Enkele merkwaardige woordspelingen in de Nederlandse taal

Enkele losse aantekeningen bij de bestudering van Jac. van Ginneken en H.J. Endepols, De regenboogkleuren van Nederlands taal - Malmberg, Nijmegen – 1917

InhoudHet bramzijgertje (1917)......................................................................................................................2Iet..........................................................................................................................................................2

Op het Noordwijksche strand..........................................................................................................2En … niet (ne … pas) = Iet..............................................................................................................2

De Valkeniers van Valkenswaard.........................................................................................................3Rouwkoop.............................................................................................................................................3Enakskind.............................................................................................................................................3Frankisch..............................................................................................................................................3Reé........................................................................................................................................................3Kapotje, verwant van kaputo?..............................................................................................................4Holleblokken........................................................................................................................................4

Op het Noordwijksche strand..........................................................................................................4Kloef = klomp..................................................................................................................................4

De isoglossen........................................................................................................................................5de Uerdingerlinie.............................................................................................................................5Het Mich-kwartier............................................................................................................................5Van Zuid naar Noord (?)..................................................................................................................5

Peerebieë (paardenbij = wesp)..............................................................................................................5Standdaarbuiten....................................................................................................................................6

Noordelijke invloed.........................................................................................................................6Leuvens.................................................................................................................................................6

scheldwoorden.................................................................................................................................6Uitdrukkingen..................................................................................................................................6

Het bramzijgertje (1917)Van Dale bramzijgertje omschrijft als "door vissers gegeven benaming aan fosforische dampen die nu en dan uit zee opstijgen en samensmelten en waarin zij weleer gestalten van de duivel meenden te zien". 1

“Eerst was ik bij Jaaepe van Wullem Haine, maaer nouw ben ik bij Sijmes, je weet wel, die zooa bang was voor bramzijgertje.”2

blz. 186. Bramzijgertje - Dampen, die uit zee opstijgen en door bijgeloovige zeelieden voor spoken en booze geesten worden aangezien.

• BramzijgertjeHet zou de benaming zijn voor een zeuntje, een zeer jong leerlingbemanningslid. Toch komt het woord in deze betekenis pas voor het eerst voor in de vertaling van The lost sea van Jan de Hartog. Het was zijn eerste in het Engels geschreven roman. Het boek werd in Nederland uitgegeven onder de titel D...3

• BramzijgertjeTe jong, dus illegaal bemanningslid. Mogelijk een verzinsel van Jan de Hartog, want in de `pre-Hartog periode` komt het woord nergens voor.4

Iet

Op het Noordwijksche strand‘Owel (wel), Gorsie mijn5! (bastaardvloek) Wà ben je grooat eworde, Trijn! ik sou je zuiver iet (niet) () ekeune hebbe, azzie je taaet (vader) nie bij je hà.

Iet - Meestal de vorm voor niet. Een enkele keer vindt men in dit stuk ook den vorm niet.6

“It” (“niet”) behoort in Zuid-Duitsland nog steeds tot het normale Alemanse dialect:

“Weitere Kennzeichen des Tiroler Oberlandes sind gsejt statt gsågt (gesagt) und it statt nit (nicht). Es wird auch eine typisch alemannische Redensart verwendet. “7

En … niet (ne … pas) = IetKammen en waren er niet, maar zeventig jaren te vôoren was hij, bij zijne ouders, opgekweekt en grootgegroeid in eene kamslagerij (wolkammerij).8

Uit een staaltje van fijn-beschaafd en toch niet verhollandscht Vlaamsch (fragment uit een voordracht van Pastor Verriest).

1 vaartips 2 De regenboogkleuren van Nederlands taal - Malmberg, Nijmegen – 1917, pag. 186

3 Gevonden op http://vaartips.nl/tipb.htm#bramzijger 4 Gevonden op http://bellevueholidayrentals.com/nautical/ 5 Zie ook “Gossie Mijne”6 De regenboogkleuren van Nederlands taal - Malmberg, Nijmegen - 1917, pag. 2507 Dialekte in Tirol – Wikipedia 8 De regenboogkleuren van Nederlands taal - Malmberg, Nijmegen - 1917, pag. 52, voordracht van Pastor Verriest.

De Valkeniers van ValkenswaardOmgekeerd bestond in de dagen der valkenjacht een krachtige taalgroep der valkeniers. Deze groep is met de vermindering van de valkenjacht hoe langer hoe meer ingekrompen en leeft nog slechts in een klein dorpje - Valkenswaard – voort.9

Alhoewel ik 1959 in Valkenswaard gewoond heb, is mij deze traditie onbekend gebleven.

