1

ENGAGEMENTDocentenhandleiding

VWO

InhoudsopgavePagina 2 Inleiding

Pagina 3 Vragen & antwoorden - Richard Hamilton Pagina 6 Bronnen - Richard Hamilton Pagina 10 Bronverklaring - Richard Hamilton

Pagina 12 Vragen & antwoorden - Andy Warhol Pagina 14 Bronnen - Andy Warhol Pagina 19 Bronverklaring - Andy Warhol

Pagina 22 Vragen & antwoorden Jeff WallPagina 24 Bronnen - Jeff WallPagina 28 Bronverklaring - Jeff Wall

Pagina 30 Vragen & antwoorden- Joseph Beuys Pagina 32 Bronnen - Joseph BeuysPagina 38 Bronverklaring - Joseph Beuys

Pagina 41 Beeldende opdrachten Pagina 42 Criteria beeldende opdrachtenPagina 44 Bronnenlijst

2

InleidingIn deze docentenhandleiding vindt u het antwoordmodel voor de studieopdrachten en kunt u lezen hoe de studenten de beeldende op-drachten kunnen verwerken. Daarnaast geven wij een toelichting waarom de desbetreffende bronnen gebruikt zijn.

In de bronnenbundel van de leerlingen wordt de theorie behandeld voor het examenthema ‘ engagement’ . In de bundel worden vier ver-schillende kunstenaars besproken uit het tijdvak 1945 tot heden.Deze kunstenaars worden besproken en aan de hand daarvan worden er twee vragen geformuleerd. De leerlingen kunnen uit deze bronnen opmaken waarom de betreffende kunstenaar geëngageerd zijn.

Succes met het voorbereiden van uw leerlingen op het examen.

Het thema van het centraal examen tekenen, handvaardigheid en textiele vormgeving is: Engagement.

Geëngageerde kunst kan worden omschreven als kunst dat wordt gekenmerkt door betrokkenheid van kunstenaars bij sociaal-maat-schappelijke en politieke veranderingen.

Binnen dit examen staat het subthema ‘sociaal-politiek’ centraal.

3

Vragen & antwoorden - Richard HamiltonVraag 1a. Waarom werd het kunstwerk “just what is it that makes today’s homes so different, so appealing? “ ten onrechte opgevat als een aanval op de kunst of de consumptiemaatschappij?

AntwoordZijn schilderijen waren confronterende commentaren op de consumptiemaatschappij en de massacultuur. Het was niet duidelijk of hij spotte met het moderne leven maar vooral omdat het werk nadrukkelijk de vraag stelde of iets zo alledaags nog kunst kon zijn.

b. ‘Zoeken naar het epische in alledaagse onderwerpen en alledaagse instellingen zou ik als mijn doelstelling willen beschouwen’. Leg uit wat Hamilton hiermee bedoeld.

AntwoordHamilton beeld de sleur van het alledaagse uit hierdoor wordt het een cliché beeld. Maar met Untitled dringt zich toch nog een nieuw aspect op: melancholie. Die grootmeesters uit voorbije eeuwen benadrukken de ver-geefsheid van alles. Het lijkt erop dat de oude Hamilton zijn enorme productiviteit en vitaliteit tegen het daglicht hield en de zin ervan betwijfelde. Overal elders in het retrospectief overheersen vreugde en woede, bluf en bravoure, protest en spot, maar in Untitled laat Hamilton op de valreep twijfel en mistroostigheid toe.

4

Vraag 2 Bespreek twee beeldelementen aan de hand van de kunstwerken van Hamilton en bespreek waar ze voor staan.

AntwoordPop art is een kunststroming die haar beelden uit de consumptiemaatschappij haalt. In deze maatschappij is de levensstandaard zo ver-hoogd dat het mogelijk wordt, dat de mensen allerlei nieuwe producten kunnen aanschaffen. Uitgangspunt voor pop art is de populaire cultuur: dus beelden uit de reclame- en televisiewereld, gebruiksartikelen, strips, pin-ups en popmuziek.

De pop art- kunstenaar kiest zijn onderwerpen uit het leven van alledag. Overal in het moderne stadsbeeld zijn bijvoorbeeld merknamen uit de reclame en afbeeldingen van filmsterren te zien. Deze beelden zijn de symbolen van welvaart. De pop art- kunstenaar betrekt deze banale dingen in de kunst om ze te vervreemden of te ironiseren.

“Just what is it that makes today’s homes so different, so appealing”? Daar staan populaire duurzame consumptiegoederen van die tijd afgebeeld. Mogelijke antwoorden: - Hamblikje- Stofzuiger- Radio- Pin up man en vrouw- Televisie,- Doktersromannetjes- romantiek

5

- Verpakkingen- Films- De magie van de auto- Woord ‘pop’ op het raket van de bodybuilder

My Marilyn- Marilyn Monroe is een bekend persoon (populair)- De originele foto komt uit een tijdschrift (beeld uit de reclame)

Shock and Awe- Tony Blair is een bekend persoon- De foto komt uit van het internet en is bewerkt door Hamilton

6

Engelse Schilder, geboren 24 februari 1922 te Londen.

Hamilton was een van de voormannen van de Britse Pop Art (Poptical-art). Zijn schilderijen waren bijtende commentaren op de consumptiemaatschappij en de massacultuur.

Naast olieverfschilderijen, maakte Hamilton fotocollages en grafiek, maar hij gebruikte de verfspuit en metaal om zijn kunst te verwe-zenlijken. Het belangrijkste thema in het werk is erotiek, reclame en het leven in een moderne samenleving met zoveel aandacht van de mens voor de media.

Terugkerende thema's in zijn werk zijn de consumptiemaatschappij en een afkeer van het politieke establishment. Een van zijn protest-werken is Shock and Awe (2007-2008). Dat schilderij beeldde pre-mier Tony Blair af als cowboy, die op het punt staat zijn revolvers te trekken.

Inleiding - bron 1

Richard Hamilton

Kunstbus. Richard Hamilton. Geraadpleegd (21-05-2015) via http://www.kunstbus.nl/kunst/richard+hamilton.html

7

Popart- Wel omschreven als ‘onpersoonlijkheid tot stijl verheven’ door gebruik te maken van de beeldtaal van de reclame en andere massamedia-ontstond tegelijkertijd, maar onafhankelijk van elkaar, in Engeland en in de Verenigde Staten. De collage just what is it that makes today’s homes so different, so appealing? van de Engelse schilder Richard Hamilton kan worden beschouwd als het eerste echte pop-kunstwerk. Het maakt gebruik van of verwijst naar man-nelijke en vrouwelijke pin-ups, televisie, doktersromannetjes- roman-tiek, duurzame consumptie goederen, verpakkingen, films, de magie van de auto- zelfs het woord ‘pop’ op het raket van de bodybuilder. Toen het voor het eerst in Londen werd tentoongesteld, werd het ten onrechte opgevat als een aanval op de kunst of op de consump-tiemaatschappij. Het was niet bedoeld als ‘smallend commentaar op onze maatschappij”, zei hij. ‘ Zoeken naar het epische in alledaagse onderwerpen en alledaagse instellingen zou ik als mijn doelstelling willen beschouwen’. Hoewel deze beeldtaal van de massamedia voor Europeanen en exotische glamour uitstraalde, was zij voor Ameri-kaanse kunstenaars slechts banaal en gewoon. Amerikaanse popart bezat daarom van meet af aan een ambivalentie en complexiteit die haar Europese tegenhanger miste.

Pop art - bron 2

Figuur 1. Richard Hamilton (1956) Just what is it makes today’s homes so different, so appealing http://www.wikiart.org/en/richard-hamilton/http-en-wikipedia-org-wi-ki-file-hamilton-appealing2-jpg-1956

Honour, H. & Flemming, J. (2009), Algemene Kunstgeschiedenis, Amsterdam: Meulenhoff.

8

Neem Hamiltons My Marilyn uit 1965. Een scherper contrast met Warhols zeefdrukken van Marilyn Monroe bestaat er niet. Waar Warhol ‘zijn’ Marilyn klinisch en gladjes in de felst denkbare kleuren vatte, is My Marilyn van Hamilton een rommelig ratjetoe van snapshots, met dwars daaroverheen wilde strepen en kruisen van viltstiften die een ruwe, streetwise indruk maken. Het is alsof de kunstenaar, met de wilde collagetechniek à la Rauschenberg, de diva der diva’s uit Hollywood inderdaad ‘in bezit nam’ door haar te reduceren tot een anoniem schattig meisje dat speciaal voor hem poseerde, ten dienste van een anarchistisch en rauw kunstwerk.

Kunstwerken- bron 3Niet alleen in werkwijze, ook in karakter verschilden Hamilton en Warhol van elkaar als dag en nacht. Warhol cultiveerde een imago van kille, koude sfinx die het liefst een man van plastic wilde zijn, ziel- en gevoelloos. Hamilton was zijn leven lang genereus, warm-bloedig, politiek geëngageerd en losjes in de heupen.

