r

ETIIICES METI10D0 GENETICA DELINEATiE

SPECIMEN

QUOD

VENIA AΜ PL. FACULT. PHILOS. UPS.

p. p.

31A G. Α. 01T8T. HOLLÄNDER

ET

GUST. THIODOLF SVANTE BERGMANVESTUOGOTni.

f

IN AllDIT. GUSTAV. DIE XHI DEC. MDCCCXtY.

B. A. H. S.

P. III.

UPS ALlyE

EXCUDEBANT WAHLSTRÖM ET «.

prosten och kyrkoherden

högärevördige och höglärde

hehr S. A. BERGMAN

SAMT ,

prostinnan iiögädla

fru MATHILDA BERGMANfödd hasselström

Eder Gode Föräldrar!

• < <

helgas dessa blad Jkärleksfullt och tacksamt

af

thiodolf.

17

At menli est propositum, ut sibi flat oraculum, sibi fa-tum; atque objectivum ut suum et in sua potestate positumconcipiens versatur mens in

b) Subjectivitate arbitrii et reflexionis liberas. Quae insubjectivilate naturali fuit virtus, objectivo cuidam et substan-tiali dato, consensu magis immediato, adbaerens, jam positi-Tiim tit, finem ex deliberato sibi propositum intendens, stu¬dium. Et ila hie agitur de delibcratione, proposito et inten-tione, de ea, quae ex perfecta hac libertale theoretica profici-scitur, virtutc sui sibi conscia, libera et voluntaria et de illicontraria malitia, in qua inest peceatum non tantum contralegem, ut. in pravo, (legi non conformi s. deforrni^) sed etiamcontra amörem, atqne eatenus est rnalum positive difforme quid.

Quo major autem est libertas tbeoretica et ab objectivoindependentia formalis, eo ma jus est jus hujus objectivi op-pressi in subjectivum reagentis. Quae rcactio fit per ipsamactuositatem theoreticam, quae conscientiae moralis est. Ita suaipsius culpa quasi revolvitur mens ad primi moménti sensuraobjectivum,, unde incipit

c) subjectivitas formalis, dogmatica, in qua subjectivumab objectivo denuo quasi est comprehensum. A subjectivitatepraedominante fit reditus per i) agnitionem objectivi laesi cumsensu disbarmoniae et desiderio negativo, 2) poenitentiam, quaein foro interno idem Aalens ac in externo poena, est peccatiexpiatio s. reconciliatio negativa, formalis, quae 5) positiva fitreconciliatio atque barmoniae mentis et ideap boni inier se resti¬tutio objectiva per actuositatem positivam et practicam, quaideam boni non tantum ut essentiam agnoseit, sed et ut finemvult atque pelit mens. Quae actuositas, ut formalis et tbeoretica,at practicum spectans, est intelligentia, Judicium morale, prin-cipiorum practicorum (maximorum) unitas concreta, quae saepedegenerat in subjectivilatem intellectualem, in avraqxeiav et av-τονομιαν formalem. Ut concretum magis et rationali-objecti-vurn idearum et finium systema immanens, intelligentia haecest sapientia, quae ad momentum consequens pertinet.

5

18

Eandem rationem sequuntur ideae justi et boni socialis,quae bic juridicam et politicam aequitatem, aequalitalem, liber-tatem et jus constituentes se manifestant ut virtutem juridi¬cam, justitiam, animumque justum, et ut virtutem politicam,animum socialem. Ια justitia, ut virtute animi et amore justilibero, sublaturn est discrimen illud ititer oilicia juraque ju-stitiae necessitatisque exlernae et amoris humanitatisque, quodad jus formale, sive naturale, quod dicunt, primi momenti,sive abstracfum reflexionis formaiis, pertinet.

Jam vero ad a), ut omittamus, ubi caussa facti mcre ex-trinseca est, subjeetumque coaclum et invitum etiam externalibertate ideoque imputabilitate caret, ut in necessitate natur tevisque physicce, fortunce casusque, perlinent actus volitionis etactiones spontaneae quid em externa libertate, at tarnen nonsatis voluntariae, ad quas sollieitatur quidem, at non cogitursubjectum. Haec vero delicta, quorum caussa mixta est,omnino vitio theoretico rationisque ab objectivo ut externo de-pendentia nituntur. — Hie igitur de culpa et actionibus mixtis,de pravo juridico s. iniqno, formaliter, civiliter boiueque fuleiinjusto, de injuria et dolo indirecto, cum contra ad b) perti¬net dolus directus (fraus, mala fidesj, injustitia malitiosa.

