Erfelijkheid bij de mens: aan genen zijde - · PDF file2 een kijk op Erfelijkheid bij de mens:...

Erfelijkheid bij de mens:aan genen zijde

1e en kijk op bio t echnologi e

Een inforeeks van

2

Erfelijkheid bij de mens: aan genen zijdee en kijk op

M. DecruyenaereG. Evers-KieboomsJ-P. FrynsE. LegiusM. WelkenhuysenCentrum voor Menselijke Erfelijkheid, K.U. Leuven

VIB is een interuniversitair non-profit-onderzoeksinstituut in delevenswetenschappen. Meer dan 1000 wetenschappers en techniciverrichten er basisonderzoek naar de moleculaire mechanismendie instaan voor de werking van het menselijk lichaam, planten enmicro-organismen. Dankzij een hechte associatie met vier Vlaamseuniversiteiten - UGent, K.U.Leuven, Universiteit Antwerpen en VrijeUniversiteit Brussel - en een stevig investeringsprogramma bundeltVIB de krachten van 65 onderzoeksgroepen in één instituut. Hunonderzoek heeft als doel nieuwe kennis te verwerven die het inzichtin de moleculaire mechanismen van het leven fundamenteelverbeteren. Met zijn beleid van technologietransfer wil VIB deze kennisomzetten in producten ten dienste van de consument en de patiënt.Daarnaast informeert VIB de Vlaamse bevolking over de ontdekkingenen ontwikkelingen in de levenswetenschappen. Via een breedgamma aan wetenschappelijk onderbouwde informatiedragers en'communicatieve' activiteiten is het een volwaardig kenniscentrumgeworden dat de diverse aspecten van de biotechnologie in delevenswetenschappen belicht.

www.vib.be • [email protected]

2007, achtste druk, herziene uitgave

3

een kijk op

Erfelijkheid bij de mens

Het zit in de genen

Wie we zijn, zit voor een groot deel al van voor onzegeboorte in ons. De erfelijke informatie die wevan onze ouders kregen, bepaalt immers een deelvan onze eigenschappen. Dit gaat om uiterlijke ofkarakteriële kenmerken, maar soms ook omaandoeningen.

Deze brochure geeft informatie over genetischeziekten, genetische risico's en genetische tests.Tegelijkertijd besteedt de brochure aandacht aande psychosociale en ethische aspecten van deerfelijkheidsproblematiek.


Het is moeilijk te geloven dat een bevruchte eicelkan uitgroeien tot een menselijk lichaam dat bestaatuit duizenden miljarden cellen. Elke cel heeft zijneigen taak, denk maar aan een spiercel of zenuwcel.

Alles begint op hetmoment dat een van demiljoenen zaadcellen erinslaagt binnen te dringenin de eicel. Na desamensmelting van zaad-en eicel, komt ook hunerfelijk materiaal samen.En zo bevat de bevruchte

eicel 46 chromosomen, 23 afkomstig van de eicel vande moeder en 23 van de zaadcel van de vader.

De overgang van één tot miljarden cellen is het gevolgvan opeenvolgende celdelingen. Bij elke deling splitsteen cel zich in twee dochtercellen. Deze twee cellenzijn identiek aan elkaar, én aan de oorspronkelijke celdie zich gedeeld heeft.

Vóór elke celdeling wordt het erfelijk materiaalverdubbeld en tijdens de celdeling verdeeld over detwee dochtercellen. Iedere dochtercel krijgt bij dedeling dus weer 46 chromosomen mee. En zo gaat hetook bij de volgende celdelingen, zodat alle cellendezelfde erfelijke informatie bevatten. Er vormt zichgeleidelijk een embryo dat zich meestal in het beginvan de tweede week innestelt in de baarmoeder. Daarkan het nieuwe leven verder groeien....

De verdubbeling tijdens een celdeling is eigenlijk eenkopieerreactie. Dit is goed te vergelijken met een helelange tekst overtypen. Soms gaat het fout bij dit typen:er wordt een letter te veel of te weinig geplaatst, of erkomt een verkeerde letter op een bepaalde plaats.Zulke fouten kunnen er ook bij het kopiëren vanerfelijke informatie insluipen, en dit op elk momentvan de ontwikkeling van een baby.

