vrij

29

ZA

MuranoMurano wordt meestal beschreven als een eiland in de Lagune van Venetië, maar het is, net als Venetië zelf een verzameling eilandjes die door bruggen aan elkaar verbonden zijn. Murano ligt ongeveer 1,5 kilometer ten noorden van Venetië. Het is beroemd om zijn glaswerk. Er wonen ongeveer 6000 mensen.

Murano werd al bewoond door de Oude Romeinen. Vanaf de zesde eeuw werd het bewoond door mensen uit Altino en Oderzo. Oorspronkelijk was Murano een welvarende vissershaven, waar ook zout werd geproduceerd. Het was ook een handelscentrum, omdat het via zijn haven controle had over Sant’Erasmo.Vanaf de elfde eeuw nam de welvaart in Murano af, omdat de bewoners verhuisden

naar Dorsoduro. De stad had oorspronkelijk een eigen hoge raad, zoals Venetië, maar vanaf de dertiende eeuw werd Murano bestuurd door een podesta uit Venetië. Niettemin had Murano eigen munten.

In 1291 werden alle glasblazers uit Venetië gedwongen om te verhuizen naar Murano, vanwege het brandrisico. Ook werd wel gezegd dat het de bedoeling was de geheimen van het glasblazen op die manier beter te beveiligen. Op straffe des doods was het glasblazers verboden om hun kunst door te vertellen; deze mensen leefden als gevangenen op het eiland. Murano werd beroemd

de eilanden

30

07/08excurSEE

ZA

om het glaswerk en ook om de spiegels. Ook werd op Murano het Aventurijnglas uitgevonden. Later werd het eiland beroemd om zijn kandelaars. In de achttiende eeuw nam de industrie af, doordat de glaskunst in Bohemen opkwam. Maar ook aan het begin van de eenentwintigste eeuw is glas nog de belangrijkste industrie op Murano.In de vijftiende eeuw werd Murano populair als vakantieoord voor de Venetiërs, en werden er paleizen gebouwd, maar later nam dit in omvang af. Het landelijk deel van het eiland was bekend voor zijn boomgaarden en moestuinen tot de negentiende eeuw, toen er steeds meer woningen werden gebouwd.

TorcelloTorcello is een rustig eiland in het noordelijke deel van Laguna Veneta. De naam komt waarschijnlijk van de stadspoort of toren van Altino (Venetiaanse “Tore” = toren). Het eiland staat bekend als de voorloper van Venetië.

In de 7e eeuw vluchtten de bisschop en inwoners van Altino

naar dit eiland, opgejaagd door de Longobarden. Er ontwikkelde zich langzaam een autonomie tegenover Byzantium en het eiland sloot zich aan bij de confederatie van eilanden in de lagune. In de 10e eeuw groeide de gemeenschap uit tot 10.000 inwoners met meer dan 10 kerken en verschillende kloosters. Er was een handelsfactorij die zorgde voor economische bloei en Torcello werd het machtigste eiland van de lagune, veel welvarender dan Venetië. Na de 10e eeuw trad er langzaam verval in. Het gebied rond het eiland veranderde langzaam in moeras waardoor er een malaria-epidemie uitbrak. Bijna de gehele populatie vluchtte naar Venetië en Murano. Het stedelijke centrum werd langzaam ontmanteld. Op dit moment wonen er nog een zestigtal inwoners.

de eilanden

31

ZA

Vandaag herinneren nog enkele belangrijke gebouwen aan dit rijke verleden. Het belangrijkste is de kathedraal van Santa Maria Assunta, een parel van Veneto-Byzantijnse kunst met prachtige mozaïeken. Andere attracties zijn de Chiesa di Santa Fosca en een museum dat gehuisvest is in twee 14e-eeuwse paleizen.

Het eiland kan gemakkelijk bezocht worden met het openbaar vervoer vanuit Venetië en is geliefd om zijn (groen)contrast met de dogestad.

BuranoBurano is een eiland in de Lagune van Venetië. Het heeft veel gekleurde huizen, ieder huis heeft een eigen kleur. De kerk San Martino dateert uit de 16de eeuw en heeft een klokkentoren. Het eiland is bekend om de traditie dat de vrouwen (veelal buiten) kantklossen als de mannen weg zijn om te vissen. Kant uit Burano is mede daardoor een zeer kostbaar en gewild handelsproduct geworden.

Er is een museum met een collectie kant: het Museo del Consorzio Merletti di Burano.

de eilanden

32

07/08excurSEE

ZO

Zondag, alweer de laatste dag van deze excursie. Vandaag is de dag om een poging te wagen al het bezienswaardige te zien wat je nog niet had gezien. Maak gebruik van het bezienswaardigheden gedeelte in deze gids om de meest efficiënte route samen te stellen. Het programma is volledig vrij

tot 3 uur, dan verzamelen we in het hostel en vertrekken we gezamenlijk met de vaporetto naar Venezia Santa Lucia. Hier pakken we de trein weer terug naar Milaan, waar we na een diner op eigen gelegenheid, overstappen op de nachttrein die ons over de alpen terug naar ons lage landje zal voeren.

afscheidtijdstip activiteit09:00 opstaan en spullen inpakken09:30 ontbijt10:00 vertrek naar binnenstad13:00 lunch - op eigen kosten15:00 aankomst in hostel om spullen op te halen15:30 vertrek naar station16:00 aankomst op station16:30 vertrek nationale trein (Venezia Santa Lucia naar Milano Centrale)19:05 aankomst in Milaan; diner op station - eigen kosten21:12 vertrek internationale trein naar Utrecht

MAANDAG 10.11.2008

tijdstip activiteit 11:56 uur aankomst station Utrecht (spoor 5a)13.04 uur aankomst station Delft

33

ZO

aantekeningen

34

07/08excurSEE

BW

Kerken

Basiliek van San Marco (Venetië)

De Basiliek van San Marco (Ba-silica di San Marco) is de kathe-draal en de grootste kerk van Venetië. Hij ligt aan het San Marcoplein, naast het Dogen-paleis (Palazzo Ducale).De hui-dige basiliek is de derde kerk op deze plaats. Hij dateert van rond 1060. De basiliek is gebou-wd om de overblijfselen van de Heilige Marcus, die in 828 door Venetië geroofd waren uit Alex-andrië, een laatste rustplaats te bieden.Het gebouw wordt gezien als een van de mooiste basilieken van Europa en heeft zowel een interessant exterieur en interieur.De gevel van de basiliek is vers-ierd met onder andere een vi-erspan en de Venetiaanse leeuw, symbool van Marcus de evange-list. Het bronzen vierspan op de gevel is een replica van de origi-nele paardengroep, die waarsch-ijnlijk uit de 2e eeuw stamt. Deze paarden zijn uniek omdat andere groepen van triomfkar-paarden uit de oudheid niet be-waard zijn gebleven. Ze zijn als buit van de Vierde kruistocht

uit Constantinopel naar Venetië gebracht. Napoleon heeft de paarden enige tijd op de Arc de Triomphe in Parijs geplaatst. De kerven in de paardengroep zijn met opzet aangebracht om schittering te voorkomen.De basiliek heeft vijf koepels en is rijkelijk versierd en voorzien van bogen en vele torentjes. De hoofdingang heeft beeldhouw-werken uit de 13e eeuw die de maanden van het jaar uitbee-lden. Boven de hoofdingang staan beelden uit de 15e eeuw van San Marco en diverse enge-len. Naast de basiliek staat de Campanile (Venetië).Het interieur is beroemd om zijn mozaïeken in de koepels en om de golvende vloeren van marmer en mozaïek. Het heeft de vorm van een Grieks kruis, en op alle uiteinden, en op het kruispunt zijn koepels aange-bracht; de bekendste koepels zijn de Hemelvaartkoepel uit de 13e eeuw en de Pinksterkoepel uit de 12e eeuw. In het Atrium (vestibule) zijn ook mozïeken uit 13e eeuw in de koepel. Het zijn twaalf episoden uit het Oude Testament in de Genesiskoepel tot afbeeldingen over Jozef en Mozes.Achter de kapel van de Heilige

bezienswaardigheden

35

BW

Clemens is het beroemde van edelstenen voorziene altaarstuk, de Pala d’Oro te zien. Hoewel Na-poleon verschillende edelstenen geroofd heeft uit het altaarstuk is het nog redelijk intact. Het heeft 250 brandschilderwerken op goudfolie in een gouden lijst. Het is in 976 in Byzantium ge-maakt.De iconostasis (een scherm tus-sen het schip en het preekges-toelte) is versierd met marmer-en beelden van Maria en de apostelen. Het is gemaakt door de broers Dallle Masegne in 1394. Er is een baldakijn boven het hoofdaltaar.Er zijn diverse kapellen, zoals de doopkapel (Chiesa des putti wat kerk van de baby’s betekent), de Zenkapel waar kardinaal Zen ligt begraven, de kapel van de Heilige Isidorus is alleen toegan-kelijk voor gebed en de Masco-likapel versierd met afbeeldin-gen van Maria. Verder nog de Mascolikapel, genoemd naar het broederschap Mascoli en de San Pietrokapel.Bij de hoofdingang is ook de trap naar de eerste verdieping, de Loggia dei Cavalli. Dit is het Museum Marciano. Hier zijn onder andere de originele ver-gulde bronzen paarden (Quad-

riga) te zien. Bovendien zijn de mozaïeken hier van dichterbij te bekijken. Ook zijn er verschil-lende schaalmodellen te zien. Hier is ook nog de Pala feriale van Paolo Veneziano uit de 14e eeuw te zien.In de rechterzijbeuk is de Schatkamer (Tresoro) van de San Marco. Hierin zijn andere schatten te zien die meeg-enomen werden als buit van de Vierde kruistocht, met nog een mooie verzameling Byzantijns zilver, goud en glaswerk. Er zijn bokalen, reliekhouders, kelken en twee iconen van de aartsen-gel Michael. Ook is er nog een reliekhouder met de vorm van een basiliek met vijf koepels uit de 11e eeuw. Ook zijn hier ver-schillende relieken te zien met botten van Sint Marcus.