Et liae rationes imputationi judicioque interno et externo,morali et juridico, magis sunt communes, at cum c.) de re-ducendo ad objectivi obedienliam agitur, quandoquidem il-lud liberum assensum requirit operamque adjuvantem ejus,qui delicti reus est, quae in potestate extrinsecus imputantisnon est, hic imprimis ab imputatione magis morali declinatimputatio externe juridica, quae internam delicti agnitionem,poenitentiam et, quae in ea inest, poeuam internam expiantemnihil fere respiciens, requirit poenam externam reparationemquedamni (in statu rudi primi momenti vindictam et talionem.)

Attamen imputatio interna et moralis est et principium,in quo nitatur, et linis, quem spectet imputatio externe juri¬dica. Quae res ex progrediente animorum cultu inagis ma-gisque agnoscitur, atque cernitur in studio justitiae magis qua-litativae, distributivae, internas rationes respicientis et ab ex-

19

ternis destinguenlis, quae distinctio in justitia quantitativa etcommutativa gentium rudium nuila fere est. Quod studiumimputationem externe juridicam ad moralem propius propius-que promovendi, id quod finis summus omnis jurisdietioniserit, nostra aetate etiam apparet et in judiciis conscientiae,quae dicuntur, institucndis, et in fine poenae transferendo ajuridico et negativo tutelae securitatisque respectu, qui, utomnis conditio quamvis necessaria, non nisi] finis intermediussit, ad correctivam et paedeuticam rationem.

Atque si ad mentem universalem, in historia manifesta-tam, rem translatam velimus, ad existentiale et suhjeetivumhoc evolutionis ideae boni momentum referenda est vita etratio Graeco-Romana, cui ex iniquitate et inaequalitate obje-ctivi et subjectivi, quae vitam Orientalem oppressam tenuit,transiit idea boni ad formam cequitatis, libertatis, juris, cequa-litatis, libcne virtutis, in vita privata et publica, in reipubiicaeforma conspicuam. Ad prirnum submomentum a) s. subje-ctivitatem naturalem et substantialem pertinet omnino vitaGraeca aute Sophistarum tempus, insignis virtute eaque prae-cipue politica, statui juris, moris et civitatis, ut positive etquasi extrinsecus dato, adhaerente. At increscente b) subje-ctivitate reflexionis, labans virtus resque Graeca Eudaemonismo,individualique arbitrio, ut omnium rerum modo et normae,permittitur. Et deinde per scepsin et poenitentiam ad obje-ctivi desiderium revocatis aniinis ex parte tantum satis fecitformale illud objectivum, quod praebuit c.) subjectivitas intel-lectualis Stoicorum et Romanorum, quae in autonomia quadammorali, prudentia legislativa atque in jure positivo et abstra¬cto consiituendo versabatur. At menti humanae, quae nec inhis, ut subjeclivis et humanis, acquiescere potuit, nec essen-tiae divinae, quae sibi ipsi subest, satis sibi conscia fuit, nihilnisi divinitus datum objectivum satisfacere potuit, quod sub-jeetivitatis formalis fide dogmatica amplecti posset.

Quae sup ra respicitur subjectivitas formalis, qualenus ide-am boni in speciales determinationes, judicia, applicatianesdiscernit, inter discreta legit (intelligit), ex intellectis eligit

20

quiddam et ut fiuem sibi proponit et propositum intendit, ad-huc positiva est actuositas, iinem quasi ante se positum spe-etans. At actuositas liaec quum contra in se ipsa, ut formali?iinem ponit, est intelleetus mere theoreticus et negativus, iionnisi essentiam generalein, ab existentia et fine, qu»3 tria inideis mentis sunt unita, abstraclam, respieiens. Talis essen·tia abstracta, omnisque formae vacua, ideoque omnis formanpotens, est idea boni ut notio, bonum in geuere, quod, neesubjectum qualitatis cujusdam concretae s. formae, nee quali-tas concreta subjecti cujusdam? est mera copula logica et po-tentia indeterminata.