4

Het prille begin

In de kern van een cel zit bijna al het erfelijkemateriaal, het DNA. Dit DNA bevat de informatie voorde kenmerken van een organisme.

Tijdens de celdeling is het DNA in de kern zichtbaar onder de vorm van chromosomen.Mensen hebben 46 chromosomen in hun cellen, gerangschikt in 23 paren van2 chromosomen. Zo'n paar chromosomen bevat één chromosoom afkomstig van demoeder en één van de vader. Hierdoor bezitten mensen bijna alle erfelijke informatie in

tweevoud, de helft gekregen van de moeder en de andere helft van de vader. Dit kan alleen maar omdatgeslachtscellen, in tegenstelling tot de andere cellen, slechts 23 chromosomen bevatten. Bij de bevruchting smelthet DNA van zaadcel en eicel samen, waardoor de bevruchte eicel opnieuw 46 chromosomen heeft.

Elk chromosoom bevat een hele reeks genen met de informatie voor onze erfelijkeeigenschappen. Een gen is een stuk DNA met informatie voor een bepaaldeeigenschap. Soms zijn er meerdere genen nodig voor één eigenschap. Een mens heeftongeveer 25 000 genen in elk van zijn cellen. Van elk van deze genen heeft hij én eenexemplaar van zijn moeder, én een exemplaar van zijn vader gekregen.

DNA-genen-chromosomen

Meer over DNA, genenen chromosomen lees je

in de VIB-brochure'Wat is biotechnologie?'

5

Goede en slechte veranderingen

Erfelijke informatie kopiëren en doorgeven, gebeurt almiljarden jaren. Je kreeg zelf je DNA van je ouders,die het op hun beurt van hun ouders kregen,enzovoort. Bij het miljoenen en miljoenen maaldoorgeven van DNA zijn er dan ook heel watveranderingen opgetreden. Vele van die veranderingenwaren positief en hebben er in de loop van de evolutietoe geleid dat de mens geworden is wie hij vandaag is.

Maar deze veranderingen kunnen ook negatievegevolgen hebben. Ze leiden dan bijvoorbeeld tot eenmiskraam of een kind met een handicap. Zo heeftongeveer 3% van alle pasgeborenen een aangeborenafwijking. Dat het proces meestal goed verloopt,mogen we een wonder van de natuur noemen.

De medische wetenschap heeft al vele DNA-afwijkingen in kaart gebracht. Die afwijkingen kunnenheel divers zijn: een chromosoom te veel of te weinig,een fout in één gen of een combinatie van afwijkendegenen en omgevingsfactoren. De methode om zulkeaandoeningen op te sporen en de manier om ermeeom te gaan, verschillen van type tot type.

Chromosomen zijn zichtbaar onder demicroscoop. Gerangschikt op groottegeven ze een chromosomenkaart.De 46 chromosomen van de menszijn opgedeeld in 23 chromosomen-paren, waarvan één paar geslachts-chromosomen. Daar zie je hetverschil tussen mannen en vrouwen:een vrouw heeft 2 X-chromosomen,een man een X- en een Y-chromosoom.

chromosoom 1 gen genen en omgeving

Chromosomenkaart van een man

6

Sommige afwijkingen zijn zichtbaar op hetniveau van de chromosomen. Er zijn veel typeschromosoomafwijkingen. De meest gekende isongetwijfeld het downsyndroom, ook welmongolisme genoemd. Ongeveer 1 op 1000borelingen wordt hiermee geboren.

3 chromosomen 21

Mensen met het down-syndroom hebben driechromosomen 21 in de plaats vantwee. In 95% van de gevallen hebben de ouders weleen normaal aantal chromosomen en is er geenduidelijk aanwijsbare oorzaak voor de afwijkingbij het kind.


Chromosomenkaart van een jongen met het downsyndroom

1

6 7 8 9 10 11 12

13 14 15 16 17 18

19 20 21 22 X Y

2 3 4 5

chromosoom

Specifieke gemeenschappelijkekenmerken, maar toch uniek

Mensen met het downsyndroom hebben specifiekelichamelijke en verstandelijke kenmerken. Zehebben vaak een dikke en uitpuilende tong, eenkorte nek, een scheve oogstand, een breed en vlakaangezicht, een korte neus, een smal en hoogverhemelte en korte, brede handen met kortevingers. Ze hebben vaker last van hartafwijkingenen longinfecties. Hierdoor ligt het sterftecijfer inhet eerste levensjaar veel hoger dan bij anderekinderen. Personen met het downsyndroomvertonen ook een matige tot ernstige mentaleachterstand.