bezienswaardigheden

36

07/08excurSEE

BW

Il Redentore

Il Redentore, voluit Chiesa del Santissimo Redentore (Kerk van de meest Heilige Verlosser), is een kerk op het eiland Giudecca in het stadsdeel Dorsoduro in het zuiden van Venetië.

Il Redentore werd ontworpen door Andrea Palladio in 1575/76 als dankbetuiging voor het spoedige einde van de pestepidemie van 1575-1577. De kerk was gereed in 1592. Het gebouw is gelegen aan het Canale della Giudecca. Tijdens de Festa del Redentore ligt er een ponton in het water waar boten aanleggen die van Zattere naar Giudecca varen om bezoekers bij deze kerk te brengen.De kerk heeft een hoge koepel. Er staan beelden boven de ingang. In de kerk zijn zuilen van de Korinthische orde.

In Il Redentore zijn schilderijen van onder meer Francesco Bassano, Lazzaro Bastiani, Carlo Saraceni, Leandro Bassano, Palma de Jongere, Jacopo Bassano, Francesco Bissolo, Rocco Marconi, Paolo Veronese, Alvise Vivarini en Tintoretto.

San Zaccaria

De kerk van San Zaccaria ligt aan het Campo San Zaccaria in het centrum van Venetië en stamt uit de negende eeuw. De kerk is gewijd aan de

bezienswaardigheden

37

BW

heilige Zacharias, de vader van Johannes de Doper. Tussen 1458 en 1543 werd de kerk officieel herbouwd. Eind 20e eeuw werd de kerk opnieuw gerestaureerd, ditmaal met geld bijeengebracht door de Nederlandse vereniging de Poorters van Venetië.

De San Zaccaria is in vele opzichten een bezienswaardige en waardevolle kerk.Historisch gezien vanwege haar nauwe banden met de staat, hetgeen tot uiting kwam in het jaarlijkse bezoek van de doge en zijn gevolg. Op paaszondag kwamen vanuit de San Marco basiliek de doge, de signoria, binnen- en buitenlandse hoogwaardigheidsbekleders, en vertegenwoodigers van het volk in een plechtige processie naar de kerk, waar zij de vespers bijwoonden. Deze processie werd gehouden ter herinnering aan het feit dat, aan het eind van de 12e eeuw, de nonnen van dit welvarende klooster een groot deel van hun tuin hadden afgestaan aan doge Sebastiano Ziani, zodat het San Marcoplein kon worden vergroot.Tussen de negende eeuw en twaalfde eeuw werden in de San Zaccaria acht doges begraven.

Kunsthistorisch gezien is San Zaccaria een ware schatkamer, met als hoogtepunt het kleurrijke altaarstuk Madonna en Kind met heiligen uit 1505 van Giovanni Bellini.De gevel van de San Zaccaria wordt beschouwd als een van de meest opvallende en typische voorbeelden van de Venetiaanse Renaissancestijl. Deze stijl is een combinatie van de laatgotische en de klassieke renaissancestijl. Bovenop de gevel staat het beeld van de Verlosser, geflankeerd door 4 engelen met passiewerktuigen.“Wie wil zien waar Venetië de eerste adem van de Renaissance voelde, dient de kerk van San Zaccaria te bezichtigen”, aldus Venetië-kenner John Julian Norwich.

bezienswaardigheden

38

07/08excurSEE

BW

Basiliek van Santa Maria della Salute

De basiliek van Santa Maria della Salute is een Venetiaanse kerk die gebouwd werd in de periode 1631–1687 door de architect Baldassare Longhena. De kerk staat langs het Canal Grande in de wijk Dorsoduro en is opgetrokken uit witte kalksteen. Het gebouw is, afgezien van de aanbouw, achthoekig van vorm en in barokstijl gebouwd. Het hele bouwwerk rust op 1 miljoen eikenhouten palen.

De kerk werd destijds gebouwd omdat men dacht dat de pest eindelijk uitgebannen was - na lange tijd is deze echter toch weer uitgebroken in Venetië.Het interieur is uitgevoerd in donkergrijze natuursteen. Op het hoogaltaar staat de beeldengroep De Maagd verdrijft de pest. Verder bevinden er zich schilderijen van Tintoretto, zoals Bruiloft te Kana, en van Titiaan, namelijk Kaïn en Abel, David en Goliath en Het offer van Abraham. Deze Basiliek opent 1 maal per jaar, als de Rio Grande word afgesloten met behulp van boten en de mensen te voet mogen oversteken.

Basilica di Santa Maria Glorioso dei Frari

De Basilica di Santa Maria Glorioso dei Frari is een grote gotische kerk met campanile uit de 15de eeuw aan de Campo dei Frari in het stadsdeel San Polo van Venetië in Italië.In de kerk bevindt zich boven het hoogaltaar het schilderij de de Maria Hemelvaart van Titiaan. Ook vindt men daar het schilderij Madonna di Ca’Pesaro (Madonna met kind, heiligen en de familie Pesaro) uit 1526 beide van Titiaan. In de sacristie is het drieluik Madonna met kind tussen St-Nicolaas, St-Petrus, St-Marcus en St-Benedictus uit

bezienswaardigheden

39

BW

1488 van Giovanni Bellini te zien. Verder bevindt zich een beeld van Johannes de Doper (1554) van Jacopo Sansovino en een houten versie van Donatello in de kerk.Er zijn diverse kapellen zoals de Capella Bernardo met de drieluik Madonna della Salute van Bartolomeo Vivarini uit 1482, Capella di San Giovanni Battista, Capella dei Milanesi, Capella San Marco o Corner.

In de kerk is het driehoekige marmeren graf van de beeldhouwer Antonio Canova en een grafmonument van de kunstschilder Titiaan. Verder zijn er diverse grafmonumenten zoals van Jacopo Marcello, Beato Pacifico, Doge Francesco Foscari, Doge Giovanni Pesaro en Doge Niccolo Tron. Ook bevindt zich in deze kerk het graf van de componist Claudio Monteverdi.

Basilica dei SS. Giovanni e Paolo

Basilica dei SS. Giovanni e Paolo (San Zanipolo) is een kruiskerk in Venetië.De huidige kerk dateert van 1333 dat in 1390 voltooid was

bezienswaardigheden

40

07/08excurSEE

BW

en in 1490 werd ingewijd. In deze kerk liggen 25 van de Dogen van Venetië begraven.In de kerk bevinden zich onder meer:• Monumenten voor diverse Dogen • Enkele kapellen zoals Cappella della Madonna delle Pace, Cappella di San Dominico, Cappella del Crociffisso en Cappella della Maddalena De Nederlandse kardinaal Willem van Enckevoirt was titulair Kardinaal-priester van deze basiliek.

Paleizen

DogenpaleisHet Dogenpaleis (Italiaans: Palazzo Ducale) aan het San Marcoplein in Venetië was het paleis van de doge, de leider van de Republiek Venetië. Het is een van de belangrijkste niet-religieuze bouwwerken in de

gotische stijl.Het paleis dat er nu nog staat is gebouwd tussen 1309 en 1424, maar de fundamenten dateren uit de 9de eeuw. De architect was waarschijnlijk Filippo Calendario. De broers Giovanni en Bartolomeo Buon ontwierpen de zogenaamde Porta della Carta, de grote laat-gotische toegangspoort die uitkijkt op de Piazzetta.Het paleis was de residentie van de doge en huisvestte dan ook de kantoren van enkele politieke instituten van de Republiek Venetië die nu niet meer in gebruik zijn. Gelijkvloers zijn de kantoren van de juristen; het kantoor van de kanselier, de censuur en die van de vlootambtenaren.Op de eerste verdieping bevinden zich:• een vergaderzaal, • de ballotagekamer • de vertrekken van de doge zelf • Porta della Carta, een 15de eeuwse gotische poort is de hoofdingang Op de tweede verdieping liggen de:• Zaal van de Grote Raad (Sala del Maggior Consiglio) met op een muur Het Paradijs van

bezienswaardigheden

41

BW

Tintoretto, waar de buitenlandse ambassadeurs werden ontvangen en de kantoren van enkele staatinstituties (zoals de Raad van de Tien) • Bussola kamer (Sala della Bussola), waar de burgers van Venetië schriftelijke klachten konden indienen • Sala dei Tre Capi (Kamer van de drie hoofden van de Raad van Tien) • Ondervraagkamer van de Staat zijn in het Palazzo Ducale ondergebracht • Sala della Bussola (Kompaskamer) • Martelkamer • Sala dello Scudo met muren met landkaarten en twee wereldbollen • Scala dei Giganti, een trap van Antonio Rizzo is genoemd naar de beelden van Mars en Neptunus uit 1567 • Scala d’Oro, een trap ontworpen door Andrea Sansovino met werk van Alessandro Vittoria op het plafond • Cellen uit de 16de eeuw voor zware criminelen Op de derde verdieping:• Collegiale vertrekken met in de Anticollegio een werk van Bacchus en Ariadne gekroond

door Venus, gemaakt door Tintoretto • Sala del Consiglio del Dieci met plafondschilderingen van Veronese Aan de achterkant van het paleis verbindt de Brug der Zuchten het paleis met de gevangenis.

