1

UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE

ACADEMIEJAAR 2009 – 2010

Energieafhankelijkheid van de EU en de relatie met Rusland

Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van

Master in de bedrijfseconomie

Dietger Van Linden

onder leiding van

Prof. K. Schoors

2

3

Inhoudstafel

Lijst van gebruikte tabellen en grafieken……...……….…………………………………..p. 6

Lijst van gebruikte diagrammen……………………………………………………………p. 7

Lijst van gebruikte kaarten…………………………………………………………………p. 8

1) Inleiding p. 9

2) Verschillende energiebronnen p. 11

A) Fossiele energie p. 11 B) Nucleaire energie p. 12 C) Alternatieve en hernieuwbare energievormen p. 12

a. Windenergie p. 14 b. Hydraulische energie p. 15 c. Geothermische energie p. 16 d. Zonne-energie p. 16 e. Biomassa p. 16

D) Focus p. 17

3) Internationaal economisch en energiebeleid p. 18 A) Algemeen p. 18 B) Internationale probleemgebieden p. 18

a. Zuidelijke Kaukasus p. 19 b. Kaspische Zee p. 22 c. Zwarte Zee p. 23 d. Conclusie p. 23

C) Internationale organisaties p. 24 a. Noord-Atlantische Verdragsorganisatie p. 24 b. Internationaal Energie Agentschap p. 26

D) Internationale waarborging van energievoorziening p. 26

4) Economisch beleid van de Europese Unie p. 28 A) Algemeen p. 28 B) Energiebeleid p. 29

a. Energie-efficiëntie p. 30 b. Continuïteit van de energievoorziening p. 30 c. De interne energiemarkt p. 31 d. Nucleaire energie p. 32

4

e. Hernieuwbare energie p. 33 f. Nieuwe gemeenschap? p. 34

C) Milieu en omgeving p. 35

5) Energieafhankelijkheid van de Europese Unie p. 37 A) Algemeen p. 37 B) Leveranciers p. 40

a. Afhankelijkheid van olie p. 41 b. Afhankelijkheid van gas p. 42 c. Afhankelijkheid van kolen p. 45

C) Rusland p. 46 a. Afhankelijkheid van olie p. 47 b. Afhankelijkheid van gas p. 48 c. Afhankelijkheid van kolen p. 51 d. Gevaren van de afhankelijkheid p. 52

6) Initiatieven tot meer onafhankelijkheid van de p. 54 Europese Unie

A) Algemeen p. 54 B) Diversificatie p. 55

a. Diversificatie naar doorvoerroutes en p. 56 naar geografische herkomst

b. Diversificatie naar energiebronnen p. 62

C) Hernieuwbare energiebronnen p. 63

7) Economisch en buitenlands beleid van Rusland p. 65 A) Algemeen p. 65 B) Algemeen economisch en buitenlands beleid p. 65 C) Energie p. 69

a. Algemeen p. 69 b. Steenkoolbeleid p. 70 c. Gasbeleid p. 71 d. Oliebeleid p. 74 e. Elektriciteit en nucleair beleid p. 76 f. Conclusie p. 76

D) Milieu en omgeving p. 77

8) Relatie tussen Rusland en het Westen p. 80 A) Algemeen p. 80 B) Ergernissen en knelpunten in de wederzijdse relatie p. 80

5

a. Politieke knelpunten p. 80 b. Economische knelpunten p. 83

C) Samenwerkingsvormen p. 86 a. IPEEC p. 86 b. Partnerschaps- en samenwerkingsakkoord p. 87 c. Onderlinge handelsrelatie p. 88 d. Conclusie p. 90

9) Conclusie p. 91

10) Bibliografie p. 94

A) Boeken p. 94 B) Bijdragen p. 95 C) Studies en artikelen p. 96

6

Lijst van gebruikte tabellen en grafieken

Grafiek 5.1: De Europese energieproductie per sector (van 1990 tot 2030 in miljoenen

ton olie-equivalenten)…………………………………………………………………….p. 37

Grafiek 5.2: De globale energievraag voor de toekomst (in 2007 in miljoenen ton olie-

equivalenten)……………………………………………………………………………...p. 39

Grafiek 5.4: 8 landen met de grootste steenkoolvoorraad……………………………..p. 46

(eind 2007 in biljoenen ton)

Tabel 7.3: Russische exporthoeveelheden- en bestemmingen (in 2006-2007 in duizenden

vaten per dag)……………………………………………………………………………..p. 75

7

Lijst van gebruikte diagrammen

Diagram 2.1: De globale energiebronnen in 2006………………………………………p. 13

Diagram 2.3: EWEA’s drie windenergiescenario’s (in 2008 in Gigawatt)……………p. 15

Diagram 2.4: Energieresearch (in 2004 in biljoen dollars)…………………………….p. 17

Diagram 7.1: Totale energieconsumptie in Rusland (in percenten in 2005)………….p. 70

Diagram 7.2: De Russische aardgasproductie…………………………………………..p. 72

(in biljoen cubic feet tussen 2001 en 2011)

8

Lijst van gebruikte kaarten

Kaart 2.2: Het globale potentieel aan hernieuwbare energie………………………….p. 14

(in 2008 in miljoenen ton)

Kaart 3.1: Overzicht energiewinningsgebieden en regionale conflicten in het Midden-

Oosten en de Zuidelijke Kaukasus (2009)……………………………………………... p. 19

Kaart 5.3: Globale aardgasproductie (in 2008 in biljoen cubic feet per dag)………...p. 42

Kaart 6.1: Belangrijkste olie- en gaspijpleidingen naar Europa……………………....p. 57

9

Inleiding

1. De Europese Unie is voor haar energievoorziening afhankelijk van een groot aantal landen.

Dit is een vaststaand feit dat absoluut niet genegeerd kan worden, aangezien dit enorme

risico’s en gevaren met zich brengt. De Europese Unie slaagt er blijkbaar niet in op het vlak

van energie zelfvoorzienend te zijn. Het consumeert veel meer dan het produceert, waardoor

enorme hoeveelheden energie moeten worden aangekocht. De belangrijkste producerende

exportlanden zijn Nederland, Noorwegen, Algerije, de landen van het Midden-Oosten en

Rusland. In deze masterproef zal vooral de nadruk liggen op Rusland, omdat die niet alleen op

energiegebied, maar ook op vele andere gebieden de belangrijkste handelspartner is van de

Europese Unie. Kort zullen evenwel de andere exportlanden belicht worden, aangezien de

Europese Unie noodzakelijkerwijze ook van hen energie aankoopt.

2. Dit werkstuk neemt een aanvang met een opsomming van de belangrijkste en meest

voorkomende energievormen. Bij elk van hen zal een korte situering gegeven worden. Naar

mijn mening is dit noodzakelijk om het vervolg van de masterproef op een economisch

verantwoorde wijze te begrijpen. In grote lijnen kunnen drie vormen van energiewinning

worden onderscheiden, te weten fossiele, nucleaire en hernieuwbare energie.

3. Vervolgens zal het economisch en energiebeleid op een drietal vlakken worden besproken.

Het gaat achtereenvolgens over het internationaal vlak, het Europees vlak en het Russisch

vlak.

4. Ten eerste zal de energiewaarborging op internationaal vlak worden onderzocht, waarbij

vooral aandacht besteed zal worden aan de gebieden die in het verleden reeds aanleiding

gaven tot energieconflicten en die in de toekomst naar alle waarschijnlijkheid aanleiding

zullen geven tot nog grotere conflicten, naargelang de energieschaarste toeneemt. Uiteraard is

er op internationaal vlak een belangrijke functie weggelegd voor de NAVO, die dan ook kort

in het onderzoek zal betrokken worden. Ook komen andere internationale organisaties aan

bod, die tot doel hebben de energievoorziening te verzekeren, waarvan de belangrijkste het

Internationaal Energie Agentschap is.

5. Deze masterproef behandelt vervolgens het economisch beleid van de Europese Unie, met

een sterke nadruk op het energiebeleid. Er zal gebruik gemaakt worden van verdragen,

wetgeving, grafieken en tabellen om te onderzoeken hoe de energiebalans er momenteel

uitziet en hoe die er in de toekomst zal uitzien. Hieruit zal voortvloeien dat de Europese Unie

10

op veel gebieden die verband houden met het energievraagstuk een enorm zwakke

onderhandelingspartner blijkt.

6. Hierna wordt specifiek de energieafhankelijkheid van de Europese Unie belicht, waarbij de

nadruk wordt gelegd op de afhankelijkheid van Rusland. Op die manier wordt de overgang

gemaakt naar het tweede onderzoeksobject van deze masterproef, namelijk Rusland. Tussen

Rusland en het Westen heeft steeds een bijzondere relatie bestaan, die enerzijds wordt

gekenmerkt door wederzijdse ergernissen en anderzijds door een nauwe samenwerking.

7. Om de afhankelijkheid van exporterende landen terug te dringen, heeft de Europese Unie

werk gemaakt van een aantal alternatieven. Deze verschillende initiatieven komen aan bod,

aangezien zij een bepalende factor kunnen zijn voor het al dan niet afhankelijk blijven van de

Europese Unie van energieproducerende landen, en kunnen er op hun beurt voor zorgen dat

de Europese Unie een sterkere onderhandelingspositie kan innemen bij de aankoop van

energie.

8. Tenslotte zal het economisch en energiebeleid van Rusland van naderbij worden bekeken,

aangezien het voor het onderzoek noodzakelijk is te weten waar de Russische energie vandaan

komt en hoe er met het energievraagstuk in Rusland wordt omgegaan. De aandacht zal vooral

uitgaan naar het Russische gasbedrijf Gazprom. Kort zal ook de Russische geschiedenis

evenals het recente buitenlands beleid worden aangehaald, om op die manier een overgang te

vormen naar het laatste deel van dit werkstuk.

9. In het laatste deel wordt namelijk de relatie tussen Rusland en het Westen belicht. De

nadruk zal liggen op de relatie tussen Rusland en de Europese Unie, maar kort zullen ook

andere Russische relaties worden behandeld, aangezien ze een beeld schetsen van het

algemene buitenlands beleid van Rusland. Vervolgens zal het mogelijke Russische

lidmaatschap van een aantal internationale organisaties en van de Europese Unie onderzocht

worden, om te kunnen concluderen of Rusland al dan niet een Europese partner is.

10. Afsluitend zal een conclusie gegeven worden waarin duidelijk zal gemaakt worden of de

Europese Unie echt afhankelijk is en zal blijven van producerende exportlanden en in

hoeverre die afhankelijkheid kan worden opgevangen door Europese alternatieven. Tenslotte

wordt de relatie tussen Rusland en de Europese Unie geschetst om een beeld te krijgen van de

rijke geschiedenis die beide landen hebben met elkaar.

11

Verschillende energiebronnen

11. Een energiebron is een geregeld systeem dat op de één of andere manier energie kan

opwekken. Hieronder worden drie grote soorten energiebronnen onderscheiden, namelijk de

fossiele energie, de kernenergie en de alternatieve en hernieuwbare energie. Kort worden de

belangrijkste verschijningsvormen van de drie soorten energiebronnen overlopen, evenals hun

voor- en nadelen.1

A) Fossiele energie

12. Fossiele energie is een verzamelterm voor koolstofwaterverbindingen die hun oorsprong

vinden in overblijfselen van plantaardig en dierlijk leven in het geologische wereldverleden

en dat opgewekt wordt door het verbranden van fossiele brandstoffen. De meeste vormen van

fossiele energie werden gevormd in het Carboon, maar ze zijn ook gedurende andere

tijdperken gevormd. Onder de soorten fossiele energie worden heden ten dage steenkool,

bruinkool, aardolie, aardgas en turf gerekend. Ze kunnen als het ware als een bijzondere vorm

van zonne-energie beschouwd worden. In het geval van fossiele energie gaat het evenwel om

zonne-energie die miljoenen jaren geleden in dierlijke en plantaardige koolstofverbindingen

opgeslagen werd.

13. Deze brandstoffen worden door de mens als energiebron gedolven en gewonnen, maar

door de enorm lange periode die nodig is vooraleer de natuur nieuwe fossiele brandstoffen uit

afgestorven biomassa kan produceren, zijn de voorraden in se beperkt. De voorraden aan

fossiele brandstoffen zullen ontegensprekelijk in de nabije toekomst uitgeput geraken,

waardoor energieconflicten zullen ontstaan. Die worden verder in de masterproef behandeld.

Eén van de grote voordelen van deze vorm van energie is evenwel dat de omzetting van de

grondstoffen in energie enorm gemakkelijk en goedkoop is.

14. De fossiele brandstoffen zijn grotendeels uit koolstof samengesteld. De hoeveelheid

koolstof in een fossiele brandstof staat in een evenredig verband met de zwaarte van de

brandstof. En hoe zwaarder een brandstof is, hoe vaster het wordt en hoe meer CO2 het bij

verbranding uitstoot. Om die reden zal ook in het vervolg kort worden stilgestaan bij de

milieu- en luchtvervuiling. Hierbij zal de nadruk vooral op het Kyoto-protocol liggen.2

1 http://www.energy.gov/energysources/index.htm 2 http://www.ucsusa.org/clean_energy/clean_energy_101/the-sources-of-energy.html

12

B) Nucleaire energie

15. Nucleaire of kernenergie is de energie die opgewekt wordt door reacties tussen

atoomkernen. De meest voorkomende techniek is de kernsplijting, waarbij men in een

centrale ketel verschillende atoomkernen tegen elkaar laat botsen, waardoor energie vrijkomt.

Ook bij deze energiebron is het voordeel dat met zeer weinig grondstoffen veel energie kan

worden opgewekt. Dit is, met het oog op de toekomst, voordelig, aangezien de grondstof,

uranium, niet snel uitgeput zal raken. Kernenergie heeft uiteraard ook verschillende nadelen:

na de kernreactie blijft radioactief afval over en uranium zelf is ook zeer radioactief. Deze

nadelen kunnen bij een ongeluk tot enorm zware gevolgen aanleiding geven3.

C) Alternatieve en hernieuwbare energie

16. Alternatieve energie slaat op de energie waarbij geen of zeer weinig afvalstoffen

vrijkomen en waarbij de energiebron op zich oneindig is. Er kan met andere woorden

gesproken worden van een duurzame energievorm. Bij alle alternatieve energievormen wordt

gebruik gemaakt van bestaande energie, die wordt omgezet in elektrische energie. Zoals uit

het voorgaande kan worden afgeleid is het grote voordeel van deze energiebron dat ze

natuurlijk is en nooit uitgeput zal raken. Tweede voordeel is dat er geen vervuiling optreedt

bij het gebruik. Soms spreekt met in dit geval van groene energie. Het nadeel van deze

energiebron is dat de techniek enorm duur is en mede daardoor nog zeer zelden wordt

gebruikt, wat duidelijk blijkt uit diagram 2.1, waarin de fossiele brandstoffen meer dan ¾ van

de globale energiebronnen vertegenwoordigen. In 2006 waren vooral de geothermische, wind-

en zonne-energie ondervertegenwoordigd. Wegens hun belang voor de toekomstige

energievoorziening worden een aantal vormen van alternatieve en hernieuwbare

energiebronnen hieronder kort toegelicht.4

3 Te denken valt aan de kernramp van 1986 te Tsjernobyl 4 B. V ISWANATHAN , An introduction to energy sources, National centre for catalysis research, Department of chemistry, Chennai, 20 oktober 2006, te raadplegen op nccr.iitm.ac.in/ebook%20final.pdf

13

Diagram 2.1: De globale energiebronnen in 2006

Bron: http://dustbowl.files.wordpress.com/2008/04/energy_sources.gif

17. In kaart 2.2 wordt het globale potentieel aan hernieuwbare energie geografisch geschetst

in vier deelgebieden, namelijk de windenergie, biomassa, hydro-elektriciteit en zonne-energie.

Hieruit blijkt nog maar eens duidelijk dat zowel windenergie als zonne-energie ook op

wereldvlak enorm onderontwikkeld zijn.

14

Kaart 2.2: Het globale potentieel aan hernieuwbare energie (in 2008 in miljoenen ton)

Bron: http://earthtrends.wri.org/images/renewable_energy_potential.jpg

- Windenergie

18. Windenergie slaat op de energie die wordt opgewekt door de bewegingsenergie van de

lucht of wind om te zetten in een andere vorm van bruikbare energie. De bekendste

toepassingsvormen zijn de windmolens en de windturbines. Heden ten dage wordt onder

windenergie enkel de opwekking van elektrische energie met een windturbine verstaan, en

worden windmolens als dusdanig niet meer gebruikt. De voordelen van windenergie zijn

talrijk: vermindering van de nood aan fossiele energie en verlaging van de uitstoot van

broeikasgassen, een kleinere afhankelijkheid van olieproducerende landen en het feit dat

windenergie een duurzame energievorm is. Niettegenstaande deze voordelen, heeft het ook

belangrijke nadelen, die zullen moeten afgewogen worden tegen het nut van windenergie. Te

denken valt bijvoorbeeld aan het feit dat windsnelheid een zeer veranderlijk gegeven is, dat

15

windmolens duur zijn om te produceren en daarenboven staal en kunststof nodig is om ze te

vervaardigen.

19. In diagram 2.3 wordt wel duidelijk dat de windenergiesector zich geleidelijk aan aan het

ontwikkelen is. Er wordt een overzicht gegeven van de reële data en van de objectieven voor

de toekomst in drie situaties. Zo zou de Europese Unie tegen 2030 in het slechtste geval 200

Gigawatt en in het beste geval 350 Gigawatt uit windenergie moeten produceren.

Diagram 2.3: EWEA’s drie windenergiescenario’s (in 2008 in Gigawatt)

Bron: EWEA 2008, http://www.wind-energy-the-facts.org/images/summary/Fig-19.jpg

- Hydraulische energie

20. Water- of hydraulische energie is een verzamelterm voor alle technieken die voor de mens

bruikbare energie opwekken door gebruik te maken van de kracht van water. Zes

mechanismen kunnen worden onderscheiden: het waterrad, de waterkrachtcentrale, de

golfslagenergie, de getijdenenergie, de hydraulische turbine en dammen. Ook deze vorm heeft

voor- en nadelen. Waterkracht levert veel energie, kost weinig, stoot enorm weinig

koolstofdioxide uit en gaat veel langer mee dan kerncentrales. De nadelen zijn dan weer dat

16

dergelijke mechanismen betrekkelijk veel plaats opeisen en de natuur kan verstoord worden

door de natuurlijke waterloop te belemmeren.5

- Geothermische energie

21. Aardwarmte of geothermische energie is in feite de energie die reeds aanwezig is op

aarde, namelijk in de diep in de aarde gelegen warmtebronnen. De energie kan worden

opgewekt door het temperatuurverschil tussen het aardoppervlak en die dieper gelegen

warmtebronnen om te zetten in bruikbare energie. Deze energievorm kent verschillende

toepassingen: de hydrothermale systemen, de petrothermale systemen en diepe

aardewarmtesondes.

- Zonne-energie

22. Zonne-energie slaat op de energie afkomstig van de zon in de vorm van licht en warmte.

Heden ten dage verstaat men onder zonne-energie de energie die door de mens zelf bij wijze

van verschillende technieken wordt gewonnen van de zonnestraling. Op basis van deze

omschrijving kunnen twee systemen worden onderscheiden. Enerzijds de thermische zonne-

energie waarbij zonlicht in warmte wordt omgezet door middel van zonneboilers. Anderzijds

de zonnestroom waarbij het zonlicht direct wordt omgezet in elektriciteit door middel van

zonnepanelen. Het grote nadeel van deze systemen is dat hiervoor zonlicht nodig is en dat de

zonneconstante niet groot is.

- Biomassa

23. Biomassa is de overkoepelende term voor de biologisch afbreekbare component van

industriële en huishoudelijke afvalstoffen, die geproduceerd worden ten behoeve van de

energieopwekking en de biobrandstof. Energie uit biomassa wordt gewonnen door vergisting,

verbranding of vergassing van organische materialen. Ondanks het feit dat de biomassa moet

verbrand worden opdat energie kan worden opgewekt, is het grote voordeel dat het een CO2-

neutraal proces is.6

24. In diagram 2.4 wordt het budget voor hernieuwbare energie in de lidstaten van het

Internationaal Energie Agentschap grafisch weergegeven. In de jaren ’80 had het zijn top

bereikt en het is sindsdien teruggevallen. De lidstaten spendeerden teveel geld aan

5 http://www.renewableenergyworld.com/rea/home 6 http://www.biomassmagazine.com/

17

investeringen in de nucleaire sector en verloren daarbij duidelijk de mogelijkheden en

voordelen van duurzame energie uit het oog.

Diagram 2.4: Energieresearch (in 2004 in biljoen dollars)

Bron: Internationaal Energie Agentschap, 2004

D) Focus

25. In het vervolg van dit werkstuk zal de aandacht hoofdzakelijk gaan naar de fossiele

brandstoffen, en dan met name, in volgorde van belangrijkheid, naar aardgas, aardolie en

kolen. Nucleaire energie zal slechts zelden aan bod komen, omdat Europa op dit vlak niet echt

afhankelijk is van exportlanden. Ook de alternatieve en hernieuwbare energiebronnen zullen

op Europees vlak aan bod komen, omdat ze een belangrijk tegengewicht kunnen vormen in de

energieonafhankelijkheidsbeweging van de Europese Unie.

18

Internationaal economisch en energiebeleid

A) Algemeen

26. Om het Europees en Russisch economisch beleid ten volste te begrijpen, lijkt het mij

noodzakelijk om het internationaal economisch beleid en de waarborging van de

energievoorziening even onder de loep te nemen. Vooreerst zullen een aantal globale

probleemgebieden besproken worden. Het gaat om internationale gebieden waarin een

voortdurende machtstrijd plaatsvindt tussen verschillende landen om controle uit te oefenen

over de energiebronnen. Vervolgens zullen een aantal internationale organisaties belicht

worden die zich met het internationale energiebeleid bezighouden. De belangrijkste

organisaties zijn ontegensprekelijk het Internationaal Energie Agentschap en de NAVO, die

dan ook de meeste aandacht verdienen. Afsluitend zal nagegaan worden hoe de zekerheid van

energievoorziening in een internationale context wordt gewaarborgd.

B) Internationale probleemgebieden

27. Omdat de gebieden die hier besproken worden noch tot het grondgebied van de Europese

Unie, noch tot het grondgebied van Rusland behoren, komen ze hier aan bod. In vele gevallen

evenwel zijn zowel de Europese Unie als Rusland nauw bij het conflict betrokken. In grote

lijnen kunnen drie grote probleemgebieden worden onderscheiden: de Zuidelijke Kaukasus,

de Kaspische Zee en de Zwarte Zee. Het eerste gebied bestaat uit de landen Georgië,

Azerbeidzjan en Armenië, terwijl de twee laatste gebieden zeeën betreffen, waarvoor andere

regels gelden.

28. Een mooi overzicht wordt gegeven door kaart 3.1. Daarop is duidelijk te zien waar zich

grote energiereserves bevinden evenals waar er zware conflicten zijn uitgebroken naar

aanleiding van de wens om controle te verwerven over het winningsgebied.

19

Kaart 3.1: Overzicht energiewinningsgebieden en regionale conflicten in het Midden-

Oosten en de Zuidelijke Kaukasus (2009)

Bron: http://www.geoheadlines.nl/wp-content/uploads/2009/04/achter-6-1.jpg

- Zuidelijke Kaukasus

29. De Zuidelijke Kaukasus maakt deel uit van een gebied op aarde dat enorm rijk is aan olie

en gas. Dit is de hoofdreden waarom andere landen, vooral Westerse, om de macht strijden in

dit gebied. Het belang van deze regio mag niet onderschat worden, omdat veel buitenlandse

politici er veel voor over hebben om de olie en het gas via pijpleidingen die niet door Rusland

20

en Iran lopen, naar de Westerse exportmarkten te transporteren. Grote Westerse

oliemaatschappijen proberen de Zuidelijke Kaukasus als energiewinningsgebied te laten

concurreren met het Midden-Oosten. Het gevolg van deze machtstrijd is een reeks conflicten,

waarvan de belangrijkste besproken worden, om een beeld te krijgen van de ernst en het

belang van deze regio voor de wereldenergievoorziening.7

30. Azerbeidzjan is één van de baanbrekers op het vlak van de olie-industrie. Haar verleden is

verbonden met de petroleumfortuinen die daar verdiend werden en het land heeft ook zeer

goede vooruitzichten, aangezien Azerbeidzjan het potentieel heeft om uit te groeien tot een

belangrijk gas- en olieproducerend land. De meeste regio’s waar olie werd geproduceerd, zijn

gesitueerd in de buurt van de hoofstad Baku. In de pre-industriële periode nam in 1806 het

Russische Rijk de hoofdstad in en verkreeg het hierdoor de monopolistische controle over de

olieproductie. Vanaf 1871 was er omwille van de verbeterde energiewinningtechnieken

sprake van een eerste ‘oil-boom’, maar tot 1898 hadden de Russen nog steeds het monopolie

op de olieproductie.8 Ten tijde van de Russische Revolutie en Wereldoorlog II, lag de export

grotendeels stil, omdat de installaties vernield waren. Maar vanaf 1918 kwam de productie,

die na de bezetting van Azerbeidzjan door de Bolsheviks weer in Russische handen was, weer

op gang.