In latere jaren bereikte hij vaak een indrukwekkend niveau, met als hoogtepunt een portrettenreeks uit 1982-’83, waaronder The Citizen, een portret van een jong lid van het verboden Ierse Republi-keinse leger (IRA). We zien een langharige begin twintiger met half ontbloot bovenlichaam en een jezusbaard. Weer een kunstwerk dat is gebaseerd op een krantenfoto. Hamilton benadrukte dat hij zeker niet sympathiseerde met de IRA. Maar die jongen had volgens hem onmiskenbaar een messiaanse allure, met dien verstande dat déze Messias duister, bitter en met ingehouden woede in de lens staart. The Citizen is voor de helft een bijna naturalistisch geschilderd por-tret en voor de andere helft een sferisch abstract schilderij. Harde, confronterende figuratie ontmoet zachte, tedere abstractie: met The Citizen maakte Hamilton een onontkoombaar kunstwerk .

Tot op hoge leeftijd bleef Hamilton vitaal, vindingrijk en provoce-rend. Na de eeuwwisseling maakte hij door middel van een fotomon-tage een portret van premier Tony Blair als een oenige cowboy die

Figuur 2. Richard Hamilton (1965) My Marilyn http://www.tate.org.uk/art/artworks/hamilton-my-marilyn-p04251

9

op het punt staat zijn pistool te trekken. Titel: Shock and Awe . Ha-miltons spotlust werkt aanstekelijk, maar is het grote kunst? Hmm. Het mansgrote werk had als cartoon in een tijdschrift volstaan. Ook andere werken van na 2000 missen de urgentie en kracht van zijn beste werken uit de jaren zestig en zeventig, maar kun je dat de kunstenaar, toen de 80 gepasseerd, verwijten?

Dan, in de allerlaatste zaal van Tate Modern, davert je alsnog een meester-werk tegemoet. Het is Untitled (2011), dat Hamilton vlak voor zijn dood vervaardigde. In dit werk buigt een jonge Gustave Courbet voorover naar een oude, bebaarde Titiaan, terwijl op de achtergrond Nicolas Poussin ons waakzaam aanstaart. Ook hier kopieerde Hamilton er lustig op los. De drie beeltenissen van de kunstenaars uit verschillende voorbije eeuwen zijn gebaseerd op zelfportretten. De drie staan aan het bed van een vrouwelijk naakt, dat lijkt te wachten om te wor-den vereeuwigd op doek.

Maar het model is hier autonomer en onaanraakbaarder dan de drie grootmeesters, alsof zij de scheppende kunstenaar is, met de drie mannen als achtenswaardige maar timide figuranten.Untitled is gebaseerd op Honoré de Balzacs korte roman Het on-bekende meesterwerk, waarin een fictieve kunstenaar, Frenhofer, poogt het perfecte naakt te schilderen en hierin steeds jammerlijk faalt. In Untitled lijkt Hamilton te willen aanstippen dat er een falende Frenhofer in misschien wel iedere kunstenaar schuilgaat, ook in de allergrootsten. Untitled behoort tot die zeldzame categorie werken waarin een kunstenaar of schrijver zichzelf op hoge leeftijd nog blijkt te kunnen overklassen met een meesterwerk dat al het andere werk op zijn minst evenaart.

Een leven lang maakte Hamilton inventieve en schrandere kunst die zich vaak ongemakkelijk in het brein etste. Maar met Untitled dringt zich toch nog een nieuw aspect op: melancholie. Die grootmeesters uit voorbije eeuwen benadrukken de vergeefsheid van alles. Het lijkt erop dat de oude Hamilton zijn enorme productiviteit en vitaliteit tegen het daglicht hield en de zin ervan betwijfelde. Overal elders in het retrospectief overheersen vreugde en woede, bluf en bravoure, protest en spot, maar in Untitled laat Hamilton op de valreep twijfel en mistroostigheid toe.Figuur 3. Richard Hamilton

(2007) Shock and Awe http://aaaaarte.com/finde/2010/03/6-03-10-sales-pick-up-at-new-york-fairs

Zwagerman, J. (2014, Maart 18) Beschouwing retrospectief Richard Hamilton in Tate Modern. De Volkskrant.Geraadpleegd via http://www.volkskrant.nl/dossier-archief/beschouwing-retrospectief-richard-hamilton-in-tate-mo-

dern~a3617006/

10

Bronverklaring 1Dit is een geschikte bron voor VWO leerlingen omdat het geschreven is in een taal die zij kunnen begrijpen en op niveau van de leerling is. De site is opgezet in 2000 en is geschreven door Jacobine Feekes en Guus Jurcka. Jacobine Feekes is directeur van kunstbus, ambachten, amsterdam en omgeving Nederland. Samen hebben zij een galerie in kunst en design in Friesland en een organisatie voor culturele ondernemers in Leeuwarden opgezet. Daarnaast hebben zij een platform voor handel in kunst en design.

Het is niet een recente bron maar het geeft wel een beeld wie Richard Hamilton is. Hamilton was een van de voormannen van de Britse Pop Art (Poptical-art). Zijn schilderijen waren bijtende commentaren op de consumptiemaatschappij en de massacultuur. In de studie-vraag 1a en b vragen wij naar zijn visie waardoor het duidelijk wordt hoe hij te werk gaat.

In het centraal VWO examen staat het thema engagement centraal. Engagement kan worden omschreven als kunst dat wordt geken-merkt door de betrokkenheid bij sociaal maatschappelijke en politieke veranderingen. In deze bron komt het subthema sociaal-politiek aan de orde.

Dit is een geschikte bron voor VWO leerlingen omdat de tekst aansluit bij het niveau van de leerlingen. Ook kun je spreken van een recente bron( 2009). De betrouwbaarheid van de bron is groot, het is namelijk geschreven door Hugh Honour en John Flemming, toonaangevende kunsthistorici van deze tijd en auteurs van verschillende kunst gerelateerde boeken. Het boek ‘algemene kunstgeschie-denis’ is meerdere malen herzien en uitgebreid, de bron komt uit de laatste herziende versie. In deze “brontekst” kunnen de leerlingen terug lezen wat de visie van Hamilton is en een beeldbeschrijving maken van “just what is it that makes today’s homes so different, so appealing”? Tijdens het centraal VWO examen staat het thema engagement centraal. Engagement kan worden omschreven als kunst dat wordt gekenmerkt door de betrokkenheid bij sociaal maatschappelijke en politieke veranderingen. In deze bron komt het subthema sociaal-politiek aan de orde.

Bronverklaring 2

11

Bronverklaring 3Dit is een geschikte bron voor VWO leerlingen omdat het geschreven is in een taal die zij kunnen begrijpen en op niveau is. Het is een re-cente bron uit 2014 geschreven door Joost Zwagerman. Zwagerman is een auteur, dichter, essayist die werkte voor de NRC Handelsblad, Volkskrant en VPRO. Dit maakt het een betrouwbare bron.

In deze bron wordt beschreven wat Hamilton gemaakt heeft en hoe hij erover denkt. Dit kan het beeld van VWO leerlingen over zijn werk versterken. Door het lezen van deze bron wordt als het ware een verklaring gegeven hoe de werken van Hamilton in elkaar steken. Het centraal examen van het VWO staat het thema engagement centraal. Engagement kan worden omschreven als kunst dat wordt gekenmerkt door de betrokkenheid bij sociaal maatschappelijke en politieke veranderingen. In deze bron komt het subthema sociaal-poli-tiek aan de orde.

12

Vragen & antwoorden - Andy Warhol

Vraag 1a. Andy Warhol maakt veel gebruik van de zeefdruktechniek. Wat zijn de kenmerken van deze techniek?

AntwoordKenmerken van de zeefdruktechniek zijn: herhaling, massaproductie, vermenigvuldiging, inhoudsloosheid door reproduceerbaarheid. Het kan gebruikt worden voor een korte termijn oplossing, het is gemakkelijk uit te breiden en het is goedkoop.

b. Leg uit waarom deze zeefdruktechniek past bij zijn idee over kunst maken.

AntwoordAndy Warhol hield van kunst dat onpersoonlijk, cool ,afstandelijk en oppervlakkige was. Door een ontwerp meerdere keren af te druk-ken vervaagt de boodschap, waardoor het gangbaar wordt. Andy Warhol’ s visie heeft een commerciële uitgangspunt, waar snel en veel geld verdienen centraal staat door middel van snel en veel afdrukken maken. Vraag 2a. Noem drie kenmerken van de pop art aan de hand van figuur 4.

Antwoord- Pop art is een kunststroming die haar beelden uit de consumptiemaatschappij haalt. Het kunnen beelden uit de reclame- en televisiewe-reld, gebruiksartikelen, strips, pin-ups en popmuziek zijn.- De pop art- kunstenaar kiest zijn onderwerpen uit het alledaagse leven.

13

- In het moderne stadsbeeld zijn bijvoorbeeld merknamen uit de reclame en afbeeldingen van filmsterren te zien. Deze beelden zijn de symbolen van welvaart.

b. Beschrijf in de visie van Andy Warhol dat hij bij de stroming van de pop art hoort.