Quidquid autem vivum et actuosum est, in eo aetuositaiSsubstantiae et substantia actuositatis non sunt diversae. Ea ver©

est intelleetus natura, ut, ab ipsa aciuositate objeetiva abstra-hens, actuositatis momenta ut fixa sub merae subslantialitatisspecie relineat. Et revera leges, notiones, categoriae nihilaliud continent, quam ipsara objectivi aetuositatem formaliteret abstracte sumlam. Omnis vero actuositatis momenta for-malia sunt: 1) potentia s. essentia actuositatis cum potestateet vi (conditionibus) actuositatis 2) ipsa actuositas, ut efficienss. actus et existentia actuositatis, 5) ipsa actualitasj quae mo¬menta sunt abstracta unius ejusdemque actuositatis concretae.Ita unaquaeque categoria est abstractum aut potentiae conditio-numque actuositatis formalium aut etiam existentiae actuosita¬tis et effectus, aut denique abstractum finisj et qui eatego-riarum est nexus systematicus, quo alia aliam negat, suppo-nit, postulat dialectica evolutione, est abstractum totius hu-jus actuositatis objectivae, se per momenta et species succes¬sivas evolventis. Atque ita in re vel vilissima ejusque actuo-sitate organica tota Öntologia, tabula schematica liujus actuo¬sitatis, ut abstractae et formalis sumtae, realiter est sublata.Cum vero processus hic evolutivus, sive realis sive formaliset dialecticus, non minus ad mentem, quam ad naturam per-tineat, non potest non etiam Öntologia s. Metaphysica E-thica vel Metaetbica esse, quas versatur in abstractis actuo¬sitatis mentis moralis formis et momentis iuter se conneeten-

21

clis. Atque fåles Categoria; Ethicae s. cl i versa1 ideam boni con-siderandi rationes generales, identitate esseniiali, at diversi-tate formali, quas et vulgaris Ethica formalis ad specialiamagis applicalas traetat, sunt triade organica dispositae ex. c.rectum, — bonum — morale, officium,— virtus — moralitas,necessitas legalis — libertas formalis — libertas realis s. ne-cessitas moralis, qua· cd. cetera talia species et momenta uniusejusdemque idese boni sunt.

Ita omnino pbiiosophiae formali, ut et ipsi intelleclui,aliam tribuere non possunius dignitatem, quam momenti tran-sitorii, neque aliam vim, quam metliodicam et regulativam.At ad ralionem vere objeetivam pertinet non magis conside-ratio objeetivi sub forma substantiae, categoriae, notionis, quamactuositalis et evolutionis realis. Sicut enim eonsiderationiset deliberationis tlieoretica? terminus et finis est principiumintentionis practicae, ita scientia illa intellectualis et formalis,in potentiis conditionibusque objeetivi formalibus versans, idsibi habeat propositum, ut ipsa conditio et potestas sit realiset concretae illius eonsiderationis et actuositatis, quje in sa-pientia, formale illud non nisi ut medium adhibenle, inest.Quam concretam eogitandi sciendique rationem, qua? etiamsentiendi et volendi est, in se conjungentem objectivitatem es-sentialem sensus, et subjectivitatem existentialem ac formalemanimi intellectusque, conlinet

III. Ide a boni sub forma men i is.Mens moralis est idea boni, ut sui sibi couscius cbara-

cter personales, in quo et momenti essenlialis dependentisesensus, et existentialis libertalis sua; sibi conscius animus har-inonice inter se sunt reconciliati. Ita in moralitate bac per-sonali, quae nec externo cuidam objectivo, ncc arbitrario cui-dam subjeclivo servit, ad consensum realem perdueta sunt etlegis interna; essentialis offieiique necessitas et virtutis, habi-tualis animi6) affectionis, libertas intelligentia;que autonomiaformalis.

6) Mcnti reguuui totius animi a natura tributum est. Cic.