31. Geleidelijk aan verminderde de productie van olie en gas in Azerbeidzjan en zocht men

overzeese alternatieven. Die vond men in de Kaspische Zee, waardoor de productie in

verschillende handen kwam. De Russen waren hun monopolie al een hele tijd kwijt, maar

moesten nu ook Amerikaanse, Europese en Japanse oliebedrijven dulden in de regio. Er bleef

nog altijd één probleem, namelijk het transport naar de Westerse landen. Dit werd opgelost

door de opening in 2006 van de Baku-Tbilisi-Ceyhan pijpleiding die olie van de Kaspische

Zee naar de Middellandse Zee vervoert. Op die manier wordt verwacht dat die pijpleiding een

grote bijdrage zal leveren aan de energievoorziening over de gehele wereld.9

32. Georgië is het tweede land in de Zuidelijke Kaukasus waar enorme olie- en gasvoorraden

aanwezig zijn. Maar meer dan voor ieder ander land rond de Kaspische Zee is de

Middellandse pijpleiding een kwestie van nationale veiligheid voor Georgië. Deze pijpleiding

loopt, in tegenstelling tot de vroegere pijpleidingen, niet door het grondgebied van Rusland.

7 H. E. TEDO JAPARIDZE, “Energy security and unresolved conflict in the Caucasus” in H. MCPHERSON, W. DUNCAN WOOD and D. M. ROBINSON (eds.), Emerging threats to energy security and stability, London, Springer, 2004, p. 53-58 8 L. KLEVEMAN , The new great game: Blood and oil in Central Asia, London, Atlantic Books, 2004, p. 11-30 9 L. KLEVEMAN , The new great game: Blood and oil in Central Asia, London, Atlantic Books, 2004, p. 11-30

21

Georgië beschouwt Rusland dan ook als een vijand en zal er dan ook alles aan doen om

onafhankelijk te blijven van Rusland. Deze Georgische houding is te begrijpen, wanneer

gekeken wordt naar alle conflicten die in deze regio zijn veroorzaakt door Stalin. Gesteld kan

worden dat het Stalin is die verantwoordelijk kan gehouden worden voor het opstarten van de

‘great game’, de machtstrijd om de energiebronnen in Eurazië. Maar de eerste tien jaar

onafhankelijkheid zijn evenwel gekenmerkt door burgeroorlogen, politieke anarchie en

economische chaos, die evenwel grotendeels het gevolg zijn van Russische pogingen om het

land te destabiliseren en te versnipperen. Georgië kan beschouwd worden als een mislukte

staat, deels door de afscheidingsbewegingen in Abchazië en Zuid-Ossetië. Rusland reageerde

hierop door zogenaamde vredestroepen te sturen, maar in werkelijkheid wou Rusland

controletroepen in Georgië houden, omdat Georgië voor Rusland een sleutelstaat is in de

Zuidelijke Kaukasus.10

33. De oorlog in Zuid-Ossetië kan als een mooi voorbeeld dienen van deze stelling. In

augustus 2008 vielen Georgische troepen de regio binnen na voortdurende schermutselingen.

Rusland reageerde hierop door troepen en tanks ter bescherming van de Osseten met

Russische identiteit over de grens te verplaatsen. De Russen veroverden niet alleen Zuid-

Ossetië, maar trokken verder door in Georgië tot aan de stad Gori. Dergelijke oorlog toont

mijns inziens afdoende aan dat de Zuidelijke Kaukasus een zeer onstabiele regio is en dat er

slechts een vonk nodig is om brand te veroorzaken.

34. Armenië is het derde land van de Zuidelijke Kaukasus waar conflicten een impact hebben

op de wereldwijde energievoorziening, maar in tegenstelling tot de andere landen uit de

Zuidelijke Kaukasus bezit Armenië geen wezenlijke olie- en gasvoorraden. Het doet enkel

dienst als transitland, waarmee het evenwel een stabiele inkomstenstroom wist te verwerven.

Nu komt die positie in gevaar door de oorlog in Nagorno-Karabach. Die oorlog was een

gewapend conflict tussen de regio Nagorno-Karabach die naar zelfbeschikking of aansluiting

bij Armenië streefde en Azerbeidzjan. Armenië verklaarde openlijk de voorkeur voor

Nagorno-Karabach en begon die regio vanaf 1993 militair te hulp te schieten, met talrijke

bloedvergieten tot gevolg. Dankzij haar houding in dit conflict, heeft Armenië er indirect voor

gezorgd dat de nieuwe pijpleiding niet over haar grondgebied loopt, waardoor het land

enorme inkomsten en werkgelegenheid misloopt.11

10 L. KLEVEMAN , The new great game: Blood and oil in Central Asia, London, Atlantic Books, 2004, p. 31-50 11 L. KLEVEMAN , The new great game: Blood and oil in Central Asia, London, Atlantic Books, 2004, p. 31-50

22

35. Andere landen in het Kaukasusgebied die een belangrijke rol spelen in de waarborging

van de wereldwijde energievoorziening zijn Turkije, Iran, Turkmenistan en Kazachstan.

- Kaspische Zee

36. Heden ten dage is de Kaspische Zee een omstreden productiegebied voor olie en gas.

Vooral Rusland en Iran voeren een verbeten machtstrijd om de controle over de Kaspische

Zee. Maar de winning van olie en gas uit de Kaspische Zee loopt niet van een leien dakje,

aangezien een aantal problemen moeten worden overwonnen om de voordelen van de

exploratie en exploitatie te kunnen opeisen. Zoals reeds hierboven gesteld, is de regio

versnipperd en bestaat ze uit volkeren die op cultureel en historisch vlak enorm van elkaar

verschillen. Burgeroorlogen en grensoverschrijdende conflicten zijn hiervan het gevolg,

waardoor het voor internationale oliemaatschappijen moeilijk is om met de exploratie een

aanvang te nemen.12

37. Verder bestaat er geen duidelijkheid over de wettelijke status van de Kaspische Zee.

Rusland en Kazachtstan, daarbij gesteund door Azerbeidzjan voeren aan dat dit water moet

beschouwd worden als een zee, waardoor ze elk recht zouden hebben op een eigen sector. In

die definitie vergelijken ze de Kaspische Zee met bijvoorbeeld de Noordzee, waarbij de

inkomsten uit energiewinning tussen de kuststaten worden verdeeld. Daartegenover betogen

Iran en Turkmenistan dat de Kaspische Zee moet beschouwd worden als een binnenmeer,

waarbij de regel geldt dat de voorraden en inkomsten gelijkelijk moeten worden verdeeld

onder alle oeverstaten.

38. Maar niet enkel de status speelt een determinerende rol, ook ecologische en

milieumotieven spelen een belangrijke rol. Ten slotte stelt zich het probleem van de doorvoer

van de olie en gas. Het gaat dan om het vraagstuk van de pijpleidingen en meer specifiek om

de vraag door welke landen die moet lopen.13 Dit doet de noodzaak van management van een

grensoverschrijdende energiebron, namelijk de olie en het gas van de Kaspische Zee,

ontstaan. Want sinds de ineenstorting van de Sovjet-Unie, heeft de regio rond de Kaspische

Zee een uitzonderlijke internationale aandacht verkregen, vooral omdat het één van de oudste

en potentieel rijkste olie- en gasproducerende gebieden ter wereld is. Zonder hierop in detail

te willen ingaan, kan gesteld worden dat er vijf regimes zijn die deze grondstoffen beheren: de

12 B. GÖKAY , “The background: history and political change” in B. GÖKAY (ed.), The politics of Caspian oil, New York, Palgrave Macmillan, 2001, p. 1-16 13 B. GÖKAY , “The background: history and political change” in B. GÖKAY (ed.), The politics of Caspian oil, New York, Palgrave Macmillan, 2001, p. 1-16

23

sectoren van Azerbeidzjan, Iran, Kazachstan, Rusland en Turkmenistan.14 Er is met andere

woorden nood aan een internationaal management van de energiebron rond de Kaspische Zee,

die de belangen van deze vijf landen met elkaar kan verzoenen.

- Zwarte Zee

39. De Zwarte Zee heeft op energiegebied twee belangrijke functies: enerzijds maakt ze het

transport mogelijk van olie en gas dat afkomstig is van de regio rond de Kaspische Zee en

anderzijds zijn er recent nieuwe voorraden van olie en gas aangetroffen, waardoor ze ook als

winningsgebied wordt gebruikt. Net zoals het geval was bij de Kaspische Zee is er een

gevecht losgebroken om de macht te veroveren over de Zwarte Zee. Nu reeds hebben Turkije

en Roemenië zich een deel van de Zwarte Zee toegeëigend. De problemen die hier optreden

zijn grotendeels gelijklopend aan die welke voorkomen bij de toe-eigening van de Kaspische

Zee, zodat voor bespreking naar hierboven kan worden verwezen.

- Conclusie

40. De meeste landen hebben begrepen dat wie in het bezit is van gas en olie, een

machtspositie heeft ten opzichte van de rest van de wereld. Dit is de reden waarom vele

landen, waaronder Rusland en Amerika, met gretige ogen naar de natuurlijke rijkdommen in

de rest van de wereld kijken. Het gaat dan in eerste instantie om het Midden-Oosten en het

Kaukasusgebied, met haar Kaspische en Zwarte Zeeën. Naargelang de energieschaarste

toeneemt, neemt ook het aantal gewapende conflicten in die regio’s toe.

41. Niet alleen Rusland maakt zich schuldig aan dit fenomeen, maar ook de Verenigde Staten.

Een recent voorbeeld kan dit verduidelijken. In 2001 besloten de Verenigde Staten Irak

binnen te vallen, onder de drogreden dat er massavernietigingswapens aanwezig waren. De

echte reden was dat Irak een destabiliserende factor was in de wereldwijde

energievoorziening. Omwille van dit risico en om de Amerikaanse energievoorziening te

vrijwaren, werd de oorlog verklaard aan dit land in het Midden-Oosten.

42. Mede daardoor bestaat de noodzaak aan internationale verdragen met de belangrijkste

internationale handelspartners. Er moet een algemeen energiebeleid komen, waarbij zowel de

belangen van de olieproducerende als van de olieconsumerende landen aan bod komen. Om

14 R. SINKER, “The management of a transboundary energy resource: the oil and gas of the Caspian Sea” in B. GÖKAY (ed.), The politics of Caspian oil, New York, Palgrave Macmillan, 2001, p. 51-103

24

dit te bereiken zal er eerst stabiliteit moeten worden bereikt in de regio rond de Kaspische

Zee.

43. Op internationaal vlak moet er evenwel begrip opgebracht worden voor de situatie waarin

de landen van de Zuidelijke Kaukasus verkeren, aangezien ze geografisch in vergelijking met

hun buurlanden niet veel voorstellen. Ze worden in het noorden ingesloten door Rusland en in

het zuiden door Iran en Afghanistan, zijn gedurende eeuwen gedomineerd geweest door

buitenlandse mogendheden en zijn geplaagd geweest door politieke instabiliteit en

economische afhankelijkheid. Maar door hun uitzonderlijke geografische ligging hebben ze

evenwel een enorme voorraad energiebronnen of kunnen ze dienst doen als doorvoerland,

zodat deze landen voor het eerst sinds lang de mogelijkheid zien om hun eigen toekomst uit te

stippelen en hun regio te ontwikkelen tot een stabiele en welvarende olie- en gasregio.15 In de

volgende delen van deze masterproef zal uitvoerig aangetoond worden hoe er op Europees en

Russisch vlak wordt omgegaan met de energieschaarste. Ook zal gekeken worden of er op de

verschillende niveaus reeds verdragen omtrent energie gesloten werden.

C) Internationale organisaties

44. Op internationaal vlak zijn er twee soorten organisaties die zich met energie bezighouden,

namelijk enerzijds de organisaties die zich enkel met het energievraagstuk bezighouden en

anderzijds organisaties die bijkomend energie behandelen. Onder de eerste soort kunnen het

Internationaal Energie Agentschap, het Energieforum en het Internationaal Hernieuwbare

Energie Agentschap ondergebracht worden. De tweede soort bestaat hoofdzakelijk uit de VN,

de O.V.S.E. en de NAVO. Kort zullen de NAVO en het I.E.A. toegelicht worden.

- Noord-Atlantische Verdragsorganisatie

45. De Noord-Atlantische Verdragsorganisatie is een militaire alliantie van democratische

staten in Europa en Noord-Amerika.16 Ook op het vlak van de verzekering van

energievoorziening heeft de NAVO een belangrijke rol te vervullen, aangezien een

onderbreking in de energiestroom een zware impact kan hebben op de veiligheidsbelangen

van de lidstaten. Dit is noodzakelijk aangezien ook de NAVO-lidstaten in grote mate

afhankelijk zijn van energiebronnen die buiten het NAVO-grondgebied gelegen zijn. Dit

betekent uiteraard niet dat elke lidstaat over een minimale energievoorraad moet beschikken,

15 B. GÖKAY , “The background: history and political change” in B. GÖKAY (ed.), The politics of Caspian oil, New York, Palgrave Macmillan, 2001, p. 1-16 16 http://www.nato.int/cps/en/natolive/index.htm

25

maar de NAVO zou wel een plan kunnen opstellen voor het geval een crisis uitbreekt die de

normale energievoorziening verstoort. In dit geval zouden alle lidstaten op een efficiënte

wijze moeten kunnen geholpen worden, door gemakkelijk toegang te krijgen tot

reservegrondstoffen.

46. Daardoor verklaarden de NAVO-leiders zich in april 2008 akkoord over een

gecoördineerd initiatief om de risico’s in de energie-infrastructuur het hoofd te bieden en om

de waarborging van de energie-infrastructuur te promoten. Het wil dit doel bereiken door

middel van een drietal initiatieven. Ten eerste willen ze de voorziening veiligstellen door

maritieme ondersteuning te bieden aan transportroutes van energie. Ten tweede richten ze

workshops in omtrent de energiezekerheid en doen ze aan onderzoek in verband met de

energievoorziening naar de NAVO-lidstaten toe. Ten slotte werken ze intensief samen met

partnerlanden, omdat energiebelangen grensoverschrijdend moeten gewaarborgd worden.17

47. Een laatste punt hierbij dat onze aandacht verdient, hangt samen met het buitenlands

beleid van Rusland. De beslissing van de NAVO om sommige landen van Oost-Europa die

partij waren bij het Warschaupact het lidmaatschap van deze alliantie te geven, is uitgegroeid

tot één van de meest geladen kwesties in de relaties tussen Rusland en de Verenigde Staten

gedurende de jaren ’90.18 De NAVO wil verder richting Rusland uitbreiden, maar zowel de

Russische politiek als de publieke opinie zijn sterk gekant tegen deze uitbreiding.19

48. Op die manier is duidelijk gesteld dat Rusland niet van plan is toe te treden tot de NAVO.

Dit is een gevolg van de NAVO-operatie in Joegoslavië in 1999, waardoor de prille

toenaderingen tussen Rusland en de NAVO abrupt tot een einde kwamen. Langs Russische

zijde werd vanaf dit moment openlijk afstand genomen van de NAVO, wat uiteraard niet wil

zeggen dat Rusland geen belangrijke partner is van de NAVO. Sommigen, waaronder

Frankrijk en de Verenigde Staten, pleiten er zelfs voor geen verdere uitbreidingen te

aanvaarden, zonder consultatie van Rusland, omdat in het tegenovergestelde geval de relatie

met Rusland zou kunnen verzwakken.

17 http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_49208.htm?selectedLocale=en 18 R. H. DONALDSON and J. L. NOGEE, The foreign policy of Russia: changing systems, enduring interests, New York/London, M. E. Sharpe, 1998, p. 212-218 19 L. COOPER, Russia and the world: new state-of-play on the international stage, New York, St. Martin’s Press, 1999, p. 150-173

26

- Internationaal Energie Agentschap

49. Dit agentschap is een intergouvernementele organisatie, verbonden aan de O.V.S.E, die in

1973 opgericht is, met als hoofdtaak problemen te coördineren in geval er een tekort is aan

olie in de lidstaten. Deze lidstaten houden in vergelijking met NAVO-lidstaten een

strategische voorraad aardolieproducten aan. De laatste decennia heeft het agentschap er een

nieuwe taak bij gekregen, mede dankzij de alsmaar sneller evoluerende energiemarkt.

Hierdoor richt het zich nu niet meer alleen op oliecrisissen, maar ook bijvoorbeeld op

klimaatverandering, energiebronnen en dataverwerking. Tenslotte heeft het agentschap een

adviserende functie met betrekking tot het energiebeleid voor de lidstaten in hun inspanningen

om betaalbare, schone en betrouwbare energie voor hun burgers te waarborgen.20

50. De instrumenten die tot haar beschikking staan om haar taak naar behoren te kunnen

vervullen, zijn tweeërlei: enerzijds worden er binnen de organisatie permanente werkgroepen

opgericht, die bestaan uit verschillende energiedeskundigen, en anderzijds worden er

‘implementing agreements’ gesloten. Dit zijn instrumenten die internationale fora aanbieden

voor samenwerking en informatie-uitwisseling tussen lidstaten onderling en ook tussen

lidstaten en niet-leden inzake energietechnologieën.21

D) Internationale waarborging van energievoorziening

51. Zoals reeds gesteld is energievoorziening van vitaal belang voor de internationale

stabiliteit. NAVO lidstaten zijn grote energieconsumerende landen en zodoende in grote mate

afhankelijk van energie-invoer. Om een stabiele internationale energiestroom te verzekeren,

zullen een hele reeks uitdagingen tot een goed einde moeten gebracht worden.22 Gedacht kan

worden aan uitdagingen op economisch, politiek, militair en technisch vlak. Voorts moet er

gezorgd worden voor een globaal kader waarbinnen de natuurlijke rijkdommen verdeeld

worden onder de rechthebbenden, zodat de gewapende conflicten die het gevolg waren van de

machtstrijd om bepaalde energierijke gebieden, tot een einde kunnen komen. Dergelijke

conflicten komen de internationale stabiliteit en internationale energievoorziening uiteraard

niet ten goede.

20 http://www.iea.org/ 21 http://www.iea.org/ 22 W. DUNCAN WOOD, “Energy security and NATO strategic interests after 9/11: towards a NATO energy security support capability” in H. MCPHERSON, W. DUNCAN WOOD and D. M. ROBINSON (eds.), Emerging threats to energy security and stability, London, Springer, 2004, p. 277-300

27

52. Een recent voorbeeld illustreert dit. In januari 2009 draaide Rusland de gaskraan naar

Oekraïne en zo naar de rest van Europa dicht, omwille van een conflict tussen Oekraïne en

Rusland over de leveringsprijzen en over achterstallige betalingen. Sommige landen kwamen

hierdoor na een paar dagen zonder gas te zitten en de economische schade die daarvan het

gevolg was, was indrukwekkend. Dit voorbeeld is enkel bedoeld om aan te tonen dat energie

een belangrijke (de)stabiliserende factor kan zijn, die tot veel conflicten aanleiding kan geven.

53. Hier wordt evenwel niet dieper ingegaan op de energieafhankelijkheid en het

internationaal economisch beleid, aangezien deze niet tot het bestek van dit werkstuk behoren.

In de volgende delen wordt het Europees en het Russisch economisch en energiebeleid

onderzocht, evenals de Europese energieafhankelijkheid en initiatieven tot vermindering van

deze afhankelijkheid, door diversificatie en hernieuwbare energiebronnen.

28

Economisch beleid van de Europese Unie

A) Algemeen

54. Ook de Europese Unie is tot het besef gekomen dat de meeste energiebronnen eindig zijn

en verantwoordelijk zijn voor de opwarming van de aarde. Om die reden voelde de EU de

noodzaak van een geïntegreerd energie- en milieubeleid aan. Energie en milieu gaan immers

hand in hand, aangezien er in het energiebeleid niet enkel de huidige dimensie bestaat, maar

ook en vooral de toekomstige. Een al te onvoorzichtig gebruik van de natuurlijke rijkdommen

en een verwaarlozing van de hernieuwbare energiebronnen leggen immers een ernstige

hypotheek op het milieu van toekomstige generaties.

55. Om hieraan tegemoet te komen, wil de Europese Unie stappen nemen om over te

schakelen naar een koolstofarme economie. In december 2008 hebben de verschillende EU-

leiders een pakket maatregelen goedgekeurd dat er zou moeten voor zorgen dat de EU

enerzijds over een toereikende en betrouwbare energievoorziening beschikt en anderzijds

minder bijdraagt aan de opwarming van de planeet. Deze maatregelen werden genomen met

het doel de Europese Unie de wereldleider te maken op het gebied van CO2-arme technologie

en duurzame energie. Dit beleid kan gezien worden als een uitwerking van het voornemen van

de Europese Unie om tegen 2020 de uitstoot van broeikasgassen met 20 procent te

verminderen. Het wil dit doen door middel van het gebruik van hernieuwbare energiebronnen

en een beperking van het energieverbruik. Eén van de positieve gevolgen die een dergelijk

beleid meebrengt, is het feit dat de EU minder afhankelijk wordt van energieproducerende

landen en de economie op zijn minst gedeeltelijk wordt beschermd tegen de gevolgen van

onzekere energielevering en schommelende energieprijzen.23

56. Een tweede pijler in het energiebeleid van de Europese Unie is de scheiding van de

productie en de levering van energiebronnen, waardoor de efficiëntie stijgt, de concurrentie

wordt aangewakkerd en het gebruik van hernieuwbare energiebronnen wordt gestimuleerd.

Concurrentie tussen Europese energiebedrijven zou de prijs van energie op de Europese markt

moeten verlagen.24

57. Op het vlak van de Europese Unie kunnen een aantal grote energieproblemen worden

onderscheiden: de geleidelijke uitputting van de energiebronnen, de opwarming van het

23 http://ec.europa.eu/energy/index_en.htm 24 http://europa.eu/legislation_summaries/energy/internal_energy_market/index_en.htm

29

klimaat, de uitdaging om een betrouwbare energievoorziening tegen haalbare prijzen te

waarborgen en de groeiende afhankelijkheid van de invoer van energiebronnen. De

tenuitvoerlegging van een zeer ambitieus Europees energiebeleid, dat elke vorm van

energiebron omvat, zowel fossiele, nucleaire als hernieuwbare energiebronnen, zal een

industriële revolutie tot gevolg hebben, waarbij de EU-economie wordt omgevormd tot een

energie-efficiënt radarwerk, dat haar basis vindt in concurrerende, continu leverbare en

duurzame energie. Deze problemen en de manier waarop de Europese Unie ermee omgaat,

zullen in de volgende delen grondig besproken worden.25

B) Energiebeleid

58. Bij de bespreking van het energiebeleid van de Europese Unie worden het juridisch kader

en de besluitvormingsprocedures zo veel als mogelijk weggelaten, omdat deze niet tot het

bestek van deze masterproef behoren. Onvermijdelijk zullen soms zeer kort een aantal

essentiële rechtsinstrumenten en instellingen aan bod komen.

59. Het energiebeleid van de EU neemt een aanvang met de oprichting van de Europese

Gemeenschap van Kolen en Staal (EGKS) in 1952 en de Europese Gemeenschap voor

Atoomenergie (Euratom) in 1957. Sindsdien heeft het beleid zich verder ontwikkeld via de

volgende principes: doorgedreven liberalisering van de energiemarkt, waarborging van de

Europese energievoorziening en de ontwikkeling van hernieuwbare, duurzame

energiebronnen. Begin 2007 heeft de EU een volledig nieuw energiebeleid voorgesteld,

waarbij de nadruk ontegensprekelijk ligt bij een economie die op energievlak gedragen wordt

door de principes van continu leverbare, duurzame en concurrerende energie en van een laag

energieverbruik. Het meest geschikt geachte instrument is de gemeenschappelijke aanpak,

aangezien de energieproblemen gelijkelijk in alle lidstaten ongeveer dezelfde zijn.

60. De concrete ondersteuning van dit nieuwe beleid wordt gegeven door een drietal

instrumenten. Vooreerst kan de Europese Unie gebruik maken van marktgerichte

instrumenten, waaronder zowel heffingen en subsidies als de handel in CO2-emissierechten

kunnen gerekend worden. Ten tweede wenst de EU een ruime aandacht te besteden aan de

ontwikkeling van nieuwe energietechnologieën, vooral ter ondersteuning van de energie-

efficiëntie en van het gebruik van hernieuwbare energiebronnen. Ten slotte kunnen ook de

communautaire financiële instrumenten een belangrijke rol spelen bij de verwezenlijking van

25 http://europa.eu/legislation_summaries/energy/index_en.htm

30

de energiedoelstellingen van de EU.26 Het huidige Europese energiebeleid spitst zich op een

vijftal vlakken toe, namelijk de energie-efficiëntie van producten, gebouwen en diensten, de

continuïteit van de energievoorziening, de interne energiemarkt, de nucleaire energie en de

hernieuwbare energie.