Ca’ Pesaro

Het Ca’ Pesaro is een paleis in Venetië aan het Canal Grande dat dwars door de stad stroomt.Rond 1600 kocht de familie

bezienswaardigheden

42

07/08excurSEE

BW

Pesaro drie naast elkaar gelegen paleizen in Venetië, die ze in 1628 lieten slopen. Om op die plaats één nieuw plaleis te bouwen. De bouw begon daarom ook meteen. De architect was Baldassare Longhena hij overleed in 1682, toen de eerste verdieping nog niet eens af was. Zijn opvloger was Antonio Gaspari die het gebouw in 1710 voltooide. Sommige mensen vonden het gebouw al tijdens de bouw veel te opvallend.In dit paleis is sinds 1902 het Museo d’Arte Moderna gevestigd. Met onder andere werken van Joan Miró, Wassily Kandinsky, Gustav Klimt (Judith II), Vedova en Calder. In hetzelfde gebouw is ook het Museo Orientalte en er bevind zich een grote collectie Japanse kunst van rond de 18e eeuw.

Ca’ d’Oro

Het Ca’ d’Oro (ook wel ‘gouden huis’ genoemd), staat in Venetië aan het Canal Grande.Het paleis werd in opdracht van Mario Contarini in 1424-1434 gebouwd in gothische stijl, die in die tijd in Venetië nog zeer populair was. Het heeft een rijkelijk versierd interieur met uitzicht vanuit de loggia’s (balkons) op het Canal Grande. Op de eerste en tweede verdieping bevindt zich het museum Galleria Franchetti, met een imposante verzameling schilderijen zoals de Sint Sebastiaan van Andrea Mantegna. In 1840 schonk een Russische prins het paleis aan de ballerina Maria Taglioni die allerlei veranderingen aanbracht. Deze vernieuwingen werden door Giorgio Franchetti, de laatste private eigenaar van het paleis, weer grotendeels ongedaan gemaakt. Franchetti liet het paleis na zijn dood in 1922 na aan de Italiaanse staat. Sinds 1927 is het een museum.

bezienswaardigheden

43

BW

Pleinen

San Marcoplein

Het Piazza San Marco (San Marcoplein) is het bekendste, centrale plein in de Italiaanse stad Venetië.Aan het plein bevinden zich de ingang van het Dogenpaleis en de San Marco, de kathedraal van Venetië. Op het plein bevindt zich ook de Biblioteca Marciana en de Campanile. Verder staat er de Torre dell’Orologio.Rondom het plein is een galerij met winkels en horecagelegenheden, waaronder het Café Florian. Op het San Marcoplein zijn diverse (dure) terrassen. Op het plein zijn zeer veel duiven die een decor vormen voor de vele toeristen.Er zijn hier ook het Museo Civico Correr en het Archeologisch Museum gevestigd.Het komt regelmatig voor dat het hele plein bij hoog water onderloopt.

Musea

Gallerie dell’Accademia

De Gallerie dell’Accademia Venetië is een bekend museum in gelegen naast de brug de Ponte dell’Accademia in de wijk Dorsoduro in Venetië.De collectie van het museum bevat vele zalen met Venetiaanse kunst uit diverse periodes zoals Byzantijnse kunst, Vroege Renaissance, Hoog-Renaissance en de Barok.Enkele werken zijn:• Kroning van de maagd Maria • Madonna met heiligen, Pietà, Madonna met kind van Giovanni Bellini

bezienswaardigheden

44

07/08excurSEE

BW

• Het onweer van Giorgione • De verkrachting van Europa van Francesco Zuccarelli • Portret van een edelman van Lorenzo Lotto Verder zijn er de schilderijen van de Verhalen van het kruis en de Cyclus van de Heilige Ursula, gemaakt door diverse kunstenaars.Ook zijn er werken van o.a. Gentile Bellini, Sebastiano Ricci, Tintoretto, Titiaan, Veronese en Vasari.

Guggenheim Museum

Het Guggenheim Museum in Venetië, officieel de Peggy Guggenheim Collection genoemd, is een museum voor moderne kunst in Italië. Het is ondergebracht in het Palazzo Vernier dei Leoni dichtbij het Canal Grande in de wijk Dorsoduro. Het is in Italië een van de belangrijkste musea voor de Europese en Amerikaanse moderne kunst uit het begin van de 20e eeuw.Peggy Guggenheim was een welgestelde Amerikaanse dame die in Parijs vele kunstenaars leerde kennen en die de kunstenaars financieel

ondersteunde waarvan zij ook kunstwerken verzamelde. Ze was tussen 1942 en 1946 getrouwd met de Frans-Duitse kunstschilder Max Ernst. Peggy Guggenheim woonde in het Palazzo Vernier dei Leoni tot haar overlijden in 1979. Het Palazzo werd na haar dood (in Padua) voor het publiek opengesteld als museum. De laatste jaren van haar leven had zij zich al minder gericht op verzamelen en meer op het tentoonstellen van haar bezit.Het Guggenheim Museum in Venetië is één van de vijf Guggenheim musea die er in 2007 zijn. Het Palazzo bestaat uit elf ruimtes, waarin de kunstwerken worden gepresenteerd, alsmede een buitentuin met beelden.De collectie bestaat uit werken van onder anderen Pablo Picasso (The Poet, On the Beach), George Braque, Marcel Duchamp (Sad Young Man on a Train), Léger, Constantin Brancusi (Maiastra, Bird in Space), Gino Severini, Balla, Robert Delaunay, Frantisek Kupka, Francis Picabia (Very Rare Picture on the Earth), Piet Mondriaan, Theo van Doesburg, Kandinsky (Landscape with Red Spots No.2), Jean Arp, Joan Miró (Seated Woman II), Alberto

bezienswaardigheden

45

BW

Giacometti (Woman Walking), Paul Klee (Magic Garden), Max Ernst, René Magritte (Empire of Light), Salvador Dalí, Jackson Pollock (Moon Woman, Alchemy), Mark Rothko, Alexander Calder, Henry Moore, en Marino Marini.

Bruggen

Brug der Zuchten

De Brug der Zuchten is een brug in de Italiaanse stad Venetië.De brug is een verbinding tussen

het Dogenpaleis (Palazzo Ducale) en de gevangenis. Vroeger moesten de veroordeelden over deze brug heen lopen alvorens ze in de kille en vochtige kerkers werden opgesloten. Via de raampjes van de brug zagen de gevangenen dan voor de laatste keer het daglicht. De naam Brug der zuchten (Ponte dei Sospiri) refereert aan hun zucht op weg naar hun bestemming.In de gevangenis waren ooit Casanova en Galileo Galilei opgesloten.

Rialtobrug

De Rialtobrug (Italiaans: Ponte di Rialto) is een brug in de stad Venetië over het Canal Grande, de levensader van Venetië. Het is de oudste en bekendste van de drie bruggen over het Canal Grande.

bezienswaardigheden

46

07/08excurSEE

BW

Voor de huidige brug, voltooid in 1591, waren er meerdere bruggen die op deze plaats het Canal Grande overspanden. De eerste brug, een vlotbrug, werd gebouwd in 1181 door Niccolò Barattieri.Deze vlotbrug werd rond 1250 vervangen door een houten brug op dezelfde plaats. Deze bestond uit twee omhooglopende hellingen met in het midden een ophaalbrug zodat ook de grotere schepen er onderdoor konden. De houten brug stortte meerdere keren in, bijvoorbeeld in 1444 onder het gewicht van de mensenmassa die was komen kijken naar een optocht van boten.Hierdoor werd in 1503 voor de eerste keer besloten om de mogelijkheid van een stenen brug te onderzoeken. In de daaropvolgende decennia werden er meerdere voorstellen gedaan, tot in 1551 het stadsbestuur om een ontwerp voor de vernieuwing van de brug vroeg. Meerdere beroemde architecten, waaronder Andrea Palladio, dienden ontwerpen in. De meeste van deze ontwerpen waren op klassieke leest geschoeid en gingen uit van een overspanning door meerdere

bogen. Deze aanpak werd echter niet geschikt gevonden voor de situatie ter plaatse, omdat meerdere bogen het verkeer in het drukbevaren kanaal zouden hinderen.De huidige brug, ontworpen door Antonio da Ponte, overspant het Canal Grande in één boog. Het ontwerp lijkt veel op de oude houten brug, met twee hellingen verbonden door een centrale overspanning. Links en rechts van de open oversteek bevinden zich stalletjes. Het is ook mogelijk om achter de winkeltjes langs te lopen en naar het water te kijken, wat op het middenpad niet mogelijk is.