AntwoordAndy Warhol’ s visie behoort tot de pop art, omdat het motto van Warhol (en daarmee van Pop Art) was: alles kan tot kunstwerk verheven worden, als het maar bekend is bij het grote publiek. De Pop Art-kunstenaars haalden hun inspiratie vooral uit de consumptiemaatschappij: strips, advertenties, massaproducten en beroemde sterren waren hun geliefde onderwerpen. Bestaande voorwerpen en afbeeldingen werden vaak veranderd door vergroting, herhaling, extra verflagen, andere kleuren… zodat het kunstvoorwerpen werden.In afbeelding 1 is een “Campbell’s Tomato soup” afgebeeld van Andy Warhol.Campbell’s soup was een bekend product in die tijd, hij herhaalt de afbeelding en dit zijn twee kenmerken die behoren tot de pop art.

Figuur 4 – Andy Warhol, Campbell’s soup

14

Pop Art is een kunststroming die haar beelden uit de consumptie-maatschappij haalt. In deze maatschappij is de levensstandaard zo verhoogd dat het mogelijk wordt, dat de mensen allerlei nieuwe producten kunnen aanschaffen. Uitgangspunt voor Pop-Art is de populaire cultuur: dus beelden uit de reclame- en televisiewereld, gebruiksartikelen, strips, pin-ups en popmuziek.

De pop art-kunstenaar kiest zijn onderwerpen uit het leven van alle-dag. Overal in het moderne stadsbeeld zijn bijvoorbeeld merknamen uit de reclame en afbeeldingen van filmsterren te zien. Deze beelden zijn de symbolen van welvaart. De pop art-kunstenaar betrekt deze banale dingen in de kunst om ze te vervreemden, te ironiseren of te fetischiseren.

De pop art- beweging ontstaat midden jaren vijftig, in Amerika en Engeland. De stroming kan als een reactie op het abstract- expressi-onisme worden gezien. Kunstwerken uit het abstract expressionis-me hebben een diepere betekenis: de emotie, het gevoel is belangrijk voor de aanhangers. Pop art-kunstenaars daarentegen zijn veel minder emotioneel. Ze maken beelden die rechtstreeks van onze dagelijkse omgeving zijn afgeleid. Pop art is een manier van leven.

De pop art-kunstenaars zetten zich niet af tegen de opkomende

AndyWarhol

Pop art - Bron 1

15

welvaart. Ze maken juist gebruik van die clichés uit de consumptie-maatschappij. pop art-kunstenaars zien welvaart dus als een moge-lijkheid om hun belevingswereld uit te breiden met nieuwe thema’s en symbolen in de kunst: het worden de iconen van de middle class lifestyle. De media speelt een grote rol bij het overbrengen van de al-ledaagse onderwerpen. Pop art is daarom zo populair bij het gewone publiek. Het is herkenbaar en ongecompliceerd: geen ingewikkelde theorieën meer.

De pop art-kunstenaars halen hun onderwerpen soms letterlijk uit het dagelijks leven, door foto’s uit kranten en tijdschriften te scheuren en er een collage van te maken. Er worden zelfs echte voorwerpen, ‘ ready mades ‘, in het kunstwerk gebruikt. Het com-bineren van schilderen met collage en concrete voorwerpen noemt men ‘ combine - painting ‘. Deze term is uitgevonden door Robert Rauschenberg omdat hij die techniek voor het eerst toepaste. Het combineren van alleen driedimensionale voorwerpen heet ‘ assem-blage ‘ . Het wordt dan een ‘ schilderij ‘ van echte voorwerpen.

‘Populair’ en ‘triviaal’ zijn niet langer scheldwoorden, maar worden de kernpunten van een nieuwe kunstopvatting die zich ten doel stelde de grenzen tussen de kunst en het leven op te heffen. Andy warhol vindt het moderne leven, de consumptiemaatschappij en de wereld van de media met haar sterren, aantrekkelijk en zegt: ‘Alles is mooi!’

Het motto van Warhol (en daarmee van Popart) was: alles kan tot kunstwerk verheven worden, als het maar bekend is bij het grote publiek. De Pop Art-kunstenaars haalden hun inspiratie vooral uit de consumptiemaatschappij: strips, advertenties, massaproducten en beroemde sterren waren hun geliefde onderwerpen. Bestaande voorwerpen en afbeeldingen werden vaak veranderd door vergro-ting, herhaling, extra verflagen, andere kleuren… zodat het kunst-voorwerpen werden.

Warhol ontwikkelde de zeefdruktechniek, een reproductietechniek. Hij koos een bekend triviaal onderwerp (een coca cola blikje bijvoor-beeld) en liet dat door zijn assistenten uitvoeren. De persoonlijke toets van de kunstenaar was niet meer belangrijk. Warhol hield van herhaling, van massaproductie, hij zei zelf wel een machine te willen zijn. Met de popart zien we de totale nivellering door verme-nigvuldiging, inhoudsloosheid door reproduceerbaarheid. Verder wil hij zichzelf losmaken van het scheppen van het schilderij, om het afzonderlijk leven daarvan als een soort geheimzinnig ontstaan voorwerp te benadrukken.

‘Ik heb geprobeerd schilderijen met de hand te maken,’ vertelde Warhol in 1968, ‘maar met de zeefdruktechniek gaat het een stuk eenvoudiger. Een van mijn assistenten, of wie dan ook, kan het

Bron: Kunstbus. Pop art. Geraadpleegd (30-04-2015) via http://www.kunstbus.nl/kunst/pop-art.html

Andy Warhol - Bron 2

16

ontwerp even goed reproduceren als ik.’

Warhol kreeg een tekenopleiding aan het Carnegie Institute of Tech-nology (1945–1949) en ging naar New York, waar hij tekeningen maakte (o.m. voor het blad Glamour) en advertenties ontwierp. In het begin van de jaren zestig begon hij te schilderen en kreeg grote bekendheid als een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de pop art.

Veel van zijn werk liet Warhol aan anderen over: de organisatie, de financien en het zeefdrukken. Al in zijn vroegste reclame tekenin-gen liet hij zijn moeder de onderschriften schrijven er warden zelfs hele series door assistenten gedrukt. Alleen de handtekening was van de kunstenaar zelf. Kopers die dat achteraf te horen kregen waren not amused. Toch paste deze werkwijze geheel in het onper-soonlijke, mechanische uiterlijk van zijn werk. Originaliteit en het idee van de kunstenaar als een eenzame genie op de Olympus waren hem vreemd.

Aan het begin van 1960 had nog bijna niemand gehoord van een kunststroming die pop art zou heten- maar dat betekende niet dat de stroming niet bestond.

Al in de jaren vijftig begonnen er in Engeland (waar het abstract expressionisme niet veel voorstelde) verschillende kunstenaars met het in hun schilderijen verwerken van knipsels, plaatjes en slogans die normaal tot de ‘lage’ cultuur werden gerekend. Al in 1952 maakte de kunstenaar Eduardo Paolozzi een collage waarin een Tarzan-achtige figuur een Cadillac optilt met het woord bunk! ernaast. En Peter Blake ( die later de hoes voor Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band van the Beathles zou ontwerpen) maakte doeken waarop een sigarettenverpakking opdook, een nummer van het blad Life en zelfs Elvis Presley himself. De bekendste Britse voorloper van de Pop art is Richard Hamilton.Hij maakte in 1956 de collage die vaak als het begin van de pop art wordt gezien: Just what is it that makes today’s homes so different, so appealing?We zien een huiskamer, zo uit een interieurtijdschrift geknipt, waarin onder andere een bijna naakte vrouw opduikt die half op een bank ligt, een bodybuilder die zijn spieren stevig oppompt (in zijn handen houdt hij een buitenproportioneel grote lolly met het woord ‘Pop’ erop), een poster die uit een stripboek is gescheurd, terwijl

Bron: Kunstbus. Andy Warhol. Geraadpleegd (30-04-2015) via http://www.kunstbus.nl/kunst/andy+warhol.html