Rouwkoop10

→ Geld dat krachtens beding de koper moet geven als hij een gesloten koop ongedaan wil maken;geld dat men moet geven om het recht te krijgen een aangegane verbintenis te verbreken.

Gevonden op http://www.woorden-boek.nl/woord/rouwkoop

Enakskind11

→ Een groot en sterk persoon. De Enakieten waren onoverwinnelijke reuzen, die het Bergland van Judea bewoonden, in het bijzonder de streek rondom Hebron.

Gevonden op http://www.woorden-boek.nl/woord/enakskind

Frankisch12

De Franken woonden oorspronkelijk in het Oosten van ons land, het oude Salland. Later vestigden zij zich in Brabant en veroverden een groot deel van de daaraan grenzende landen tot aan den grooten weg Keulen-Boulogne. Deze weg is nu nog in hoofdzaak de grens van het Frankisch-Germaansch taalgebied. Zooals wij reeds zeiden op blz. 2, woonden in het door de Franken veroverde gebied veel Kelten, en misschien ook een door de Kelten onderworpen oerbevolking. De taal van de Kelten en de vroegere bevolking heeft een vrij sterken invloed uitgeoefend op het Germaansch der Franken, een invloed, welke zich o.a. toont in klankverschijnselen, die weinig of niet voorkomen in de taal der Saksen en Friezen, onder wie geen Kelten woonden.

ReéKlink - Bekken van den omroeper om de zeelui te waarschuwen dat zij ‘op see’ d.i. Aan zee op het strand moeten komen, om de vaartuigen, op het zand getrokken en soms diep ingezakt, op rollen naar zee te voeren. Ieder helpt hierbij gratis. De mannen leggen een stuk zeildoek (panje) op hun rug om het te pijnlijk drukken of schuren van het hout te verhinderen.De uitdrukking: zet je panje reé wordt fig. gebruikt in den zin van: maak je klaar13.

Ree is een aanwijzing aan de fokkenist dat men gaat wenden14.Waarschijnlijk dus afgeleid van “gereed”, of “zet je panje reé”.

9 De regenboogkleuren van Nederlands taal - Malmberg, Nijmegen – 1917, pag. 710 De regenboogkleuren van Nederlands taal - Malmberg, Nijmegen – 1917, pag. 811 De regenboogkleuren van Nederlands taal - Malmberg, Nijmegen – 1917, pag. 812 De regenboogkleuren van Nederlands taal - Malmberg, Nijmegen – 1917, pag. 1413 De regenboogkleuren van Nederlands taal - Malmberg, Nijmegen – 1917, pag. 25014 Gevonden op http://members.lycos.nl/lexicografie/lex

Kapotje, verwant van kaputo?

Di frow-follek du án hemeté, dan onder-saya, kowsen mi skūên, dan kaputó (), benn sen kop mi sen naesduk.

Kaputo - sp. capoton, capotillo, vrouwenmanteltje.15

Voor de afleiding van kapotje:

Verkorting van capote anglaise, dat is ontleend aan Frans capote anglaise ‘condoom’ [1836; Rey], letterlijk ‘Engelse beschermkap’. Ook in het Frans bestond wel de verkorting capote, maar deze was weinig gebruikelijk. Het verkleinwoord in het Nederlands werd kapotje, identiek aan het verkleinwoord van kapot ‘overjas’, zie → kapotjas.

Holleblokken

Op het Noordwijksche strandZin wijf klaaegt huize hooag: 't arreme mens looapt op klompe (), maaer denk-kie da sinjeur holleblokken an zin bienen ebbe wul? Wè jaae wel!

Klompen en holleblokken, - Er wordt hier een verschil gemaakt tusschen beide woorden. Klompen zijn een soort houten muilen, holleblokken=klompen16.

In Vlaanderen werd er in de benaming ook onderscheid gemaakt tussen vrouwen- ('klompen') en mannenklompen ('holleblokken'). 17

→ Dus niet alleen in Vlaanderen, maar ook in Noordwijk.

Kloef = klompGeen kloef en kletst erIn 't krakende kruid,Of, plompe! daar pletst erEen puiteken uit.18

→ etymologie van kloef

15 De regenboogkleuren van Nederlands taal - Malmberg, Nijmegen – 1917, pag. 25116 De regenboogkleuren van Nederlands taal - Malmberg, Nijmegen – 1917, pag. 25017 Holleblokken 18 De regenboogkleuren van Nederlands taal - Malmberg, Nijmegen – 1917, pag. 55 – uit Het puiteken van de Clercq

De isoglossen19

de UerdingerlinieWij onderscheiden in Limburg nu de volgende isoglossen:

• de Uerdingerlinie - de scheidslijn tussen het Hoogduitse 'ich' en het Nederduitse 'ik', • de Mich-linie - • de Panninger-linie - • de Panninger-zijlinie - • de Benrather-linie.