- Energie-efficiëntie

61. Dit deelbeleid heeft betrekking op het terugdringen van het energiegebruik en het

voorkomen van verspillingen. Door deze twee zaken te bevorderen, verbetert de Europese

Unie in belangrijke mate het concurrentievermogen, de waarborging van de

energievoorziening en de ecologische perspectieven. Op het milieuvraagstuk wordt later

teruggekomen, zodat hier geen aandacht zal besteed worden aan de relatie tussen energie en

milieu. De Europese Unie heeft zichzelf in 2006 verbonden tot een enorme energiebesparing

van 20 procent op haar jaarlijks gebruik van primaire energie. Deze doelstelling moet ten

laatste in 2020 behaald worden.27 28

- Continuïteit van de energievoorziening

62. Om haar doelstellingen te bereiken, zal de Europese Unie met een aantal andere landen

moeten samenwerken. Het gaat dan zowel om ontwikkelde als onderontwikkelde landen,

waarbij het geen verschil uitmaakt of het land in kwestie al dan niet producent, doorvoerder of

consument is. Het is met andere woorden noodzakelijk dat een gemeenschappelijk standpunt

door de EU-lidstaten wordt ingenomen betreffende internationale energieproblemen- en

probleemgebieden. Om de continuïteit van de Europese energievoorziening te verwezenlijken,

zal de EU strategische partnerschappen moeten sluiten, rekening houdend met eventuele

energiecrisissen en met de grote afhankelijkheid van de EU op het vlak van energie-invoer.

63. De Europese Unie moet via het vergroten van het aantal energieleveranciers de Europese

energietoevoer verzekeren. Indien één leverancier bijgevolg om welke reden dan ook wegvalt,

dan heeft dit minder nefaste gevolgen voor de energiebevoorrading. Zo is de Europese Unie

vanaf 1990 begonnen met samenwerkingsverbanden met verschillende landen, in de hoop de

energievoorziening op een continue en betrouwbare wijze te kunnen laten verlopen.

26 http://europa.eu/legislation_summaries/energy/internal_energy_market/index_en.htm 27Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee and the Committee of the Regions of 26 April 2000, Action Plan to improve energy efficiency in the European Community, COM (2000) 247, niet gepubliceerd in het Publicatieblad. 28 Communication from the Commission of 13 November 2008, Energy efficiency: delivering the 20% target, COM (2008) 772, niet gepubliceerd in het Publicatieblad.

31

Voorbeelden van individuele samenwerkingsverbanden zijn deze die gesloten werden met

landen als Brazilië, Noorwegen, Rusland en de Verenigde Staten.

64. Op dit vlak springt één specifiek instrument in het oog, met name het Energiehandvest,

dat onze aandacht verdient. Het Energiehandvest is een verdrag dat een internationaal kader

schept voor samenwerking tussen de Europese lidstaten en verschillende andere

industrielanden. Het doel van dergelijk handvest is het potentieel aan energiebronnen van

Centraal- en Oost-Europese landen tot ontwikkeling te brengen en daardoor de Europese

energievoorziening te garanderen. De belangrijkste bepalingen uit dit Energiehandvest

handelen over handel in energieproducten en grondstoffen, de energiedoorvoer, de energie-

efficiëntie, de bescherming van investeringen en de regeling van conflicten.29

65. Een laatste aandachtspunt bij de continuïteit van energievoorziening betreft de oprichting

van de Energieraad, waarin de Europese Unie en de Verenigde Staten in een

samenwerkingsverband vertegenwoordigd zijn, met het doel het Europese en Amerikaanse

energiebeleid op elkaar af te stemmen, zodat een gezamenlijk standpunt kan worden

ingenomen bij internationale energie-onderhandelingen.

- De interne energiemarkt

66. Dit deelgebied houdt verband met de gemeenschappelijke markt van goederen en

diensten, zoals die binnen de Europese Unie tot stand is gebracht. Een absolute noodzaak voor

de EU is een concurrerende interne energiemarkt op te bouwen. Onder de druk van Europese

regelgeving ter zake zijn verscheidene nationale monopolies op het vlak van de

energiedistributie vanaf de jaren ’90 volledig opengebroken en speelt in de meeste nationale

markten het principe van de volkomen concurrentie.30

67. Deze interne markt kan beschouwd worden als een strategisch energie-instrument,

aangezien hierdoor een tweetal essentiële zaken worden gerealiseerd, die teruggebracht

kunnen worden tot eenvoudige economische principes: enerzijds krijgt de Europese burger

een energievoorziening tegen redelijke prijzen, omdat hij de kans krijgt om bij verschillende

leveranciers energie aan te kopen, en anderzijds krijgen op die manier kleinere en

hoogtechnologische bedrijven toegang tot de energiemarkt. De EU wil met andere woorden

de energiemarkt openbreken, aangezien nu kan gesproken worden van een polypolie in plaats

29 http://www.encharter.org/ 30 http://europa.eu/legislation_summaries/energy/internal_energy_market/index_en.htm

32

van een monopolie of oligopolie. Het einddoel moet de volkomen concurrentie tussen

verschillende leveranciers van energie zijn, zodat telkens vraag en aanbod op elkaar zullen

afgestemd zijn. Een te hoge prijs van één leverancier, doet enerzijds de vraag naar diens

producten afnemen en anderzijds zijn prijs verlagen tot een evenwichtsprijs. Theoretisch zou

iedereen die bereid is de evenwichtsprijs te betalen, tegen die prijs energie moeten kunnen

kopen.

68. Het tweede principe heeft betrekking op de klantenbehoeften, aangezien in het nieuwe

marktgerichte beleid een ruime keuze wordt gelaten aan de consument. Consumenten die een

sterke voorkeur voor hernieuwbare energie hebben, zullen aangetrokken worden door

bedrijven die dergelijke energie kunnen leveren, waardoor een apart marktsegment wordt

gevormd en nieuwe (kleinere) bedrijven de markt zullen kunnen betreden.

69. Vooraleer van een echte interne energiemarkt sprake kan zijn, zal allereerst werk moeten

worden gemaakt van een coherent en betrouwbaar Europees energienetwerk, en dus ook van

de infrastructuur ter zake. Enkel op die manier kan diversificatie van de energievoorziening

en bijgevolg ook de continuïteit worden gegarandeerd. Het Europees Agentschap voor

Samenwerking tussen Energieregelgevers (ACER), dat op 13 juli 2009 werd opgericht, kan

een hulpmiddel zijn om de bovenvermelde doelstelling te bereiken. Het heeft immers tot taak

de werkzaamheden van energieregelgevers in de verschillende EU-landen te coördineren. Een

tweede taak is de bevordering van de samenwerking binnen het Europees energienetwerk. Het

uiteindelijke doel van ACER is te zorgen voor een éénvormig Europees energiebeleid in de

verschillende EU-lidstaten.31

- Nucleaire energie

70. Kernenergie is een belangrijke component van de Europese energieproductie. De

nucleaire sector verschaft de Europese Unie een energiebron die gekenmerkt wordt door een

laag koolstofgehalte en relatief stabiele kosten. Deze twee kenmerken betekenen een enorm

voordeel in het licht van de zekerheid van energievoorziening en de bestrijding van de CO2-

uitstoot.

71. Reeds in 1957 werden door de oprichting van de Europese Gemeenschap voor

Atoomenergie (Euratom) de grondslagen gelegd voor het ontwikkelen van nucleaire energie

in Europa. Euratom had o.a. de volgende taken: samenwerking tot stand brengen op het vlak

31 http://www.europa-nu.nl/id/viasddoxokwf/europees_agentschap_voor_samenwerking

33

van onderzoek en het toezicht op het gebruik van de nucleaire materialen.32 Het door de

Europese Unie aangenomen beleid op dit vlak is toegespitst op het nucleair onderzoek en

technologie, de waarborging van de gezondheid van de personen die in deze sector werkzaam

zijn en de minimalisatie van het nucleair afval. Op het vlak van het onderzoek kan een

specifiek samenwerkingsverband worden vermeld, namelijk ITER, waarin naar de

toepassingen van kernfusies onderzoek wordt gedaan. Het is een samenwerkingsverband

tussen de EU, de Verenigde Staten, Rusland, Zuid-Korea, Japan en China. Met andere

woorden zijn alle grote marktpartijen in het samenwerkingsverband vertegenwoordigd.33 De

Europese Unie heeft onder meer tot taak controle uit te oefenen betreffende de veiligheid van

kerncentrales. Ook door het (veilig) gebruik van nucleaire energie probeert de Europese Unie

de energieafhankelijkheid in de toekomst terug te dringen.

72. Ook op het vlak van de nucleaire energie is een gemeenschappelijke aanpak het meest

efficiënte middel om een eenvormig beleid op dit vlak in de EU-lidstaten te waarborgen. Niet

iedereen is het daar evenwel mee eens. Sommigen menen dat de beslissing om kerncentrales

te bouwen een nationale beslissing is, die niet kan beïnvloed worden door een hoger niveau.

Mijns inziens is deze denkwijze verkeerd, aangezien de EU zonder de bouw van nieuwe

veilige kerncentrales nog langer afhankelijk zal blijven van energie uit andere landen. Er zijn

nog een aantal voordelen voor kernenergie aan te halen, die reeds hoger besproken werden,

zodat de voorkeur van de Europese Unie duidelijk ook moet uitgaan naar de bouw van nieuwe

milieuvriendelijke kerncentrales. Uiteraard moeten ook andere energiebronnen aangesproken

worden, om zo te komen tot een maximale diversificatie en minimale energieafhankelijkheid.

- Hernieuwbare energie

73. De Europese Unie ziet in hernieuwbare energie een essentieel alternatief voor de fossiele

energie, en wil dan ook sterk investeren in deze energievorm. Het onderstreept het

strategische belang, aangezien het op die manier minder afhankelijk wordt van de invoer van

energie. Tegen 2020 zou 20 procent van het jaarlijkse energieverbruik in de Europese Unie

moeten bestaan uit hernieuwbare energie. In 2005 bestond slechts 8,5 procent uit

hernieuwbare energie. Het wekt dan ook geen verwondering dat de EU wereldleider is

geworden in het ontwikkelen van deze vorm van energie. De EU wil voornamelijk in vier

sectoren een sterke vooruitgang boeken op het vlak van hernieuwbare energiebronnen,

32 http://ec.europa.eu/energy/nuclear/euratom/euratom_en.htm 33 http://www.iter.org/

34

namelijk in de sectoren elektriciteit, opwarming en afkoeling, biobrandstoffen en

windenergie. Om die energiebesparing te bewerkstelligen, werd de ‘European Renewable

Energy Council’ opgericht, die bestaat uit verschillende dochterafdelingen per sector. Zo

bestaat er op het vlak van de windenergie een ‘European Wind Energy Association’ en op het

vlak van de geothermische energie een ‘European Geothermal Energy Council’, waarin voor

hun specifieke sector onderzoek wordt verricht.34 35

- Nieuwe gemeenschap?

74. Op 5 mei 2010 werd een voorstel voor een nieuw Europees verdrag ingediend in de

Europese Commissie. Het verdrag voorziet in de oprichting van een Europese energie

gemeenschap, die onder andere de volgende componenten beheerst: oprichting van een

Europees energiefonds en de creatie van kopersgroepen voor energie. Deze gemeenschap zou

de Europese Unie een sterkere onderhandelingspositie moeten geven ten opzichte van

energieproducerende landen. Om een dergelijke gemeenschap op te richten zijn drie

scenario’s mogelijk. Ten eerste via de ondertekening van een nieuw Europees verdrag ter

zake. Ten tweede via het instrument van de gemeenschappelijke acties van EU-lidstaten. Ten

slotte kan er een aparte groep opgericht worden van alle lidstaten die op het energievlak

wensen samen te werken. Later kunnen zich dan lidstaten aansluiten bij die groep. Of het

voorstel aanvaard zal worden, is nog zeer de vraag en kan momenteel nog niet beantwoord

worden.

75. Dit gemeenschapsidee is niet het eerste initiatief op dit vlak. Reeds in 2006 werd door de

Raad van de Europese Unie een energiegemeenschap opgericht, waardoor een interne gas- en

elektriciteitsmarkt tot stand werd gebracht waarbij zowel de EU-lidstaten als 7 landen van de

Balkan36 werden verenigd. De energiegemeenschap heeft een aantal essentiële taken, waarvan

de tenuitvoerlegging verzekeren van een deel van de communautaire wetgeving één van de

belangrijkste is. Van een echte Europese energiegemeenschap kan uiteraard geen sprake zijn,

omdat er ten eerste enkel een gemeenschappelijke interne markt gecreëerd wordt en ten

tweede ook niet EU-landen lid zijn van de gemeenschap.

34 http://www.erec.org/facts-and-figures.html 35 http://www.euractiv.com/en/energy/eu-renewable-energy-policy/article-117536 36 In casu: Albanië, Bosnië en Herzegovina, Kroatië, De Voormalige Joegoslavische Republiek Macedonië, Montenegro, Servië en Kosovo.

35

C) Milieu en omgeving

76. Zoals reeds gesteld gaan milieu en energie hand in hand, aangezien de verschillende

energiebronnen al dan niet milieuvriendelijk zijn. Fossiele brandstoffen stoten bij verbruik

enorm veel broeikasgassen uit, terwijl nucleaire energie in se propere energie is, waarbij er

zeer weinig broeikasgassen vrijkomen. Deze uitstootproblematiek moet ook in rekening

gebracht worden, wanneer het energiebeleid van de Europese Unie wordt onderzocht,

aangezien problemen zoals milieuvervuiling en opwarming van de aarde een essentieel

bestanddeel vormen van een efficiënt energiebeleid, dat zorg draagt voor de belangen van

toekomstige generaties. Het uiteindelijke resultaat van het energiebeleid zou een koolstofarme

economie moeten zijn, waarbij de uitstoot tot nul wordt herleid.

77. Op de voordelen en nadelen van hernieuwbare energie, fossiele energie en nucleaire

energie wordt hier niet terug gekomen, maar toch kan gesteld worden dat op milieuvlak de

voorkeur zou moeten gaan naar de hernieuwbare en de nucleaire energiebronnen. De

Europese Unie investeert dan ook in grote mate in nieuwe technieken van hernieuwbare

energie en in de bouw van nieuwe kerncentrales. Nucleaire energie zal ook in de toekomst

noodzakelijk zijn, omdat ten eerste niet alle energieverbruik in de EU zal kunnen worden

opgevangen door duurzame energiebronnen en ten tweede diversificatie van energiebronnen

de continuïteit van energievoorziening ten goede komt.

78. Enkel het probleem van de klimaatverandering verdient in dit deel nog onze aandacht. In

2007 zijn de EU-regeringsleiders gestart met een ambitieus klimaatplan. Het doel van dit plan

bestaat uit twee componenten, die complementair zijn aan elkaar: enerzijds is het doel het

broeikaseffect tegen te gaan en anderzijds wordt gepoogd de energieafhankelijkheid van de

Europese Unie te verminderen. Tegen 2020 moet de uitstoot van broeikasgassen met 20

procent verminderd zijn. Om dit doel te bereiken werden tijdens de Europese Raad van

december 2008 een aantal maatregelen (het zogenaamde klimaatpakket) vastgelegd. Het

uiteindelijke doel van deze strenge maatregelen is de gemiddelde wereldwijde

temperatuurstijging tot minder dan 2°C te beperken. Deze temperatuurstijging komt overeen

met het niveau van voor de opbloei van de industrie.37 38

79. Alle lidstaten van de Europese Unie zijn eveneens verbonden door het Kyoto-protocol van

1997, dat de vermindering van de uitstoot van broeikasgassen regelt. De reductiepercentages

37 http://europa.eu/legislation_summaries/energy/renewable_energy/index_en.htm 38 http://www.energy.eu/#dependency

36

worden bepaald aan de hand van een aantal factoren, zoals economische kracht en huidige

uitstoot, zodat er sprake kan zijn van een rechtvaardige verdeling. De Europese Unie moet op

basis van de Kyoto-normen 8 procent minder uitstoten. Een belangrijke afwezige zijn de

Verenigde Staten, die het protocol wel ondertekend hebben, maar het tot op vandaag niet

geratificeerd hebben. De Europese Unie moet dus absoluut voldoen aan de Kyoto-normen om

internationaal te voldoen aan de milieuvereisten.39 De Europese Raad ging zelfs nog verder in

haar beloftes, door in 2009 op de Klimaattop in Kopenhagen te stellen dat ze de CO2-uitstoot

tot 30 procent wil verminderen, op voorwaarde dat andere grote industrielanden, in het

bijzonder de Verenigde Staten, dit voorbeeld volgen.40

80. Eén van de mechanismen om als land de normen te halen, is het emissiehandelssysteem

(ETS). Het werkt als volgt: elk land krijgt bepaalde uitstootrechten toegewezen en het teveel

aan uitstootrechten kan verkocht worden aan een land dat zijn limiet dreigt te overschrijden.

Op die manier kan het goedkoper worden voor een bepaald land om te investeren in

milieuvriendelijke projecten en technologieën.41

39 A. KORPPOO, J. KARAS and M. GRUBB (eds.), Russia and the Kyoto protocol: opportunities and challenges, London, The Royal Institute of International Affairs, 2006, p. 1-5 40 http://www.energy.eu/#dependency 41 http://www.iea.org/subjectqueries/keyresult.asp?KEYWORD_ID=4124

37

Energieafhankelijkheid van de Europese Unie

A) Algemeen

81. Olie- en gaswinningsgebieden zijn ongelijk verdeeld over de gehele wereld. De grootste

voorraden situeren zich in politiek of economisch onstabiele gebieden.42 De olie- en

gasvelden in de Noordzee zijn reeds over hun top heen, zodat de EU achterop hinkt wat

betreft de productie van fossiele energie.43 De Europese Unie bezit aldus niet de infrastructuur

en natuurlijke rijkdommen om volledig in haar eigen energiebehoefte te voorzien. Zo lag de

globale Europese consumptie van de verschillende soorten energiebronnen (1825.2 Mtoe)

veel hoger dan de Europese productie (815.1 Mtoe), waardoor de EU in dat jaar voor 1010.1

Mtoe aan energie moest invoeren, waardoor haar totale energieafhankelijkheid steeg naar 53,8

procent.44 Zoals blijkt uit grafiek 5.1 zal de totale Europese productie afnemen. Vooral de

olieproductie zal tegen 2030 bijna tot nul worden herleid, maar deze tendens is in alle fossiele

energiesectoren merkbaar.

Grafiek 5.1: De Europese energieproductie per sector (van 1990 tot 2030 in miljoenen

ton olie-equivalenten)

42 Te denken valt bv. aan Rusland, het Midden-Oosten en de regio rond de Kaspische Zee. 43Euractiv, Geopolitics of EU energy supply, 10 januari 2007, te raadplegen op http://www.euractiv.com/ en/energy/geopolitics-eu-energy-supply/article-142665 44 http://www.energy.eu/#dependency

38

82. De EU probeert wel een deel van de energiebehoefte op te vangen door te investeren in

nucleaire en alternatieve energie, maar wegens de snel stijgende Europese energievraag is het

noodzakelijk voor de Europese Unie om energie elders aan te kopen. Zo koopt de Europese

Unie ongeveer 33 procent van haar olievoorraad van Rusland en ongeveer 40 procent van het

gas in de Europese Unie is afkomstig van Rusland. Ten aanzien van de import van

Noorwegen bedragen de percentages respectievelijk 16 en 23 procent.45

83. Twee mogelijke transportroutes worden hierbij gebruikt om de olie en het gas tot in

Europa te vervoeren. Enerzijds wordt 20 procent van de Russische energie getransporteerd

naar Europa door Wit-Rusland. Anderzijds wordt de overige 80 procent vervoerd via de

voormalige Sovjetrepubliek Oekraïne. De bedrijven die de macht in handen hebben in deze

landen zijn Naftogaz, een machtig Oekraïens gasbedrijf en Gazprom, dat de Russische

gasgigant is dat voor 51 procent in handen is van de Russische overheid, zodat het gebruik

van de term overheidsbedrijf niet misplaatst is.

84. De gevolgen van dergelijke energiepolitiek kunnen catastrofaal worden, indien Oekraïne

bijvoorbeeld beslist de gaskraan dicht te draaien, wat begin 2009 het geval was. De gaskraan

naar Oekraïne werd door Poetin dicht gedraaid, zodat de mate van afhankelijkheid duidelijk

naar voren kwam. Sommige Europese lidstaten kregen te kampen met enorme tekorten, wat

mijns inziens duidelijk aantoont dat de afhankelijkheid van de grillen van Rusland een

gevaarlijk energiebeleid vormt. De afhankelijkheid van één of een paar leveranciers houdt

bepaalde gevaren en risico’s is, die hieronder zullen besproken worden. Mede daardoor is het

een noodzaak voor de Europese Unie een diversificatiebeleid te voeren, waarbij

gediversifieerd wordt op het vlak van het aantal leveranciers enerzijds en anderzijds op het

vlak van de gebruikte energiebronnen. Een optimaal Europees energiebeleid is een beleid dat

een evenwicht vindt tussen de verschillende energiebronnen en ze allemaal zo goed als

mogelijk exploiteert.

85. Momenteel is één sector nog ondervertegenwoordigd, namelijk die van de duurzame

energie. Het Europese Milieu Agentschap heeft berekeningen gemaakt in verband met de

subsidies die lidstaten geven aan de verschillende energiesectoren. Jaarlijks wordt door de

EU-lidstaten voor 23,9 miljard euro subsidies gegeven aan fossiele en nucleaire

technologieën, en slechts 5,3 miljard euro aan de ontwikkeling van hernieuwbare energie.46

45 http://www.energy.eu/#dependency 46 http://www.eea.europa.eu/data-and-maps/indicators/en34-energy-subsidies-1

39

Daarnaast moeten de schadelijke gevolgen die voortvloeien uit de Europese afhankelijkheid

geminimaliseerd worden door contracten aan te gaan met veel verschillende leveranciers,

zodat het wegvallen van één leverancier geen nefaste invloed heeft op de energievoorraad

binnen de Europese Unie.

86. Het is een vaststaand feit dat het energieverbruik de komende jaren steeds verder zal

stijgen, zodat de niet-producerende landen zich genoodzaakt zullen voelen om ofwel steeds

meer energie aan te kopen, ofwel zelf meer energie te produceren in de vorm van nucleaire of

hernieuwbare energie. Het IEA verwacht voor Europa een enorme stijging van het

energieverbruik: van 1456 miljoen ton olie-equivalenten in 2000 tot 1811 miljoen ton olie-

equivalenten in 2030 (grafiek 5.2). Nog volgens schattingen van het IEA zal het aandeel van

steenkool en olie in het totale energieverbruik dalen, evenals dat van kernenergie. De

bijdragen van gas en hernieuwbare bronnen aan de totale energiebehoefte zullen evenwel in

2030 enorm gestegen zijn, respectievelijk naar 34 procent en naar 9 procent.47

Grafiek 5.2: De globale energievraag voor de toekomst (in 2007 in miljoenen ton olie-

equivalenten)

Bron: Internationaal Energie Agentschap

47 H. GORDIJN, F. VERWEST en A. VAN HOORN, Energie is ruimte, Den Haag, NAi Uitgevers, 2003, p. 68-69

40

87. Achtereenvolgens zullen de belangrijkste energieleveranciers aan de Europese Unie

besproken worden. Het gaat in de eerste plaats om de leveranciers buiten de EU zelf, namelijk

Rusland, het Midden-Oosten, Algerije en Noorwegen. De leveranties kunnen opgesplitst

worden in een aantal deelgebieden, waarbij telkens andere leveranciers worden

onderscheiden. Vervolgens zal één EU-land in het bijzonder worden besproken dat grote

gasvoorraden op zijn grondgebied heeft, namelijk Nederland. Aangezien Rusland evenwel

een speciale rol toebedeeld krijgt in deze masterproef, zal een apart deel aan dit land geweid

worden. In het volgende hoofdstuk zullen tenslotte de Europese alternatieven worden

besproken die tot een kleinere energieafhankelijkheid zouden moeten leiden.

B) Leveranciers

88. De Europese Unie is één van de grootste energie-importeurs van de wereld en aldus een

zeer grote marktpartij op de internationale energiemarkt. Voor Europa is de fysieke afstand tot

de grootste wingebieden immers zeer groot, maar ook en vooral op strategisch vlak is Europa

zeer zwak gepositioneerd en ook op politiek vlak blijft de Europese Unie een dwerg,

aangezien het buitenlands beleid vooral wordt bepaald door de lidstaten van de EU.

Aangezien de energieafhankelijkheid van de EU nog verder zal stijgen in de toekomst, is de

EU gestart met de integratie van energieaspecten in de relaties met derde landen.48 Hieronder

zullen de belangrijkste relaties met derde landen en sleutelregio’s besproken worden. De

energieafhankelijkheid wordt in het volgende deel besproken. Vooreerst zal de

afhankelijkheid van de EU wat betreft de verschillende soorten fossiele brandstoffen in kaart

worden gebracht:

• Wat de olie betreft is de EU voor 45 procent afhankelijk van olie uit het Midden-

Oosten. De belangrijkste handelspartner van de EU op dit vlak is de ‘Organisatie van

Olie-exporterende Landen’ of OPEC. 82 procent van alle oliereserves is gesitueerd in

de OPEC-landen, Rusland en Mexico.49 Zonder ingrijpen zal tegen 2030 90 procent

van de olie in de Europese Unie bestaan uit ingevoerde olie.