22

Et in hoc sibi constanti charactere morali inest 1) theo-retice sapientia rationis 2) practice rectitudo voluntatis 3) sen¬sitive scienliae et voluntatis, objectivi et subjectivi, unitas etharmonia i. e. ipse character moralis cum beatitudine, quorumst unum vere adest, cetera deesse non possunt.

Eadem quoque est ratio ideae justi, ut mentis personalis,cujus momenta sunt 1) sapientia justi (sveth. rättvisa) 2) ju¬stitia ut voluntas (sv. rättfärdighet) 3) justitia ut character in¬ternus (sv. rättskaffenshet). — Quorum ad mentem vere socia¬lem, finis salutisque communis et scientem et volentem, faci-lis est applicatio.

Et quod ad meutern universalem attinet, etsi hoc mo-mentum realitatis omni aetati ideale quiddam erit, ad quodnitatur genus humanum, tarnen non est negandum ex partejam ad recentiorem nostramque aetatem pertinere. Quod etapparet ex ea, quae nostrae aetatis est, postulatiöne et studiopersonalitatis, characteris determinati, sapentia? vitae atque ra-tionalitatis, quae niltil ut bonum, legem, finemque objectivumagnoscere velit nisi quod internam etiam habeat necessitatem.Atque etiamsi mens humana universalis interdum ad inferiusmomentum iterum quasi delabi videatur, id probe est tenen-duin, nec nisi ad tempus fieri iilud, nec nisi per subjeclivi-tatem libertatemque arbitrii cognitam ad vere et interne ob¬jectivum procedere viam. Ea vero est ideae boni essentiae-que mentis vis et potestas, ut non desistat ab amore secommunicandi, nec a studio se in lucem magis magisque pro¬ferendi.

Quidquid igitur vere bonum est, non sibi tantum est,sed in vila rerumque natura quasi alteram naturam, sui effi-giem, efficere vult. Et ita idea boni, in moralitate, justitiaet vera socialitate mentis sui sibi consciae realitatis subjeeti-vae fastigium assecuta, ex hoc ad externe objectivam realita-tem tendens, hac sua actuositate constituit secundam Ethicespartem, quae est

25

B. Ethica practico-objectiva.Sicut nihil vere bonum est, nisi quod quodammodo so¬

ciale boiium est, ita mens vere socialis, in se continens etJustitium et moralilateni personalem, summum est, ad quodperveniat Ethica empirico-subjectiva. Et ex hac ideali reali-tate egrediens mens cum ideam verae societatis bonique socia¬lis ad existentiam vitae jam datam applicare, eamque ex seconformare studeat, fit, ut societas hiec, quatenus organismusquasi ectypieus erit, eadem, ac ipsa idea societatis, in se ha-beat momenta, quae ideo bic leviter tantum sunt perstringenda.

I. Mom. essentiale continet ut principium societatis ipsamideam boni socialis, ad externam realitatem tendentem, ideo-que se ad conditiones formales, quae ad lianc necessariae sunt,applieantem. Et ita fit, ut ex concreta sua et ideali in menterealitate, in qua essentiale ac formale omne cum existentialimagis et speciali in unuin est conjunctum, dirimatur iterumidea boni socialis in momenta sua, juridicum et morale, quo-rum illud, ut conditio et medium, in tempore prius est, hocvero finis ideoque et principium summum. Jam vero juridi¬cum ipsum dirimitur in sua momenta, quorum prius, quodbuc pertinet, magis formale, est sapientia justi s. justitia le¬gislativ a , qua?, quamvis, ut formaliter tantum dispositiva,materiem omnem vitae concretse complecti non satis possit,tarnen modo, quam inaxime fieri potest organico, jure for¬mali et positivo determinare debet rationem, tum inter membraatque totum eosque, qui illud repraesentant, tum membroruminter se. Huc igitur pertinet omne legislativum et formaliterconstitutivum, totum jus formale, sive respicit rationes merepersonales (obligationes et jura) s. minus personales.