Ook al hebben alle personen met eenzelfdehandicap of aandoening bepaalde gemeen-schappelijke kenmerken, toch verschillen ze netzoveel van elkaar als gezonde mensen. Iedereenis en blijft een uniek individu.

Een Chromosomale afwijking: het downsyndroom

21 21 21

7

geslachtsgebonden

recessief

autosomaal

dominant

Genen in de fout

Naast afwijkingen die zichtbaar zijnop de chromosomenkaart zijn heelwat afwijkingen het gevolg van eenfout op een dieper niveau, namelijkeen fout in de genen. Er zijn meer dan

10 000 afwijkingen bij de mens gekend waarbijéén enkel gen betrokken is, en zelfs nog meerwaarbij meerdere genen een rol spelen.

Afwijkingen als gevolg van een fout in één genkunnen onderverdeeld worden in verschillendetypes:

Autosomaal of geslachtsgebonden

De 46 chromosomen in onze cellen bevatten hetDNA dat we van onze ouders geërfd hebben.We hebben één paar geslachtschromosomenen de 22 andere paren noemt men lichaams-bepalende chromosomen of autosomen. Als hetafwijkende gen op het X- of het Y-chromosoomligt, gaat het om een geslachtsgebondenaandoening. In de andere gevallen spreekt menvan een autosomale aandoening.

Dominant of recessief

Heel wat ziekten komen pas tot uiting als hetafwijkende gen op beide chromosomen vaneen chromosomenpaar aanwezig is, zowel datafkomstig van de vader als dat afkomstig van demoeder. In dit geval spreken we van eenrecessieve aandoening.

Soms echter kan een gen dat slechts afwijkt opeen van de twee chromosomen van eenchromosomenpaar al een ziekte veroorzaken.Hier spreken we over een dominante aandoening.

Enkele voorbeelden van erfelijk overdraagbareaandoeningen illustreren de verschillen in voor-komen en aanpak.

Gen

8

De ziekte van HuntingtonDe ziekte van Huntington komt pas totuiting op volwassen leeftijd, meestaltussen de 35 en de 50 jaar. Bij dezeziekte sterven zenuwcellen in bepaaldegebieden van de hersenen langzaam en

vroegtijdig af. Dit leidt tot lichamelijke symptomen,zoals onwillekeurige bewegingen en slik- enspraakstoornissen. Bovendien krijgen de patiënten temaken met veranderingen in karakter, psychiatrischeproblemen en mentale achteruitgang die kan leidentot dementie. De ziekte van Huntington leidt dus toteen langzame lichamelijke en geestelijke aftakelingmet ernstige gevolgen voor patiënt en naaste familie.Zowel de uitingsvorm als het begin en de duur van deziekte vertonen grote verschillen. Er bestaat geengenezende behandeling, maar aangepaste medicatieen goede opvang kunnen de levenskwaliteit van dezepatiënten wel wat verbeteren. 7 tot 10 op 100 000mensen lijden aan deze ziekte.

De genetische oorzaak is gekend

De ziekte van Huntington is een gevolg van een fout inhet huntingtine-gen op chromosoom 4. Deze foutzorgt ervoor dat een belangrijke groeifactor zijn werkniet kan doen en een deel van de hersenen afsterft.

Hoe verloopt de overerving?

Stel, je bent de zoon vaneen vader met de ziekte vanHuntington en een gezondemoeder. Een schematische stam-boom geeft jouw gezinssituatieals volgt weer: een lege cirkel stelt een gezondevrouw voor, je moeder. Ze is verbonden met haarman, jouw vader, die wordt voorgesteld als eenvierkant. Omdat hij ziek is, is het vierkantingekleurd. Samen zijn ze verbonden met jou, dezoon. Omdat je niet weet of je later ook de ziektezal krijgen, staat er een vraagteken in jouw vierkant.

Je bent 20 jaar en je hebt je vader gezond gezien toteen tiental jaren geleden; toen begon hij langzaam afte takelen.

Welke kans heb jij omde ziekte te krijgen?