• Op het vlak van de gasimport is 40 procent afkomstig van Rusland, 30 procent van

Algerije en 23 procent van Noorwegen. Andere productielanden zijn Nigeria en

48 Euractiv, Geopolitics of EU energy supply, 10 januari 2007, te raadplegen op http://www.euractiv.com/en/energy/geopolitics-eu-energy-supply/article-142665 49 J.-M. CHEVALIER, Security of energy supply for the European Union, International Journal of European Sustainable Energy Market, 26 September 2005, p. 6-8 te raadplegen op http://www.dauphine.fr/ cgemp/Publications/Articles/Chevalier%20SECURITY%20OF%20ENERGY%20SUPPLY.pdf

41

Libië.50 Tegen 2030 zal de afhankelijkheid van Russisch gas van de Europese Unie

gestegen zijn tot 60 procent indien de EU geen alternatieven vindt.51

• Ook op het vlak van de kolen als fossiele brandstof, zal de afhankelijkheid van de EU

oplopen tot 66 procent. Landen met de grootste steenkoolreserves zijn de Verenigde

Staten (30 procent), Rusland (19 procent), China (14 procent) en Australië (9

procent).52

- Afhankelijkheid van olie

89. De ‘oil shocks’ van de jaren ’70 waren perioden waarin de prijzen van olie enorm

schommelden. Zij brachten reeds aan het licht dat de Europese Unie zeer kwetsbaar is voor

unilaterale prijsschommelingen doorgevoerd door de olieproducerende landen.53 Deze ‘oil

shocks’ hebben de aandacht gevestigd op de internationale energievraag en

energievoorziening, alsook kwam de rol die Europa zou moeten spelen op de oliemarkten

duidelijk naar voren. De vraag kan gesteld worden of de wereldoliemarkt gekenmerkt wordt

door competitiviteit of dat er enkel sprake kan zijn van natuurlijke monopolies. Er zijn in het

verleden absoluut perioden geweest van intense concurrentie in de olievoorziening, maar

desondanks werden de ‘oil shocks’ veroorzaakt doordat de olieprijzen dankzij de

monopoliemacht van enkele landen kunstmatig hoog werden gehouden. Algemeen kan

gesteld worden dat op lange termijn de oliemarkt competitief is, maar dat soms uitschieters in

de vorm van monopolies voorkomen.54

90. Er zijn een aantal verschillende zaken die op het vlak van de rol van de Europese Unie op

de wereldenergiemarkten van belang zijn. De belangrijkste op het vlak van de

olieafhankelijkheid is om te verstaan welke omstandigheden de OPEC toelieten de olieprijzen

te doen stijgen en daarna deze hoge prijzen aan te houden. Deze omstandigheden kunnen door

twee zaken verklaard worden: enerzijds factoren die het gedrag van de OPEC beïnvloeden,

50 J.-M. CHEVALIER, Security of energy supply for the European Union, International Journal of European Sustainable Energy Market, 26 September 2005, p. 9-10, te raadplegen op http://www.dauphine.fr/ cgemp/Publications/Articles/Chevalier%20SECURITY%20OF%20ENERGY%20SUPPLY.pdf 51 http://www.energy.eu/#dependency 52 Euractiv, Geopolitics of EU energy supply, 10 januari 2007, te raadplegen op http://www.euractiv.com/en/energy/geopolitics-eu-energy-supply/article-142665 53 T. G. WEYMAN-JONES, Energy in Europe: issues and policies, London/New York, Methuen, 1986, p. 24-52 54 T. G. WEYMAN-JONES, Energy in Europe: issues and policies, London/New York, Methuen, 1986, 53-78

42

maar anderzijds ook de factoren die ervoor gezorgd hebben dat de Europese Unie zo

kwetsbaar was voor deze ‘oil shocks’.55

91. De belangrijkste olieproducerende landen zijn aangesloten bij de OPEC, met uitzondering

van Rusland en Mexico. De OPEC is in feite een samenwerkingsverband tussen 12 landen die

allen olie uitvoeren. In plaats van allen afzonderlijk te onderhandelen over prijs,

hoeveelheid,… vormen ze een soort oliekartel dat autonoom de olieprijs kan bepalen, door het

aanpassen van het aanbod van olie. Volgens schattingen van de OPEC zelf bezitten de landen

die aangesloten zijn bij dit kartel 75 procent van de bewezen aardoliereserve op aarde.56 57

- Afhankelijkheid van gas

92. De Europese Unie is op dit vlak vooral afhankelijk van de landen Rusland, Algerije,

Noorwegen en Nederland. Kaart 5.3 geeft een overzicht van de grootste gasproducerende

landen samen met de hoeveelheden.

Kaart 5.3: Globale aardgasproductie (in 2008 in biljoen cubic feet per dag)

Bron: BP Statistical Review of World Energy 2009

55 T. G. WEYMAN-JONES, Energy in Europe: issues and policies, London/New York, Methuen, 1986, p. 53-78 56 T. DAINTITH and L. HANCHER, Energy strategy in Europe: the legal framework, Berlin/New York, Walter de Gruyter, 1986, p. 33-36 57 http://www.opec.org/opec_web/en/

43

93. Wat de gas- en olieproductie van Algerije betreft, kan gesteld worden dat de export van dit

land daar volledig rond pgebouwd is. 98 procent van de totale export bestaat uit gas- en

olieproducten. Een logisch gevolg hiervan is dat de Algerijnse economie enorm gevoelig is

voor schommelingen in de olie- en gasprijzen. Van de totale gasinvoer naar de Europese Unie

is 25 procent afkomstig van Algerije. De productie van gas zal de komende jaren nog

gevoelig stijgen als gevolg van het gebruik van nieuwe gasvelden, de aanleg van nieuwe

pijpleidingen en de ontwikkeling van nieuwe LNG-centrales. Algerije is na Indonesië de

grootste exporteur van LNG ter wereld. Net zoals het geval is in Rusland, wordt de olie- en

gassector in Algerije vooral gedomineerd door de staat. Alle belangrijke energiebedrijven zijn

daar staatsbedrijven, waarvan het belangrijkste Sonatrach is.58

94. Ook Noorwegen speelt een belangrijke rol in de waarborging van de internationale

energievoorziening. Het is na Rusland en het Midden-Oosten het derde grootste olie-

exporterend land ter wereld. Ook in Noorwegen is het grootste oliebedrijf Statoil in handen

van de overheid, die er door de hoge inkomsten voor gezorgd heeft dat Noorwegen een

buitengewoon rijk land is geworden. De Europese Unie hangt voor 23 procent van het totale

gasverbruik af van het Noorse gas. Noorwegen behoort dan ook tot de wereldtop van

gasexporterende landen. Ook in Noorwegen is de economie grotendeels gebaseerd op de olie-

en gasproductie, aangezien ongeveer de helft van de jaarlijkse Noorse omzet behaald werd uit

de verkoop van fossiele brandstoffen.59 Volgens schattingen zal de Europese

energieafhankelijkheid van Noors aardgas in de toekomst enkel stijgen, aangezien dit land in

2015 55 procent meer aardgas wil leveren aan Europa. Op die manier wordt tenminste de

afhankelijkheid van Russisch gas verminderd.

95. Afsluitend wordt kort aandacht besteed aan een land binnen de Europese Unie, namelijk

Nederland. Er kan gesteld worden dat dit land in het bezit is van één van de grootste

aardgasvelden, namelijk het aardgasveld in Slochteren. Nederland is de grootste producent

van aardgas van de Europese Unie en haar doel is om uit te groeien tot gasknooppunt van

Noord-West-Europa. De Nederlandse overheid wil dit realiseren met het oog op de

waarborging van de energievoorziening, de versterking van de concurrentiepositie en de

levering van een belangrijke bijdrage aan de continuïteit van de Europese gasvoorziening.

58 A. A ÏSSAOUI, “Algerian gas: Sonatrach’s policies and the options ahead” in R. MABRO and I. WYBREW-BOND, Gas to Europe: the strategies of four major suppliers, Oxford, Oxford University Press, 1999, p. 33-92 59 U. BARTSCH, “Norwegian gas: the struggle between government control ald market developments” in R.

MABRO and I. WYBREW-BOND, Gas to Europe: the strategies of four major suppliers, Oxford, Oxford University Press, 1999, p. 201-254

44

96. Ook Nederland kan een essentiële factor zijn in de vermindering van de

energieafhankelijkheid van de Europese Unie, om op die manier de internationale

onderhandelingspositie van de EU te versterken. Verwacht wordt evenwel dat de gasvoorraad

in Nederland uitgeput zal zijn tegen 2026. Een deel van de Nederlandse welvaart is, net als in

de andere producerende landen, afkomstig uit inkomsten van de verkoop van grote

hoeveelheden aardgas aan het buitenland.60

97. Na de verschillende producerende landen, met uitzondering van Rusland uiteraard, te

hebben besproken, kan de nood aan een coherent gasbeleid voor de toekomst voor de

Europese Unie aangevoeld worden. Wat vaststaat, is dat Europa zal geconfronteerd worden

met een alsmaar stijgende competitiviteit in het economisch klimaat. Daardoor zal het

noodzakelijk zijn dat de liberaliseringtendens zich voortzet in alle markten, om ervoor te

zorgen dat de industriekosten kunnen verlaagd worden.

98. De internationale gasindustrie zal evenwel te maken krijgen met een aantal veranderingen

in de toekomst. Vooreerst zal gas een alsmaar groter belang krijgen in de energiemix, mede

omwille van haar milieuvriendelijkheid. De gasmarkt zal verder geliberaliseerd worden, maar

hierbij moet wel opgemerkt worden dat er geen dwingende verplichting bestaat voor de

verschillende lidstaten om hun markten te liberaliseren. De instrumenten die door de EU

gebruikt worden zijn richtlijnen, die aanbevelingen bevatten aan de lidstaten. De EU houdt

vast aan het principe van ‘groepsdruk’ om de lidstaten te bewegen het beleid uit de richtlijnen

om te zetten en toe te passen. Een gevolg van de liberalisering is dat het consumentengedrag

zal veranderen. Klanten zullen via de liberalisering de leveranciers zoeken die voor hen het

voordeligst gas zullen kunnen leveren. Ook zullen de bedrijven hun krachten bij de aankoop

van gas bundelen, om zo een sterkere onderhandelingspositie te bekomen. Een ander gevolg

van de liberalisering is dat er naast de bestaande gasleveranciers, nieuwe spelers de markt

zullen betreden.

99. Ook de factoren die verband houden met de gasmarkt en die niet met precisie kunnen

worden bepaald, zullen aan verandering onderhevig zijn. Het gaat dan om de gasprijzen, de

contracttermijnen en de gasbeschikbaarheid. Vroeger werden de gasprijzen gelinkt aan de

olieprijzen, maar na de liberalisering zullen de prijzen losgekoppeld worden. Ook de

contracttermijnen zijn van essentieel belang bij de liberalisering. Zo zijn de meeste

60 M. PEEBLES, “Dutch gas: its role in the Western European gas market” in R. MABRO and I. WYBREW-BOND, Gas to Europe: the strategies of four major suppliers, Oxford, Oxford University Press, 1999, p. 93-134

45

gascontracten van lange termijn, maar zullen ze niet allen volledig kunnen worden uitgevoerd,

omwille van de liberalisering.61 Zoals voldoende aangetoond, staat de Europese Unie op het

vlak van het gasbeleid voor een groot aantal uitdagingen, die allen tot een goed einde moeten

gebracht worden, wil de Europese Unie haar gasvoorziening ook in de toekomst veilig stellen.

- Afhankelijkheid van kolen

100. De Europese kolen- en staalindustrie kreeg in 1951 een wettelijk kader door de

oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal. Het was een

samenwerkingsverband tussen 6 lidstaten dat moest zorgen voor de waarborging van een

ononderbroken kolen- en staalvoorziening voor de heropbouw van Europa na WO II. De

organisatie hield na 50 jaar evenwel op te bestaan en kan beschouwd worden als de voorloper

van de huidige Europese Unie. Vroeger waren er veel EU-lidstaten die een eigen

kolenproductie hadden, waaronder ook België, maar heden ten dage zijn vele kolenmijnen

uitgeput, zodat de productie fel verminderd is (zoals ook kan afgeleid worden uit grafiek 4.1).

101. Maar kolen zullen in de Europese Unie een belangrijke energiebron blijven en hun

belang zal enkel maar stijgen, omdat het enorm veel voordelen heeft. Bijvoorbeeld kan

gedacht worden aan het feit dat kolen goedkoper zijn dan gas of olie, dat de wereldwijde

reserve op productieratio groter is voor kolen dan voor olie of gas en dat de geopolitieke

spreiding van de kolenmijnen verschillend is van die van andere fossiele brandstoffen. Een

logisch gevolg van enerzijds de grote kolenconsumptie en anderzijds de dalende

kolenproductie in de Europese Unie, is dat de afhankelijkheid van kolen steeds zal toenemen.

De grootste internationale kolenleveranciers zijn Australië, Indonesië, Zuid-Afrika, Colombia,

China en wederom Rusland.

102. Concluderend kan gesteld worden dat de veronderstellingen die gemaakt werden ten

aanzien van kolen, in de toekomst zullen moeten worden bijgesteld om tegemoet te komen

aan de realiteit. Zo zullen kolen in de toekomst nog steeds een overvloedige energiebron

vormen, als er steeds blijft gewerkt worden aan de vergroting van de voorraden. Kolen waren

geografisch verspreid, maar zijn momenteel gecentraliseerd in een kleiner aantal landen.

Kolen waren één van de goedkoopste energiebronnen, maar door de schaarste zullen de

prijzen gestaag beginnen toenemen. Hiermee samenhangend kan gesteld worden dat kolen

vroeger betaalbaar waren, maar dat dit enkel zo kan blijven, indien de productiekosten in de

61 I. WYBREW-BOND, “What does the future hold for the European gas business?” in R. MABRO and I. WYBREW-BOND, Gas to Europe: the strategies of four major suppliers, Oxford, Oxford University Press, 1999, p. 255-274

46

hand kunnen worden gehouden. Ten slotte waren kolen een betrouwbare energiebron, en

kunnen ze deze status behouden, als de koolvoorraden gediversifieerd zijn.62 In grafiek 5.4

wordt een overzicht gegeven van de globale kolenreserves, waarbij duidelijk naar voren komt

dat ook de Verenigde Staten op dit vlak een enorm rijk land zijn en dat er grote voorraden

kolen gesitueerd zijn.

Grafiek 5.4: 8 landen met de grootste steenkoolvoorraad (eind 2007 in biljoenen ton)

C) Rusland

103. Zoals reeds duidelijk naar voren gekomen is in het vorige deel van de masterproef is de

Europese Unie voor vele energiebronnen afhankelijk van een groot aantal producerende

landen. De grootste energieleverancier aan de Europese Unie is ongetwijfeld Rusland, dat

zowel olie, aardgas als kolen produceert en exporteert. Hieronder worden de verschillende

componenten belicht, om af te sluiten met de gevaren en risico’s die een dergelijke

afhankelijkheid met zich brengen.

62 B. KAVALOV , “The future of coal” in A. GEORGAKAKI, B. KAVALOV en S. D. PETEVES (eds.), Prospects for coal supply and demand in the medium and longer term: summary of the expert workshop, JRC Institute for energy, 31 mei 2007

47

- Afhankelijkheid van olie

104. Sinds het einde van de 19e eeuw wordt er reeds olie vervoerd van Azerbeidzjan naar

Rusland. Dankzij de Siberische olievelden en Azerbeidzjan was de voormalige Sovjet-Unie

gedurende ettelijke jaren de grootste olieproducent ter wereld. Momenteel is de productie

teruggezakt naar ongeveer 8,8 procent van de totale wereldproductie met in 2007 een

productie van 490 miljoen ton olie-equivalenten.63 64 Mede door de inefficiëntie van de

staatsbedrijven, waarvan de belangrijkste Lukoil is, is de productie vanaf 1987 sterk gedaald.

Een andere verklaring hiervoor zijn de miljoenen tonnen olie die jaarlijks wegstromen via

verroeste oliepijpleidingen.

105. Ongeveer de helft van de ingevoerde olie in de Europese Unie is Russische olie, maar of

de Europese Unie ook in de toekomst kan rekenen op de gasleveranties van Rusland is

absoluut geen zekerheid, aangezien de sterk opkomende economie van China begint te lonken

naar de Russische energiebronnen. Een omgekeerde situatie kan het gevolg zijn: het zal

namelijk niet Rusland zijn dat een concurrentieslag zal moeten aangaan met andere

olieleveranciers met als inzet de Europese afzetmarkt, maar Europa zelf dat een strijd zal

moeten leveren tegen andere olieafnemers voor de Russische olie. De energiebehoefte van de

Chinese bevolking zal voor Europa en ook voor de rest van de wereld aanleiding geven tot

enorme schaarsteproblemen.

106. Toch moet de Europese Unie zich niet al te veel zorgen maken, aangezien Rusland en

Europa elkaar op energiegebied evenzeer nodig hebben. Rusland zoekt immers een stabiele

afzetmarkt en Europa een betrouwbare leverancier. Mede door het feit dat Rusland en Europa

wat energie betreft tot elkaar zijn veroordeeld, moet er werk gemaakt worden van de

oprichting van een gemeenschappelijke Russisch-Europese energiemarkt. Maar deze markt

zal er niet zo gauw komen, aangezien er nog een te grote politieke en economische kloof

bestaat tussen beide entiteiten. Politiek gezien is Rusland een reus tegenover het dwergje

Europa en economisch gezien is de situatie volledig omgekeerd. Een stap in de goede richting

kwam er door de Europese toestemming tot de toetreding van Rusland tot de

Wereldhandelsorganisatie.

107. De vraag naar olieafhankelijkheid van de Europese Unie zou door de oprichting van een

dergelijke markt opnieuw ten volle spelen. In het andere geval, namelijk indien Europa strijd

63 http://www.energy.eu/#dependency 64 http://www.iea.org/stats/balancetable.asp?COUNTRY_CODE=RU

48

moet leveren om Russisch olie, kan er van afhankelijkheid geen sprake zijn en moet de

Europese Unie blij zijn met hetgeen het eventueel qua olie zou mogen aankopen van Rusland.

108. Een ander element dat verband houdt met de Europese olieafhankelijkheid is de vraag of

het mogelijk is om Rusland te gebruiken als tegengewicht voor de OPEC. Op die manier zou

de Europese Unie de twee oliegrootmachten kunnen uitspelen tegen elkaar om zo een betere

onderhandelingspositie te verkrijgen wanneer over hoeveelheden en prijzen moet worden

onderhandeld. De kans op slagen lijkt mijns inziens beperkt, aangezien Rusland zeer

onvoorspelbaar is als economische bondgenoot. Er zal voorlopig moeten afgewacht worden

om te kunnen vaststellen hoe Rusland zich op energiegebied gedraagt en of Rusland

inderdaad als tegengewicht kan worden gebruikt.65

- Afhankelijkheid van gas

109. De Europese gasafhankelijkheid van Rusland kan in grote lijnen teruggebracht worden

naar de gasafhankelijkheid van Gazprom, het Russische overheidsbedrijf dat zo goed als de

gehele productie en export van Russisch gas voor haar rekening neemt. Het is het grootste

bedrijf van Rusland, alsook het grootste bedrijf dat aardgas produceert ter wereld. Vele landen

in Europa, zowel EU-lidstaten als de ex-Sovjetstaten zijn consumenten van Gazprom. Het

gasbedrijf heeft in haar verleden gekampt met een aantal structurele problemen. Zo kunnen

bijvoorbeeld het corrupte management en de verouderde pijpleidingsystemen aangehaald

worden.66

110. Deze alinea is gewijd aan de handelsstrategie, die Gazprom toepast ten aanzien van haar

consumenten. Hierbij moet een onderscheid gemaakt worden tussen de strategie ten aanzien

van de voormalige Sovjet-deelrepublieken en de landen van de Europese Unie. Het is

noodzakelijk aandacht te besteden aan de relaties tussen Gazprom en de ex-Sovjetstaten

omdat zowel voor Gazprom zelf als voor haar Europese consumenten geen continuïteit van

voorziening en verdere uitbreiding van de handel in aardgas kan bereikt worden, indien

Rusland geen stabiele relaties onderhoudt met haar voormalige republieken.

65 G. HANCOCK, “Background papers on the world energy market: Central Asia and the Caspian basin” in H.

MCPHERSON, W. DUNCAN WOOD and D. M. ROBINSON (eds.), Emerging threats to energy security and stability, London, Springer, 2004, p. 269-276 66 J. P. STERN, “Sovjet and Russian gas: the origins and evolution of Gazprom’s export strategy” in R. MABRO

and I. WYBREW-BOND, Gas to Europe: the strategies of four major suppliers, Oxford, Oxford University Press, 1999, p. 135-194

49

111. Wat de ex-Sovjetstaten betreft kunnen er twee soorten problemen worden onderscheiden:

enerzijds de wanbetaling van importlanden die een belangrijke doorvoerfunctie hebben, zodat

de gaskraan naar deze landen niet a priori kan worden dicht gedraaid67, en anderzijds de

verzuchtingen van Centraal-Aziatische verkopende landen om aardgas te verkopen aan

Europese consumenten, gebruik makende van de pijpleidingen van Gazprom, terwijl ze

weigerden te leveren aan ex-Sovjetstaten die hun gasrekeningen niet betalen68.

112. Gazprom probeerde het eerste probleem op te lossen door een groot aandeel te nemen in

de gasindustrieën van deze landen. Daarmee werd het probleem van wanbetaling evenwel

niet opgelost, maar het liet Gazprom toe een beter overzicht en controle van de gasstromen te

verwerven.

113. Om het tweede probleem het hoofd te bieden, begon Gazprom Turkmeens, Kazachs en

Oezbeeks gas te gebruiken om aan de gasvraag van ex-Sovjetstaten te voldoen met als doel de

last van de wanbetaling op te vangen en de kosten te reduceren die zouden ontstaan zijn door

de ontwikkeling van Siberische olievoorraden te versnellen. In ruil voor dit gas, gaf Gazprom

aan die Centraal-Aziatische landen het recht om een bepaalde hoeveelheid gas te vervoeren

door haar pijpleidingnetwerk naar Europa. Ook deze landen moesten volgens Gazprom delen

in de wanbetaling van de voormalige Sovjetrepublieken. In tijden van lage vraag naar gas en

aldus een gasoverschot, ging Gazprom zelfs nog verder door er voor te zorgen dat geen

Centraal-Aziatisch gas meer vervoerd kon worden naar Europa, om haar gasleveringen veilig

te stellen en om de concurrentie op de Europese gasmarkten uit te sluiten.69

114. Tot zover de strategie van Gazprom ten aanzien van sommige voormalige

Sovjetrepublieken. Hier komt de strategie ten aanzien van de lidstaten van de Europese Unie

aan bod. De geloofwaardigheid van Gazprom als een betrouwbare leverancier is afhankelijk

van een combinatie van factoren: zowel het succesvol in stand houden van de relatie met

Oekraïne als de creatie van alternatieve exportmogelijkheden naar Europese markten.

Gazprom wil een diversificatie van transportroutes, waarbij Oekraïne wordt vermeden. Zo

zijn er drie mogelijke transportroutes door Gazprom uitgewerkt:

1) Voor Noord-Europa de Yamal pijpleiding die door Wit-Rusland en Polen loopt.

67 Te denken valt aan Oekraïne, Wit-Rusland en Moldavië 68 In casu Turkmenistan en Kazachstan 69 J. P. STERN, “Sovjet and Russian gas: the origins and evolution of Gazprom’s export strategy” in R. MABRO

and I. WYBREW-BOND, Gas to Europe: the strategies of four major suppliers, Oxford, Oxford University Press, 1999, p. 135-194

50

2) Voor het hoge noorden van Europa de ‘North Transgas’ of ‘Nordic Gas Grid’

pijpleiding die door Finland, Zweden en de Baltische Zee loopt.

3) Voor de gasvoorziening in Zuid-Europa via de Zwarte Zee naar Turkije. Voor dit

laatste alternatief traden er moeilijkheden op met de gasdoorvoer door Bulgarije, waar

Gazprom zich geconfronteerd zag met de combinatie van politieke instabiliteit en een

sterk verhoogde politieke gevoeligheid voor transportpijpleidingen die in Russische

handen waren.

115. Behalve deze diversificatie van transportroutes, heeft Gazprom zowel investeringen

gedaan als contractuele relaties afgesloten, die de energievoorziening waarborgen en op die

manier haar consumenten vertrouwen geven dat Gazprom kan rekenen op bijkomende

voorzieningen, in het geval van een energieverstoring.