At finis legis sit, non ut formalem, positivam et exter¬nam valere, sed contra se ipsam, qua talem, tollere et su-perfluam reddere, eo, quod in aniinum et existentiam abit etita sub forma virtutis juridicae boniqui agniti ad morale rever-titur, id quod fieri nequit sine iis, quae omnis vitae rationalis

24

sunt conditiones, individuorum libertate externa et formali,jureque politico respectu legis. Qua? inde existit mutua ma¬gis inter legem et Individuum ratio constituit

II. momentutn existentialc legis, ubi apparet ut realiteractuosa, ut justitia jurisdictoria, decretoria et administrativa,jadiciaria et exsecutiva, distributiva et punitiva, in quibusomnibus surnma sit intentio, quantum fieri possit, justitia; in¬terna; et qualitativ« imaginem referre. Et ita a specie ab-stracta et positiva per conditiones formales libertatis, juris,spontaneaeque obedientia;, per actuositatem realem sub formajustitia; vivae redit lex ad interne positivam vitam, in menlesociali quasi objective reali, in

III. Organismo sociali, qui in se realiter conjungit mo¬mentum juridieum et morale, at diversa ratione et modo,unde trias societatis formarum, quarum prima

I. Familia est immediata et essentialis, ideoque eliamquodammodo finalis societatis forma, ad quam tendat genushumanuni. At ex ipsa hac immediata et abstracte morali na¬tura ejus, qua, defieiente momento juridico s. externa; perso-nalitatis, unus tantum est liber suique juris, necessario fit,ut dissolvatur, cum sensus liic objectivus immediatus, quo ni-titur, sese explicaverit ad momenti existentialis animuin, li-bertatis suae sibi conscium. Ita interit et familia et ea civi¬tatis forma, qua; dominium ejus patriarcbale et monocraticumrefert, cum membra non toti tantum et uni, sed ét sibi ali-quid suique juris esse postulent. * Et hac praecipue personali-tate juridica constituitur

II. Civitas, quam societatis formam, quamvis superioriomni vitae qecessariam^ summam non esse, probat ipsum illudmomentum juridieum praevalens, quod cernitur in certaminequodam inter subjectivitatem et legem ut positivam. Et quomagis a subjectivitate anirni progreditur mens, legem ut in-ternam essentialemque recipiens, eo magis, juridico in etlii-cum abeunte, eveliitur mens supra omnem Particularismum,qui, cujuscumque generis est, ad inferius mentis stadium Sem¬per pertinet. Inde prodit ratio qucedam cosmopolitica, usque

2S

a Socrate7) ad nostrae aetatis veros sapientiae eultores mani-festa, quae hominem non tantum ut certae cujusdam civitatis,sed et humanitatis civem considerat. Et ipsa civitas, quo ma¬

jorem cultus gradum nacta est, eo minus particularem et se-paratam antiquarum civitatum vitam colit, sed et externo etinterno commercio studet se probare ut membrum

III. Organismi generis Jiumam, cujus societatis formseadumbratio quaedam et in jure illo gentium et in systematecivitatum, quod dicitur, inest, quorum tarnen utriusque ratio,deficiente, vel non satis agnito vinculo et juridico mutui jurispersonalitatisque, et interno unitatis finis et rationis determi-nantis, etiam nostra aetate eadem fere est, ac hominis ad ho-minem ratio abstracte moralis et naturalis, quae in primo mo-mento cernitur.

Quae liic igitur imprimis respicitur societas generis hu-mani, magis ethica est et idealis, societas hamanitatis. Et siratio familiae, cui, respectu ad mentem universalem habito,respondet vita Orientalis, tollitur ex defectu momenti juridici,ex excessu vero hujus momenti ratio civitatis, cum qua con-ferendus est Optimismus civilis cum virtute politica et juri-dica Graeco-Rarmanus, contra in societate humanitatis, quaead Ghristianismum magis pertinet, ad se mediatum rediit ethi-cum. Jam vero in societate hac humanitatis continetur omninosocietas vitae 1) scientice sapienticequc 2) artis pulchrigue amo-ris 5) religionis sanctitatisque. Et in vera religione mentisquesanctitate, quae ut perfecta mentis realitas finalis a vera mo-ralitate et personalitate non est diversa, inest jam perceptiosummi boni et sub specie essentice idealis s. veri, et exislentiteidealis s. pulchri, quorum unitas perfecta est finis realitasqueidealis, ipsum summum bonum s. sanctum. Atque mentis cumsummo hoc bono, ut sibi etiam immanente, vitae communiocontinetur tertia Ethices parte, quae nominetur

7) Socrates, primus fere verae legis, ut internae hominis essentiae^sibi conscius, et Ethices et Cosmopolitices auctor dici potestj sequeipse civem mundanum appellahat.