Je vader heeft op éénchromosoom 4 (autosomaal,want het verantwoordelijkegen ligt op een lichaams-chromosoom) het afwijkende huntingtine-gen.

De ziekte is dominant en komt dus tot uiting bijje vader al heeft hij nog een gezond gen op hetandere chromosoom 4. Je moeder heeft op beidechromosomen 4 het gezonde gen. In de bevruchteeicel waaruit jij voortgekomen bent, was éénchromosoom 4 afkomstig van je moeder en éénchromosoom 4 van je vader.


?

Gen

9

1. het zieke gen van de vader plus hetgezonde gen van de moeder

2. het zieke gen van de vader plus hetandere gezonde gen van de moeder

3. het gezonde gen van de vader plushet gezonde gen van de moeder

4. het gezonde gen van de vader plushet andere gezonde gen van de moeder

50%

50%

Bij de eerste twee mogelijkheden krijg je het zieke genvan je vader en zal je op latere leeftijd ziek worden.Bij de laatste twee mogelijkheden krijg je tweegezonde genen van je ouders en zal je de ziekte vanHuntington niet krijgen. Je hebt dus 1 kans op 2 kansom de ziekte te krijgen. Hetzelfde geldt voor je broeren zus. Enkel als je het afwijkende gen hebtmeegekregen, kan je het ook doorgeven aan jekinderen. Bij iedere zwanger-schap heb je opnieuw50% kans op een kind dat de ziekte zal krijgen.

Door een predictieve test via DNA-onderzoek van jouwbloed kan je te weten komen of je het zieke gen hebtgeërfd van je zieke ouder. Is dit niet het geval, dan weetje dat jouw eigen toekomst en die van jouw kinderenvrij zal zijn van de ziekte. Maar wat als je het

afwijkende gen wel hebt? Wat als je met zekerheidweet dat je later deze ziekte, waarvoor geenbehandeling bestaat, zal krijgen?

De motieven om een predictieve test te laten uitvoeren,verschillen van persoon tot persoon. Voor sommigenbiedt de test een goede uitweg, anderen willen lieverniet weten of ze later al dan niet ziek zullen worden. Ditbrengt ons midden in het debat over de persoonlijkekeuzevrijheid en het respect voor de wens om het niette willen weten. Meningen zullen daarover verschillen.

Er zijn bij iedere zwangerschap vier verschillende combinaties mogelijk.

Risico bij autosomaal dominante overerving

10

MucoviscidoseMucoviscidose, taaislijmziekte of kort-weg muco genoemd, is de meest voor-komende erfelijke ziekte bij kinderen inde Westerse wereld en treft 3 op 10 000kinderen. Het is een ernstige ziekte waar-

bij het slijm of mucus dat door de slijmklieren wordtafgescheiden, abnormaal dik en taai is. Van bij degeboorte kunnen patiëntjes zware problemen hebbenmet ademhaling en spijsvertering. Het kleverige slijmvernauwt de kleinere luchtwegen, waardoor ademenheel moeilijk wordt. Om deze problemen tegen te gaan,besteden mucopatiënten dagelijks heel wat uren aantherapie en oefeningen. Dan nog krijgen ze vaakchronische bronchitis of longontstekingen. Soms is erzelfs een longtransplantatie nodig. Het taaie slijm leidtook tot stoornissen in de spijsvertering. De lichamelijkeklachten van de ziekte kan men enigszins verminderenof uitstellen door een aangepast dieet en goedemedische begeleiding. Ondanks de vorderingen in debehandeling, sterven nog steeds veel mucopatiëntjesvoor ze volwassen zijn.


Mucoviscidose is een gevolg van een fout in het CFTR-genop chromosoom 7. Dit gen is essentieel om het transportvan water en zout in en uit cellen te regelen. Bijmucoviscidose ontbreekt CFTR of werkt het slecht,waardoor dit transport verstoord is en er taaie slijmenontstaan.


Mucoviscidose is een van de ziekten die pas tot uitingkomen als zowel vader als moeder een chromosoom

met het afwijkende genhebben doorgegeven. Alsde ouders naast hetafwijkende gen ook eennormaal gen hebben,worden zij zelf niet ziek.Ze zijn symptoomlozedragers. Men spreektdan van een autosomaalrecessieve aandoening.

5% van de Belgen zijn symptoom-loos drager van mucoviscidose.