Ponte dell’Accademia

De Ponte dell’Accademia is een van de drie bruggen over het Canal Grande in Venetië.De brug is geopend op 20

bezienswaardigheden

47

BW

november 1854. Het verbindt het stadsdeel San Marco met Dorsoduro.Naast de brug ligt het museum de Gallerie dell’Accademia (Venetië).

Ponte Degli Scalzi

Ponte degli Scalzi is een van de drie bruggen over het Canal Grande in Venetië in Italië. Het verbindt het stadsdeel Cannaregio met Santa Croce.

CalatravabrugDe 94 meter lange stalen en glazen constructie ligt vlakbij de ingang van de Canal Grande. De brug verbindt het station met het Piazzale Roma.

De opdracht werd in 1999 al gegeven aan de Spaanse architect, Calatrava, maar door politieke controverses is de bouw jaren vertraagd. Het moderne bouwwerk zou het historische stadsbeeld van de lagunestad aantasten en ontoegankelijk zijn voor gehandicapten. Verder bestond de vrees dat de 250 ton wegende brug de kwetsbare kades van de Canal Grande zou beschadigen.De nog naamloze brug heeft tien miljoen euro gekost en vormt de vierde overbrugging over de Canal Grande.

bezienswaardigheden

48

07/08excurSEE

BW

Overige bezienswaardig-heden

Campanile

De Campanile van Venetië is een 98,5 meter hoge Campanile (klokkentoren) op het San Marcoplein in Venetië. De toren bestaat uit een stevige kolom van baksteen, een klokkenkamer met vijf klokken, een observatorium en een pyramidevormige spits waarop zich een engelvormige windvaan bevindt.De vergulde windwijzer bovenop de toren is een uitbeelding van de aartsengel Gabriël. Voor de toren bevindt zich de marmeren hal Logetta. Er staan bronzen beelden van Minerva, Apollo, Mercurius en Pax en er is een bronzen deur.De eerste toren werd gereedgesteld in 1173 en deed dienst als vuurtoren voor de schippers van de lagunestad. Met de bouw ervan was men in negende eeuw begonnen. In de zestiende eeuw heeft de toren zijn huidige hoogte gekregen. De Campanile heeft een spiraalvormige opwaartse gang, die tot de top leidt. Zo konden hoogwaardigheidsbekleders te paard tot helemaal bovenin de

toren rijden.

In 1902 stortte de klokkentoren in toen men geprobeerd had een moderne lift in het gebouw aan te brengen en de stabiliserende hulpconstructie verwijderde. Ook de logetta werd daarbij platgelegd. Er waren geen menselijke slachtoffers. De toren werd daarna in de oorspronkelijke stijl herbouwd en gereedgesteld in 1912. Ook de logetta werd herbouwd.Het is mogelijk de toren te beklimmen en te genieten van het uitzicht over Venetië. Vanaf de klokkentoren heeft men een prachtig zicht op de vijf koepels van de basiliek van San Marco en de rest van de stad.

bezienswaardigheden

49

BW

Torre dell’Orologio

De Torre dell’Orologio is een toren met een klok op het San Marcoplein in Venetië in Italië.De toren is ontworpen door Mauro Codussi en is gebouwd tussen 1496 en 1499. Naast de klok staan twee bronzen beelden en eronder een beeld van een leeuw (het symbool van Venetië).De “Mori”, de twee mechanische bronzen klokkenluiders, slaan al vijfhonderd jaar de uren. In de week van de Hemelvaart komt er op elk heel uur een engel met een bazuin uit een deurtje een groet brengen aan het beeld van Maria op de klokkentoren, en op Hemelvaartsdag verschijnen de drie koningen.De Torre dell’Orologio heeft een blauwe wijzerplaat met Romeinse cijfers met eromheen de tekens van de dierenriem en de fasen van de maan.

Canal Grande

Het Canal Grande (Grote Kanaal) is het belangrijkste en grootste kanaal in Venetië in Italië. Het is tussen de 30 en 70 meter breed en circa 5 meter diep.Langs het Canal Grande liggen vele paleizen, enkele bekende zijn het Ca’ Dario, Palazzo Vendramin-Calergi, Palazzo dei Camerlenghi, Ca’ Pesaro, Ca’ d’Oro, Ca’ Rezzonico en het Palazzo Vernier dei Leoni met het Guggenheim museum.Ook liggen diverse kerken langs het kanaal, waaronder de Basiliek van Santa Maria della Salute.Er zijn vier bruggen over het Canal Grande:• Rialtobrug, bekendste en oudste • Ponte dell’Accademia • Ponte Degli Scalzi • Calatravabrug Zowel gondels als openbaar vervoer per boot (Vaporetto) gaan veelvuldig door het Canal Grande. De Gondola-Thaghetto is een gondel-veer dat het Canal Grande oversteekt.

bezienswaardigheden

50

07/08excurSEE

BW

Scuola Grande di San Rocco

Scuola Grande di San Rocco is een school naast de kerk San Rocco .De Scuola is in 1478 gesticht ter ere van de Heilige Rochus (San Rocco) toen er pest heerste in Venetië. Bouwmeester waren Bartolemeo Bon, Sante Lombardo en Antonio delli Abbondi.Vooral bekend zijn de muur- en plafondschilderingen van de kunstschilder Tintoretto.• Begane grond met de Annunciatie • Sala Grande (kapittelzaal) op de bovenverdieping met o.a. drie grote schilderijen van Tintoretto Mozes slaat water uit de rots, Het wonder van de bronzen slang en Het verzamelen van manna • Sala dell’Albergo met de Kruisiging (1565)

Ghetto - stadswijk

Het Ghetto van Venetië is de Joodse wijk in het noordelijke stadsdeel Cannaregio. Ten tijde van de Venetiaanse Repuliek, die heeft bestaan van de 9e tot het eind van de 18e eeuw, was vastgelegd dat Joden in die wijk mochten wonen. Het Venetiaanse Ghetto gaf zijn naam aan andere getto’s in de wereld.Vanaf de 14e eeuw stonden de Venetianen aanmerkelijk toleranter tegenover de Joden dan in de omringende landen het geval was, hoewel het antisemitisme er geenszins onbekend was, zoals Shylock ondervond in Shakespeare’s tragikomedie The Merchant of Venice uit circa 1597. Terwijl zij elders werden vervolgd, bouwden velen in Venetië een bestaan op als geldschieter, lommerd, kleermaker of zelfs dokter. In 1509 kwam er echter een grote toestroom van Sefardische Joden op gang, die uit Spanje werden verjaagd. In 1516 werd daarom bij wet bepaald dat Joden zich in Ghetto moesten vestigen. De buurt wordt omringd door water en is door slechts twee bruggen verbonden met de rest van

bezienswaardigheden

51

BW

de stad. Daar werden hekken opgetrokken en die gingen voortaan ‘s nachts dicht.De wijk bestaat zelf uit drie delen, die worden aangeduid als oud, nieuw en nieuwst. De namen zijn echter enigszins verwarrend: het Gheto Novo is het oudste ghetto. In 1541 werd het Gheto Vechio toegevoegd en in 1633 het Ghetto Nuovissimo. De naam is afgeleid van het campo gheto, een gebied dat in de 14e en 15e eeuw werd gebruikt door ijzersmederijen voor het laten afkoelen van hun slakken, gheta in het Venetiaans, ghetta in het Italiaans, van glittu(m), glittus in het Latijn.De bevolkingsdichtheid was een permanent probleem, er woonden op een gegeven moment 5000 mensen op een gebied van 2 hectare. Het ghetto is het enige deel van de stad waar huizen van zes of meer verdiepingen hoog zijn gebouwd.Napoleon veroverde de stad in 1797 en liet de hekken neerhalen. Venetiaanse Joden kregen echter pas volwaardig burgerschap in 1818. Gedurende de rest van de 19e eeuw daalde het inwonersaantal van Ghetto scherp en vervielen vele

gebouwen tot een slechte staat.Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden er vanaf 1943 circa tweehonderd Joden uit Venetië en het ghetto gedeporteerd. Acht keerden er na de oorlog terug.Tegenwoordig wonen er nog circa dertig Joden in de wijk, en diverse anderen. Er zijn vijf synagoges, waarvan er twee nog een religieuze functie vervullen, de andere drie doen dienst als museum. De oudste is de Scuola Grande Tedesca uit 1528. De Scola Levantina heeft een barokke gevel. Tevens zijn er een jesjiva school en een kosjer restaurant in de wijk gevestigd.De zes traditionele sestieri of stadsdelen van Venetië zijn: Cannaregio, Castello, Dorsoduro, San Marco, San Polo en Santa Croce. Castello is het grootst maar Cannaregio heeft met 20.000 inwoners wel de grootste bevolking.

bezienswaardigheden

52

07/08excurSEE

BW

Riva degli Schiavoni

Riva degli Schiavoni is een straat in Venetië.Het ligt niet ver van het San Marcoplein en is een kade genoemd naar de handelaren uit Dalmatië (Schiavonia) langs het Canale di San Marco.Hier komen ook veel boten aan vanaf de eilanden. Ook zijn er de haltes San Zaccaria en Arsenale van de Vaporetto en de vertrekpunten van de gondels.