Visie - Bron 3

17

de salontafel wordt gevuld door een fors blik ham. Just what it is… bracht veel toeschouwers in die jaren in verwarring. Niet alleen om-dat het niet duidelijk was of Hamilton spotte met het moderne leven, maar vooral omdat het werk nadrukkelijk de vraag stelde of iets is dat zo alledaags was nog kunst kon zijn. Hamilton was vanzelfspre-kend van mening van wel- hij zag zelfs een hele nieuwe kunstvorm aan de horizon oprijzen. In een brief uit 1957 beschrijft hij die ‘nieuwe’ kunst met het volgende rijtje steekwoorden: ‘Populair (ont-worpen voor een groot publiek), Vluchtig (kortetermijnoplossing), Makkelijk uit te breiden(eenvoudig te vergeten), Goedkoop, Massaal geproduceerd, Jeugdig (gericht op de jeugd), Geestig, Sexy, op effect gericht, Glamoureus, Big Business. ‘Het is alsof je een beschrijving van Andy Warhol’ s oeuvre leest voordat het was gemaakt. Het zat er dus aan te komen. En dan kwam goed uit: aan het einde van de jaren vijftig werd Warhol steeds ongeduldiger wat zijn carrière betreft. Hij was de dertig gepasseerd en zag collega’s als Rauschen-berg en Johns, jonger dan hij, succes krijgen. Steeds vaker moet hij het gevoel hebben gehad dat hij met zijn commerciële kunst op het verkeerde paard had gewed en niet meer terug kon, als een forel die een fuik was ingezwommen. Die onvrede, gecombineerd met zijn over minderde ambitie, maakte het verlangen steeds groter het roer radicaal om te gooien. Hoe hij daar precies toe kwam is duister ge-bleven. De ene biograaf denkt dat hij zijn ‘oude’ beroep zo begon te verachten dat hij er artistieke commentaren op ging maken; een an-der verondersteld dat hij dacht dat de markt er rijp voor was. Zelfs

schrijft Warhol in Popism dat hij vooral werd gestimuleerd door zijn vriend, de kunstenaarsagent Emile de Antonio die, verwijzend naar het steeds conceptuelere werk van Johns en Rauschenberg, tegen hem zei: in begrijp niet waarom jij geen schilder wordt, jij hebt meer ideeën dan alle anderen. Die opmerking over kunst met ideeën moet Warhol zeer hebben aangesproken. Ideeënkunst, kunst die zich weinig zou aantrekken van verf en materiaal en uitvoering, verlost hem niet alleen van de invloed van de abstracte expressionisten, maar paste ook bij zijn verlangen naar leegte. Dus begon Warhol te schilderen, in een kamer van zijn huis, met luiken gesloten en steeds eenzelfde singeltje op de platenspeler: ‘De dreunende muziek maakte mijn hoofd leeg en zorgde ervoor dat ik alleen nog op mijn instincten werkte’ omschreef Warhol later zijn werkwijze. En: ‘De reden dat ik op deze manier schilder is omdat ik een machine wil zijn.’ Toch waren de schilderijen die Warhol maakte in 1960 en in 1961 nog geen klassieke pop art. Zijn eerste serie bestond uit kranten advertenties voor korsetten, cola, likdoorn pleisters en stofzuiger, die hij in zwart zit na schilderde. Daarbij kopieerde hij de vormgeving meestal heel precies; tegelijk liet hij de druipers van de verf zitten en maakte hij de belettering soms vaag. Hierna volgde een serie met beelden uit strip als Superman, Popeye en Dick Tracey volgens hetzelfde procedé, al durfde Andy nu kleur te gebruiken, Ergens in die tijd toonde Warhol twee schilderijen van een cola flesje aan De Antonio. De eerste bevatte nog geen expressionistische vegen en vlekken, het andere was uitgevoerd in een strak-wit. De

18

Antonio’s reactie was helder: ‘Die eerste, Andy, is a piece of shit, een beetje van alles wat. De andere is opmerkelijk- dat is onze maat-schappij, dat is wie we zijn. ‘’Die middag was heel belangrijk voor me,” schreef Warhol later. Al snel werd duidelijk dat Warhol niet de enige kunstenaar in New York was die op deze manier werkte. Op een middag nam zijn vriend Ted Carey hem mee naar de Leo Castelli Gallery, Waar hij een tekening van Jasper Johns ging kopen. Carey had Warhol al verteld dat hij bij de vorige bezichtiging in Castelli’s achterkamer iets opmerkelijks had gezien: een stripachtig schilderij van een man in een raket met een meisje op de grond. Het werk sloeg Warhol met stomheid. Even later, toen hij over de eerste verbazing heen was, durfde hij van Ivan Karp, Castelli’s assistent die Carey hielp, te vragen wie het doek had gemaakt - het bleek de jongen, onbekende schilder Roy Lichtenstein te zijn. ‘Zulke dingen maak ik ook,’ merkte Warhol op. Nog diezelfde middag ging Karp bij Warhol op bezoek.

Bron: Den Hartog Jager, H.(2007). Andy Warhol in essentie. Amsterdam: Athenae-um-Polak & van Gennep

Figuur 4. Andy Warhol ( 1962 ) Campbell’s souphttp://www.personal-art.nl/nl/blog/de-originele-andy-warhol-wie-was-hij/

19

Bronverklaring 1

Dit is een geschikte bron voor VWO leerlingen omdat het geschreven is in een taal die zij kunnen begrijpen en goed op niveau is. De site is opgezet in 2000 en is geschreven door Jacobine Feekes en Guus Jurcka. Jacobine Feekes is directeur van kunstbus, ambachten, am-sterdam en omgeving Nederland. Samen hebben zij een galerie in kunst en design in Friesland en een organisatie voor culturele onderne-mers in Leeuwarden opgezet. Daarnaast hebben zij een platform voor handel in kunst en design. Het is niet een recente bron maar het geeft wel goed de inhoud van pop art weer.

Pop art ontstaat in de jaren 50/60 in Engeland en Amerika. Om het ontstaan van deze stroming beter te kunnen begrijpen is het goed om een beeld te krijgen van deze tijdsperiode. In de brontekst staan de kenmerken van de pop art beschreven. Door middel van deze bron kun je concluderen dat de context en tijdsgeest goed aansluiten bij de kenmerken van de pop art.

In studievraag 2a moet de leerling kenmerken benoemen van de pop art. Doormiddel van deze brontekst kan de leerling de studievraag beantwoorden.

In het centraal VWO examen staat het thema engagement centraal. Engagement kan worden omschreven als kunst dat wordt geken-merkt door de betrokkenheid bij sociaal maatschappelijke en politieke veranderingen. In deze bron komt het subthema sociaal-politiek aan de orde.

20

Bronverklaring 2

Dit is een geschikte bron voor VWO leerlingen omdat het geschreven is in een taal dat op hun niveau is. De site is opgezet in 2000 en is geschreven door Jacobine Feekes en Guus Jurcka. Jacobine Feekes is directeur van kunstbus, ambachten, amsterdam en omgeving Nederland. Samen hebben zij een galerie in kunst en design in Friesland en een organisatie voor culturele ondernemers in Leeuwarden opgezet. Daarnaast hebben zij een platform voor handel in kunst en design.

Het geeft een beschrijving weer waarom de zeefdruktechniek van Andy Warhol past in de stroming van pop art. De zeefdruktechniek is kenmerkend van de pop art. In deze brontekst wordt beschreven wat Andy Warhol’ s visie is en hoe hij te werk gaat.Hij maakt gebruik van de zeefdruktechniek in de vragen 1a en 2b wordt gevraagd wat de kenmerken van zeefdruktechniek zijn en waar-om dit past bij de visie van Andy Warhol. Uit deze brontekst kunnen de leerlingen de antwoorden vinden op deze vragen.

In het centraal examen van het VWO staat het thema engagement centraal. Engagement kan worden omschreven als kunst die wordt gekenmerkt door de betrokkenheid bij sociaal maatschappelijke en politieke veranderingen. In deze bron komt het subthema sociaal-poli-tiek aan de orde.

21

Bronverklaring 3

Dit is een geschikte bron voor VWO leerlingen omdat het geschreven is in een taal die zij kunnen begrijpen en goed op niveau is. Dit boek komt uit 2007 en is geschreven door Hans den Hartog Jager. Hij is een kunstcriticus en als schrijver /criticus werkte hij voor het NRC Handelsblad en heeft diverse stukken over kunst geschreven. In deze brontekst is terug te lezen wat Warhol’ s visie en zijn manier van werken is. Hierin kunnen de leerlingen lezen hoe Andy Warhol te werk ging en wie hem inspireerde. Hierdoor wordt zijn visie duidelijk.

In deze bron komt het sub thema sociaal-politiek aan de orde. In het boek komt naar voren hoe Warhol geëngageerd te werk ging. Dit subthema komt ook naar voren in het officiële VWO examen

22

Vragen & antwoorden- Jeff Wall

Vraag 1a. Leg uit waarom het werk van Wall past bij de maatschappelijke betrokkenheid.

AntwoordIn Figuur 5 zie je de maatschappelijke betrokkenheid terug omdat hij in deze afbeelding verschillende scènes heeft gefotografeerd en er een geheel van heeft gemaakt. In eerste instantie lijkt het een normale foto maar Wall heeft dit goed doordacht doordat hij verschillende foto’s heeft gebruikt en dit vervolgens in bewuste compositie heeft gezet. Dit kan je zien aan de sterke diagonaal. Helemaal op de voor-grond steekt de steel van een houweel in het beeld. De sterke diagonaal van de beschermingsplaat aan de rand van het graf constateert met de lijn van de rode slang er tegenover. Zelfs de positie van de vogels in de lucht en op de grond dragen bij aan de formele ritmus van de gehele compositie. Daarnaast verwijst hij naar de thema’s leven en dood, hoop en verwondering, doordat hij in een graf een levende zee heeft weergegeven.Ook heeft hij er thema’s in verwerkt zoals de relatie tussen mannen en vrouwen, de grenzen tussen stad en natuur, sociale kwesties zoals geweld en culturele miscommunicatie, nachtmerrieachtige of verleidelijke fantasieën en persoonlijke herinneringen.

b. Leg uit hoe Wall de maatschappelijke betrokkenheid in in figuur 5 wordt uitgedrukt.