In de stamboom wordt eensymptoomloze drager voorgesteld

door een half ingekleurd vierkantje. Maar bij hetkind dat op beide chromosomen het afwijkendegen heeft, komt de ziekte wel tot uiting (volledigingekleurde cirkel in stamboom).

Welke kans heb jij omsymptoomloos dragerte zijn?

Stel dat je een zusje hebt metmucoviscidose. Het is eenerfelijke ziekte, dus hoe komt het dat zij het wel heeften jij niet? En als je later kinderen krijgt, kunnen diede ziekte dan ook hebben? Je stamboom kan er alsvolgt uitzien: je zusje heeft muco (een ingekleurdecirkel); je ouders hebben de ziekte niet, maar zijnsymptoomloze dragers (halfingekleurde vakjes); jijbent een gezond meisje, maar ben je ook eensymptoomloze drager? (lege cirkel met vraagteken)

Het afwijkende gen voor mucoviscidose ligt opchromosoom 7. Je zusje heeft op elk van haarchromosomen 7 het afwijkende gen, waardoor ze deziekte heeft. Ze heeft één chromosoom 7 met hetafwijkende gen van je vader geërfd, en éénchromosoom 7 met het afwijkende gen van jemoeder. Vermits je ouders ook een chromosoom 7met een gezond gen hebben, hebben ze geenmucoviscidose en zullen ze later de ziekte ook nietkrijgen. Ze zijn wel symptoomloze drager en kunnenhet afwijkende gen aan hun kinderen doorgeven.

?


Wij zijn allemaal, jij dus ook, symptoomlozedragers van een aantal recessief overerfbareaandoeningen. Er rijst alleen een probleemals jouw partner symptoomloze drager is vanhetzelfde afwijkende gen. Die kans is groterals een ziekte vaak voorkomt of als jij en jouwpartner bloedverwanten zijn.

Gen

11

Bij iedere zwangerschap is er 1 kans op 4 (25%) om eenkind met muco te krijgen, zoals je zusje. Er zijn2 kansen op 4 (50%) dat het kind symptoomloze drageris, zoals je ouders. In 1 op 4 gevallen (25%) heeft hetkind op beide chromosomen 7 het gezonde gen.Het kind is niet ziek en ook geen symptoomloze drager.

En wat ben jij: een symptoomloze drager met éénafwijkend gen of heb je beide gezonde genenmeegekregen? DNA-onderzoek kan dit voor jevaststellen. Dit drageronderzoek kan eventueel ook bijjouw partner of toekomstige partner gebeuren,zodat jullie de kansen kunnen inschatten op degeboorte van een mucokind.

25%

50%

25%Risico bij autosomaal recessieve overerving.

Wat gebeurt er nu bij het samensmelten van een zaadcel en een eicel van symptoomloze dragersvan mucoviscidose zoals je ouders? Bij iedere zwangerschap zijn er vier mogelijkheden:

1. het zieke gen van de vader plus hetzieke gen van de moeder: kind met muco

2. het zieke gen van de vader plus het gezondegen van de moeder: symptoomloze drager

3. het gezonde gen van de vader plushet zieke gen van de moeder:symptoomloze drager

4. het gezonde gen van de vader plus hetgezonde gen van de moeder: noch ziek,noch symptoomloze drager.

12

Het fragiele-X-syndroomHet fragiele-X-syndroom is een vande belangrijkste oorzaken van mentalehandicap. Het is een erfelijke aandoeningdie veel vaker voorkomt bij jongens dan bijmeisjes. De aandoening treft 1 op 4000

jongens en 1 op 8000 meisjes. Jongens met het fragiele-X-syndroom hebben specifieke uiterlijke kenmerken gemeen,zoals een lang gezicht met een grote kin, afstaande orenen een hoog voorhoofd. Als kind hebben zij vaakgedragsproblemen en soms zijn ze overbeweeglijk, onrustigen onhandig. Ze zijn meestal mentaal gehandicapt, maarde graad van handicap verschilt van persoon tot persoon.De gedragsproblemen verminderen vanaf de puberteit,de mentale handicap blijft.


Een fout in het FMR1-gen op het X-chromosoom ligt aande basis van het fragiele-X-syndroom. Deze fout verstoortde normale ontwikkeling van de hersenen en hetzenuwstelsel.