116. Vanaf 1999 had Gazprom slechts beperkte fondsen tot haar beschikking en waren de

economische vooruitzichten zeer sober, zodat in de toekomst de nadruk van Gazprom’s

investeringsprogramma ten aanzien van Europa vooral op de volgende vijf doelen zal liggen:

de exploratie en productie in nieuwe gasvelden, de modernisering van het materiaal aan de

bestaande gasvelden en een vernieuwing van het transmissiesysteem. De laatste twee doelen

zijn momenteel reeds afgewerkt. Het ging in casu om de constructie van de Yamal-Europa

pijpleiding en de ‘Blue Stream’ pijpleiding naar Turkije.70

117. De toekomst van Gazprom als bedrijf kan naar aanleiding van de grote politieke

veranderingen in Rusland twee richtingen uitgaan en hangt af van de macro-economische

structuur van Rusland. Enerzijds kan het bedrijf een marktgerichte benadering volgen en

zullen als gevolg daarvan naar alle waarschijnlijkheid verticaal geïntegreerde organisaties

zoals Gazprom moeten doorbroken worden. Er zal concurrentie op de binnenlandse markt

komen tussen verschillende Russische gasproducenten. Maar de opsplitsing van Gazprom zal

ook voor onzekerheid zorgen voor de Europese Unie, aangezien men niet kan weten wie de

resterende houders zijn van de Russische langetermijncontracten die zorgen voor meer dan

een kwart van de Europese gasvraag.

118. Anderzijds kan ook besloten worden om op korte termijn het gecentraliseerd

management voort te zetten en in dat geval zal de inkomstenstroom van Gazprom een

70 J. P. STERN, “Sovjet and Russian gas: the origins and evolution of Gazprom’s export strategy” in R. MABRO

and I. WYBREW-BOND, Gas to Europe: the strategies of four major suppliers, Oxford, Oxford University Press, 1999, p. 135-194

51

essentieel onderdeel blijven van het Russisch BNP. Een gevolg hiervan is dat de verticale

structuur naar alle waarschijnlijkheid niet zal doorbroken worden, als daardoor deze

inkomstenstroom in gevaar wordt gebracht. Op langere termijn zullen ook onder het

gecentraliseerd management marktmechanismen in werking treden en zal ook Gazprom,

uiteraard later dan in een marktgerichte economie, geconfronteerd worden met druk om op te

splitsen. De manier waarop Rusland en Gazprom met deze vraag omgaan, zal bepalend zijn

voor de nabije toekomst van het land, namelijk of Rusland al dan niet een dominante

gasleverancier aan Europa blijft. Andere gasleveranciers zullen evenwel Rusland niet volledig

kunnen vervangen, maar ze zullen toch proberen om de zwaktes en onzekerheden van

Rusland uit te buiten om zelf meer te kunnen uitvoeren naar de lidstaten van de Europese

Unie.71

- Afhankelijkheid van kolen

119. Rusland is niet alleen één van de grootste exportlanden van olie en gas, maar ook van

kolen en uranium. Het is één van de drie landen van de voormalige Sovjet-Unie72 die grote

koolreserves op haar grondgebied kan exploreren Naar schatting zijn er 6 triljoen ton

kolenreserves in Rusland aanwezig.73 Het is met 11 procent van de globale koolproductie de

derde grootste koolexporteur van de wereld, net na Australië en Indonesië. Voorafgaand aan

2009 was de Russische export vooral op de EU gericht, namelijk 73,4 procent van de export

ging naar lidstaten van de Europese Unie. Maar na de ineenstorting van de koolmarkt in

Europa in 2009, werd de Westers gerichte transportroute van Russische kolen veel minder

aantrekkelijk en begonnen verscheidene Russische kolenproducenten hun aanbod te richten

op de landen in Azië en rond de Stille Oceaan.74

120. Net zoals het geval was bij de olieafhankelijkheid, is het mogelijk dat er door de

Europese Unie in de nabije toekomst een strijd zal moeten worden geleverd om de Russische

kolen, zodat er van afhankelijkheid eventueel zelfs geen sprake kan zijn. De Europese Unie en

Rusland zullen akkoorden moeten sluiten om de koolvoorziening aan de lidstaten van de

Europese Unie te verzekeren, maar een noodzakelijke voorwaarde hiervoor is dat de EU als

één samenhangende entiteit spreekt. Er moet een gemeenschappelijk kolenbeleid komen om

ook later nog over een voldoende aanvoer van kolen te beschikken. Eén manier om dit te

71 I. WYBREW-BOND, “What does the future hold for the European gas business?” in R. MABRO and I. WYBREW-BOND, Gas to Europe: the strategies of four major suppliers, Oxford, Oxford University Press, 1999, p. 257-273 72 Naast Rusland, zijn ook Kazachstan en Oekraïne op dit vlak actief. 73 P. LAWSON, An introduction to the Russian coal industry, USA, 2002 74 Coalmining in Russia, http://www.russiancoal.com/, 5 juli 2010

52

bereiken is een diversificatie van de leveranciers te bewerkstelligen, zodat door het wegvallen

van één leverancier, bijvoorbeeld Rusland, de gehele voorziening niet in het gedrang komt.

- Gevaren van de afhankelijkheid

121. Zoals duidelijk naar voren is gekomen in dit deel van de masterproef, is de Europese

Unie een enorm zwakke onderhandelingspartner als het gaat om energie. De EU is op vele

energiegebieden in belangrijke mate afhankelijk van een groot aantal producerende landen,

niet in het minst van Rusland. Daartegenover staan er de Europese Unie weinig alternatieven

ter beschikking om deze afhankelijkheid te minimaliseren. De alsmaar stijgende

afhankelijkheid van energie-import uit onstabiele regio’s en landen en van onbetrouwbare

leveranciers vormt in se een groot gevaar voor de Europese Unie.75 In dit deel worden dan

ook de potentiële gevaren en risico’s geschetst die een dergelijke afhankelijkheid

ontegensprekelijk met zich mee kunnen brengen.

122. Vooreerst bezitten de energieproducerende landen een monopolie ten aanzien van de

Europese Unie, zeker wanneer ze zich beginnen te verenigen in een kartel, zoals de OPEC, en

kan een negatief gevolg voor de EU zijn dat ze enorm hoge energieprijzen moet betalen om

haar energievoorziening te waarborgen. Het basisprincipe van een monopolie is dat de

monopolist minder produceert en meer aanrekent dan het geval zou zijn in een volkomen

concurrentie. Zolang de energiemarkten niet opengebroken worden en de marktmechanismen

niet ten volle spelen, zal het monopolie kunnen blijven bestaan en beschikt de monopolist

over het recht eenzijdig de prijs te verhogen.

123. Niet enkel hogere energieprijzen, maar ook onstabiele energieleveringen kunnen daarvan

het schadelijke gevolg zijn, aangezien de volledige macht ligt bij de producerende landen. Op

die manier kan willekeur optreden, en is het noodzakelijk voor de EU om

langetermijncontracten af te sluiten met haar belangrijkste energiehandelspartners. Deze

onstabiele leveringen zijn vaak het gevolg van politieke of economische wantoestanden in het

producerende land, zodat ook het invoerende land de situatie ten eerste moet inschatten en ten

tweede actief moet meewerken om de probleemsituatie te verhelpen. Voorts kunnen

onstabiele energieleveranties tot enorme economische schade aanleiding geven en zelfs

uitmonden in sociale onrust. Energie is van levensbelang in onze moderne industriële

75 Paper van de Commissie en de SG/HV voor de Europese Raad, “Een extern beleid ten dienste van Europa’s energiebelangen: de energievoorziening blootgesteld aan externe gevaren”, te raadplegen op www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/st09971.nl06.pdf

53

maatschappij. De gevolgen van een periode van onstabiele energieleveringen, zijn niet te

overzien.

124. Ook de afhankelijkheid van één grote leverancier van een bepaalde energiebron kan

nadelige gevolgen met zich meebrengen. Deze leverancier kan eenzijdig zijn prijs bepalen,

kan bepalen hoeveel hij van zijn energiebron voor uitvoer in aanmerking laat komen en kan

de gehele economie van het importerende land plat leggen, door te beslissen niet langer

energiebronnen te leveren. Een mogelijke verklaring voor dit monopolie kan gevonden

worden in het feit dat sommige buitenlandse producenten niet volgens dezelfde marktregels

opereren of niet aan eenzelfde concurrentiedruk zijn blootgesteld in het eigen land als in de

lidstaten van de Europese Unie, waardoor de interne energiemarkt van de EU wordt

opgezadeld met de negatieve gevolgen.76

125. Een ander nadelig gevolg van de energieafhankelijkheid is dat landen die grote

energievoorraden hebben, op internationaal vlak een betere behandeling krijgen. Zo is het

bijvoorbeeld geoorloofd voor deze landen om de mensenrechten met de voeten te treden,

zolang ze maar energie blijven leveren. Dit is op ethisch vlak niet te verantwoorden, maar in

vele gevallen laten de lidstaten van de EU zich leiden door economische motieven, veeleer

dan door ethische motieven, wat ten zeerste te betreuren is. Voorts gebruiken een aantal

belangrijke energieproducenten evenals sommige energieconsumenten energie als een politiek

pressiemiddel.77

126. Om deze gevaren en risico’s zoveel als mogelijk te beperken, werkt de Europese Unie

aan een aantal alternatieven om de energieafhankelijkheid te verminderen en aldus een

sterkere onderhandelingspositie te bekomen op internationaal energiegebied. Deze

alternatieven worden in het volgende deel kort besproken.

76 Paper van de Commissie en de SG/HV voor de Europese Raad, “Een extern beleid ten dienste van Europa’s energiebelangen: de energievoorziening blootgesteld aan externe gevaren”, te raadplegen op www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/st09971.nl06.pdf 77 Paper van de Commissie en de SG/HV voor de Europese Raad, “Een extern beleid ten dienste van Europa’s energiebelangen: de energievoorziening blootgesteld aan externe gevaren”, te raadplegen op www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/st09971.nl06.pdf

54

Initiatieven tot meer onafhankelijkheid van de Europese Unie

A) Algemeen

127. Mede door de vele risico’s die verbonden zijn aan een sterke afhankelijkheid van een

aantal energieleveranciers, heeft de Europese Unie de noodzaak aangevoeld om haar

energiebeleid te hervormen. Maar aan het legitieme recht van iedere lidstaat om externe

betrekkingen te onderhouden en contracten te sluiten, met als doel de continuïteit van hun

energievoorziening te waarborgen, evenals het recht om een interne nationale energiemix te

kiezen, wordt door de Europese Unie niet geraakt. Elke lidstaat heeft met andere woorden de

mogelijkheid om, zonder dat de Europese Unie hierop enige macht heeft, energiecontracten af

te sluiten met landen en regio’s waarvan de Europese Unie sterk afhankelijk is. Dit is een

enorme tekortkoming in het streven naar een gemeenschappelijk energiebeleid van de

Europese Unie, aangezien de collectieve continuïteit van de energievoorziening van buiten de

EU gebaat zou zijn bij de creatie van een doelgericht en samenhangend energiebeleid. Een

ander voordeel van gemeenschappelijk optreden is het feit dat de Europese Unie op een

efficiëntere wijze het hoofd zou kunnen bieden aan strategieën van wezenlijke externe

leveranciers van Europese energie, die erop zijn gericht om de essentiële marktfactoren te

beïnvloeden op een voor de EU nadelige manier.78

128. De pijlers in het energiebeleid zijn omgevormd om ervoor te zorgen dat een continue,

duurzame en concurrerende energievoorziening wordt gewaarborgd. Dergelijke

energievoorziening vormt één van de hoekstenen van de economische ontwikkeling, alsook

de verwezenlijking van een deel van de Lissabon-doelstellingen. Om hiertoe te komen, zijn

door de EU een aantal wetgevende initiatieven genomen. Het belangrijkste instrument dat de

Europese Unie hiervoor gebruikt, zijn groenboeken. Een groenboek is in feite een document

waarin de Europese Commissie een probleem in kaart brengt en aanbevelingen doet aan de

lidstaten voor het te voeren beleid. Reeds in 2000 werd zo een groenboek uitgebracht in

verband met de continuïteit van de energievoorziening79. Hierin erkent de Europese

Commissie de groeiende afhankelijkheid van de Europese Unie op energiegebied. Ook

worden reeds kort een aantal alternatieven geopperd om aan deze afhankelijkheid het hoofd te

78 Paper van de Commissie en de SG/HV voor de Europese Raad, “Een extern beleid ten dienste van Europa’s energiebelangen: de energievoorziening blootgesteld aan externe gevaren”, te raadplegen op www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/st09971.nl06.pdf 79 Groenboek van de Commissie van 29 november 2000, “Op weg naar een Europese strategie voor een continue energievoorziening”, COM(2000) 769 def. (niet in het Publicatieblad verschenen)

55

bieden: gedacht kan worden aan de rol van hernieuwbare en nucleaire energie en aan de rol

van de interne markt.80

129. In 2006 werd door de Europese Commissie een groenboek81 uitgebracht, dat tot doel

heeft gestalte te geven aan een Europees energiebeleid als een doeltreffend antwoord op de

verschillende uitdagingen op het vlak van de continuïteit van de energievoorziening alsook op

het vlak van de effecten daarvan op de groei en het milieu in Europa. De middelen die moeten

bijdragen tot de totstandkoming van een sterker Europa op internationaal energiegebied zijn

hoofdzakelijk de interne markt, het buitenlands beleid, het onderzoek en de energie-

efficiëntie.82 Tenslotte werd in 2007 een mededeling van de Commissie83 uitgebracht, waarin

een strategische evaluatie werd gemaakt van de situatie op het vlak van de Europese energie

en waarin een geïntegreerd pakket van maatregelen84 wordt voorgesteld om een echt Europees

energiebeleid op touw te zetten.85

130. Om een Europees energiebeleid te verwezenlijken, wil de Europese Unie gebruik maken

van een aantal alternatieven voor invoer van energie. Ze zal nog steeds een wezenlijk deel van

haar energie in het buitenland aankopen, maar ze zal proberen diversifiëren naar energiebron

en producerend land. Naast energie-invoer zal ze nieuwe energietechnologieën stimuleren en

onderzoek doen naar de rol van hernieuwbare en nucleaire energiebronnen.86 Een aantal

alternatieven worden hieronder kort besproken.

B) Diversificatie

131. Bij de diversificatie op energiegebied moet een onderscheid gemaakt worden tussen

diversificatie op het vlak van de verschillende energiebronnen, op het vlak van de

geografische herkomst van de energiebronnen en op het vlak van de doorvoerroutes.87 De

diversificatie naar geografische herkomst en naar doorvoerroutes zal gezamenlijk worden

80 http://europa.eu/legislation_summaries/energy/external_dimension_enlargement/l27037_nl.htm 81 Groenboek van de Commissie van 8 maart 2006, "Een Europese strategie voor duurzame, concurrerende en continu geleverde energie voor Europa", COM(2006) 105def. (niet verschenen in het Publicatieblad) 82 http://europa.eu/legislation_summaries/energy/european_energy_policy/l27062_nl.htm 83 Mededeling van de Commissie aan de Europese Raad en het Europees Parlement van 10 januari 2007, “Een energiebeleid voor Europa”, COM(2007) 1 def. (niet in het Publicatieblad verschenen) 84 Het zogenaamde ‘energiepakket’ 85 http://europa.eu/legislation_summaries/energy/european_energy_policy/l27067_nl.htm 86 http://europa.eu/legislation_summaries/energy/european_energy_policy/l27067_nl.htm 87 Paper van de Commissie en de SG/HV voor de Europese Raad, “Een extern beleid ten dienste van Europa’s energiebelangen: de energievoorziening blootgesteld aan externe gevaren”, te raadplegen op www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/st09971.nl06.pdf

56

behandeld, aangezien deze twee soorten grote overlappingen vertonen en complementair zijn

aan elkaar.

- Diversificatie naar doorvoerroutes en naar geografische herkomst

132. Bij de diversificatie naar doorvoerroutes en naar geografische herkomst kan gesteld

worden dat een aantal nieuwe gasprojecten goedgekeurd zijn88. Wanneer al deze projecten

succesvol zijn afgerond, scheppen zij de mogelijkheid om nieuwe energiecorridors alsook

nieuwe importcapaciteit te creëren, die evenwel reeds een aanzienlijk gedeelte van het huidige

Europese energiegebruik vertegenwoordigen. Ook de internationale projecten die instaan voor

de ontwikkeling van nieuwe, grote pijpleidingen voor de olieleveringen uit het Kaspische-

Zeegebied en Centraal-Azië aan de Europese Unie, zijn van essentieel belang voor de

diversificatie.

133. De belangrijkste pijpleidingen die aardgas en aardolie transporteren naar de EU-lidstaten

en waarbij Rusland telkens betrokken is, worden hieronder kort besproken. Een onderscheid

kan worden gemaakt naargelang het al dan niet om projecten gaat die de afhankelijkheid van

Russische energie verminderen. Onder de projecten die zorgen voor een kleinere

afhankelijkheid kunnen twee projecten worden ondergebracht, namelijk de ‘Nabucco-

pijpleiding’ en de ‘Baku-Tbilisi-Ceyhanpijpleiding’. Onder de projecten die niets afdoen aan

de afhankelijkheid van de Europese Unie kunnen drie pijpleidingen worden gecategoriseerd,

namelijk de ‘Nord Stream’, de ‘South Stream’ en de ‘Yamal-Europa-pijpleiding’.

134. In kaart 6.1 wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste gas- en oliepijpleidingen

die gas en olie naar Europa vervoeren en die in dit deel van de masterproef zullen besproken

worden.

88 Het gaat in de eerste plaats om Noord-Afrika, het Midden-Oosten, het Kaspische-Zeegebied, Rusland en Noorwegen.

57

Kaart 6.1: Belangrijkste olie- en gaspijpleidingen naar Europa

Bron: US Energy Information Administration

135. Een belangrijke stap richting energie-onafhankelijkheid kan gezet worden met de bouw

van de Nabucco-pijpleiding, die aardgas zou moeten vervoeren van de regio’s rond de

Kaspische Zee naar de EU-lidstaten. Verwacht wordt dat de Nabucco-pijpleiding Europa

tegen 2014 van gas zou kunnen voorzien, en dit zonder tussenkomst of controlemogelijkheid

voor Rusland. In het oorspronkelijke plan van 2002 loopt de pijpleiding dwars door de

Kaukasus via Turkije naar Oostenrijk, waardoor duidelijk wordt dat ze het Russische

grondgebied vermijdt. Het plan wordt zowel door de Verenigde Staten als door de Europese

Unie gesteund, in tegenstelling tot Rusland, waardoor het project op die manier een

controversieel onderwerp wordt. Het project heeft extra Europese financiering gekregen,

waarmee is aangetoond dat de Europese Unie voor het eerst in lange tijd een uitstekende

opportuniteit zag om zich op geopolitiek vlak beter te positioneren. Het hoeft dan ook geen

verwondering te wekken dat deze pijpleiding de oorzaak is van een geopolitieke discussie

tussen de Westerse landen enerzijds en Rusland anderzijds.

58

136. Een tweede pijpleiding die gebouwd is met het oog op meer onafhankelijkheid is de

Baku-Tbilisi-Ceyhanpijpleiding (vervoert ruwe aardolie) en de Zuidelijke

Kaukasuspijpleiding89 (vervoert aardgas) die starten aan de Kaspische Zee en lopen tot aan de

Middellandse Zee. Het zijn twee parallelle pijpleidingen en worden om die reden gezamenlijk

behandeld. Deze pijpleiding loopt via Baku (Azerbeidzjan) over Tbilisi (Georgië) naar de

havenstad Ceyhan (Turkije).

137. Momenteel loopt er nog een ander project om aardgas vanuit Centraal-Azië te

transporteren naar Europa zonder mogelijke tussenkomst van Rusland of Iran. Het

oorspronkelijke plan van de Baku-Tbilisi-Ceyhanpijpleiding voorzag hiervoor in de aanleg

van een pijpleiding van Kazachstan naar Baku, met het oog op de doorvoer van zowel

Azerbeidzjaanse olie als Centraal-Aziatische olie, maar hiertegen protesteerden Rusland en

Iran expliciet, zodat werd besloten in de Kaspische Zee voorlopig tankers in te zetten. Het

gaat in casu om de ‘Trans-Caspian’-pijpleiding, die aardgas zou vervoeren van Kazachtstan

en Turkmenistan naar Baku, alwaar ze zou aangesloten worden op de Zuidelijke

Kaukasuspijpleiding.

138. Het project, waarvan het absoluut niet zeker is of het ooit zal worden uitgevoerd, wordt

zoals reeds gesteld hevig bekritiseerd door Rusland en Iran, die beiden momenteel belangrijke

transitlanden zijn voor Turkmeens gas. Ze halen beide zowel ecologische als politieke

argumenten aan om het project tegen te houden. Zo zou een gaspijpleiding op de bodem van

de Kaspische Zee op milieugebied onaanvaardbaar zijn en zou een dergelijk project de

toestemming vereisen van alle vijf de oeverstaten van de Kaspische Zee. Rusland heeft zelfs

in 2002 opgeroepen tot een Centraal-Aziatisch gaskartel, dat er evenwel nooit is gekomen.90

Zoals duidelijk naar voren komt, is deze pijpleiding van essentieel geopolitiek belang,

waardoor beslist werd deze tweede pijpleiding, voorlopig althans, niet aan te leggen. Dit is

logisch, aangezien Rusland één van de grootste handelspartners vormt van de Centraal-

Aziatische staten. Het is niet nodig Rusland onnodig uit te dagen.

139. Nochtans is de aanleg van de Baku-Tbilisi-Ceyhanpijpleiding een enorme doorbraak

voor de Europese Unie in de vermindering van de afhankelijkheid van Russische olie,

aangezien Rusland oorspronkelijk van plan was deze pijpleiding door een gebied te laten

89 Of nog de Baku-Tbilisi-Erzurumpijpleiding 90 S. BLANK , “Russia takes a step toward the formation of a natural gas cartel”, Eurasianet, 16 mei 2007, te raadplegen op http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav051707.shtml

59

lopen dat door Rusland wordt gecontroleerd, waardoor de machtspositie van Rusland nog

verder zou versterkt worden.

140. De volgende drie pijpleidingen zijn telkens pijpleidingen waarbij ofwel energie vanuit

Rusland wordt vervoerd naar Europa, ofwel energie door gebieden wordt vervoerd die door

Rusland worden gecontroleerd.

141. De ‘Nord Stream’ is een pijpleiding die Russisch gas vervoert van Rusland via de

Baltische Zee naar Duitsland. De pijpleiding zal door de exclusieve economische zones van

achtereenvolgens Rusland, Zweden, Denemarken en Duitsland lopen. De aanleg van de

pijpleiding werd gestart op 9 april 2010. Niettegenstaande het feit dat dergelijke pijpleiding de

continuïteit van energievoorziening binnen de Europese Unie zal versterken en dit aardgas er

mede kan voor zorgen dat de EU haar doelstellingen in verband met de klimaatverandering

haalt doordat aardgas een milieuvriendelijker alternatief wordt voor olie en steenkool, heeft de

aanleg aanleiding gegeven tot hevige politieke protesten, vooral uit Centraal- en Oost-Europa.

Deze landen, waaronder Estland, Letland, Litouwen en Polen, verdenken Rusland ervan een

splitsing van de EU pogen door te voeren. De vrees bestaat immers dat Rusland tweespalt zou

kunnen creëren binnen Europa, aangezien het door de pijpleiding mogelijk wordt naar

sommige Centraal- en Oost-Europese landen de gaskraan dicht te draaien, terwijl deze

gaskraan kan blijven openstaan voor de West-Europese lidstaten. Specifiek voor Polen en

Oekraïne heeft de aanleg negatieve economische gevolgen, aangezien ze in de

veronderstelling waren dat ze door het transport van aardgas een stabiele inkomstenstroom

zouden verwerven. Ook het Internationaal Energie Agentschap steunde beide landen hierin,

door te verklaren dat het vermijden van Polen en Oekraïne door politieke motieven was

ingegeven. Mede door deze houding van Rusland hebben de Centraal- en Oost-Europese

landen verklaard bang te zijn voor mogelijke afpersing door Rusland, dat kan dreigen de

gastoevoer voor onbepaalde tijd af te sluiten, zonder dat hierdoor de West-Europese landen

daarvan hinder zullen ondervinden.

142. Het is een gevaarlijke politiek als Rusland kan beslissen geen energie te transporteren

door landen waarmee het slechtere economische of politieke relaties heeft. Dit zou niet de

prioriteit van Rusland mogen zijn in haar energiebeleid. Voorts werden ook ecologische

bezwaren geuit door deze groep landen. Ze stellen dat door de aanleg van de pijpleiding op de

bodem van de Baltische Zee onontplofte zeemijnen en tonnen chemische wapens tot een grote

ramp zouden kunnen leiden.

60

143. De ‘South Stream’ is een gepland project waarbij Russisch aardgas door pijpleidingen

via de Zwarte Zee naar Bulgarije en zo verder naar Oostenrijk en Italië wordt getransporteerd.