Rialtomarkt

Een drukke markt. Gelegen in het verlengde van de Rialtobrug. Eeuwen lang de plek waar dure stoffen en zilver en goud verhandeld werden. Tegenwoordig de plek waar Venetianen hun dagelijkse boodschappen halen, zoals

groenten, fruit, vlees en vis. Het is een leuke plek om te bezoeken. Aan de andere kant: voor je rust moet je er niet naartoe gaan. Het is altijd druk op de Rialtomarkt.

Musea (modern)

RENEWAL OF QUERINI STAMPALIA FOUNDATION - MARIO BOTTA

Situated in the redesigned public areas on the ground floor of Palazzo Querini Stam-palia Mario Botta set up the bookshop of the Foundation and a cafeteria. The book-shop offers first publications on collections and exhibitions of Querini Stampalia. You may also find a careful selection of books on contemporary, design and photography. Qcoffee, the cafeteria, opens onto a garden,

bezienswaardigheden

53

BW

designed by Carlo Scarpa in the late fifties. The cafeteria offers each day its catering services to those attending the Library, visit the Museum, participat-ing in various activities of the Foundation or simply want to enjoy a break in an uncom-mon area. One quick snack or a working lunch, a cocktail or dinner thus becomes the occa-sion for a special experience, a journey between architecture and contemporary tastes.

QUERINI STAMPALIA FOUN-DATION - CARLO SCARPA

The Foundation Querini Stam-palia was founded in 1869 by the will of John Conte, the last descendant of the family of Venetian patrician Querini Stampalia. It is the only exam-ple where, of an ancient family, they preserved heritage, home, library, archives, collections of art, furniture and furnishings. The sixteenth century palace, located between Rialto and San Marco, houses a library, civic center and historical museum. The ground floor and gar-den were redesigned by Carlo Scarpa in the early 60s. Re-cently Mario Botta has designed the new access, bookshop and cafeteria (See also on MIMOA). The Foundation organizes exhi-bitions, conferences, meetings, seminars and collaborations with organizations and compa-nies, some of which are associ-ated with the Circle Queriniano - The members of the Circle support actively the life of the Foundation by participating in the development and growth of its activities and its archival col-lections literature and art).

bezienswaardigheden

54

07/08excurSEE

BW

QUERINI STAMPALIA BRIDGE - CARLO SCARPA

The museum Querini Stampalia is a historical sixteenth century building, formerly inhabited by a patriarch of Venice and embellished by stucco and frescoes. The museum on the second floor, preserves one of the richest art collections of the lagoon city with over four hundred paintings from the nineteenth century. In 1961 Carlo Scarpa was commissioned to do the restoration of the ground-floor and and garden at the rear of the building that was in a state of extreme neglect and degradation. He rearranged the garden for use as an gallery and exhibition space, as the ground

floor was frequently unusable due to the overflow of seawater at high tide. The bridge forms a new access to the museum. The project was built over ten years , under the direction of Joseph Mazzariol, friend and supporter of the Venetian master. The project incorporates the inevitable water overflow as a fundamental design element in a very ingenious way.

PALAZZO FONDAZIONE MASIERI - CARLO SCARPA

In 1968 Carlo Scarpa was asked to make a project for the Masieri Foundation. It was not until 1973 that the project was approved by the City Council and it forced

bezienswaardigheden

55

BW

him to keep the original façade and exterior of the palace facing the Grand Canal. The façade is in fact detached from the floors, through spacial cuts. The interior was completely renovated and new materials as concrete and steel were introduced. After Scarpa’s death, which occurred in 1979, the work was completed by some collaborators. The Palace was finally inaugurated in 1983.

TORRE MASSIMILIANA CULTURAL CENTRE - C S ASSOCIATI

This project is located on the biggest island of the Venice lagoon, Saint Erasmus. The design of the museum and the cultural centre into the Torre Massimiliana complex is part of a bigger plan for restoring the entire island facilities. The tower used to be a military structure for controlling the entrance to the lagoon and had been abandoned for decades. The project aims to reconstruct the complex system defined by the Massimiliano Tower, its embankments, the docks, the beach and the farmlands insinuated between these elements, with the following objectives: preservation of the monument as a testimonial of a unique military defence construction; and the construction of a system of infrastructures that today guarantees the functionality of these spaces assigning specific but complementary roles to all new constructions (text from Lma and website C+S Associati).

bezienswaardigheden

56

07/08excurSEE

BW

GALLERIE DELL’ACCADEMIA RENOVATION - CARLO SCARPA

The Gallerie dell’Accademia is the museum gallery of pre-1800s art in Venice. Between 1945 and 1959, Carlo Scarpa has worked on restoring the building and setting the new exhibition area. His intervention is delicate and consists essentially of small elements such as new stairs, new holding panels for the paintings and new standing panels to guide the visitors.

PALAZZO GRASSI RENOVATION - TADAO ANDO

Palazzo Grassi was restored in 1983 by Gae Aulenti in order to hold art and historical exhibitions for the Agnelli family. In 2005, the building was bought by François Pinault who called upon Tadao Ando to renovate the setting in order to display his modern and contemporary art collection. Ando’s intervention is delicate

bezienswaardigheden

57

BW

and done mostly with light, white marble stucco and grey linoleum. The whole is conceived to set a soft tone around the rich original decoration of the building elements.

Housing

G1-G2 RESIDENTIAL BUILDING IN LA GIUDECCA - CINO ZUCCHI

The twin building bodies overlook a common garden bordered by a high brick wall on the canal. A gap between the two bodies donates to the public Campo a long view toward the garden and the Laguna. The outer brick fronts are rythmed by the high notches of the stairs, while toward the garden high steel and wood towers unify the private balconies, recalling the wooden fishermen’s barracks and the high cranes which mark this side of the Giudecca island. This project is part of a larger urban plan on the island La Giudecca by Cino Zucchi Architects. (also published on MIMOA)

bezienswaardigheden

58

07/08excurSEE

BW

E1 - RESIDENTIAL BUILDING IN LA GIUDECCA - CINO ZUCCHI

The E1 building flanks the new piazza ant the new canal ditched in the south-east quadrant of the area. The front toward the piazza, resting on a long public portico, consists of a screen of stone slabs of different colours and textures topped by a prominent corniche which frames the view toward the Laguna. The simpler water side is pierced on the ground floor by portals which increase its visual permeability. This project is part of a larger urban plan on the island La Giudecca by Cino Zucchi Architects. (also published on MIMOA)

A2-A3 REFURBISHED INDUSTRIAL BUILDING - CINO ZUCCHI

The A2-A3 building is a simple existing industrial building. Small alterations in its profile try to give architectural dignity to its new role as a backdrop of the newly designed square. The loggias excavated in the topmost floor underline the screen-like character of the south façade, whose new public function is reinforced by a new copper-clad canopy. This project is part of a larger urban plan on the island La Giudecca by Cino Zucchi Architects. (also published on MIMOA)

bezienswaardigheden

59

BW

B - RESIDENTIAL BUILDING IN LA GIUDECCA - CINO ZUCCHI

The B building constitutes the integral reconstruction of a small existing body overlooking the canal. The new thin brick slab follows the profile of the pre-existing building through a deflection in plan and height. Large double-height loggias overlook the green campiello. This project is part of a larger urban plan on the island La Giudecca by Cino Zucchi Architects. (also published on MIMOA)

D - RESIDENTIAL BUILDING IN LA GIUDECCA - CINO ZUCCHI

The new residential construction stands in the place of an existing building at the junction between two canals, preserving its smokestack as a document of the industrial past. Its cubical mass is excavated on the South side by a trapeze white-stuccoed court, an intimate space which leads to the only vertical distribution. If the materials and techniques used are very traditional, subtle alterations in their detailing reveal the impossibility of an historicist replica. The traditional white Istria stone corniche which borders the windows of the minor Venetian historical architecture is transfigured into a “graphic” motif, working on the different depths of the windows given by the different obscuring devices. This project is part of a larger urban plan on the island La Giudecca by Cino Zucchi Architects. (also published on MIMOA)

bezienswaardigheden

60

07/08excurSEE

BW

LA GIUDECCA - CINO ZUCCHI

La Giudecca represents the largest individual island in Venice. It is actually made up of eight small islands that are interconnected by a number of bridges. In 1995 the City Council has initiated the Giudecca Project.The urban layout of the project recognizes the presence of two heterogeneous scales: dense fabric on the North side of the island versus more sparse industrial precincts overlooking the lagoon towards the South. The project acts a sort of “microsurgery” in the former industrial area, including both radical transformations by refurbishment or new construction as well as slight modifications of the existing buildings and open spaces. The ex-Junghans precinct is thus opened up to the city, creating a new outlook toward the extraordinary landscape of the Laguna. New paths are opened in the gaps between the industrial buildings, a new canal is excavated, and a new urban square bordered by the existing school garden generates a long and interesting view toward the

South.