Dit syndroom is een voorbeeld van een aandoeningwaarbij afwijkingen op het X-chromosoomverantwoordelijk zijn. De meeste van dezeX-gebonden afwijkingen worden recessief over-geërfd. Bij vrouwen zorgt de aanwezigheid van eennormaal gen op het tweede X-chromosoom ervoordat de aandoening meestal niet, of in veel minderemate, tot uiting komt. Vrouwen met een recessiefafwijkend gen op een van de twee X-chromosomenzijn dus meestal symptoomloze draagster vandeze aandoening. Omdat mannen slechts éénX-chromosoom hebben (naast een Y-chromosoom),hebben zij, naast het afwijkende gen, geen gezondgen meer. Daarom komt de recessief X-gebondenaandoening bij hen wel tot uiting.

Stel dat je een jonge vrouwvan een jaar of twintig bent en je eenbroer hebt met het fragiele-X-syndroom. Jijzelf, jouwzus en andere broer zijn normaal begaafd. Je moederheeft een zus en twee broers, waarvan één mentaalgehandicapt is. Je vraagt je af of er een risico bestaatdat je kinderen zult krijgen met een gelijkaardigementale handicap.

De overerving van het fragiele-X-syndroom gaat alsvolgt: je vader die gezond is, heeft een normaal X- eneen normaal Y-chromosoom (leeg vierkantje). Jemoeder heeft op een van de twee X-chromosomenhet afwijkende gen. Zijzelf heeft geen symptomendoor de aanwezigheid van een gezond gen op haarandere X-chromosoom (halfingekleurde cirkel).

Welke kans heb jij om de ziekte te krijgenof symptoomloze drager te zijn?

Wat kan er nu gebeuren als een zaadcel van jouwvader en een eicel van jouw moeder samensmelten?Bij iedere bevruchting geeft jouw vader zijnX-chromosoom of zijn Y-chromosoom door. Jemoeder geeft steeds één X-chromosoom door; hetX-chromosoom met het normale gen of hetX-chromosoom met het afwijkende gen.


Man met eenX-gebondenaandoening

Vrouw die draagsteris van een X-gebonden

aandoening

X Y X X

? ?

Gen

13

1. het Y-chromosoom van de vader plus hetX-chromosoom met het fragiele-X-gen vande moeder: zoon met het fragiele-X-syndroom

2. het Y-chromosoom van de vader plus het gezondeX-chromosoom van de moeder: zoon zonder hetfragiele-X-syndroom die geen drager is

3. het X-chromosoom van de vader en hetgezonde X-chromosoom van de moeder:dochter die geen draagster is

4. het X-chromosoom van de vader en hetX-chromosoom met het fragiele-X-gen vande moeder: dochter die wel draagster is

50%

50%

X Y X X

X Y

X Y X X

Y

X Y X X X Y X X

X Y

Y

X X

X X

X

X

Bij iedere zwangerschap zijn er vier combinaties mogelijk:

Bij iedere zwangerschap ziet de situatie er voor jouwouders als volgt uit: als ze een zoon ter wereld brengen,hebben zij 50% kans op een gezonde zoon en 50% kansop een zoon met het fragiele-X-syndroom. Als zij eendochter ter wereld brengen, hebben zij 50% kans opeen gezonde dochter die geen draagster is en 50%kans op een (gezonde) dochter die wel draagster is(met een X-chromosoom met het afwijkende gen) endie bijgevolg kan doorgeven aan haar kinderen.

Maar hoe zit het nu met jou en jouw zus? Zijn julliedraagster van het afwijkende gen of niet? Door eenDNA-test te laten uitvoeren kan je een antwoordkrijgen op deze vraag. Als daaruit zou blijken dat jedraagster bent, dan zit je in dezelfde situatie als jouwmoeder. Je kan dan de gevolgen voor zwangerschappenbespreken met een erfelijkheidsdeskundige.

Zoon Dochter

X X X X

14

Voor heel wat andere aandoeningenzit de oorzaak niet enkel in heterfelijke materiaal, maar zeontstaan door een samenspel vanerfelijke factoren en invloeden

vanuit de omgeving. Bij zo'n multifactoriële overervingspelen meerdere genen én omgevingsfactoren een rol.Voorbeelden hiervan zijn een open rug, een gespletenverhemelte en een klompvoet.