De deelnemende landen zijn Rusland, Bulgarije, Griekenland, Italië, Servië, Hongarije,

Kroatië, Slovenië en Oostenrijk. Dit project zou de geplande uitbreiding vervangen van de

‘Blue Stream’, die aardgas vervoert van Turkije over Bulgarije en Servië naar Hongarije en

Oostenrijk en kan gezien worden als het Russisch antwoord op de plannen voor de aanleg van

de Nabucco-pijpleiding.91 Er rijzen wel vragen naar de haalbaarheid van dergelijke

pijpleiding, aangezien de aanleg van de ‘South Stream’ pijpleiding tweemaal zoveel zal

kosten als de aanleg van de Nabucco-pijpleiding. Sommigen beweren dat deze pijpleiding

vooral een Russisch politiek project is om concurrentie te bieden aan de Nabucco-pijpleiding

en om de Russische aanwezigheid in deze regio te versterken.92 Dit werd in 2008 ten stelligste

ontkend door de Russische president Medvedev, maar toen hem in 2010 voorgesteld werd om

de twee projecten te doen samensmelten, om operationele kosten en investeringen te drukken

en om de totale winst te vergroten, weigerde hij dit, onder de drogreden dat de ‘South Stream’

competitiever is dan de Nabucco-pijpleiding.93

144. Een andere bedenking die regelmatig wordt gemaakt in verband met de aanleg van de

‘South Stream’ is het feit dat de primaire reden voor deze pijpleiding gevonden kan worden in

de wens van Rusland om zoveel als mogelijk doorvoer van gas weg te leiden uit Oekraïne, in

plaats van een nieuwe energiebron te leveren voor de Europese Unie. Deze bedenking kadert

binnen de gespannen relatie die beide landen met elkaar hebben. Rusland zal op die manier

niet langer energie door Oekraïne naar Europa transporteren, maar via Turkse wateren, als

Oekraïne haar contractuele verplichtingen tegenover Rusland, voornamelijk betalingen van

energieleveringen, niet nakomt.94 95

145. De ‘Yamal-Europa’-pijpleiding is de laatste pijpleiding die hier zal besproken worden.

Onder de bodem van het Russische schiereiland Yamal is één van de grootste gasvelden van

91 K. GEROPOULOS, “Russia prefers South Stream over Blue Stream II”, New Europe, 3 november 2007, te raadplegen op http://www.neurope.eu/articles/79576.php 92 V. POP, “Energy security: South Stream vs. Nabucco gas pipelines”, Boekarest, Southeast European Times, 14 februari 2008, te raadplegen op http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/features/2008/02/14/feature-02 93 A. SHIRYAEVSKAYA , “Russia rejects Eni call to merge Europe gas pipelines”, Bloomberg, 15 maart 2010, te raadplegen op http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&sid=ae4.eb4lPqjk 94 V. POP, “Energy security: South Stream vs. Nabucco gas pipelines”, Boekarest, Southeast European Times, 14 februari 2008, te raadplegen op http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/features/2008/02/14/feature-02 95 L. PRONINA en A. BERAT MERIC, “Turkey offers route for Gazprom’s South Stream gas pipeline”, Bloomberg, 6 augustus 2009, te raadplegen op http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&sid=a.TM4QijmIMk

61

de wereld gesitueerd. De ‘Yamal-Europa’-pijpleiding verbindt de reusachtige aardgasvelden

van West-Siberië en Yamal met Duitsland en is vanaf 1999 volledig operationeel.96 De

meewerkende landen zijn Rusland, Wit-Rusland en Polen. Deze pijpleiding is in feite de

voorloper van de ‘Nord Stream’-pijpleiding, aangezien er sinds 2005 plannen waren om de

‘Yamal-Europa’-pijpleiding uit te breiden met een tweede pijp. Maar in 2007 werd dit plan

verlaten en werd door de Russische minister van industrie en energie besloten om de ‘Nord

Stream’-pijpleiding te bouwen, in plaats van een tweede pijp bij de bestaande pijpleiding te

voegen.

146. Concluderend kan gesteld worden dat zowel Rusland als de Europese Unie zoveel als

mogelijk diversifiëren naar doorvoerroutes en dus ook naar geografische herkomst. Nieuwe

projecten worden goedgekeurd en gefinancierd door Rusland en de Europese Unie, maar het

is duidelijk dat Rusland niet altijd opgezet is met het streven naar energieonafhankelijkheid

van de EU. Daarom zorgt het er mede voor dat er via meerdere kanalen en vanuit meerdere

energierijke regio’s fossiele brandstoffen de Europese Unie binnen komen, om de EU nog

steeds de mogelijkheid te geven aardolie en aardgas af te nemen van Russische pijpleidingen.

De Europese Unie moet mijns inziens blijven investeren in nieuwe doorvoerroutes en zich

niet beperken tot de gediversifieerde mogelijkheden die geboden worden door Rusland,

alhoewel moet vermeld worden dat de Russische inspanningen op prijs moeten worden

gesteld. Voorts is het, mijns inziens, de taak van de Europese Unie om het onderhoud en

verbetering van bestaande infrastructuur in buurlanden van de EU die van essentieel belang

zijn voor de Europese energievoorziening, te bevorderen, evenals ontwikkeling van nieuwe

energie-infrastructuur te stimuleren.97

147. Afsluitend moet een kleine bemerking gemaakt worden bij de bouw van nieuwe

pijpleidingen. De Europese Unie moet vooraleer een project op te starten voldoende

onderzoek verrichten naar de politieke, economische en sociale situatie in de landen waarmee

het wenst samen te werken om een pijpleiding aan te leggen of in de landen waarlangs de

energie wordt vervoerd om tot bij de EU te komen, aangezien pijpleidingen in feite een soort

stabiliteit creëren. Pijpleidingen zorgen voor een zekere energieveiligheid, omdat ze een

afhankelijkheidsrelatie tot stand brengen tussen energieproducenten en energieconsumenten.

96 E. PASZYC, “Gazprom starts developing the Yamal gas fields”, Centre for Eastern studies, Eastweek, 17 december 2008, te raadplegen op http://www.osw.waw.pl/en/publikacje/eastweek/2008-12-17/gazprom-starts-developing-yamal-gas-fields 97 Paper van de Commissie en de SG/HV voor de Europese Raad, “Een extern beleid ten dienste van Europa’s energiebelangen: de energievoorziening blootgesteld aan externe gevaren”, te raadplegen op www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/st09971.nl06.pdf

62

Eens een pijpleiding is gebouwd, kan ze niet worden omgeleid en is ze een vast gegeven. Ze

creëert een stabiele relatie, in die zin dat de verkoper in feite wordt gedwongen ze te

gebruiken, waardoor er sprake kan zijn van een zekere continuïteit van energievoorziening.

- Diversificatie naar energiebronnen

148. Diversificatie naar energiebronnen betekent in feite dat alle mogelijke soorten

energiebronnen moeten worden aangesproken om te voldoen aan de energiebehoefte.

Sommige bronnen moeten in meerdere mate verbruikt worden, terwijl andere dan weer

minder mogen worden verbruikt, omdat ze enerzijds schade aan het milieu veroorzaken of

anderzijds eindige energiebronnen zijn. Zo zijn de fossiele brandstoffen eindige

energiebronnen en stoten ze enorme hoeveelheden broeikasgassen uit bij verbranding. Indien

toch fossiele brandstoffen moeten gebruikt worden, gaat de voorkeur uit naar aardgas, omdat

ten eerste de voorraden geografisch redelijk goed verspreid liggen en ten tweede deze fossiele

brandstof het minste schade toebrengt aan het milieu.

149. Ook moet er naar alternatieve vormen van energiebronnen blijvend onderzoek verricht

worden. In de eerste plaats kan gedacht worden aan de duurzame en hernieuwbare

energiebronnen, die evenwel in het volgende deel zullen besproken worden. Eén van de

recentere vormen van energiewinning zijn de LNG-terminals, die een wezenlijke bijdrage

leveren tot de Europese continuïteit van energievoorziening. LNG of ‘Liquefied Natural Gas’

is vloeibaar aardgas dat geproduceerd wordt door methaan aan enorm lage temperaturen bloot

te stellen in LNG-terminals. In de Europese Unie zijn 14 nieuwe LNG-centrales opgericht in

2008, die tezamen een capaciteit van 105 miljard kubieke meter hebben. Ook in België is in

Zeebrugge een dergelijke terminal operationeel. Op die manier moet ongeveer één vierde van

het vloeibaar aardgas niet meer worden ingevoerd en verminderd de afhankelijkheid van

LNG-producerende landen zoals Rusland en Noorwegen.

150. Maar ook de nucleaire energiebronnen moeten verder ontwikkeld en uitgebreid worden,

aangezien deze energievorm talrijke voordelen heeft. Binnen de Europese Commissie en het

Europees Parlement wordt er meer en meer gesproken over de bouw van extra kerncentrales,

omdat deze vorm van energie geen beroep doet op uitputbare fossiele brandstoffen en het

uraniumerts relatief veel voorkomt op aarde. Zonder deze extra kerncentrales zal de Europese

Unie afhankelijk blijven van de invoer van fossiele brandstoffen, met alle schadelijke

gevolgen van dien. Europa moet mijns inziens kiezen voor schone en veilige kernenergie,

aangezien de Europese economie niet kan blijven draaien op enkel hernieuwbare

63

energiebronnen. Sterker nog, zonder nieuwe kerncentrales zal de Europese Unie niet in staat

zijn te voldoen aan de doelen die gesteld zijn op het vlak van de uitstootbeperking van

broeikasgassen De investeringen in nucleaire energie moeten minimaal constant gehouden

worden, althans tot op het moment de gehele economie kan overleven op duurzame

energiebronnen. Om het gebruik van kernenergie en de ontwikkeling van kernfusie te

bevorderen heeft de Europese Commissie op 10 januari 2007 een mededeling98 uitgebracht,

waarin wordt gepleit voor het gebruik van nucleaire energie en waarin een ‘energiepakket’

wordt gepresenteerd aan de lidstaten. Tenslotte werd door het Europees Parlement op 24

oktober 2007 een rapport99 goedgekeurd, waarin de noodzaak van kernenergie voor de

Europese energievoorziening op de korte en middellange termijn wordt gestipuleerd.

151. Dit wijst er mijns inziens op dat de Europese Unie ook op het vlak van de

energiebronnen een start genomen heeft met het voeren van een diversificatiebelei. De focus

ligt momenteel niet enkel op de invoer van fossiele energie, maar is verschoven naar een

evenwichtige combinatie van de drie verschillende energiebronnen.

C) Hernieuwbare energiebronnen

152. De voorraden fossiele brandstoffen in de wereld nemen in een enorm snel tempo af,

terwijl juist vele internationale inspanningen tot doel hebben de leveranties uit deze voorraden

veilig te stellen. Ook de Europese Unie doet hieraan mee, zoals in het vorige deel gezien,

maar de kosten en de organisatie die hierdoor worden opgeslorpt, zouden misschien beter,

minstens deels, worden gebruikt om te investeren in toekomstvaste energiebronnen. Verwacht

wordt immers dat in de nabije toekomst de ontwikkeling en exploratie van duurzame

energiebronnen goedkoper zal worden dan de productie van fossiele brandstoffen, aangezien

het winnen van energie uit fossiele brandstoffen steeds minder rendabel wordt. Een ander, op

economische logica gebaseerd nadeel, is dat de prijzen van de fossiele energiebronnen

alsmaar zullen toenemen, naargelang het aanbod vermindert. Om de overgang naar een

duurzame en koolstofarme energievoorziening vlot te laten verlopen, is het noodzakelijk dat

er nu reeds wordt geïnvesteerd in technologieën voor hernieuwbare energiewinning en door

de Europese Unie stimuli worden gegeven om dit aantrekkelijker te maken.

98 Mededeling van de Commissie aan de Raad en het Europees Parlement, “Ontwerp-programma van indicatieve aard inzake kernenergie. Overeenkomstig artikel 40 van het Euratom-Verdrag ter advies ingediend bij het Europees Economisch en Sociaal Comité”, COM(2006)844 def. 99 Persbericht Europees Parlement 20071019IPR11930, “EU will need conventional energy sources for sometime yet”, 24 oktober 2007, te raadplegen op http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+IM-PRESS+20071019IPR11930+0+DOC+XML+V0//EN

64

153. Mede daardoor heeft de Europese Commissie in 2006 een ‘actieplan voor energie-

efficiëntie’100 aangenomen voor de periode 2007 tot 2012. Vaak wordt naar het doel van dit

actieplan verwezen als 20-20-20, waarmee wordt bedoeld dat de Commissie ernaar streeft om

tegen 2020 20 procent hernieuwbare energie te produceren, 20 procent minder broeikasgassen

uit te stoten en 20 procent energiebezuiniging tot stand te brengen. Om de afhankelijkheid van

buitenlandse energieleveranciers te verminderen, wordt vooreerst door de Europese Unie

voorgesteld minder energie te gebruiken, wat kan gerealiseerd worden door bijvoorbeeld een

verbetering te bewerkstelligen van de energieprestaties van producten en een wijziging in het

gedrag op energiegebied op gang te brengen. Ten tweede wil de Europese Unie de uitstoot

van de schadelijke broeikasgassen sterk terugdringen, door een beroep te doen op schone en

milieuvriendelijke energiebronnen, om de klimaatverandering tegen te gaan.101 Tenslotte wil

de Europese Unie de ontwikkeling en het gebruik van hernieuwbare energiebronnen

stimuleren. De EU heeft het ambitieuze plan opgevat wereldleider te worden in de

ontwikkeling van hernieuwbare energie. De verschillende soorten hernieuwbare

energiebronnen werden hoger102 reeds besproken, zodat deze hier niet meer worden herhaald.

100 Mededeling van de Commissie van 19 oktober 2006, "Actieplan voor energie-efficiëntie: het potentieel realiseren", COM(2006)545 (niet verschenen in het Publicatieblad) 101 Gedacht kan worden aan nucleaire energie, aardgas en duurzame energie. 102 Zie 2) Verschillende energiebronnen, C) Alternatieve en hernieuwbare energie.

65

Economisch en buitenlands beleid van Rusland

A) Algemeen

154. In dit deel is het de bedoeling kort een overzicht te geven van de economische situatie,

waarin Rusland zich momenteel bevindt, evenals te onderzoeken op welke manier Rusland

haar buitenlands beleid heeft opgebouwd. Voortbouwend op deze twee zaken, namelijk de

economische en politieke factoren die een invloed uitoefenen in het huidige Rusland, zal

gepoogd worden het energiebeleid te onderzoeken, dat door Rusland wordt gevoerd zowel ten

aanzien van haar energieproductie als ten aanzien van de landen die Russische energie

consumeren. Op die manier wordt ook de brug gelegd naar het laatste deel van de

masterproef, dat handelt over de relatie tussen Rusland en het Westen. Afsluitend komt kort

het milieubeleid van Rusland aan bod, aangezien energie en milieu, zeker wat de toekomst

betreft, hand in hand gaan.

B) Algemeen economisch en buitenlands beleid

155. In dit deel zal de economische evolutie van Rusland worden geschetst vanaf 1991 tot het

heden, om een beeld te krijgen van de omwentelingen die hebben plaatsgevonden in dit land.

De Russische economie was immers ten tijde van de Sovjet-Unie een centraal geleide

planeconomie, die zou moeten worden omgevormd tot een marktgebaseerde economie om op

internationaal economisch vlak aanvaard te worden. Tenslotte komt kort het buitenlands

beleid van Rusland aan bod, om op die manier de overgang te maken naar het laatste deel van

de masterproef.

156. In oktober 1991 wordt een programma van globale economische hervormingen

ontworpen door Boris Yeltsin, om door een privatiseringstendens macrostabilisatie te

bekomen. Van dan af werden, met wisselend succes op verschillende economische

deelterreinen hervormingsprogramma’s ontworpen die een stabilisatie van dit deelterrein tot

doel hadden.103 104

157. Op het moment dat Vladimir Putin in Rusland aan de macht komt, is de globale

Russische economie nog volop aan het herstellen van de financiële crisis van 1997-1998. De

Russische beursaandelen kelderden, met zware economische schade tot gevolg: sommige 103 L. V. DE SOUZA, A different country: Russia’s economic resurgence, Brussels, Centre for European policy studies, 2007, p. 1-10 104 R. BARTLETT, A history of Russia, New York, Palgrave Macmillan, 2005, p. 288-297

66

private commerciële banken moesten toen de deuren sluiten en miljoenen Russen verloren

daardoor hun spaargeld. De onderliggende oorzaken van deze crisis kunnen gevonden worden

in micro-economische gegevens: een inconsistente beleidsmix, een onhoudbaar regime voor

de ruilvoet en een veel te laks begrotingsbeleid. De combinatie van deze oorzaken zorgde

ervoor dat de Russische economie bijzonder kwetsbaar was voor externe schommelingen.

Twee zaken waren in feite de directe aanleiding tot een volslagen Russische economische

crisis, namelijk de naschokken van de Aziatische crisis die doorwerkten in Rusland en

waardoor de bereidheid om te beleggen in risicokapitaal sterk afnam en de historisch lage

olieprijs gedurende 1997-1998.105 Vanaf het ogenblik dat Putin werd aangesteld als Russisch

Eerste Minister, begon hij de controle op verscheidene vlakken te verscherpen.106

158. Zo stuurde hij troepen naar de regio Tsjetsjenië om de Russische autoriteit te herstellen,

naar aanleiding van een reeks bombardementen op appartementen in verschillende Russische

steden, waarvoor de Tsjetsjenen verantwoordelijk werden gehouden.107 Tsjetsjenië is een

klein onderdeel van Rusland, dat streeft naar onafhankelijkheid. Sinds 1991 heeft de regio

zich onafhankelijk verklaard van Rusland, en dit tegen de wil in van Rusland. Gedurende de

eerste oorlog in Tsjetsjenië van 1994 tot 1996 probeerde Rusland, tevergeefs, de effectieve

controle over de regio terug te winnen. Zoals gesteld begon in oktober 1999 met de komst van

Putin de tweede oorlog in Tsjetsjenië, die in feite duurde tot april 2009. Rusland kon een

groot deel van zijn autoriteit in de regio terugwinnen, maar toch bleven terroristische acties

van de Tsjetsjenen op Russische doelwitten niet uit. In 2009 staakte Rusland haar anti-

terrorisme oorlogsvoering tegen de Tsjetsjeense rebellen en kon ze een pro-Russische

regering in de regio aanstellen.

159. De vraag kan gesteld worden of Rusland de controle in het gebied wil terugwinnen uit

economische motieven, met name energiebelangen. De positie van Tsjetsjenië is immers van

geopolitiek belang voor Rusland. Een aantal weken voor de uitbraak van de eerste oorlog in

november 1994 hadden Azerbeidzjan en verschillende buitenlandse energiebedrijven het

‘contract van de eeuw’ getekend, waardoor een enorm olieveld werd opengesteld voor

exploratie door BP en de export van olie uit dit gebied sterk toenam. Maar indien dit project

toch onsuccesvol zou blijken te zijn, zou de olie uit Azerbeidzjan uit noodzaak door de enige

105 L. V. DE SOUZA, A different country: Russia’s economic resurgence, Brussels, Centre for European policy studies, 2007, p. 14 106 R. BARTLETT, A history of Russia, New York, Palgrave Macmillan, 2005, p. 288-297 107 M. GOLDMAN , Oilopoly: Putin, power and the rise of the new Russia, Oxford, Oneworld Publications, 2008, p. 93-95

67

bestaande pijpleiding naar de Russische haven Novorossiisk aan de Zwarte Zee moeten

getransporteerd worden. Het toeval wil net dat deze pijpleiding dwars door Tsjetsjenië en de

rest van de Noordelijke Kaukasus loopt. Als Rusland wou profiteren van de ‘oil boom’ in

Azerbeidzjan, dan moest het de controle terugkrijgen over de naar afscheiding strevende regio

Tsjetsjenië.

160. Alsof de geografische locatie nog niet overtuigend genoeg is, blijkt dat op Tsjetsjeens

grondgebied een enorme olievoorraad gesitueerd is.108 Volgens sommigen zou president

Yeltsin zelfs gedwongen zijn door machtige lobbygroepen om Tsjetsjenië binnen te vallen.

Maar deze invasie was absoluut geen succes, aangezien Rusland een beschamende nederlaag

leed.109

161. Concluderend kan gesteld worden dat de initiële stabilisatie- en economische

hervormingsprocessen in Rusland gedurende de jaren ’90 niet beschouwd kunnen worden als

een mislukking, aangezien ze, globaal gezien, de fundamentele aanzet hebben gegeven tot een

markteconomie en de Russische economie grotendeels geopend en geïntegreerd hebben in de

internationale economie. Niettegenstaande deze vooruitgang, waren de hervormingen

onvolledig en werden hun zwaktes blootgelegd gedurende de ineenstorting van de economie

in 1998. Er waren namelijk verscheidene micro-economische gebreken in de Russische

hervormingen: zowel een imperfecte privatisering als een onvolledige prijsliberalisering.110

162. Na de ineenstorting van de Russische economie in 1998, verloopt de heropleving

bijzonder vlot. De gemiddelde groeiratio voor de periode 1999-2007 lag op ongeveer 7

procent, terwijl die in de periode 1990-1998 nog een negatief percentage opleverde van 6,3

procent. Vanaf 2001 kon men een fundamenteel verschil waarnemen in de Russische

groeidrivers, aangezien vanaf dan de energiesector een veel groter aandeel begon in te nemen

in de Russische economie en industrie. De Russische economie kende ook gedurende de jaren

2006 tot 2010 een sterke bloeiperiode, met verlaagde inflatie en werkloosheid en een hoge

groeiratio. Rusland zou op die manier op de rand kunnen staan van de omwisseling naar een

houdbaarder groeimodel, dat nog verder wordt gestimuleerd door hogere binnenlandse

investeringen en FDI-instromen111. Om deze situatie ten volste uit te buiten en om de groei op

108 A. TOWNER, “The Russians, Chechens and the black gold: a geo-economic explanation for the Chechen war” in B. GÖKAY (ed.), The politics of Caspian oil, New York, Palgrave Macmillan, 2001, p. 199-213 109 L. KLEVEMAN , The new great game: Blood and oil in Central Asia, London, Atlantic Books, 2004, p. 51-64 110 L. V. DE SOUZA, A different country: Russia’s economic resurgence, Brussels, Centre for European policy studies, 2007, p. 14 111 FDI of ‘foreign direct investment’

68

langere termijn echt duurzaam te maken, is het noodzakelijk dat de nodige macro-

economische instellingen en structurele hervormingen volledig worden uitgevoerd.112

163. Wat het buitenlands beleid van Rusland betreft, kan gesteld worden dat twee factoren in

het achterhoofd moeten gehouden worden, wil men het buitenlands beleid ten volste kunnen

begrijpen. Ten eerste gaat het om het fenomeen Putin en ten tweede om de internationale

situatie na de Kosovo-crisis. In feite was dit het keerpunt in de onderlinge internationale

relaties na de Koude Oorlog. Hierdoor werd op een pijnlijke manier duidelijk dat het Westen

en Rusland sterk verschillende veiligheidsopvattingen hebben. Een aantal fouten in de

onderlinge relatie hebben geleid tot het ontstaan van een zeer pragmatisch-minimalistische

relatie tussen Rusland en het Westen. Daardoor bestaat de kans dat beide entiteiten wederom

in een bipolaire situatie terechtkomen, wat een negatief gevolg zal hebben voor zowel

Rusland als het Westen, aangezien ze beiden afhankelijk zijn van elkaar.

164. Na de functieneerlegging van Yeltsin in 1999, kon men drie elementen onderscheiden in

de Russische samenleving die ervoor zorgden dat de Russen snakten naar de ijzeren hand van

Putin. Vooreerst waren de meeste Russen de mening toegedaan dat Yeltsin leiding had

gegeven aan een corrupt regime dat tevergeefs geprobeerd had Rusland op economisch en

politiek vlak te veranderen. Naar aanleiding van de mislukking van Yeltsin om een

gewichtige en volwaardige partner van het Westen te worden, voelden de Russen zich

gekrenkt in hun nationale trots. Een tweede element werd aangedragen door de bureaucratie,

die haar eigen positie wilde verstevigen. Ze waren bezorgd over het voortbestaan van de

bureaucratie, omdat Yeltsin geen evenwicht kon vinden tussen het federale centrum en de

verschillende regio’s. Een laatste element waren de slechte reputatie en schandalen van de

vertrouwelingen van Yeltsin. Het gaat dan zowel om zijn naaste familie, als om een aantal

hoge ambtenaren, die bezorgd waren om hun veiligheid en op zoek moesten gaan naar een

president die hun toekomst wel kon garanderen. Concluderend kan gesteld worden dat er een

vruchtbare voedingsbodem kon worden gevonden in de gebreken en mislukkingen van

Yeltsin’s regime, om het verlangen naar de ‘sterke hand’ van Putin aan te wakkeren.