AntwoordJeff Wall wil laten zien dat je fotografie niet meer kan beschouwen als bewijs van hoe de wereld er werkelijk uitziet. In plaats van dingen eenvoudig vast te leggen maakt Wall gebruik van fotobewerking, en past hij mythisch, denkbeeldig, misleidend of pure enscenering toe

23

Thema’s in zijn werk zijn de relatie tussen mannen en vrouwen, de grenzen tussen stad en natuur, sociale kwesties zoals geweld en culturele miscommunicatie, nachtmerrieachtige of verleidelijke fantasieën en persoonlijke herinneringen. Het werk van Wall draait om situaties die hij heeft meegemaakt of heeft gezien; dit soort scènes vormt de basis van zijn fotografische reconstructies. In de foto’s zit een typische spanning die voortkomt uit een combinatie van extreem realisme en soms zeer complexe kunstgrepen.

24

Sinds de jaren ’80 wordt Jeff Wall geprezen om zijn werk in de vorm van monumentale lichtbakken: ingelijste kleurendia’s die van ach-teren worden aangelicht door tl- buizen. Hij was een van de eerste kunstenaars die fotografie op een dergelijke grote schaal maakten. De lichtbak is een beelddrager die afkomstig is uit de reclame. Wall gebruikt dit medium als het podium voor zijn figuratieve voorstellin-gen, straatscènes en interieurs, landschappen en stadsgezichten.

Thema’s in zijn werk zijn de relatie tussen mannen en vrouwen, de grenzen tussen stad en natuur, sociale kwesties zoals geweld en culturele miscommunicatie, nachtmerrieachtige of verleidelijke fantasieën en persoonlijke herinneringen. Het werk van Wall draait om situaties die hij heeft meegemaakt of heeft gezien; dit soort scènes vormt de basis van zijn fotografische reconstructies. In de foto’s zit een typische spanning die voortkomt uit een combinatie van extreem realisme en soms zeer complexe kunstgrepen.Wall ensceneert zijn werk tot in de puntjes, of, in zijn eigen woor-den, hij reconstrueert een moment volledig. Vaak maakt hij gebruik van acteurs om een moment dat bij hem tot de verbeelding spreekt te laten herleven. ‘Hij gebruikt ook niet zozeer professionele acteurs om zijn onderwerp mee te ensceneren. Het zijn vaak amateurs. Een voorbeeld is een foto waarbij een man een culturele ruimte aanveegt. Wall heeft hem dagenlang die veeg

JeffWall

Jeff Wall - bron 1

Bron: Stedelijk Museum Amsterdam. (2014). Jeff Wall, tableaux Pictures Photographs 1996-2013 Koln: Buchhandlung Walther KonigGeraadpleegd via http://www.stedelijk.nl/tentoonstellingen/jeff-wall-tableaux-pictures-photographs-1996-2013

25

beweging laten maken. Hij laat zijn “acteurs” zo vaak een beweging herhalen dat het natuurlijk gedrag wordt’, aldus Visser.De kunstenaar legt zijn tijd vast op een eigen manier. Toen het Stedelijk Museum ruim dertig jaar geleden voor het eerst het werk van Jeff Wall tentoonstelde, werd zijn manier van werken als zeer vernieuwend gezien.

Bron: VPRO. (1999). Zomergasten Geraadpleegd op 14 mei 2015, vanhttp://www.vpro.nl/zomergasten/fragmenten-johan-simons/jeff-wall.html

Wall ensceneert zijn werk tot in de puntjes, of, in zijn eigen woor-den, hij reconstrueert een moment volledig. Vaak maakt hij gebruik van acteurs om een moment dat bij hem tot de verbeelding spreekt te laten herleven. ‘Hij gebruikt ook niet zozeer professionele acteurs om zijn onderwerp mee te ensceneren. Het zijn vaak amateurs. Een voorbeeld is een foto waarbij een man een culturele ruimte aanveegt. Wall heeft hem dagenlang die veeg-beweging laten maken. Hij laat zijn “acteurs” zo vaak een beweging herhalen dat het natuurlijk gedrag wordt’, aldus Visser.De kunstenaar legt zijn tijd vast op een eigen manier. Toen het Stedelijk Museum ruim dertig jaar geleden voor het eerst het werk van Jeff Wall tentoonstelde, werd zijn manier van werken als zeer vernieuwend gezien

Visie - bron 2

26

The Flooded Grave(1998-2000) Laat een begraafplaats in zijn woonplaats Vancouver zien op een bewolkte dag. Op de Voorgrond in de foto zien we een vers gedolven graf, waarin de bodem vol water staat en dat een grote verscheidenheid aan zeedieren herbergt. Het heeft iets van een droombeeld. Het idee dat de fotografie ons de re-aliteit op een rechtstreekste manier kan laten zien wordt door een werk als dit volledig onderuit gehaald. Wellicht dat we bij een eerste blik dit beeld uit gewoonte zonder meer accepteren, maar als snel wordt duidelijk dat het een heel overwogen complexe compositie is. Een rode tuinslang die links op het gras ligt contrasteert met een opgerolde blauwe slang rechts. De steel van een spade die naast het gras in de grond is gestoken leidt de blik naar een grafmonument daarachter en vervolgens naar een hoge boom op de achtergrond. Helemaal op de voorgrond steekt de steel van een houweel in het beeld. De sterke diagonaal van de beschermingsplaat aan de rand van het graf constateert met de lijn van de rode slang er tegenover. Zelfs de positie van de vogels in de lucht en op de grond dragen bij aan de formele ritmus van de gehele compositie. Net zoals we een schilderij van Poussin kunnen analyseren om te begrijpen hoe de formele organisatie ervan bijdraagt aan de betekenis van het totaal, zo vormen ook bij Wall de plaatsing van de relaties tussen de verschillende elementen in zijn composities en dicht web van

The Flooded Grave - bron 3

Figuur 5. Jeff Wall ( 1998-2000) The flooded gravehttp://www.stedelijk.nl/pers/persbeeld/jeff-wall

27

verwijzingen en toespelingen. Zijn werk past in de traditie van de historieschildering, en in zijn behandeling van werkelijkheid en fan-tasie, leven en dood, geloof, hoop en verwondering doet The Flooded Grave denken aan Courbets Begrafenis in Ornans. Hoewel het een naadloos beeld lijkt te zijn, is het werk in feite samengesteld uit drie verschillende foto’s. De achtergrond werd gefotografeerd op de ene begraafplaats, de voorgrond met het open graf op een andere, en het zeeleven in Walls atelier -in een tank die gemaakt was van een afgietsel van het open graf. Elk van de drie heeft een eigen gezichtspunt en, net als in stillevens van Cézanne, glijd onze blik al dwalend over het werk van het ene in het andere. Wat Walls werk ons laat zien is dat we een foto niet langer kunnen beschouwen als een bewijs van hoe de wereld er werkelijk uitziet. In plaats van eenvoudigweg feiten vast te leggen over hoe de dingen eigenlijk zijn, bevat de foto veel dat mythisch, denkbeeldig, misleidend of pure enscenering is. Voor de fotografie zegt Wall ‘werd het naast elkaar bestaan van verschillende terreinen in uitbeeldingen vanzelfspre-kend geacht. Schilderen en tekenen stellen geen eisen ten aanzien van de ontologische consistentie (samenhang tussen afbeelding en afgebeelde) van de dingen die worden uitgebeeld; ze hebben geen middelen om dat te doen, en dat is een van de voornaamste redenen dat ze zo belangrijk zijn geweest in de geschiedenis van de verbeel-dingskracht. Fotografie leek aanvankelijk iets heel anders te zijn; Het leek te bewijzen dat er maar een wereld was, niet vele- althans een zichtbare wereld. Maar ik denk dat alleen een suggestie van de

Bron: Honour, H. & Flemming, J. (2009), Algemene Kunstgeschiedenis, Amsterdam: Meulenhoff.

fotografie is, geen conclusie. En een suggestie kan op veel verschil-lende manier worden opgevat. Volgens mij heeft de fotografie naar haar aard wel degelijk legitieme artistieke toegangswegen naar de esthetiek van ‘ Veelvoudige werelden’.

28

Bronverklaring 1Dit is een geschikte bron voor VWO leerlingen omdat de geschreven tekst aansluit bij het niveau van de leerling. Deze bron is geschreven naar aanleiding van een tentoonstelling van Jeff Wall in het Stedelijk museum in 2013.Dit maakt de bron recent en betrouwbaar omdat het door het stedelijk museum is geschreven. Deze bron beschrijft de gekozen thema’s van Jeff Wall en geeft hiermee aan dat Wall binnen het thema engagement valt. Dit maakt het relevant voor de VWO examens.

Dit is een geschikte bron voor VWO leerlingen omdat het geschreven is in een taal die zij kunnen begrijpen en tevens goed op niveau is. In deze bron wordt beschreven hoe Wall te werk gaat.Dit kan het beeld van de VWO leerlingen over zijn werk versterken. Door het lezen van deze bron wordt als het ware een verklaring gegeven hoe de werken van Wall in elkaar steken. Dit is een wat verouderde bron maar het geeft wel goed aan hoe Wall te werk ging. Het is geschreven door Johan Simons een bekend Nederlands theater- en operaregisseur en theaterintendant. Hij leidt verschillenden theatergroepen en is leider van de Münchner Kammerspiele. In deze bron komt het subthema sociaal-politiek aan de orde en ook komt naar voren hoe Wall geëngageerd te werk ging. Dit subthema wordt in het officiële VWO examen gebruikt.