26

C. Ethica idealis s. subjectivo-objecdvcr.Objeetum igitur hujus Ethices partis est idea boni sub

forma vitae men tis perfectissimae i. e. existentice mentis indivi-dualis cum c»sentia divina summas harmonios realis, in quaunica vera personalitatis notio inest. Atque in bac mentis cumessentia sua divina societate, quae et vera religio est, in unumquasi coeunt: 1) sapientia rationis 2) moralitas sanctitasquevoluntatis 5) interna harmonia et beatitudo sensus, quae omniaet continentur notione amoris idealis, ut summa cum claritatepercipientis, summo cum studio appetentis, summaque cumbeatitudine realitatem percepti et appetiti sentientis. Quae ideaeboni existentia perfecta nec adest in forma empirico-subjectiva,utpote quae affecta sit charactere magis individuali et subje-ctivo intentioneque actuositatis inexpleta, neque essentiae suaeut divinae amore religionis satis sibi conscia sit, nec in formapractico-objectiva, ubi idea boni externitate naturali et juri-dica est immersa, nec in humanitate quidem ideali, ut socie-tate collectivae adhuc et extrinsecus mediatae unitatis, sed po-tius in homine s. mente humana ideali, ubi omnino in se, utsubjecto, objeetum suum kabeat idea. Quod quantum in ho-minem mentemque humanam realem valere possit, valeat, atsummo sensu non nisi in Deum cadit, qui tarnen ipse mentikumanae ejusque relativa? concipiendi rationi nec est, nec essepotest aliud, quam ipsa mens humana idealis. Quae igiturmenti divinae per analogiam tribuuntur praedicata moralia, exhumana concipiendi ralione inter se separata, ipsam mentishumanae aetuositatem moralem successivam referunt et effin-gunt. Ita mens divina est ipsa

1) Sanctitas (justitia interna, rectitudo), quatenus princi-pium est recti bonique interni, legis conscientiaeque moralis.Quatenus vero summum bonum non tantum est, sed et vulf,se cominunicaturus, ut formale primum sanetitatis quasi ex¬terna? ponens fundamentum, est prineipium legislationis bo-naeque dispositionis i. e. sapientia, quae, ad existentiam s«applicans ut distributiva, retributiva et administrativa, est ipsa

27

2) Justitia s. sanctitas externa. Haec autem revera niliilaliud est quam ipse amor per conditiones et media ad secommunicandum actuosus, qui ut reali modo se communicanset communicatus est ipse

5) Amor sanctus Spiritnsque socialis , et ita omnis boniso cialis principium et fiuis.

Quoniam vero in philosophia, cui nihil omnino est, nisiquod menti immanens sit vel esse possit, quaeri tantum potestde Deo, ut idea mentis humanae s. mente humana ideali, nonhuc, sed ad theologiam positivam pertinet quaestio de externaet transcendente Dei personalitate, quamquam etiam philoso-phiae ipsa haec mens idealis s. idea mentis perfecta eatenusest transcendens, quatenus nulla mens individualis eam adae-quat, eatenus personalis, quatenus ex ipsa harmonia et com-munione cum illa, ut essentia et fine, vera personalitas estpetenda, quam dåre nequiret, nisi essentialiter in se haberet.At nec idea boni, ut essentia mentis, nec mens ut mere in¬dividualis, per se et separatae, personales sunt, etenim a per¬sonalitate revera non potest removeri notio triniiatis s. uni-tatis duorum, personantis et personati, in tertio ut realiutriusque manifestationis specie, quac est ipsa personalitas,sive ea ratio, qua essentia divina personat i. e. quasi claresonat per mentem individualem.

In personali hac ideae boni mentisque individualis interse ratione summum continetur moralitalis et principium etiinis, ad quem, magis minus vere cpnceptum, spectant cetera•mnia, in historia obvia, moralitatis principia. Et hunc finempersonali ta tis versus interna quadam necessitate quasi dirigi-iur et impellitur mens humana.