165. Toen Putin aan de macht kwam in Rusland, konden twee tegengestelde richtingen

worden onderscheiden in zijn buitenlands beleid. Enerzijds wenste Putin de opvolger te zijn

van Yeltsin, in die zin dat hij de pro-Westerse roeping van Rusland erkende door de

112 L. V. DE SOUZA, A different country: Russia’s economic resurgence, Brussels, Centre for European policy studies, 2007, p. 23-39

69

democratische waarden en de markteconomie te stimuleren. Putin is aan zijn ambtstermijn

begonnen als een voorstander van Russich-Westerse samenwerking, maar gaandeweg begon

de relatie tussen beide entiteiten door wederzijdse ergernissen te verslechten en is er eerder

sprake van ‘vreedzame coëxistentie’ in plaats van intensieve samenwerking. Anderzijds is een

element van ontkenning te onderscheiden in het buitenlands beleid van Putin. Hij staat voor

de idee van een sterke staat, in tegenstelling tot Yeltsin’s amorfe regime. Ten tijde van Yeltsin

lag de focus in de relatie met het Westen vooral op de economische aspecten, terwijl de focus

onder Putin hoofdzakelijk ligt op militaire- en veiligheidsaspecten in het Russisch buitenlands

beleid. De Kosovo-crisis was een breekpunt in de onderlinge relatie, aangezien de

verschillende veiligheidsopvattingen duidelijk werden gemaakt.113

166. Dmitri Medvedv werd in 2008 verkozen tot Russisch president en hij is aldus de

opvolger van Putin. Verwacht wordt dat hij in de toekomst het buitenlands beleid, zoals dat

door Putin werd gevoerd, zal voortzetten. Achter de schermen heeft Putin namelijk nog stevig

de touwtjes in handen. De Russen verwachten van hem dat hij op internationaal vlak aantoont

dat Rusland niet zomaar opzij gezet kan worden. Het is met dit doel dat Rusland de voorbije

jaren is toegetreden tot een aantal internationale organisaties. De belangrijkste zijn: de OVSE,

het Gemenebest van Onafhankelijke Staten, de NACC en de Veiligheidsraad van de

Verenigde Naties.

C) Energie

- Algemeen

167. Een belangrijke vraag bij de Europese energieafhankelijkheid van Rusland is te weten

hoe er in dat land wordt omgesprongen met het energiebeleid. Is Rusland als producent

eveneens afhankelijk van de Europese Unie als consument? De vraag moet gesteld worden

vanwaar de energie afkomstig is: uit Rusland zelf of uit door Rusland gecontroleerde

gebieden? Hier komen de verschillende strategieën aan bod die Rusland toepast bij de

exploratie en exploitatie van energiebronnen.

168. Rusland heeft in de ‘Energiestrategie tot 2020’ het energiebeleid voor de nabije toekomst

uitgestippeld. De Russische economie is een snel groeiende economie, waardoor de

energieconsumptie in de toekomst evenredig zal toenemen. Eén van de aandachtspunten van

113 N. A. ARBATOVA, “Het buitenlands beleid van Putin en de gevolgen voor het Westen”, 11 juli 2007, te raadplegen op www.atlcom.nl/ap_archive/pdf/AP%202000%20nr.%206/Arbatova.pdf

70

de energiestrategie is het verminderen van het energieverbruik tegen 2020. In diagram 7.1

wordt de energieconsumptie van Rusland weergegeven. Wat opvalt is dat Rusland bijna geen

enkele energievorm moet invoeren, aangezien het beschikt over grote voorraden kool, aardgas

en olie. Maar Rusland is niet alleen een enorme energieconsument, het is tevens een zeer

grote producent van allerlei vormen van energie, maar in tegenstelling tot andere sectoren van

de economie in Rusland, is de energiesector voornamelijk in staatshanden. De prijzen voor de

verschillende vormen van energie worden eenzijdig door de overheid opgelegd.

Diagram 7.1: Totale energieconsumptie in Rusland (in percenten in 2005)

Bron: US Energy Information Administration

- Steenkoolbeleid

169. Rusland is één van de grootste steenkoolproducenten ter wereld, maar deze

steenkoolproductie wordt in het buitenland over het algemeen onderschat. Wat de

steenkoolproductie betreft, kan gesteld worden dat de productie tegen 2020 met ongeveer 30

procent zal toenemen. Het is de vijfde grootste steenkoolproducent, en produceerde

bijvoorbeeld in 2006 361 miljoen ton.114 Deze toename moet er mede voor zorgen dat de

afhankelijkheid van gas wordt verminderd.

114 http://www.eia.doe.gov/cabs/Russia/Coal.html

71

- Gasbeleid

170. Reeds vanaf 1991 is Rusland op het vlak van de gasproductie een supermacht, met

ongeveer 32 procent bewezen gasreserves van de totale wereldreserves en 25 procent van de

internationale gasproductie. Qua export controleert Rusland ongeveer 30 procent van de totale

gasinvoer in de Europese Unie. Ten aanzien van de landen van Oost-Europa en de voormalige

Sovjet-Unie loopt dit percentage zelfs op tot 80 procent. Rusland heeft haar machtspositie wat

de gasproductie betreft, kunnen opbouwen door gebruik te maken van schaaleconomieën en

haar infrastructuur van pijpleidingen. Concurrenten keken op tegen de enorme kostprijs van

nieuwe pijpleidingen en van alternatieve methoden om het gas te vervoeren, waardoor

Rusland grote volumes kon transporteren tegen zeer lage marginale kosten en gebruikmakend

van lucratieve schaaleconomieën.115

171. In de energiestrategie wordt een enorme stijging van de gasproductie verwacht tegen

2020. De lokale economie en industrie consumeren ongeveer 70 procent van het

geproduceerde gas, terwijl die slechts 30 procent betalen van de totale gasprijs, die gevraagd

wordt aan buitenlandse afnemers. De gassector is een gecentraliseerde sector, waarbij de

nationale gasmaatschappij Gazprom ongeveer 85 procent van de totale Russische

gasproductie beheerst. Dit valt duidelijk op te maken uit diagram 7.2, waarin ook de grootste

Russische gasvelden naar grootte worden gerangschikt. Gazprom’s monopolie strekt zich uit

over de volledige bedrijfskolom van de gasproductie, de verwerking en het transport.

Gazprom heeft evenwel ook de controle over de exportpijpleidingen en de

transitinfrastructuur.116 Hoewel het gasmonopolie van Gazprom grotendeels gebaseerd was op

discretionaire oordeelsvorming in verband met het management van interne operaties en de

bepaling van de hoeveelheid gas dat geproduceerd, verhandeld en geëxporteerd wordt, zijn de

eigendom en de regulerende bevoegdheden duidelijk opgedeeld tussen Gazprom en de staat.

Deze laatste behield een beperkt, maar noodzakelijk recht om de binnenlandse gasprijzen te

bepalen. 117 118

115 A. N. STULBERG, Well-oiled diplomacy: Strategic manipulation and Russia’s energy statecraft in Eurasia, New York, State University of New York Press, 2007, p. 66-71 116 L. V. DE SOUZA, A different country: Russia’s economic resurgence, Brussels, Centre for European policy studies, 2007, p. 73-82 117 A. N. STULBERG, Well-oiled diplomacy: Strategic manipulation and Russia’s energy statecraft in Eurasia, New York, State University of New York Press, 2007, p. 66-71 118 M. GOLDMAN , Oilopoly: Putin, power and the rise of the new Russia, Oxford, Oneworld Publications, 2008, p. 136-144

72

Diagram 7.2: De Russische aardgasproductie (in biljoen cubic feet tussen 2001 en 2011)

172. Eén van de tactieken van Gazprom om controle te verwerven over het pijpleidingnetwerk

tussen Rusland en haar Europese consumenten, is om gasschulden die aangegaan zijn door

landen van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten kwijt te schelden in ruil voor een

participatie in het binnenlands pijpleidingnetwerk van de verschillende landen. Vele van die

landen konden immers hun aanzienlijke rekeningen voor reeds geïmporteerd gas niet betalen,

waarbij Gazprom een alternatief voorzag: ofwel werd een lagere prijs aangerekend, ofwel

werd de schuld volledig gezuiverd. Soms wordt er zelfs gewag gemaakt van ‘the pipeline

poker game’.

173. Er zijn talrijke gevaren verbonden aan deze expansiebeweging van Gazprom. Eén

daarvan is dat door toe te geven aan Gazprom, ze telkens meer zeggenschap gaan opeisen in

economische en politieke zaken. Een tweede gevaar is dat de Russische gasoperatoren er alles

zullen aan doen om potentiële leveranciers uit te sluiten, met als doel hun monopolie en

economische rente te behouden. Vervolgens zijn de niet-Russische gasproducenten die

opereren in het oude USSR-gebied bijzonder kwetsbaar. Zolang er geen alternatief is voor

Centraal-Aziatische landen voor het transport van aardgas naar Europa dan via pijpleidingen

73

die door Gazprom gecontroleerd worden, is de enige oplossing voor deze landen afnemers te

vinden in Azië of de gasprijs te aanvaarden die door Gazprom wordt opgelegd. Dit

verduidelijkt duidelijk waarom Turkmenistan tot in 2006 gedwongen werd om haar gas te

verkopen aan Rusland voor slechts 46 dollar per 1000 kubieke meter aardgas.119

174. Wat de Russische diplomatie betreft, kan gesteld worden dat Rusland de

inschikkelijkheid en medewerking van Turkmenistan en Kazachstan afdwingt. In verband met

Turkmeens gas, kan gesteld worden dat de export ervan vanaf 2010 volledig naar China,

Rusland en Iran zal gaan. Met de aanleg van de Dauletabad – Sarakhs – Khangiran pijpleiding

zal Turkmeens gas vervoerd worden naar Iran, waardoor Turkmenistan geen nood meer heeft

aan de pijpleidingen die door de Verenigde Staten en de Europese Unie werden aangeboden.

Rusland stelt dat beide partijen uit deze overeenkomst voordeel zullen halen, aangezien

Asjchabad zichzelf verzekerd ziet van een vaste afzetmarkt en Turkmenistan nieuwe en

bijkomende transitroutes naar de wereldgasmarkt verkrijgt.

175. Dit houdt vanzelfsprekend gevaren in voor het Westen, aangezien er zich duidelijk een

nieuwe economische as aan het aftekenen is tussen de producerende landen Rusland, Iran en

Turkmenistan en het consumerende China. In december 2009 openden drie belangrijke

producerende landen, te weten Turkmenistan, Kazachstan en Oezbekistan, een nieuwe

pijpleiding die Turkmenistan met China verbindt. Het is duidelijk dat China een grote speler

aan het worden is op de internationale energiemarkt, en dit komt enkel Rusland ten goede, dat

geografisch perfect gesitueerd is om in te spelen op zowel Europese als Centraal-Aziatische

energiebehoeften, met gastoeleveringen van de Kaspische Zee-regio en Centraal-Aziatische

landen. Het lijkt er sterk op dat de Europese Unie de strijd om de energiewinningsgebieden in

de Kaspische Zee-regio aan het verliezen is, nu ook Turkije plannen maakt voor een

pijpleiding die Turkmeens gas zou vervoeren naar Iran en Turkije. De Westerse pijpleiding-

diplomatie schijnt te mislukken in de Kaspische Zee-regio. Deze diplomatie gaat namelijk uit

van het plan om Rusland qua gas- en olietransport te omzeilen, China buiten spel te zetten en

Iran op de één of andere manier te isoleren.120

176. Samenvattend heeft Rusland duidelijk de intentie de Russisch-Turkmeense

energiebanden te normaliseren, om op die manier terug gasleveranties te krijgen van

119 M. GOLDMAN , Oilopoly: Putin, power and the rise of the new Russia, Oxford, Oneworld Publications, 2008, p. 152-154 120 S. PIRANI (ed.), Russian and CIS gas markets and their impact on Europe, Oxford, Oxford University Press, 2009, p. 395-455

74

Turkmenistan. Rusland koopt het gas aan tegen een prijs die ook door de Europese afnemers

betaald wordt. Dit is vanuit het standpunt van Rusland begrijpelijk, want zij willen op die

manier voorkomen dat alternatieve transportlijnen zouden worden geopend. Het lijkt erop dat

Rusland het Westen te slim af is en telkenmale erin slaagt de medewerking te verkrijgen van

strategische gasproducerende landen. Op die manier zal Rusland een supermacht blijven op

het vlak van de gasproductie- en doorvoer en zal er niet gauw een einde komen aan de

gasafhankelijkheid van de Europese Unie.

177. Rusland heeft de inschikkelijkheid van Turkmenistan en Kazachstan weten te winnen

door haar aanzienlijke marktmacht en haar regulerend kader uit te buiten. Ten aanzien van

Turkmenistan werden deze twee voordelen gebruikt om de opportuniteitskosten- en risico’s

van gasexploratie en pijpleidingprojecten te manipuleren, met als gevolg dat medewerking

voor Turkmenistan een aantrekkelijke gok was. Ten aanzien van Kazachstan gebruikte

Rusland de voordelen om bilaterale, regionale en strategische gasrelaties te doen ontstaan, die

een veilige investering waren voor de risico-averse politieke leiders in Kazachstan.121

- Oliebeleid

178. Nog sneller dan de steenkoolproductie, zal de productie van aardolie stijgen. Rusland

staat op de tweede plaats wat betreft de export van ruwe olie. De Russische oliesector was

nochtans na de val van de Sovjet-Unie enorm zwaar aangetast. Maar vanaf 1996 is de

productie opnieuw beginnen stijgen. De Russische overheid heeft op het vlak van de

oliesector een veel kleinere controle dan het geval is in de gassector. Ze is niet in staat om een

invloedrijke olieproducent te worden, die eenzijdig gas kan exporteren onder haar

voorwaarden. Daarbij komt nog dat het regulerend kader zeer vaag blijft, hoewel er

inspanningen werden geleverd om te komen tot liberalisering en beginselen van goed bestuur

werden gestimuleerd. In tegenstelling tot de gassector en de genationaliseerde olie-industrieën

van het Midden-Oosten, greep de Russische overheid niet rechtstreeks in in de ontwikkelings-

en exportagenda’s van de nationale petroleumindustrie. Integendeel was de oliesector al snel

afgeschermd van de monopolie-eigendom van de staat en de directe controle over productie-

en distributiefaciliteiten, met het oog op liberalisering en commercialisering. Rusland had op

het vlak van de prijszetting, het transport en de export van olie een zeer bescheiden autoriteit.

De decentralisatie en privatisering, althans gedeeltelijk, zijn in deze sector het snelst

121 A. N. STULBERG, Well-oiled diplomacy: Strategic manipulation and Russia’s energy statecraft in Eurasia, New York, State University of New York Press, 2007, p. 93-132

75

ingetreden.122 De Russische oliesector is opgedeeld in verticaal geïntegreerde oliebedrijven en

een gering aantal onafhankelijke olieproducenten. Het staatsbedrijf Transneft, dat instaat voor

het beheer van het gehele netwerk van pijpleidingen, is het grootste en belangrijkste bedrijf in

deze sector. In tabel 7.3 wordt een overzicht gegeven van de dagelijkse Russische olie-

exporthoeveelheden- en bestemmingen. Een zeer grote hoeveelheid ruwe olie wordt via de

Druzhba pijpleiding vervoerd naar Europa. Ook blijkt duidelijk dat Transneft het overgrote

deel van de export voor haar rekening neemt.

Tabel 7.3: Russische exporthoeveelheden- en bestemmingen (in 2006-2007 in duizenden

vaten per dag)

Bron: US Energy Information Administration

122 A. N. STULBERG, Well-oiled diplomacy: Strategic manipulation and Russia’s energy statecraft in Eurasia, New York, State University of New York Press, 2007, p. 71-81

76

179. De Russische oliediplomatie lijkt veel minder vruchten af te werpen dan de

gasdiplomatie. Het gaat in hoofdzaak over de oliereserves rond de Kaspische Zee, die

momenteel zonder tussenkomst van Rusland getransporteerd en verhandeld worden naar het

Westen. Rusland was onmachtig om bepaalde projecten die olie van de Kaspische Zee-regio

zouden vervoeren, tegen te houden. Het zijn voornamelijk Azerbeidzjan en Kazachstan, als

olieproducerende landen, die ervoor gekozen hebben Rusland te omzeilen. Dit moet gezien

worden als een zware Russische mislukking, aangezien Rusland niet zoals bij gasdiplomatie

beschouwd werd als een relevante en structurele macht die op geloofwaardige wijze de kosten

van niet-medewerking kon doen oplopen voor beide landen. Desalniettemin is het

diplomatieke succes zeer gering gebleken. Mogelijke verklaringen kunnen gevonden worden

in het gebrek aan voldoende marktmacht en de mislukking om de opportuniteitskosten- en

risico’s van al dan niet medewerking voor zowel Kazachstan als Azerbeidzjan te

manipuleren.123

- Elektriciteit en nucleair beleid

180. Ook op het vlak van elektriciteit is er sprake van een overheidsmonopolie. De Russische

elektriciteitssector is immers in handen van het staatsbedrijf ‘Unified Energy Systems of

Russia’, waartoe ook de 72 lokale elektriciteitsbedrijven behoren. Maar ook in deze sector is

er een privatiseringstendens en zal dit bedrijf geherstructureerd worden, waarbij enkel ‘Inter

RAO’ in staatshanden blijft, aangezien het als beheerder van de elektriciteitexport van

strategisch belang is voor de Russische overheid.124

181. Op het vlak van de Russische nucleaire energie kan gesteld worden dat de kerncentrales

in enorm slechte staat zijn en een dreigend gevaar opleveren voor de openbare veiligheid. De

belangrijkste oorzaken daarvan zijn het feit dat er veel te weinig financiële middelen en

benodigde materialen voorhanden zijn om het onderhoud op een degelijke manier uit te

voeren. Rusland beschikt momenteel over 10 kerncentrales, en nog eens 8 centrales zijn in

aanbouw.

- Conclusie

182. Wat de marktmacht van Rusland betreft, kan geconcludeerd worden dat Rusland haar

supermacht heeft herwonnen in de gassector, terwijl het slechts een tweederangsspeler in de

123 A. N. STULBERG, Well-oiled diplomacy: Strategic manipulation and Russia’s energy statecraft in Eurasia, New York, State University of New York Press, 2007, p. 133-175 124 http://www.rusenergy.com/en/

77

wereldolie- en nucleaire energiemarkten blijft. De eigendom en controle zijn telkens in de drie

sectoren verschillend. Rusland behield een sterke controle in de gas- en nucleaire sector, met

een aantal rechten om de besluitvorming binnen de sector te beïnvloeden. In deze sectoren is

de overheid in staat om het marktpotentieel ten volste uit te buiten. De binnenlandse olie-

industrie daarentegen staat onder een veel kleinere controle en de regulering van de sector is

zeer vaag gebleven, waardoor de grip van de Russische overheid op de alsmaar internationaler

wordende oliesector eerder beperkt is.125

183. Tenslotte is het noodzakelijk om niet alleen de huidige energiebronnen te exploiteren,

maar ook te denken aan toekomstige energiebronnen. Mede daardoor zullen belangrijke

investeringen noodzakelijk zijn in de Russische olie- en gassectoren. Vooral tussen 2020 en

2030 zal enorm moeten geïnvesteerd worden om de continuïteit van de energievoorziening

niet in het gedrang te brengen. In die periode zullen immers de energiereserves in West-

Siberië uitgeput zijn en zal er moeten geboord worden in moeilijker toegankelijke gebieden.

Rusland beschikt momenteel over circa 2000 olie- en gasvelden, waarvan ruim de helft zich in

een ontwikkelingsfase bevindt. Daarmee is de nood aan een continue investeringsstroom

aangetoond. Ook de Europese Unie moet haar steentje bijdragen, wil ze haar

energievoorziening gewaarborgd zien.126

D) Milieu en omgeving

184. Ook in Rusland spelen milieumotieven een rol bij de energiewinning. De Russische

infrastructuur heeft een slecht imago, aangezien de verouderde materialen veel sneller

aanleiding kunnen geven tot schadelijke gevolgen voor het milieu en de leefbaarheid van de

omgeving. Het gebeurde niet zelden dat een oliepijp barstte en niet snel werd hersteld. De

verantwoordelijken waren de mening toegedaan dat de natuurlijke rijkdommen toch

overvloedig aanwezig waren, dat de aarde een zeer groot absorptievermogen had en dat

stringente maatregelen een belemmering vormden voor de economische vooruitgang.

185. Als gevolg van deze houding is momenteel ongeveer 40 procent van de totale

oppervlakte van Rusland bestempeld als een gebied dat onder matige tot hoge ecologische

druk staat. Ook in verband met nucleaire energie zijn er misbruiken aan het licht gekomen. Zo

kan gedacht worden aan de radioactieve straling die vrijkomt door een nucleaire raket af te

125 A. N. STULBERG, Well-oiled diplomacy: Strategic manipulation and Russia’s energy statecraft in Eurasia, New York, State University of New York Press, 2007, p. 90-91 126 http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Russia/Background.html

78

schieten voor vreedzame doelen en door het dumpen van radioactief afval in zee.

Desalniettemin beschikt Rusland niet over een coherent en allesomvattend milieubeleid,

hoewel de overheid de voorbije jaren regelmatig reorganisaties heeft doorgevoerd in verband

met milieubeheer- en beleid. Maar het is zeer voorbarig om van een echt milieubeleid te

spreken, vooral omdat de meeste milieuwetgeving op lokaal vlak wordt ingevuld en om die

reden niet consequent wordt afgedwongen.

186. Wat specifiek de klimaatverandering betreft, kan gesteld worden dat gedurende de

industriële en economische crisis van de jaren ’90, de CO2-uitstoot in dit land toen evenredig

gedaald is. Dit is één van de redenen waarom Rusland het Kyoto-protocol heeft ondertekend

en geratificeerd en in 2009 actief heeft meegewerkt op de Kopenhagenconferentie. De

ondertekening van het Kyoto-protocol door Rusland was een noodzakelijke voorwaarde opdat

het protocol in werking zou kunnen treden. Het trad immers slechts in werking als de

geïndustrialiseerde landen die tezamen minimaal 55 procent van de werelduitstoot van

broeikasgassen voor hun rekening nemen, akkoord gaan met het protocol. Uiteindelijk kon het

protocol zeven jaar na de eigenlijke overeenkomst in Kyoto op 16 februari 2005 in werking

treden.127

187. Eén van de hoofdredenen voor ondertekening van het protocol was de mogelijkheid voor

Rusland om bepaalde emissierechten te verkopen aan buitenlandse bedrijven en overheden, de

zogenaamde emissiehandel, om dit geld opnieuw te kunnen investeren in vernieuwde gas- en

olie-infrastructuur. Dit land bezit immers veruit het grootste potentieel om emissierechten te

verkopen, aangezien de uitstoot tijdens de economische transitie vanaf 1991 volledig

ineengestort is. Het protocol neemt immers als beginwaarde de uitstoot in 1990, toen Rusland

nog één van de meest vervuilende landen ter wereld was. Een andere voorwaarde voor

ondertekening was steun van de Europese Unie voor het lidmaatschap van Rusland van het

WHO. Het protocol brengt namelijk ook een groot aantal nadelen mee voor Rusland. Rusland

beschikt over een grote reserve aan fossiele brandstoffen, die evenwel een zeer zware CO2-

uitstoot tot gevolg hebben. De Russische energiesector is immers verantwoordelijk voor 97

procent van de totale CO2-uitstoot.128

127 A. KORPPOO, J. KARAS and M. GRUBB (eds.), Russia and the Kyoto protocol: opportunities and challenges, London, The Royal Institute of International Affairs, 2006, p. 1-5 128 A. KORPPOO, J. KARAS and M. GRUBB (eds.), Russia and the Kyoto protocol: opportunities and challenges, London, The Royal Institute of International Affairs, 2006, p. 138-144

79

188. Op het vlak van hernieuwbare energie hinkt Rusland ver achterop op de Europese Unie.

Deze energiebron is sterk onderontwikkeld, mede door het feit dat Rusland een enorme

voorraad fossiele energie heeft. Geothermische energie, dat vooral voor de warmte- en

elektriciteitproductie instaat, is de meest ontwikkelde hernieuwbare energievorm in Rusland.

80

De relatie tussen Rusland en het Westen

A) Algemeen

189. De relatie tussen Rusland en het Westen kent een conjunctuurverloop. Gedurende

sommige periodes wordt die gekenmerkt door doorgedreven en intensieve samenwerking en

overleg en gedurende andere periodes door voortdurende spanningen. In dit deel is het de

bedoeling een overzicht te geven van de verschillende spanningen, evenals van de pogingen

tot samenwerking om een beeld te kunnen schetsen van de huidige politieke en economische

relatie.

B) Ergernissen en knelpunten in de wederzijdse relatie

190. Er zijn de voorbije jaren een groot aantal spanningen in de Russisch-Europese relatie

geweest. Sommige daarvan hadden betrekking op politieke ergernissen, andere waren dan

weer gebaseerd op economische motieven. In wat volgt zullen eerst de politieke spanningen

aan bod komen, alvorens de economische knelpunten te onderzoeken. Tot de eerste groep

behoren onder andere de niet-ratificatie door Rusland van het Energiehandvest, de Russische

aanval op Zuid-Ossetië, de verschillende Russische mensenrechtenschendingen en de

Russische frustratie over het Oostelijk Partnerschap. In de tweede groep kunnen onder andere

de verschillende economische conflicten, de vraag of Rusland wel al haar

langetermijncontracten zal kunnen uitvoeren en de Europese bezorgdheid over de veiligheid

van verouderde kernreactoren worden ondergebracht.