Hotels

HOTEL PALAZZO BARBARIGO SUL CANAL GRANDE - ALVIN GRASSI HOTELPHILOSOPHY CREATIVE OFFICE

Built in the 16th century, the Palazzo’s unique design features have been adapted to the needs of travellers seeking luxury and

bezienswaardigheden

61

BW

calm, as well as a bit of the high drama that Venice specializes in. Pulling up in a motorboat or gondola, for instance, is no problem: the hotel has its own private landing stage. All the art deco inspired rooms in this hotel - one of four Hotelphilosophy members represented by Design Hotels ™ - feature unique layouts, as necessitated by quirks in the ancient building’s structure. The deluxe junior suites look out on the Canal, providing an unforgettable first view of the day, while the classic and luxury rooms have a side view on Rio San Polo. On the first floor the bar is done up in Art Deco style to celebrate Venice’s Golden Twenties, and faces the Canal. After an easy day at La Fenice, Palazzo Grassi and the Guggenheim, all within a stone’s throw, the Palazzo offers a gorgeous, sophisticated, yet simple welcome.

Education

IUAV’S MAIN GATE - TOLENTINI - CARLO SCARPA

The Tolentini premises are located near Piazzale Roma and was designed by Vincenzo Scamozzi in the sixteenth century and restored by Daniele Calabi in the early 1960’s. The convent is recognised for its particular architectural components: cloister with columned porch, a first floor with cells on three sides, and a meeting hall at the margin of the cloister. The second floor contains larger open spaces and a rare example of a 15th century walkway perhaps designed by Scamozzi. The convent was closed by Napoleon in 1810 and has since been used for various purposes. In 1958 the State Property Office made the building complex available to the IUAV and initiated certain works which were led by civil engineers. The restoration work on the complex’s interior took place between 1960 and 1965 under the direction of architects Daniele Calabi and Guido Bacci. In 1985 the entrance way, acquired by gratuitous transfer in 1979, was transformed

bezienswaardigheden

62

07/08excurSEE

BW

according to the project by Carlo Scarpa.

ENTRANCE FACULTY OF LETTERS AND PHILOSOPHY - CARLO SCARPA

The entrance to the faculty of philosophy in Venice was designed between 1976 and 1978 by Venice born architect Carlo Scarpa. It was completed posthumously. Scarpa died on the 28th of November 1978, in Sendai in the north of Japan, following an accidental fall from a staircase. So ended the creative life of one of the Masters of 20th century architecture. His architecture is deeply sensitive to the changes of time, from seasons to history, rooted in a

sensuous material imagination and has been widely praised from Tadao Ando to Mario Botta. He was Botta’s thesis adviser along with Giuseppe Mazzariol -- the latter was the Director of the Fondazione Querini Stampalia when Scarpa completed his renovation and garden for that institution. (also published on MIMOA).

FACULTY OF ECONOMICS LIBRARY OF CA’ FOSCARI UNIVERSITY - ROMEO BALLARDINI AND VITTORIO SPIGAI

The Faculty of Economics Library of Ca’ Foscari University in Venice is one of the new buildings in the project area and

bezienswaardigheden

63

BW

is located between Calle della Biscotela and Calle della Cereria. Characteristic of the library is the contraposition between inside and outside surfaces: the building is featured by a linear volume and by a solid structure made of bricks and Istria stone or Euganea trachyte. The inner space is designed as an independent structure made of steel works, glass and advanced technologies.

DEPARTMENTAL OFFICES OF CA’ FOSCARI UNIVERSITY - ROMEO BALLARDINI AND VITTORIO SPIGAI

The Departmental Offices of Business Administration and Statistics of Ca’ Foscari University were built in 2004 and are located in front of the lagoon near the railway, creating a new skyline for the north-west

profile of the city of Venice. The buildings are made of compact mansory walls and Istria stone to give a sense of austerity and solidity. The inner spaces are distingushed by an articulated and lightweight metallic frame that plays two roles: it is both the framework of the renewed complex, and a sort of conceptual grid leading the project of the whole area by linking together, in a homogeneous and harmonic design, all the different historic and modern buildings that form the the campus.

bezienswaardigheden

64

07/08excurSEE

BW

FORMER SLAUGHTERHOUSE OF SAN GIOBBE - ROMEO BALLARDINI AND VITTORIO SPIGAI

This project entailed the complete preservation of the nineteenth-century slaughterhouse of San Giobbe, with a sequence of building interventions to reintegrate the whole area with its old buildings and its ancient streets, traces and layouts, all of which have important historic value. The structure of the nineteenth-century warehouse was safeguarded and all the new parts inside the buildings were designed to have a light metallic structure, different from the compact walls of the ancient buildings. Therefore they are distinct from the older ones and clearly legible as new modern internal structures.

FACULTY OF ECONOMICS CAMPUS OF CA’ FOSCARI UNIVERSITY - ROMEO BALLARDINI AND VITTORIO SPIGAI

The project presented here is one of the bigger urban projects under construction on insular Venice. It is located in San Giobbe (the entrance of the insular and historical city, in the popular suburb of Cannareggio, located east of S. Lucia station), the place where it once was planned to build a big hospital designed by Le Corbusier, an operation that would have entailed the demolition of the whole nineteenth-century slaughterhouse complex. In this context originated the general plan for the new campus of the Faculty of Economics by the Ballardini-Spigai group that propound the renewing of the whole area and industrial buildings.

bezienswaardigheden

65

BW

Commercial

OLIVETTI SHOWROOM - CARLO SCARPA

The “first Italian typewriter factory” was founded by Camillo Olivetti on 29 October 1908. It had 20 employees and a 500 sqm. production workshop with a weekly output of about 20 machines. Over the years Olivetti has undergone a series of transformations. It moved from mechanics to electronics, from office products to computers, IT systems and services and telecommunications and has always distinguished itself in its ability to combine dedication to technological innovation with a strong commitment to culture and art as well as product quality and design. In addition to factories and office buildings, the company’s architectural achievements also include a number of Olivetti shops: on New York’s Fifth Avenue (1954), designed by Belgiojoso, Peressuti and Rogers;; in Paris (1960), on Faubourg St. Honoré, designed by Franco Albini; in Buenos Aires (1968) designed by Gae Aulenti and here in Venice (1959) created by Venice born designer

Carlo Scarpa.

QUERINI STAMPALIA BOOKSHOP & CAFÉ - MARIO BOTTA

Situated in the redesigned public areas on the ground floor of Palazzo Querini Stampalia Mario Botta set up the bookshop of the Foundation and a cafeteria. The bookshop offers first publications on collections and exhibitions of Querini Stampalia. You may also find a careful selection of books on contemporary, design and photography. Qcoffee, the cafeteria, opens onto a garden, designed by Carlo Scarpa in the late fifties. The cafeteria offers each day its catering services to those attending the Library,

bezienswaardigheden

66

07/08excurSEE

BW

visit the Museum, participating in various activities of the Foundation or simply want to enjoy a break in an uncommon area. One quick snack or a working lunch, a cocktail or dinner thus becomes the occasion for a special experience, a journey between architecture and contemporary tastes.

RISTORANTE LINEADOMBRA - MARCO BOLLA

In one of the most scenic spots of Venice, behind the church of the Salute, just across the Grand Canal from St. Marks Square, Lineadombra presents traditional Venetian cuisine fused with creativity and innovation. Simple elegant design, with the warmth

of wood mingled with white and steel, in an atmosphere that is sleek yet familiar. A large floating outdoor terrace, overlooking the Giudecca Canal, offering spectacular views on the most romantic city in the world, awaits you for lunch or dinner in one of the most romantic and intimate areas of Venice. The reflecting light of the Redentore church and the magical atmosphere of the Venetian lagoon make Lineadombra truly unique.

AVOGARIA LOCANDA AND RESTAURANT - FRANCESCO PUGLIESE

Two brothers from Puglia, architect Francesco Pugliese and his sister, chef Antonella, decided to join their passions

bezienswaardigheden

67

BW

and talents to give life to Avogaria. Architecture and cuisine, two seemingly separate disciplines, merge and help each other attain new heights in the refined simplicity of the Avogaria Locanda. Avogaria Locanda & Restaurant invites you to taste the delicacies of its cuisine and the excitement of its wine cellar, and to enjoy moments of relaxation and wellbeing in the intimate and elegant architectural space of its rooms, which show the exceptional care given to design and music selection. In an instant from this design B&B, you will find yourself in the middle of this classic Venetian gathering place. This elegant design Hotel is located on Calle dell’Avogaria in Dorsoduro. Avogaria Restaurant opened in September 2002, the Locanda in December 2007.