Bronverklaring 2

29

Bronverklaring 3

Dit is een geschikte bron voor VWO leerlingen omdat de geschreven tekst aansluit bij het niveau van de leerling. Ook kun je spreken van een recente bron (2009). De betrouwbaarheid van de bron is groot, het is namelijk geschreven door Hugh Honour en John Flemming, toonaangevende kunsthistorici van deze tijd en auteurs van verschillende kunst gerelateerde boeken. Het boek ‘algemene kunstgeschiedenis’ is meerdere malen herzien en uitgebreid, de bron komt uit de laatste herziende versie. In deze bron tekst kunnen de leerlingen terug lezen hoe Jeff Wall geëngageerd is en hoe hij te werk ging. In het centraal VWO examen staat het thema engagement centraal. Engagement kan worden omschreven als kunst dat wordt gekenmerkt door de betrokkenheid bij sociaal maat-schappelijke en politieke veranderingen. In deze bron komt het subthema sociaal-politiek aan de orde.

30

Vragen & antwoorden - Joseph BeuysVraag 1.a. Joseph Beuys valt onder de kunststroming “Avant Garde”. Hoe zie je de avant garde terug in zijn werk. (Zie figuur 6)

AntwoordDe avant-garde bewegingen kenmerken zich door hun breuk met het verleden en met de gangbare ideeën in de kunstwereld van eigen tijd en door het strijdbare karakter waarmee ze hun kunst propageren als de enige ‘waarheid’. Originaliteit staat hoog aangeschreven.

Beuys staat bekend doordat hij zich laat inspireren door de sociale – politieke- culturele situaties. Beuys wilde graag deze systemen ondermijnen.

In afbeelding 6 verwijst hij naar de problemen van het denken en de communicatie van de mens met verwijzingen naar rituelen, magie en mythe, waaronder zijn half mythische leven. Beuys legt liever aan een dode haas uit hoe hij denkt over schilderijen in een expositie, want een haas begrijpt meer dan de mens met zijn koppige rationalisme. Dit valt onder de avant garde want hij propagandeert met zijn eigen waarheden en beeld dit uit in een originele performance.

b. Leg uit waarom Beuys zijn werk geëngageerd is?

AntwoordBeuys laat zich inspireren door de sociale- politieke en culturele situaties. Door zijn performances wil hij de vastgeroeste denkpatronen bij de mensen doorbreken. Beuys laat met zijn materiaalkeuze zien dat hij zich laat inspireren door de vergankelijkheid van het leven door met natuurlijke en fragiele materialen te werken zoals bijenwas, vilt en dode dieren.

31

Vraag 2.Beeldbeschrijving afbeelding 7 “Plight” is een installatie die een rijke metafoor weergeeft en dan niet alleen van de situatie van de kun-stenaar, maar ook de situatie van de mens in het algemeen waarin hij opgesloten is in de huidige politieke, culturele en sociale systemen.

Leg uit hoe Beuys dit uitgebeeld heeft.

AntwoordDit doet Beuys door middel van een benauwende ruimte te creëren die lijkt op een gevangenis of baarmoeder. De wanden zijn van rollen dubbel vilt gemaakt. Je ziet een ongebruikte schoolbord en een koortsthermometer. De ongebruikte schoolbord staat voor een communi-catie kanaal of de kracht van een sociale macht en gewoonlijk wordt gebruikt om de structuur te handhaven die Beuys wilde ondermij-nen. Dus met dit beeld wil hij aangeven dat de mens opgesloten zit in de huidige situatie van de politieke, culturele en sociale systemen.

32

Joseph Beuys wordt beschouwd als een van de meest invloedrijke personen van de avant-garde in de jaren zestig en zeventig van Eu-ropa. Zijn werk bestond uit assemblages van verscheidene artikelen en objets trouvés, tevens regisseerde hij verschillende happenings. Beuys verwierp abstracte-kunst ten gunste van een esthetiek die zwaar leunde op zijn eigen ervaringen en die het subject de boven-toon liet voeren. Zo signeerde Beuys allerlei producten uit onder andere Oost-Duitsland in het kader van zijn Wirtschaftswertprin-zip; de vraag wat moet geproduceerd worden en hoe en daar over nadenken, creëert culturele overwegingen. Het beïnvloedt onze cultuur en zo produceren wij spirituele goederen.

Inleiding - bron 1

Bron: Kunstbus. Joseph Beuys. Geraadpleegd (13-05-2015) viahttp://www.kunstbus.nl/kunst/joseph+beuys.html

JosephBeuys

33

In de twintigste eeuw wordt de term avant-garde in de artistieke context gebruikt om er progressieve kunststromingen mee aan te duiden. Avant-garde kunstenaars streven in hun werk naar steeds grotere autonomie van de beeldende middelen. Vaak munt dit uit in abstracte kunst, die weliswaar geen herkenbaar onderwerp meer heeft, maar wel een inhoud, die in theoretische artikelen en mani-festen wordt verklaard. De avant-garde bewegingen kenmerken zich door hun breuk met het verleden en met de gangbare ideeën in de kunstwereld van eigen tijd en door het strijdbare karakter waar-mee ze hun kunst propageren als de enige ‘waarheid’. Originaliteit staat hoog aangeschreven. Theorie, achtergronden en vormaspec-ten van kubisme, futurisme, expressionisme, constructivisme, De Stijl, het Bauhaus, dadaïsme en surrealisme komen aan de orde.

Avant garde - bron 2Joseph Beuys heeft als nauwelijks een kunstenaar dat voor hem gedaan heeft onze opvatting over het wezen van de kunst en haar functie in de samenleving beïnvloed. Zijn werk is de uiting van een kritische, geheel en al op de mensen gerichte overtuiging, waarbij rationele en emotionele elementen met elkaar worden verbonden tot een op totaliteit gerichte voorstelling, die in het leven als geheel wil doorbrengen en hieraan een nieuwe vorm wil geven. Daarbij maakt Beuys gebruik van de meest uiteenlopende media: van plastiek, environment, actie, woord, schrift en ook van de tekening. Juist de tekening, waarin een gedachte of ervaring spontaan tot uiting komt, zonder dat het materiaal een belemmering vormt, is voor Beuys tot een medium geworden, dat zijn voorkeur heeft.

Werkwijze - bron 3

Bron: Bastian, H. ,Simmen , J. (1979), Joseph Beuys: Tekeningen, Stuttgart-Bad: Dr. Cantz’sche Druckerei

Bron: Kunstbus. Avant garde. Geraadpleegd (13-05-2015) viahttp://www.kunstbus.nl/kunst/avant-garde.htmlCantz’sche Druckerei

34

droeg de haas naar de schilderijen aan de wanden en, zo meldde hij, “ ik legde hem alles wat er te zien was uit. Ik liet hem de schilderijen met zijn poten aanraken en praatte er intussen over tegen hem…ik legde ze uit aan hem, omdat ik er niet echt van houd ze aan mensen uit te leggen. Natuurlijk zit daar een kern van waarheid in. Een haas begrijpt meer dan veel mensen met hun koppige rationalisme.” Beuys was in de allereerste plaats een leraar wiens boodschappen meer te maken had met het leven dan met de kunst in de algemeen aanvaarde zin van het woord. In sommige performances of “ actie” gebruikte hij de traditionele in-strumenten van de docent. Gekleed in een kostuum dat onderdeel van zijn imago werd- vilten hoed, jachtjack en laarzen- en met een voortdurend wisselende uitdrukking op zijn knappe gezicht bewoog hij zich al pratend en op een schoolbord schrijvend in een soort sjamanistische dans. Tijdens een tentoonstelling van enkele werken in Londen in 1974 tekende hij elke dag op een van de hon-derd borden die, verspreid over een podium waarbij drie op ezels stonden, uiteindelijk zelf een sculptuur vormend die hij directio-nal forces noemde. Als communicatie kanaal hebben schoolborden de kracht van een sociale macht die gewoonlijk wordt gebruikt om de structuur te handhaven die Beuys wilde ondermijnen. We zien ook een schoolbord in zijn laatste en misschien grootste werk plight, een indrukwekkende installatie die hij eind 1995, enkele maanden voor zijn dood, in Londen maakte en waarin hij erin slaagt zijn visie op onze complexe, laat- twintigste - eeuw