Genen en omgeving

Multifactorieel bepaalde aandoeningen

Voor de geboorte

Prenatalediagnose

Bij een verhoogd risicoop een genetischeafwijking, bijvoorbeeldwanneer de zwangerevrouw ouder is dan 35of wanneer er een

erfelijke ziekte in de familie voorkomt, kan men defoetus tijdens de zwangerschap onderzoeken. Dezeprenatale onderzoeken, met enig risico, gebeurenalleen als er een verhoogde kans bestaat op eenernstige erfelijke aandoening.

Door middel van een vruchtwaterpunctie in de 14de of15de zwangerschapsweek kan men eventueleafwijkingen ontdekken. Met een echografie bepaaltmen de meest geschikte plaats voor de punctie. Dooreen dunne naald door de buikwand heen in hetvruchtwater te brengen, zuigt men vruchtwater op. Ditvruchtwater bevat cellen van de foetus, waarop testsgedaan kunnen worden, zoals een chromosomen- ofeen DNA-onderzoek.

Een alternatief is de vlokkentest die enkele wekenvroeger in de zwangerschap al kan. De afname vande vlokken gebeurt ook onder echografischebegeleiding. Deze vlokken bevatten cellen van defoetus die ook gebruikt kunnen worden voorchromosomen- of DNA-onderzoek. Zo kan menbijvoorbeeld het downsyndroom of mucoviscidose alin de 10de of de 11de zwangerschapsweek vaststellen.

Pre-implantatie genetischediagnose

Met een recentere technologie kan men al vóór deinplanting van een embryo bepalen of het drager isvan een genetische aandoening. Hiervoor is een in-vitrobevruchting nodig. Men brengt zaadcel en eicelsamen in een proefbuis en stimuleert de bevruchteeicel om te delen. Uit de verzameling cellen die hieruitontstaat, worden één of liefst twee cellen geïsoleerdom tests op uit te voeren. Na de diagnose brengt menmeestal één of twee embryo's zonder de aandoeningin in de baarmoeder van de vrouw. Omdat degenetische test gebeurt vóór de inplanting van hetembryo, spreekt men van pre-implantatie genetischediagnose.

Goed geïnformeerd

Het is heel belangrijkdat de partners vooraf,liefst vóór de zwanger-schap, goed ingelichtzijn over de beper-kingen en de gevolgenvan dit soort onder-zoek. Ze kunnen danzelf een weloverwogenbelissing nemen.

Deze tests vertellen ook niet alles. Heel wat ziektenen afwijkingen kan men er niet mee opsporen.

15

Erfelijke risico's horen bij het leven. Geleidelijk aanverwerven we meer inzicht in deze risico's. Ook zijn ermeer mogelijkheden voor de diagnose en de preventieervan. Zo krijgen we steeds meer controle en kunnenwe keuzes maken over zaken die vroeger volledig aanonze controle ontsnapten. Dit betekent eenconfrontatie met beslissingen waarop we vaak weinigzijn voorbereid. Meestal houden deze keuzes een groteverantwoordelijkheid in en gaan ze gepaard metaanzienlijke psychologische druk.

Genetische centra

Voor alle vragen en problemen die verband houden meterfelijkheid kan men terecht in de genetische centra vande universitaire ziekenhuizen. Deze centra organiserenerfelijkheidsraadplegingen om mensen te informeren ente helpen om zelf een doordachte beslissing te nemen.Steeds vaker worden koppels hierbij ook psychosociaalbegeleid. De klemtoon kan hierbij liggen op deemotionele verwerking van het erfelijke risico of opde ondersteuning bij moeilijke beslissingen. Hierbij gaatook aandacht naar de opvang van kinderen met eenzeldzame erfelijke ziekte en de ondersteuning van deouders bij de opvoeding. Zo willen de genetische centraer voor zorgen dat personen met een handicap of eenerfelijke aandoening, elk met hun unieke eigenheid,zo goed mogelijk kunnen functioneren in desamenleving. Tegelijkertijd proberen ze het leedveroorzaakt door erfelijke aandoeningen, te verzachten.

Rol van de maatschappij?