Pavilion

A GATHERING SPACE - GARETH HOSKINS ARCHITECTS

In May 2008, Gareth Hoskins Architects won an anonymous competition to design ‘A Gathering Space’, Scotland’s first ever stand-alone pavilion at the Venice Architecture Biennale 2008. The practice saw off competition from over 50 Scottish practices to win the project which was backed by the Scottish Government and the Lighthouse, Scotland’s Centre for Architecture, Design and the City. The 7m high structure consists of a partially cantilevered set of steps that is constructed entirely from locally sourced Scottish larch. The form of the structure creates an enclosed area underneath that can hold up to 100 people, and the steps become a gathering space for up to 200 people. During the Biennale ‘A Gathering Space’ was situated in a major piazza outside the train station overlooking the Grand Canal, and was used for seminars, organised events and informal gatherings.

bezienswaardigheden

68

07/08excurSEE

BW

Cemetery

SAN MICHELE CEMETERY EXTENSION - DAVID CHIPPERFIELD ARCHITECTS

Venice’s principal cemetery San Michele is located on an island between Venice and Murano. The design redefines some of it’s original physical qualities. In the 1st phase the current burial grounds are complemented by the construction of a series of new courtyards and a chapel. The first courtyard is a prototype and opened to the public in September 2007. It’s called “the courtyard of the four Evangelists”: basalt-clad walls and pavements with inlaid text from the four Evangelists’

gospels and a black exposed concrete colonnade. The second phase is the construction of a new island, parallel to the existing cemetery but separated by a canal. It will feature tomb buildings, conceived as simple sculpted blocks, together with a series of gardens at water level. Unlike the remainder of San Michele, which is higher above the water line and surrounded by a wall, this new island seeks to create a more open, accessible monument providing a greater sense of place and context within the lagoon.

bezienswaardigheden

69

BW

Biennale pavilions

FINNISH PAVILION - ALVAR AALTO

In 1955 Maire Gullichsen of the Contemporary Art Association of Helsinki charges Alvar Aalto with the design of a temporary pavilion for Finland, while waiting for a Nordic Countries Pavilion. The concept behind the project, as Aalto once said, is something in between a Sámi tent, the transportable Altar of private Swejk and the Chapel Pazzi. In 1956 the building is ready to be shipped in pieces from Helsinki. The blue and white wooden structure, that was supposed to be temporary, has become over time an icon of the Biennale pavilions.

VENEZUELAN PAVILION - CARLO SCARPA

In 1953 Graziano Gasparini, Venezuelan commissioner for the Biennale, asked Carlo Scarpa to design a pavilion for Venezuela. In January 1954, the pavilion design is approved and the structure is roughly completed by October, while the XXVII Biennale is finishing. Only by 1956 the pavilion finishings are completed. It is conceived as three volumes sliding against each other. The form is simple and realized in rough concrete.

bezienswaardigheden

70

07/08excurSEE

BW

BRAZILIAN PAVILION - AMERIGO MARCHESIN

The first design for the Brazilian pavilion was conceived in 1959 by Enrique E. Mindlin, Giancarlo Palanti and Walmyr L. Amaral. The idea was to build a new bridge between the two areas of the Biennale gardens and merge it with the pavilion. The proposal was accepted but in fact never realised. In 1964 Amerigo Marchesin, a Venetian architect who had been working as a collaborator on the previous project, proposed a different location for the pavilion, separated from the bridge. The two volumes that compose the pavilion are unified by a roofed gallery, a C-shaped concrete beam that extends outwards from the building. The materials used are wood and glass for the lower building up front and bricks and white plaster for the volume in the back.

NORDIC COUNTRIES PAVILION - SVERRE FEHN

In 1958 a competition is held for the design of the Nordic Countries Pavilion for the Venice Biennale (to host Sweden, Norway and Finland). Three architects are invited: the swedish Klas Anshelm, the norwegian Sverre Fehn and the finnish Reima Pietila. In 1959 Sverre Fehn is declared winner and by 1962 the Pavilion is completed. The pavilion is a single rectangular hall of 400 sqm, open completely on two sides. The roof is made of two overlapping layers of concrete beams. The distance between the beams is 52,1 cm and this changes only when the roof meets the trees. The pavilion is an example of the disappearing transition between interior and exterior.

bezienswaardigheden

71

BW

DANISH PAVILION - CARL BRUMMER

In 1958, Peter Koch presented a design for the extension of the Danish Pavilion, originally designed in 1932 by Carl Brummer. The original building was a rectangular hall with the entrance on one of its long sides, facing the ‘Piazzale delle Cerimonie’ (Ceremony Square). The neoclassical building was preserved by Koch and the extension grew asymmetrically, stretching from the back of the building towards one side. The extension is simple and very low key. The materials used were brick, iron and glass.

SPANISH PAVILION - JAVIER DE LUQUE

Inaugurated in 1922, the Spanish Pavilion for the Venice Biennale was originally designed by Javier De Luque and has a remembrance of late XVII-century Castilian baroque. The façade consists of columns and typical baroque floral decoration. In 1952, architect Joaquin Vaquero Palacios was asked to redesign the façade. The new façade is conceived as a canvas of bricks. Only two sculptures, representing bears, were to stand on the sides of the entrance.

bezienswaardigheden

72

07/08excurSEE

BW

CANADIAN PAVILION - BBPR

Designed and built between 1956-1957 by BBPR, the Canadian Pavilion was inaugurated in 1958 for the XXIX Biennale. Built on the little hill of San Antonio and located between the British and German Pavilions, the Canadian structure had to respect the surrounding trees and disappear into the landscape. The pavilion has an octagonal shape, brick walls and metallic roof beams, supported by a central pillar in concrete.

AUSTRIAN PAVILION FOR THE VENICE BIENNALE - JOSEF HOFFMANN

The first draft for the Austrian Pavilion at the Venice Biennale was sketched by Josef Hoffmann in 1913. The project ended up being too costly and eventually the idea was abandoned. In 1926 Emil Hoppe and Otto Schönthal made a new proposal for the pavilion, but that too ended up being too pricey. In 1934 the Austrian government decides to have a competition and Josef Hoffmann eventually wins with a project completely different from his previous one. The pavilion was built in 30 days, but incomplete. Between 1938 and 1954 Hoffmann kept finishing the pavilion and added missing elements such as the lateral porch, the fountain and the garden walls.

bezienswaardigheden

73

BW

aantekeningen

74

07/08excurSEE

NL

Venetië is wereldberoemd. Dit heeft tot gevolg dat het bijna een openluchtmuseum is geworden. Dit geldt ook voor het nachtlev-en. Omdat de meeste toeristen niet in Venetië overnachten, is er ‘s avonds geen dampend uit-gaansleven. De uitgaansmogeli-jkheden zijn dus beperkt. Op de volgende pagina’s staan tips van locals en toeristen om de avonden alsnog te laten slagen.

1. Impronta Caffé‘een modern, tikkeltje gla-moureus eetcafé waar locals, forenzen en studenten aan-schuiven voor hun ontbijt en later op de dag voor uitgebreide lunchmenu’s en cocktails.’Impronta Caffé, Dorsoduro 3815, tel. 2750386

2. Centrale‘een hypermodern restaurant/bar in een gerestaureerd stads-paleis uit de zestiende eeuw. Het menu is ‘creatief’ Meditteraans/Venetiaans, maar veel mensen komen ook gewoon om te loung-en en cocktails te drinken.’Centrale Restaurant Lounge, Piscina Frezzeria, San Marco 1659/b, tel. 2960664, www.centrale-lounge.com

3. Avogaria‘hippe loungebar/restaurant met modern interieur.’ Het menu wordt gekenmerkt door vele ver-schillende soorten groenten.Avogaria, Dorsoduro 1629, tel. 2960491, www.avogaria.com

4. Viziu Virtù‘De chocola wordt hier gevuld met elke smaak onder de zon: pompoen, munt, kokosnoot, aardbei, pistache en uiteraard een groot aantal likeuren. Voor de echte chocoholic.’VizioVirtù, San Polo 2898, tel. 2750149, www.viziovirtu.com

5. Ai 40 Ladroni‘een traditionele osteria, een eenvoudig en gezellig buurtres-taurant waar locals op houten krukken en stoelen zitten en zich te goed doen aan de fan-tastische visgerechten.’Ai 40 Ladroni, Fondamenta della Sensa, Cannaregio 3253, tel. 715736

6. Bacaro Jazz‘een van de weinige echte nach-tclubs in de stad. De live jazz-optredens zijn legendarisch. Bijna net zo legendarisch als de cocktailbar!’Bacaro Jazz, San Marco 5546,

nightlife

75

NL

tel. 5285249, www.bacarojazz.com

7. Dogado Lounge‘Deze hotspot is deels chill out bar met live dj, deels serieuze concertzaal. Voor de echte mu-ziekliefhebbers.’ Tip: De salsa- en merenguesessies op don-derdagavond.Dogado Lounge, Strada Nova, Cannaregio 3662, tel. 5208544

8. Ai Storti‘Hier maakt de traditionele

Venetiaanse keuken gebruik van verse producten van de na-bijgelegen Rialto-markt. Naast een complete maaltijd voor een kleine 15 euro, kun je er ook terecht voor heerlijke spuntini, Italiaanse zoutjes. Ook in de avond is dit een van de gezel-ligste bars in de buurt.’Ai Storti, Calle San Matio, San Polo 819

9. Le Zattere‘De kade aan de zuidkant van Dorsoduro is een van de moo-iste plekken om je even af te zonderen en volledig tot rust te komen. Vooral rond zonson-dergang is het hier schitterend. Ga zitten op een bankje en kijk hoe aan de overkant de laatste stralen in zee zakken.’