“Mijn objecten dienen gezien te worden als een stimulans voor een transformatie van de idee van sculptuur en kunst in het algemeen” Zei hij in een interview in 1978. “Ze moeten aanzetten tot denken over wat sculptuur zou kunnen zijn en hoe het concept sculptuur zou kunnen worden uitgebreid tot de onzichtbare materialen die door iedereen worden gebruikt.” Zijn streven was een sociale sculp-tuur te creëren die was gebaseerd op hoe mensen de wereld waarin zij leven modeleren en vormgeven. Als leraar was zijn uitgangspunt dat “ je moet langer kunnen uitgaan van het oude academische concept grote kunstenaars op te leiden- dat is altijd een gelukkig toeval geweest.” Waar je van kunt uitgaan is het idee dat kunst en kunstervaring een element vormen dat in leven terug vloeit. Zijn performance of happening of, zoals hij het liever noemde, “ actie” hoe je een dode haas schilderijen uitlegt was een onderzoek in complexe tableauvorm van de problemen van het denken en de communicatie, met verwijzingen naar rituelen, magie en mythe, waaronder zijn half mythische leven. In lege galerie ruimte in Düsseldorf zat met een dode haas in zijn armen, zijn hoofd bedekt met een mengsel van goudblad en honing, dat hij als sacraal- een gewijde substantie- beschouwde, met schoenen aan waarvan de ene een loden zool en de andere een vilten zool had, en mompelde drie uur lang onverstaanbaar tegen een dode haas in zijn armen. Hij

Visie - bron 4

35

Bron: Honour, H. & Flemming, J. (2009), Algemene Kunstgeschiedenis, Amsterdam Meulenhoff.

situatie te vatten. Twee ruimten werden volledig geïsoleerd door een dubbele rij rollen vilt en die in een stille, benauwende, gevangenis- of baarmoederachtige ruimte stond alleen een vleugel waarop een ongebruikt schoolbord en een koortsthermometer lagen. De instal-latie vormde een indrukwekkend rijke metafoor- niet alleen van de situatie van de kunstenaar, maar de situatie van de mens in het algemeen opgesloten als hij is in de huidige politieke, culturele en sociale systemen. Het werk van Beuys, zijn “acties”, installaties en andere assemblages van onconventionele materialen, kende in elk afzonderlijk opzicht precedenten.

36

Bron: Honour, H. & Flemming, J. (2009), Algemene Kunstgeschiedenis, Amsterdam: Meulenhoff.rei

Figuur 6. Joseph Beuys (1965) Hoe je een dode haas schilderij-en uitlegt https://www.studyblue.com/notes/note/n/kvhw-dia-toets-22/deck/12978798

Figuur 7. Joseph Beuys (1985) Plight, Installatie met vilt, vleugel, schoolbord en koortsthermometer http://convexity.tumblr.com/post/226024900/joseph-beuys-plight-1958-1985

37

tie. Zijn eigen activiteit staat in zijn kunst centraal. Met zijn acties wil hij processen op gang brengen. Hij wil het bewustzijn prikkelen en nieuwe ervaringsmogelijkheden bieden, die buiten de traditione-le grenzen van schoonheid liggen. Zijn kunstwerken maken dan ook geen esthetische indruk. Materiaal, dat hij voor zijn werk gebruikt heeft, ligt vaak bijeen in vitrines en verschijnt zo als kunstwerk. Ook neemt hij bestaande voorwerpen, waaraan hij een kleine verandering aanbrengt, zodat ze iets absurds krijgen. Met het voor hem karakteristieke materiaal vult hij ook ruimtes, die dan het karakter krijgen van een environment. Sommige van Beuys’ acties zijn vastgelegd op film en video. Beuys’ werkmateriaal is meestal vergankelijk van aard zoals vet, vilt, dode dieren en bijenwas. Hij is gefascineerd door het leven, in het bijzonder door het voorbijgaan-de karakter ervan. Hij maakte studie van biologie en wiskunde. Ook zijn oorlogservaringen hadden hem geconfronteerd met dood en verderf. Beuys’werk bevat veel ongrijpbare en religieuze elementen. Zijn acties vertonen overeenkomst met een magisch ritueel, terwijl ook de hierbij gebruikte attributen religieuze associaties wekken. Het kruismotief keert herhaaldelijk terug in zijn werk. In zijn doel-stellingen past ook het lesgeven, als middel om denkprocessen op gang te brengen. Hij maakte de kunstacademie van Düsseldorf tot een centrum van de nieuwe kunstrichtingen. Veel belangrijke kun-stenaars zoals Palermo en Ruthenbeck waren leerlingen van hem.

Joseph Beuys - bron 5

De artistieke arbeid is geen doel op zich. Door het hanteren van ruwe materialen komt er energie vrij, die het mogelijk maakt de platgetreden paden van het eenzijdige denken te verlaten en nieuwe samenhangen te ontdekken. Beuys’ acties en objecten worden door zorgvuldig beredeneren gereduceerd tot een opzettelijk moeilijk te definiëren irrationeel niveau. De omgang met de dingen moet leiden tot een bundeling van aan verleden en toekomst gerelateer-de associaties tot één symbool. Elke creatieve bezigheid - “ieder mens is kunstenaar” - heeft direct betrekking op het bestaan en de denkwijze van de mens.

Voor Joseph Beuys is het concept, het idee, het belangrijkste. Volgens Beuys zien we oplossingen voor actuele problemen over het hoofd omdat we niet durven af te wijken van vastgeroeste denk-patronen. Niet materiële kunstvormen, zoals performance en de videokunst, zijn bij conceptuele kunstenaars zoals Beuys erg popu-lair. De installaties van Beuys, waarbij de materialen vaak verband houden met de begrippen warmte en energie, zijn vaak weinig meer dan een herinnering aan een performance.

Beuys is geen kunstenaar die een kunstwerk met eeuwigheidswaar-de zoekt. Zijn leven draagt het karakter van één voortdurende ac

Bron: Kunstbus. Joseph Beuys. Geraadpleegd (13-05-2015) viahttp://www.kunstbus.nl/kunst/joseph+beuys.html

38

Bronverklaring 1Dit is een geschikte bron voor VWO leerlingen omdat het geschreven is in een taal die zij kunnen begrijpen en op niveau is. De site is opgezet in 2000 en is geschreven door Jacobine Feekes en Guus Jurcka. Jacobine Feekes is directeur van kunstbus, ambachten, amsterdam en omgeving Nederland. Samen hebben zij een galerie in kunst en design in Friesland en een organisatie voor culturele ondernemers in Leeuwarden opgezet. Daarnaast hebben zij een platform voor handel in kunst en design. Het is niet een recente bron maar het geeft wel goed weer wat wie Joseph Beuys is.

In het centraal VWO examen staat het thema engagement centraal. Engagement kan worden omschreven als kunst dat wordt geken-merkt door de betrokkenheid bij sociaal maatschappelijke en politieke veranderingen. In deze bron komt het subthema sociaal-politiek aan de orde.

Dit is een geschikte bron voor VWO leerlingen omdat het geschreven is in een taal die zij kunnen begrijpen en op niveau is. De site is opgezet in 2000 en is geschreven door Jacobine Feekes en Guus Jurcka. Jacobine Feekes is directeur van kunstbus, ambachten, amsterdam en omgeving Nederland. Samen hebben zij een galerie in kunst en design in Friesland en een organisatie voor culturele ondernemers in Leeuwarden opgezet. Daarnaast hebben zij een platform voor handel in kunst en design. Het is niet een recente bron maar het geeft wel goed weer wat avant-garde betekent.

Avant- garde ontstaat in de twintigste eeuw en wordt de term “avant-garde” in de artistieke context gebruikt om er progressieve kunst-stromingen mee aan te duiden. Om het ontstaan van deze stroming beter te kunnen begrijpen is het goed om een beeld te krijgen van deze tijdsperiode. In deze bron-tekst staan de kenmerken van de avant-garde beschreven. Door middel van deze bron kun je concluderen dat de context en tijdsgeest goed aansluit bij de kenmerken van avant-garde. Bij studievraag 1 moet de leerling aan de hand van een kunstwerk uitleggen waarom deze past in de stroming “Avant-garde”.

Bronverklaring 2

39

Bronverklaring 3

In het centraal VWO examen staat het thema engagement centraal. Engagement kan worden omschreven als kunst dat wordt geken-merkt door de betrokkenheid bij sociaal maatschappelijke en politieke veranderingen. In deze bron komt het subthema sociaal-politiek aan de orde.

Dit is een geschikte bron voor VWO leerlingen omdat de geschreven tekst aansluit bij het niveau van de leerlingen. De bron is niet recent maar de betrouwbaarheid van de bron is groot. Het is namelijk geschreven door Caroline Tissdall toonaangevende kunstcriticus van de krant the Guardian. Caroline Tissdall heeft overigens meerdere boeken geschreven over Joseph Beuys naar aanleiding van verschillende ontmoetingen met Joseph Beuys. Ze heeft samen met Beuys de wereld afgereisd.

Dit is een geschikte bron voor VWO leerlingen omdat de geschreven tekst aansluit bij het niveau van de leerlingen. Ook kun je spreken van een recente bron. De bron komt uit 2009. De betrouwbaarheid van de bron is groot, het is namelijk geschreven door Hugh Honour en John Flemming. Toonaangevende kunsthistorici van deze tijd en auteurs van verschillende kunst gerelateerde boeken. Het boek ‘algemene kunstgeschiedenis’ is meerdere malen herzien en uitgebreid, de bron komt uit de laatste herziende versie. In deze bron tekst kunnen de leerlingen terug lezen hoe Joseph Beuys geëngageerd is en hoe hij te werk gaat en worden er verschillende beelden beschre-ven.