Maar ook ieder van ons kan hierbij een rol spelen. Wij zijntrouwens allemaal drager van een aantal afwijkendeerfelijke kenmerken. Ongeveer 3% van de bevolking wordtgeboren met een handicap of erfelijke ziekte.Deze mensenen hun familieleden hebben alle hulp en steun nodig diede andere 97% van de samenleving kan opbrengen.

Willen we dit? Vinden wij dit leven met een handicap demoeite waard, of vinden wij het geen leven? Wordt onzesamenleving rijker als handicaps er niet meer zouden zijn,of juist armer? Welke rol en betekenis zullen de nieuwemogelijkheden voor diagnose en preventie hebben? Zullenwe leven in een samenleving waarin we onze eigen keuzes

kunnen maken en onze eigen verantwoordelijkheidopnemen? Antwoorden op deze vragen en meningenzullen verschillen. De toekomst zal leren wat mogelijk is,maar wij zijn het die de toekomst maken.

Rol van de wetenschappers?

Het onderzoek naar erfelijk overdraagbare aandoeningenstaat niet stil. Wetenschappers trachten de genetischeoorzaak te achterhalen en proberen de achterliggendebiologische processen bloot te leggen. Dit weten-schappelijk onderzoek is het essentiële startpunt voorde ontwikkeling van nieuwe diagnostica en nieuwetherapieën.

Erfelijke risico’s: psychologische, sociale en ethische implicaties

Genetische centra in Vlaanderen:

Universiteit Antwerpen:CENTRUM MEDISCHE GENETICAUniversiteitsplein 1, 2610 Wilrijk • Tel. +32 3 820 25 70

Universitair Ziekenhuis Brussel:CENTRUM MEDISCHE GENETICALaarbeeklaan 101, 1090 Brussel • Tel. +32 2 477 60 71

Universitair Ziekenhuis Gent:CENTRUM VOOR MEDISCHE GENETICADe Pintelaan 185, 9000 Gent • Tel. +32 9 240 36 03

Universitair Ziekenhuis Gasthuisberg:CENTRUM VOOR MENSELIJKE ERFELIJKHEIDHerestraat 49, 3000 Leuven • Tel. +32 16 34 59 03

Werkgroep Erfelijke en Aangeboren aandoeningenVoor informatie over doelstellingen, activiteiten encontactadressen van de specifieke verenigingen:Trefpunt Zelfhulp vzw • Tel. +32 16 23 65 07www.zelfhulp.be

De video ‘Aan genen zijde. Overerving bij de mens’sluit nauw aan bij deze brochure. Ze kan besteldworden bij de Audiovisuele Dienst vande K.U.Leuven, Kapeldreef 62, 3001 Heverlee.Tel. +32 16 32 82 00

Meer informatie?VIB beschikt over verschillende brochures:

1. Erfelijkheid bij de mens: aan genen zijde2. Wat is biotechnologie?3. Biotechnologie: gezondheid4. Biotechnologie en planten5. Klonen en celkerntransplantatie6. De veiligheid van genetisch gewijzigde gewassen7. Xenotransplantatie: het beest in de mens...8. Enzymen: in je lijf en in je leven9. Stamcellen, cellen van de toekomst?10. Gentherapie: genen genezen

Je kan ze gratis aanvragen bij VIB op onderstaandadres of downloaden via www.vib.be

Wie we zijn, zit voor een groot deel al van vooronze geboorte in ons. De erfelijke informatie diewe van onze ouders kregen, bepaalt immers eendeel van onze eigenschappen. Dit gaat omuiterlijke of karakteriële kenmerken, maar somsook om aandoeningen.

Deze brochure geeft informatie over genetischeziekten, genetische risico's en genetische tests.Tegelijkertijd besteedt de brochure aandachtaan de psychosociale en ethische aspecten vande erfelijkheidsproblematiek.

e en kijk op

Erfelijkheid bij de mens:aan genen zijde

IciL

aba

Ged

rukt

in B

elgi

ë

www.vib.be

Voor meer informatie kan je contact opnemen met VIB:

Rijvisschestraat 120, 9052 Gent

Tel. +32 9 244 66 11 / Fax +32 9 244 66 10

[email protected]

Erfelijkheid bij de mens: aan genen zijde - · PDF file2 een kijk op Erfelijkheid bij de mens:...

Documents

Transcript of Erfelijkheid bij de mens: aan genen zijde - · PDF file2 een kijk op Erfelijkheid bij de mens:...