10. Campo Santa Margherita‘Aan dit pleintje vind je een bonte verzameling kroegen die druk bezocht worden door de plaatselijke studentenbevolking. Voor wanneer je op zoek bent naar een levendige barscene en lekker ongecompliceerd wil bor-relen.’

11. Coin‘Geen enkele Venetiaan kan buiten Coin, het enige echte wr-

nightlife

76

07/08excurSEE

NL

enhuis van de stad. Parfum en leer zijn hier de uitblinkers.’Coin, Cannaregio 5787, tel. 5203581, www.coin.it

12. Gelateria da Nico‘De beste ijssalon van Venetië. Neem een gelato, ga zitten aan de kade en geniet van een prachtige zonsondergang.’ Tip: Combineer met 11.Gelateria da Nico, Fondamenta Zatterre 922, tel. 5225293

13. Naranzaria‘een fantastisch restaurant in een oud pakhuis waar vroeger citrusvruchten werden opgesla-gen. Het ligt aan een rustig stukje van de Canal Grande en combineert de Mediterraanse keuken met meer exotische, Aziatische gerechten. Je kunt er dus terecht voor sushi, maar ook voor heerlijke salami en wijn uit de regio van Venetië.’Naranzaria, San Polo 130, tel. 7241035, www.naranzaria.it

14. Casanova‘The only serious disco in Venice. Near to the station, in “Strada Nuova”, this small disco is very international. Here you can find people from everywhere, expe-cially tourists and students liv-

ing here.On thursday “Erasmus Night”. Entrance normally free, high cost for drinks (7 €).’Casanova Music Café, Cannar-egio 158A, Lista di Spagna, tel. 041 275 0199

15. Club Piccolo‘Club Piccolo offers a DJ and dancing until the early hours of the morning. It isn’t until mid-night that the place really gets going (show up at 10pm and you’ll be disappointed). Also be warned that drinks are extreme-ly expensive. But the dancing is a good time.’‘The best option for partygoers in the centre of Venice is Disco Club Piccolo Mondo, Dorsoduro, where visitors can enjoy house music and entrance is fairly cheap.’ opening hours: Mon-Sun: 22:00 - 04:00Calle Corfù 1056a, Venezia 30125

16. The Devil’s Forest Pub‘This pub offers the outsider an authentic chance to take in the convivial atmosphere and find out where Venetians do hang out. It’s popular for lunch with the neighborhood merchants

nightlife

77

NL

and shop owners and ideal for relaxed socializing over a beer and a host of games like back-gammon, chess, and Trivial Pur-suit. A variety of simple pasta dishes and fresh sandwiches run from 3€ to 6€.’ It’s open daily 10am to 1am.The Devil’s Forest Pub, San Mar-co 5185, on Calle Stagneri (tel. 041-520-0623; vaporetto: San Marco).

17. Paradiso Perduto‘Good food at reasonable prices would be enough to regularly pack this place but its biggest draw is the live jazz performed on a small stage several nights a week. Popular with Americans and other foreigners living in Venice, this bar was once large-ly devoid of tourists, primarily because of its hard-to-find lo-cation, but lately it looks as if the word is out. The good selec-tion of well-prepared pizzas and pastas goes for under 8€; arrive early for a table.’ It’s open Thursday to Tuesday 7pm to 1 and sometimes 2am.Paradiso Perduto, Cannaregio 2540, on Fondamenta della Mis-ericordia (tel. 041-720-581; va-poretto: Ferrovie).

18. Torino@Notte‘The party spills well out from the plate-glass windows of Torino@Notte, a bar that has brought this square to life after dark with live jazz many nights, unusual beer from Lapland, and good panini.’ It’s open Tuesday to Sunday 10pm to 2am.Torino@Notte, San Marco 459 (Campo San Luca; tel. 041-522-3914)7 november - 22:00 - -> PuppaGiallo&JebhoDj <- BobMarleyTribute_DjSet_ 8 november - 22:00 - -> W.Bottin”RarityGroove” <- _DjSet_

nightlife

78

07/08excurSEE

IT

Basissinomaicertamente nono, è impossiblesi, credo beneè erratosi, certova benenon Io sono è giustod’accordo saluticiaobuongiornobuonaserabuonanottearrivederciscusimi dispiacemi scusilei ha ragoneper favoreprego

Dove posse trovare...?Dove è un/una...?Puó dire dove c’ è un/una...?Dove va?Quanto dista?Quanto costa?Quant’ e?Quanto dura?Quando apre?Quando chiude?

janeenooitbeslist nietnee, dat is onmogelijkja, ik geloof het weldat is foutja, natuurlijkdat is goedik weet het nietdat klopt nietaccoordgroetenhallo, daggoedemorgengoedenavondwelterustentot zienssorryhet spijt meneem me niet kwalijku heeft gelijkalstublieft (bij verzoek)alstublieft (als antwoord)

Waar vind ik...?Waar is een...?Kunt u mij zeggen waar...is?Waar gaat u heen?Hoe ver is het hier vandaan?Wat kost dat?Hoeveel is het?Hoe lang duurt het?Wanneer gaat het open?Wanneer sluit het?

Che cosa dice?

79

IT

Taal en land(Io) sono olandese.Parla tedesco/inglese?Parlo un pò d’inglese.Parlo un pò di italiano.Solo qualche parola.Come si dice in Italiano?Che cosa dice?Non Io capisco.Capisco.Lei capisce?Un pò più piano, per favore.Può ripetere, prego?Non conosco questo parola.

RestaurantVorremo mangeriare qualcosa.E che cosa ha da mangiare?Buon appetito!Camariere, il conto per favore.Il mangiare era molto buono.Gradirei un caffè.con zucchero e latte prego.Il mio caffè è freddo.

GevoelensQuesto mi piace.Lui non mi piace. Lei è molto gentile.Questo non mi piace.È bello/bella/fantastico.Va bene.Le piace?Purtruppo no.

Ik ben Nederlander.Spreekt u Duits/Engels?Ik spreek een beetje Engels.Ik spreek een beetje Italiaans.Slechts een paar woorden.Hoe zeg je dat in het Italiaans?Wat zei u?Ik begrijp het niet.Dat begrijp ik.Begrijpt u het?Iets langzamer, aub.Kunt u dat aub herhalen?Ik ken dat woord niet.

We willen graag iets eten.En wat heeft u (te eten)?Smakelijk eten!Ober, de rekening aub.Het eten was erg lekker.Ik wil wel koffie.met suiker en melk aub.Mijn koffie is koud.

Dat vind ik plezierig.Ik vind hem niet aardig.U bent erg aardig.Dat vind ik niet leuk.Dat is mooi/geweldig.Dat is goed.Bevalt het u?Jammer genoeg niet.

bron: http://www.juvenaat.nl/italie/italiaans.htm

80

07/08excurSEE

OV

Aangezien Venetië volledig op eilanden ligt, vindt al het transport via water en te voet plaats. Het meest gebruikte openbaar vervoer in Venetië is de vaporetto of waterbus. Hieronder staan de tijden van de belangrijkste lijnen, op de volgende pagina staat een kaart waarop de lijnen schematisch zijn weergegeven. De lijnen die bij het hostel stoppen zijn 2, 41, 42 en N (nachtlijn).

Lijn NDeze lijn gaat minder frequent dan de lijnen overdag. Om vanaf het centrum van Venetië naar het hostel te komen

moet er overgestapt worden bij Piazzale Roma of San Zaccaria. Hieronder staat een kaartje met de nachtlijnen. Op de volgende pagina staat dit kaartje in full color en groter, dit is enkel om een overzicht te geven van de nachtlijnen. Op de volgende pagina’s staan de dienstregelingen van de belangrijkste lijnen (de lijnen die bij het hostel stoppen). De volledige dienstregeling is te krijgen bij de verkooppunten van actv (de vaporettodienst).

openbaar vervoer

81

OV

lijn 2

82

OV

lijn 2

07/08excurSEE

83

OV

lijn 41

84

OV

lijn 42

07/08excurSEE

85

OV

lijn N

86

OV

lijn N

07/08excurSEE

87

OV

lijn N

07/08excurSEE

OV

OV