In het centraal examen van het VWO staat het thema engagement centraal. Engagement kan worden omschreven als kunst dat wordt gekenmerkt door de betrokkenheid bij sociaal maatschappelijke en politieke veranderingen. In deze bron komt het sub thema sociaal-poli-tiek aan de orde.

Bronverklaring 4

40

Dit is een geschikte bron voor VWO leerlingen omdat het geschreven is in een taal die zij kunnen begrijpen en op niveau is van de leer-lingen. De site is opgezet in 2000 en is geschreven door Jacobine Feekes en Guus Jurcka. Jacobine Feekes is directeur van kunstbus, ambachten, Amsterdam en omgeving Nederland. Samen hebben zij een galerie in kunst en design in Friesland en een organisatie voor culturele ondernemers in Leeuwarden opgezet. Daarnaast hebben zij een platform voor handel in kunst en design.

Het geeft een beschrijving weer waarom Joseph Beuys geëngageerd is. In deze brontekst wordt beschreven wat Beuys zijn visie is en hoe hij te werk gaat. Uit deze brontekst kunnen de leerlingen het antwoord van vraag 1b halen.

In het centraal examen van het VWO staat het thema engagement centraal. Engagement kan worden omschreven als kunst dat wordt gekenmerkt door de betrokkenheid bij sociaal maatschappelijke en politieke veranderingen. In deze bron komt het subthema sociaal-poli-tiek aan de orde.

Bronverklaring 5

41

Opdracht 1 - Kopiëren is het ultieme compliment

Zoals je bij Andy Warhol en Richard Hamilton hebt kunnen zien gebruikt hij veel beelden uit diverse media als inspiratie, hij neemt zelfs dingen letterlijk over.

Maak een poster op A1 formaat geïnspireerd door Andy Warhol en Richard Hamilton die beantwoord aan de criteria van de pop art. Denk hierbij aan een voorwerp/beeld dat in de hedendaagse leven veel voorkomt. Dit kan van alles zijn.

Opdracht 2 - Niets is wat het lijkt

Jeff Wall construeert en manipuleert zijn foto beelden om zichtbaar te maken hoe geconstrueerd en manipulatief ons beeld - werkelijkheid is. Joseph Beuys laat zich inspireren door de sociale- politieke en culturele situaties. Door zijn performances wil hij de vastgeroeste denkpatronen bij de mensen doorbreken.

Bedenk welk maatschappelijke of politieke onderwerpen je aan de orde stellen, kies hier afbeeldingen bij en manipuleer deze zodat het commentaar duidelijk wordt. Met een verklaring van maximaal 1 A4 waarom het geïnspireerd is door Wall en Beuys.

Beeldende opdrachten

42

Criteria beeldende opdrachtenOpdracht 1 Voor de docentLees de opdracht goed door met de leerlingen en bespreek de vier kunstenaars uit de bronnenbundel. Noem de hoofdkenmer-ken per kunstenaars en laat wat werk van ze zien. Er staan diverse bronnen in de bundel, waaronder interessante werken van de kunstenaars dit kunnen de leerlingen tot bepaalde inzichten brengen die zij kunnen gebruiken voor de opdracht. Door de leerlingen zelf hun materiaal te laten kiezen, zijn ze bewuster bezig met hoe ze hun beeld uit de media willen repro-duceren. Ze kunnen kiezen uit fotografie, schilderen, zeefdrukken en gutsen. Als zij maar bewust bezig zijn met het gekozen beeld. Bij de kunstenaars draait het om iets wat ze echt hebben gezien, en hun eigen interpretatie erop. De bedoeling is dat de leerlingen er bewust mee bezig gaan.

Beoordelingscriteria

3 punten Er moet een beeld uit een media in zitten en de poster moet beantwoorden aan de criteria van de pop art. De leerlingen moeten dit kunnen verantwoorden.2 punten Het werk moet een poster zijn op A1 formaat.5 punten De leerling heeft een duidelijke link met Warhol en/of Hamilton gelegd, dit komt duidelijk in het werk naar voren. Dit moet de leerling kunnen verantwoorden.

Het eindcijfer bestaat uit het totaal aantal punten.

43

Opdracht 2Voor de docentVoor de tweede beeldende opdracht moeten de leerlingen een foto maken die eerste instantie gewoon lijkt. Ze moeten er een verwijzing in verwerken waardoor de foto een andere betekenis krijgt. Geïnspireerd door Wall en/of Beuys met een hedendaagse onderwerp. Door middel van deze opdracht krijgen ze via de praktijk meer inzicht in hoe de kunstenaars te werk gaan wat betreft engagement. Met deze opdracht moeten ze de kunstwerken van Beuys en Wall kritisch bekijken en analyseren. Vervolgens moeten ze de verkregen informatie toepassen door zelf een foto te maken zoals in de opdracht staat beschreven. Ter introductie van deze opdracht ga jij als docent met de leerlingen beeldbeschouwen met kunstwerken van Beuys en Wall.

Beoordelingscriteria

5 punten De leerling heeft een duidelijke link met Beuys en/of Wall gelegd, dit komt duidelijk in het werk naar voren. Dit moet de leerling kunnen verantwoorden.

2 punten Gebruik van hedendaagse onderwerp. Dit moet de leerling kunnen verantwoorden.

3 punten De leerling heeft er een verwijzing in verwerkt waardoor het werk een andere betekenis krijgt. De leerling moet dit kunnen verantwoorden.

Het eindcijfer bestaat uit het totaal aantal punten.

44

BronnenlijstRichard Hamilton Honour, H. & Flemming, J. (2009), Algemene Kunstgeschiedenis, Amsterdam: Meulenhoff.

Zwagerman, J. (2014, Maart 18) Beschouwing retrospectief Richard Hamilton in Tate Modern. De Volkskrant. Geraadpleegd via http://www.volkskrant.nl/dossier-archief/beschouwing-retrospectief-richard-hamilton-in-tate-mo dern~a3617006/

Kunstbus. Richard Hamilton. Geraadpleegd (21-05-2015) via http://www.kunstbus.nl/kunst/richard+hamilton.html

Andy Warhol Den Hartog Jager, H.(2007). Andy Warhol in essentie. Amsterdam: Athenaeum-Polak & van Gennep

Kunstbus. Andy Warhol. Geraadpleegd (30-04-2015) via http://www.kunstbus.nl/kunst/andy+warhol.html

Kunstbus. Pop art. Geraadpleegd (30-04-2015) via http://www.kunstbus.nl/kunst/pop-art.html

Joseph Beuys Kunstbus. Joseph Beuys. Geraadpleegd (13-05-2015) via http://www.kunstbus.nl/kunst/joseph+beuys.html

45

Kunstbus. Avant garde. Geraadpleegd (13-05-2015) via http://www.kunstbus.nl/kunst/avant-garde.html

Boeken bron : Joseph Beuys tekeningen Bastian, H. ,Simmen , J. (1979), Joseph Beuys: Tekeningen, Stuttgart-Bad: Dr. Cantz’sche Druckerei

Honour, H. & Flemming, J. (2009), Algemene Kunstgeschiedenis, Amsterdam: Meulenhoff. pag. 872 t/m 874

Jeff Wall VPRO. (1999). Zomergasten Geraadpleegd op 14 mei 2015, van http://www.vpro.nl/zomergasten/fragmenten-johan-simons/jeff-wall.html

Honour, H. & Flemming, J. (2009), Algemene Kunstgeschiedenis, Amsterdam: Meulenhoff.

Stedelijk Museum Amsterdam. (2014). Jeff Wall, tableaux Pictures Photographs 1996-2013 Koln: Buchhandlung Walther Konig Geraadpleegd via http://www.stedelijk.nl/tentoonstellingen/jeff-wall-tableaux-pictures-photographs-1996-201

46

Afbeeldingen

Figuur 1. Richard Hamilton (1956) Just what is it makes today’s homes so different, so appealinghttp://www.wikiart.org/en/richard-hamilton/http-en-wikipedia-org-wiki-file-hamilton-appealing2-jpg-1956

Figuur 2. Richard Hamilton (1965) My Marilyn http://www.tate.org.uk/art/artworks/hamilton-my-marilyn-p04251

Figuur 3. Richard Hamilton (2007) Shock and Awehttp://aaaaarte.com/finde/2010/03/6-03-10-sales-pick-up-at-new-york-fairs

Figuur 4. Andy Warhol ( 1962 ) Campbell’s souphttp://www.personal-art.nl/nl/blog/de-originele-andy-warhol-wie-was-hij/

Figuur 5. Jeff Wall ( 1998-2000) The flooded gravehttp://www.stedelijk.nl/pers/persbeeld/jeff-wall

Figuur 6. Joseph Beuys (1965) Hoe je een dode haas schilderijen uitlegthttps://www.studyblue.com/notes/note/n/kvhw-diatoets-22/deck/12978798

Figuur 7. Joseph Beuys (1985) Plight, Installatie met vilt, vleugel, schoolbord en koortsthermometerhttp://convexity.tumblr.com/post/226024900/joseph-beuys-plight-1958-1985