De Uerdinger-linie komt bij Uerdingen over den Rijn, loopt westwaarts langs Meijel, buigt met een stompen hoek zuid-westwaarts in Belgisch Limburg en loopt langs Diest tot aan de grens van het Nederlandsche taalgebied.

Ten zuiden en ten oosten van deze lijn worden in het Limburgsch-Frankisch de in het Duitsch bekende vormen ich, auch, mich en dich gebruikt. Terwijl dus de Maastrichtenaar, Roermondenaar, Weertenaar en Diestenaar in hun dialect nooit zullen spreken van ik, ook enz., zal een bewoner van Gennep op het einde van ik en ook geen ch,maar altijd een k laten hooren.

Het Mich-kwartier.De Mich-linie loopt westwaarts van Panningen noord-oostwaarts tot over de Maas, volgt een tijdlang den rechteroever en gaat dan met een bocht Duitschland in. Deze linie begrenst het zoogenaamde Mich-kwartier d.w.z. de streek, waar de vorm mich over de Uerdinger-linie dringend zich een afzonderlijk gebied heeft veroverd. Ich en auch worden derhalve niet boven de Uerdinger-linie gehoord, maar wèl mich. In Tegelen en Baerlo spreekt men van ich en mich, maar in Venlo, Maasbree of Blerik van ik én mich.

Van Zuid naar Noord (?)Het beduidendere woord is “Ik”/”ich” ten opzicht van “mij”/“mich” en volgens de regels van The Unfolding of Language - Guy Deutscher (2005) blijven de belangrijkste woorden het langst behouden, respectievelijk veranderen de onbeduidendere woorden het snelst. Uit deze informatie kan men een richtingsvector afleiden.

Omdat mich ten noorden van de Uerdinger-linie al heeft veranderd, maar het belangrijkere “Ich” nog niet, is de Ik → Ich-transformatie dus van het zuiden uitgegaan en naar het noorden getrokken. In het andere geval was er een “mij”-kwartier ten zuiden van de Uerdinger-linie ontstaan.

Peerebieë (paardenbij = wesp)20

→ waarschijnlijk eerder een paardenhorzel (grote “wesp”).

19 De regenboogkleuren van Nederlands taal - Malmberg, Nijmegen – 1917, pag. 6220 De regenboogkleuren van Nederlands taal - Malmberg, Nijmegen – 1917, pag. 29

StanddaarbuitenEr zijn twee verklaringen voor de herkomst van de naam Standdaarbuiten. De eerste zoekt het bij de Sint-Elisabethsvloed in 1421, toen zich ten noorden van het land van Gastel en Barlebosch buitendijks nieuw land in het water begon af te tekenen. Dit nieuwe land, een grote zandbank, werd aangeduid als "'t sant er buyten" of "'t sant daer buyten". Op oude kaarten uit de tweede helft van de 15e eeuw werd deze zandbank reeds beschreven als het Stantderbuyten.

De tweede verklaring is dat een baken voor de scheepvaart een 'standaert' werd genoemd. Op de zandbank zou een paal hebben gestaan, die werd aangeduid als een Standaert-buyten.21

Noordelijke invloed.In de 16de eeuw kwamen er in het groote water langzamerhand zandbanken op, waarvan de eerste, vóór Oudenbosch gelegen, aanvankelijk ‘'t Sand daer buyten’ heette, wat naderhand, toen al het water weg en de uitdrukking dus onverstaanbaar was, tot Standdaarbuiten (37) werd vergemakkelijkt. Al het tusschenliggende land werd nu echter niet door de “nog al eens luie” Brabanders, maar door de actiever boeren der Hollandsche eilanden ingepolderd en bevolkt. En zoo vinden wij op onze dialectkaart dan ook juist in dit gebied een Hollandsch dialect. Van hier verbreidden zich nu langzamerhand de Hollandsch-Friesche voornaamwoorden van den 2den persoon met een j in plaats van een g.

Leuvens

scheldwoorden22

Zoo kent den Leuvenaar den:

• Imbecil,• Toetenbekker, • Loerik, • Huistege Peë, • Oemgelikkege,• Mottige Sol, • Malkontente, • Pinneke-Din, • Stoemerik, • enz. enz

Uitdrukkingen• afdrogen (slaan)• bezwadderen• opneemvod (dweil)

21 Standdaarbuiten 22 De regenboogkleuren van Nederlands taal - Malmberg, Nijmegen – 1917, pag. 47