- Politieke knelpunten

191. Het ‘Energy Charter Treaty’ of ‘energiehandvest’ (ECT) is een internationale

overeenkomst, waarbij een multilateraal kader voor handel en investeringen in energie

evenals de transit ervan wordt geschapen. De verklaring van het energiehandvest werd in

1991 te Den Haag ondertekend, terwijl het bindende verdrag van het energiehandvest pas in

1994 te Lissabon werd ondertekend, ook door Rusland. Rusland heeft het verdrag met andere

woorden wel ondertekend en voorwaardelijk toegepast in de nationale rechtsorde, maar het

weigert het verdrag te ratificeren. Het verbindt de ratificatie van het ECT aan

onderhandelingen over een ‘Energy Charter Transit Protocol’. In 2006 liet Rusland

uitschijnen dat het absoluut niet van plan was het verdrag te ratificeren, aangezien het land

zich niet akkoord kon verklaren met de bepalingen die vereisen dat derde landen toegang

81

moeten krijgen tot Russische pijpleidingen. In 2009 liet Rusland officieel weten dat het geen

contracterende partij zou worden van het Energiehandvest. Maar overeenkomstig een

uitspraak van het Hooggerechtshof te Den Haag is Rusland gebonden aan het verdrag en

kunnen eisen op grond van dit verdrag aanleiding geven tot een rechtszaak tegen Rusland.129

192. Het oorspronkelijke doel van dit handvest was om de energiesectoren van de landen van

de voormalige Sovjet-Unie en van Centraal-Europa aan het einde van de Koude Oorlog te

integreren in de ruimere Europese en wereldmarkten. Dit lijkt nu grotendeels te mislukken,

aangezien de belangrijkste energieleverancier weigert deel te nemen aan het

energiehandvest.130

193. De relatie tussen Rusland en de Europese Unie was door de niet-ratificatie van het

Energiehandvest reeds verslechterd, maar in 2008 bekoelde de relatie bijna helemaal, toen

Rusland op 8 augustus 2008 haar leger over de grens met Georgië verplaatste. Deze inval

gebeurde naar aanleiding van voortdurende schermutselingen in Zuid-Ossetië. Georgië wenste

orde op zaken te stellen in de naar afscheiding strevende Georgische regio, maar Rusland

kwam tussenbeide ter bescherming van de Zuid-Osseten, waarvan velen de Russische

nationaliteit hebben. Maar in plaats van zich na de herovering van Zuid-Ossetië terug te

trekken, trokken de Russische troepen verder landinwaarts tot aan de Georgische stad Gori.

Dit leidde tot enorme internationale kritiek op het militair beleid van Rusland, waarna door

bemiddeling van de Europese Unie een bestand tot een staakt-het-vuren tot stand werd

gebracht.

194. Een constante bron van ergernis en frustratie voor de Europese Unie en geheel de

Westerse wereld, zijn de voortdurende mensenrechtenschendingen die door Rusland gepleegd

worden, zoals bijvoorbeeld in de provincies van de Noordelijke Kaukasus. Gedacht kan

worden aan de verscheidene mensenrechtenschendingen in Tsjetsjenië.131 Ook het Europees

Hof voor de Rechten van de Mens heeft zich over deze kwestie uitgesproken en is tot de

conclusie gekomen dat Rusland enorm zware schendingen van het recht op leven heeft begaan

in de oorlog in Tsjetsjenië. Verder schond Rusland artikel 13 EVRM dat het recht op een

129 http://www.encharter.org/index.php?id=1&L=0 130 A. KONOPLYANIK en T. WÄLDE, Energy charter treaty and its role in international energy, Journal of energy and natural resources law, 24 (4), 2006, p. 523-558, te raadplegen op http://konoplyanik.ru/ru/publications/articles/410-JENRL-11.2006.pdf 131 http://www.ushmm.org/genocide/take_action/atrisk/region/chechnya-russia/

82

daadwerkelijk rechtsmiddel aan iedereen toekent. De getroffenen kregen niet de mogelijkheid

om voor een nationale rechterlijke instantie de schendingen op te werpen.132

195. Maar niet enkel in Tsjetsjenië worden op grote schaal schendingen van fundamentele

mensenrechten gepleegd, ook over het hele land worden voorvechters van de mensenrechten,

advocaten en journalisten gekrenkt in hun fundamentele rechten en vrijheden. Sommigen

worden bedreigd en fysiek aangevallen, anderen zijn dan weer om het leven gebracht. Zo zit

de voormalige eigenaar van het energiebedrijf Yukos Chodorkovsky al jaren opgesloten in

Siberië, en dit in zeer slechte omstandigheden en zonder een eerlijk proces. Dergelijke

misdaden worden zelden onderzocht en het gebeurt maar sporadisch dat de daders gestraft

worden.

196. Voorst kan gerust gesproken worden van een zekere censuur, die absoluut niet thuishoort

in een democratisch land. Journalisten hebben geen vrijheid van meningsuiting en kunnen

derhalve niet ten volle van de persvrijheid genieten. De Europese Unie zou in een dergelijk

klimaat geen onderhandelingen mogen voeren met Rusland over energievoorziening. De

Europese Unie moet een sterk signaal geven dat het mensenrechtenschendingen niet

onbestraft wil laten. Economie en humaniteit moeten mijns inziens hand in hand gaan. Het is

de taak van Rusland om maatregelen te nemen die de rechtstaat moeten versterken en om de

garantie te geven dat de autoriteiten de fundamentele en universele mensenrechten

respecteren.133

197. Een laatste politiek knelpunt in de Russisch-Europese relatie wordt gevormd door de

frustratie van Rusland vanwege het aangaan van de Europese Unie van een ‘Oostelijk

Partnerschap’ met een aantal Centraal- en Oost-Europese landen. Het is in feite een op 7 mei

2009 te Praag opgericht samenwerkingsverband tussen de EU en Armenië, Azerbeidzjan,

Georgië, Moldavië, Oekraïne en Wit-Rusland dat wordt gebruikt als forum voor afspraken

over strategisch partnerschap, vrij reizen en vrije handelszones. Het hoofddoel van dit

partnerschap voor de EU is om het omstreden en controversiële thema van de toetreding tot de

Europese Unie te vermijden. Rusland staat erg afkerig tegenover dergelijke Europese

initiatieven, aangezien ze beschouwd worden als een poging van de Europese Unie om haar

invloedssfeer verder uit te breiden naar het Oosten, en bijgevolg gezien worden als een poging

om de Russische invloedssfeer in deze landen te ondermijnen.

132 R. LEMAITRE, EHRM veroordeelt Rusland voor mensenrechtenschendingen in Tsjetsjenië, De juristenkrant nr. 105, ISSN-1374-3538, 9 maart 2005, te raadplegen op www.kluwer.be/landing/DeJuristenkrant/juristenkrant.pdf 133 http://www.hrw.org/en/europe/central-asia

83

- Economische knelpunten

198. Nog belangrijker voor deze masterproef dan de politieke knelpunten, zijn de

economische knelpunten in de relatie tussen de Europese Unie en Rusland. Wat nu de

economische conflicten betreft, kan gesteld worden dat het vooral gaat over

energieverstoringen. Recent heeft Rusland immers de gaskraan naar Oekraïne dichtgedraaid,

omwille van de niet-betaling door Oekraïne van haar gasaankopen. Vooral Midden- en Zuid-

Europa zijn zwaar getroffen door deze strenge maatregel, die pijnlijk aantoont op welke

manier Europa afhankelijk is van Russisch gas. Voor vele Europeanen was er tijdens de

energieverstoring geen verwarming en ook de industriële productie heeft een zware

achterstand opgelopen of werd fel verminderd.

199. Deze conflicten tussen Oekraïne en Rusland over de leveringen, doorvoer of prijzen van

gas zijn evenwel geen recent fenomeen. Reeds vanaf de ineenstorting van de Sovjet-Unie

vormen dergelijke conflicten schering en inslag. Ook in 2006 heeft Rusland besloten de

gaskraan naar Oekraïne dicht te draaien naar aanleiding van een gasconflict tussen de beide

landen. Maar nog andere dieperliggende oorzaken, andere dan niet-betaling, kunnen gevonden

worden voor de moeilijke houding van Rusland ten aanzien van gasdoorvoerlanden in

Centraal- en Oost-Europa. Ten aanzien van Oekraïne wenst Rusland haar invloedssfeer te

behouden en verzet het zich actief tegen iedere vorm van Oekraïense toetreding tot het

Westen. Zo wenst Oekraïne sinds het aantreden van Westers georiënteerd president Joesjenko

lid te worden van de Europese Unie evenals van de NAVO. Voor Rusland is de verdere

uitbreiding van de NAVO naar het Oosten onbespreekbaar, aangezien dit beschouwd wordt

als een bedreiging voor de Russische nationale veiligheid.

200. Een ander heikel punt dat de spanningen tussen Rusland en het Westen duidelijk

aantoont, is het Amerikaanse initiatief om een raketschild te plaatsen in Polen en Tsjechië.

Ook dit ziet de Russische overheid als een gevaar voor de nationale veiligheid. In feite staan

niet zozeer Oekraïne en Rusland tegenover elkaar, maar eerder de Verenigde Staten en

Rusland, aangezien de Verenigde Staten Oekraïne actief wil steunen en er reeds een

strategisch partnerschap mee heeft gesloten betreffende een aantal defensie- en

energieaspecten. De inzet van deze strijd is de controle over de pijpleidingnetwerken in

Oekraïne. In deze strijd wordt het Russisch gas als geopolitiek drukkingmiddel gebruikt, om

druk uit te oefenen op de Europese Unie en Oekraïne.

84

201. In feite kan er in deze kwestie zelfs niet gesproken worden van de Europese Unie als

geheel, aangezien een aantal landen reeds op eigen initiatief, naast het ‘gemeenschappelijke’

initiatief van de Europese Unie, onderhandelingen zijn gestart met Rusland om de eigen

nationale energievoorziening veilig te stellen. De Europese Unie begint op dit vlak met andere

woorden barsten te vertonen en heeft eigenlijk gefaald in haar taak om de Europese

continuïteit van energievoorziening te bewerkstelligen.

202. Een tweede, minstens even belangrijk economisch knelpunt betreft de vraag of Rusland

wel degelijk in staat zal zijn om alle langetermijncontracten die ze aangegaan heeft, op een

voldoende wijze uit te voeren. Want zoals reeds gesteld, gaat Rusland voortdurend nieuwe

contracten aan voor energieleveranties, maar kan er getwijfeld worden aan het vermogen van

Rusland om met haar bestaande infrastructuur tegemoet te komen aan de contractuele

verplichtingen. Vele pijpleidingen en energiebedrijven stammen nog af uit het Sovjet-Unie-

tijdperk en zijn verouderd en dringend aan vervanging of herstel toe. Maar Rusland wil of kan

niet genoeg investeren in nieuwe infrastructuur.

203. Het gebrek aan investeringen in gasvoorziening komt voort uit de bezorgdheid om het

feit of Gazprom al dan niet in staat zal zijn haar langetermijnverplichtingen ten aanzien van

Europese consumenten te respecteren. Het gaat dan niet in de eerste plaats om de problemen

die voortspruiten uit de moeilijke relatie van Rusland met transitlanden van het Gemenebest

van Onafhankelijke Staten, maar vooral om de gevolgen van economische recessie. Die werkt

immers in twee richtingen: enerzijds is in sommige landen, waaronder Oekraïne, de economie

dermate teruggevallen dat nieuwe investering in onderhoud en herstel van pijpleidingen niet

mogelijk zijn, en anderzijds is de Europese vraag naar gas vanaf de economische crisis in

2008 afgenomen, waardoor ook Gazprom haar productie moest verminderen.

204. Een gebrek aan investeringen moet bekeken worden vanuit het Europese standpunt

omtrent de investeringspolitiek en veiligheidsaspecten van Russische gasvoorzieningen. Als

Gazprom haar investeringen in energievoorziening uitstelt, dan ontstaat er bezorgdheid om

het feit dat Gazprom eventueel niet in staat zal zijn haar verplichtingen na te komen, ondanks

het feit dat het op deze manier ook haar eigen productie in het gedrang brengt. Maar wanneer

Gazprom daarentegen wil investeren in alternatieve en nieuwe transportroutes, die evenwel de

belangrijkste doorvoerlanden van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten vermijden en

die zorgen voor een diversificatie voor de Europese Unie, dan wordt het beschuldigd van

geopolitieke agressie tegenover een aantal transitlanden. Het gevaar bestaat dan dat Rusland

85

het gas zal gebruiken als economisch en politiek wapen om haar zin te krijgen en dat ze

Europa kunnen opdelen door de energievoorziening al dan niet stop te zetten.134

205. Voorts zijn sommige experts ervan overtuigd dat Gazprom nog maximaal 5 tot 10 jaar

gas zal kunnen vervoeren naar Europa. Dit heeft meerdere oorzaken. Ten eerste door het feit

dat het Bovanenko-olieveld pas binnen een aantal jaren operationeel zal zijn, en dat het

meeste gas vanuit Yamal en Turkmenistan komt. Ten tweede kan gesteld worden dan

Turkmenistan een enorm potentieel heeft, maar dat het enerzijds tijd kost om dit te

ontwikkelen en anderzijds het reeds begonnen is met gasleveranties aan China en Iran,

waardoor Rusland steeds minder gas van Turkmenistan mag verwachten. Tenslotte is het

grootste West-Siberische gasveld Nadym Pur Taz aan het opdrogen. Om de uitputting van de

fossiele energiebronnen tegen te gaan, zijn er investeringen nodig, maar Gazprom gebruikt de

investeringen voor de verkeerde projecten, namelijk voor de internationale markten in plaats

van voor de binnenlandse olievelden en pijpleidingen. Volgens het IEA zijn de investeringen

die Gazprom doet ruimschoots onvoldoende.135

206. Een combinatie van deze zaken, te weten een gebrek aan investeringen en het feit dat er

steeds minder capaciteit kan getransporteerd worden, leidt onontkoombaar tot een Russische

gasvoorzieningskloof. Deze kloof kan nog vergroot worden door een aantal externe factoren.

Vooreerst is het geen zekerheid dat Rusland ook in de toekomst toegang zal hebben tot gas uit

Centraal-Azië. Vervolgens was er sprake van zeer zwak management van de gasvelden tijdens

het Sovjet-tijdperk, waardoor deze velden nog sneller zouden kunnen opdrogen dan anders het

geval is. Tenslotte stijgt de binnenlandse gasvraag, waardoor minder gas zal kunnen worden

uitgevoerd. Europa heeft de gevolgen van deze kloof reeds aan den lijve ondervonden tijdens

de barre winter van 2005-2006, toen Rusland niet genoeg gas kon produceren om zowel de

binnenlandse als de buitenlandse markten te voorzien van aardgas.

207. Een volgende bedenking die kan gemaakt worden is of Gazprom nog competitief zal

kunnen blijven ten aanzien van de Europese alternatieven. De belangrijkste concurrentie voor

Gazprom komt van de invoer van LNG. Het grote voordeel van LNG is dat het zeer flexibel is

en een groot aantal bestemmingen kan bereiken. Indien de LNG-import in Europa stijgt, zal

Gazprom in de problemen komen, aangezien de Russische gasprijzen, mede door de relatief

hoge productie- en transportkosten, op Europese markten niet competitief zullen blijven. De

134 J. STERN, Future gas production in Russia: is the concern about lack of investment justified?, Oxford Institute of Energy Studies no. 286084, 2009, te raadplegen op www.oxfordenergy.org/pdfs/NG35.pdf 135 http://www.iea.org/textbase/nppdf/free/2006/russiangas2006.pdf

86

enige oplossing voor Gazprom is via het gebruik van nieuwe langetermijncontracten zo snel

als mogelijk nieuwe afnemers aan zich te binden, alvorens nieuwe Europese

energieleveranciers op de markt komen.136

208. Een laatste kleiner economisch knelpunt wordt gevormd door de bezorgdheid die door de

Europese Unie wordt geuit in verband met de veiligheid van verouderde kernreactoren.

Volgens de Europese Unie is het noodzakelijk dat Rusland maatregelen neemt om de

veiligheid van verouderde kerncentrales en onderzeeërs te waarborgen. De ramp in Tsjernobyl

op 26 april 1986 was immers veroorzaakt door vergevorderde verwaarlozing, een gebrek aan

herstel en onderhoud en een slechte opleiding van het personeel.

C) Samenwerkingsvormen

209. Niettegenstaande de vele ergernissen en knelpunten die er geweest zijn of nog steeds zijn

in de Russisch-Europese relatie, zijn er uiteraard ook pogingen tot samenwerking geweest.

Deze worden in dit deel besproken. Het gaat onder meer om het ‘Partnerschaps- en

Samenwerkingsakkoord’, het IPEEC en de grote onderlinge economische afhankelijkheid.

- IPEEC

210. Op 8 juni 2008 kwamen de G8-landen, China, India, Zuid-Korea en de Europese Unie

overeen om het ‘Internationaal Partnerschap voor Samenwerking inzake Energie-efficiëntie’

of IPEEC op te richten. Het partnerschap zal een meerwaarde vormen bij bestaande structuren

en overeenkomsten betreffende energie-efficiëntie. Haar doel bestaat erin acties te

vergemakkelijken die gericht zijn op een verbetering en verhoging van de energie-efficiëntie.

Energie-efficiëntie kan op verschillende manieren bereikt worden, bijvoorbeeld door een

reductie van het energieverbruik zonder aan comfort in te boeten en de belastingsdruk van

arbeid naar het efficiënt energieverbruik te verschuiven om op die manier bij te dragen aan

een daling van de milieuvervuiling op een kostenefficiënte wijze. Dit partnerschap kan met

andere woorden een forum bieden voor zowel Rusland als de Europese Unie om de band wat

energie en energie-efficiëntie betreft te versterken.

136 S. ALEKSASHENKO, Russia: is no news good or bad news?, International economic bulletin, Carnegie endowment for international peace, januari 2010, te raadplegen op http://www.carnegieendowment.org/publications/index.cfm?fa=view&id=24759

87

- Partnerschaps- en samenwerkingsakkoord

211. In 1997 is een ‘partnerschaps- en samenwerkingsakkoord’ gesloten tussen Rusland en de

Europese Unie om de economische en politieke samenwerking te bevorderen. Het was een

akkoord dat gold voor 10 jaar, zodat het dientengevolge in 2007 verlopen was. Een ander

initiatief om specifiek de energiesamenwerking te bevorderen, wordt gevormd door de ‘EU-

Rusland Energiedialoog’. De energiedialoog is een praktisch kaderverband dat instaat voor de

positieve stimulering van de energierelaties en dat ontstond op de zesde EU-Rusland-top van

30 oktober 2000. Het doel van deze dialoog is een strategisch energiepartnerschap te creëren,

dat tot voorspelbaarheid, veiligheid en zekerheid binnen een open energiemarkt zal bijdragen.

Alle zaken van gemeenschappelijk belang voor de energiesector kunnen in dit

discussieplatform worden aangekaart, zoals onder andere de investeringsmogelijkheden en de

onderlinge relatie tussen energieconsumerende en energieproducerende landen. Een praktisch

voorbeeld van nauwere samenwerking kan gevonden worden in een ontmoeting van beide

landen op 25 mei 2009, waarin werd overeengekomen dat ze elkaar vroegtijdig gaan

waarschuwen, indien er een dreigende verstoring van de energielevering voor de deur staat.

Andere zaken die op de agenda stonden, waren energie, veiligheid en handel. Met deze

ontmoeting proberen beide entiteiten een verbetering aan te brengen in hun relatie, die onder

druk was komen te staan naar aanleiding van het Russisch-Georgisch conflict en de

energieverstoring in 2008. Ze probeerden op het vlak van energie en handel hun

meningsverschillen bij te leggen, ook over het ‘Oostelijk Partnerschap’.137

212. Ondertussen wordt evenwel reeds onderhandeld over een opvolger voor het

partnerschaps- en samenwerkingsakkoord, opdat het werk dat in het verleden verricht is, niet

nutteloos zou zijn. Het resultaat van deze onderhandelingen is de instelling in juni 2010 van

een ‘partnerschap voor modernisatie’, dat tot doel heeft een modernisatieagenda op te stellen

voor beide entiteiten met het oog op de stimulering van de economieën en een toenadering

van de burgers. Het partnerschap moet ook bijdragen aan het globale herstel en een sterker

internationaal economisch beleid. Thema’s die behandeld werden tijdens de onderhandelingen

waren onder andere de wereldcrisis, klimaatverandering, en energierelaties, waardoor

137 http://ec.europa.eu/news/external_relations/090525_nl.htm

88

duidelijk wordt dat er tussen beide entiteiten opnieuw in een open sfeer aan politiek kan

gedaan worden.138

- Onderlinge handelsrelatie

213. Een laatste, maar belangrijkste vorm van intensieve samenwerking wordt gevormd door

de onderlinge handelsrelatie. Zoals ook reeds voorheen gezien zijn Rusland en de Europese

Unie afhankelijk van elkaar. Zo is Rusland de derde grootste handelspartner van de Europese

Unie en is de Europese Unie voor ongeveer 25 procent afhankelijk van Russische olie en voor

ongeveer 35 procent van Russisch gas. Olie en gas zijn de belangrijkste Russische

exportproducten en zij vormen dan ook het grootste deel van de inkomstenstroom.

Omgekeerd is de EU voor Rusland van enorm economisch belang. Zo is ongeveer 52 procent

van het handelsverkeer met Rusland afkomstig van Europees handelsverkeer met Rusland.

Sterker nog, de Europese Unie is veruit de grootste investeerder in Russische projecten. De

Europese investeringen in Rusland bedragen ongeveer 30 miljard euro, tegenover 3 miljard

euro Russische investeringen in de Europese Unie.139

214. Een belangrijke vraag die in dit deel kan gesteld worden is of Rusland in se al dan niet

tot Europa behoort en kan beschouwd worden als een Europese staat. Een eenduidig antwoord

ligt niet voor de hand, al moet gesteld worden dat er voldoende culturele en geografische

argumenten pro kunnen gevonden worden. Op politiek vlak verschillen beide entiteiten

evenwel wezenlijk. Europa lijkt enkel te bestaan uit de Europese Unie, en alle landen die geen

lid zijn, kunnen geen echte Europese staten genoemd worden.

215. In de periode na de ineenstorting van de Sovjet-Unie lag de focus van het buitenlands

beleid van voormalig Russisch president Yeltsin hoofdzakelijk op een doorgedreven

samenwerking met het Westen. Ze zochten actief naar mogelijke samenwerkingsverbanden

met onder andere de Europese Unie, de Raad van Europa, de GATT en het IMF. Van

sommige internationale organisaties kon Rusland lid worden, maar van andere niet, omdat het

niet aan de voorwaarden voldeed. Maar zoals reeds gesteld, betekende de oorlog in Tsjetsjenië

een ommekeer in de relatie tussen Rusland en de EU. Deze entiteiten stonden op het punt de

eerste partnerschaps- en samenwerkingsovereenkomst te sluiten. Na de oorlog was de 138 Press release IP/10/649 van 1 juni 2010: EU and Russia launch new partnership for modernization, te raadplegen op http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/10/649&format= HTML&aged=0&language=EN&guiLanguage=en 139 E. S. KHESIN, “The intersection of economics and politics in Russia” in A. G. ARBATOV, K. KAISER and R. LEGVOLD (eds.), Russia and the West: the 21st century security environment, New York/London, M. E. Sharpe, 1999, p. 113-120

89

Europese bereidheid tot ondertekening evenwel veel kleiner geworden. Uiteindelijk is deze

overeenkomst toch ondertekend en geratificeerd. Ook van de Raad van Europa is Rusland na

een langdurig proces lid kunnen worden.140

216. Rusland heeft momenteel evenwel geen ambitie om EU-lid te worden. Ook in de

‘nabuurschapspolitiek’ van de Europese Unie, waarbij hechtere banden worden gesmeed

tussen een aantal Oost- en Zuid-Europese landen en de EU, toont Rusland geen wezenlijke

interesse. Het zou immers een stuk soevereiniteit moeten opgeven om toe te kunnen treden tot

dergelijke organisaties. Om zichzelf niet volledig te isoleren op het Europese continent, wenst

Rusland evenwel een gemeenschappelijk veiligheidssysteem en vrijhandelszone in te stellen.

Rusland wenst met andere woorden enkel op het vlak van het vrij verkeer nauwere banden te

smeden met de Europese Unie, maar deze laatste staat zeer gereserveerd tegenover de wensen

van Rusland. Sommigen pleiten voor een verdergaande integratie van beide entiteiten, maar

dit wordt door een aantal elementen bemoeilijkt. Ten eerste zou dit een enorme aanpassing

vereisen van zowel de Russische wetgeving als het acquis communautaire van de Europese

Unie. Vervolgens kan geen sprake zijn van een gemeenschappelijk buitenlands EU-beleid ten

opzichte van Rusland, aangezien ten eerste de nationale visies in verband met Rusland tussen

de lidstaten sterk verschillen en ten tweede Rusland eerder opteert voor bilaterale contacten

met een individuele EU-lidstaat.

217. Maar over het algemeen kunnen er evenwel positieve integratietendensen ten aanzien

van de Europese Unie worden waargenomen. Het hoogtepunt werd gevormd door het

Russisch lidmaatschap van de Europese Verklaring voor de Rechten van de Mens op 5 mei

1998.141 Deze tendensen moeten evenwel een constante blijven, opdat Rusland volledig zou

kunnen geïntegreerd worden in het Westen. Op het vlak van de methoden om tot integratie te

komen, kunnen twee tegenovergestelde manieren worden onderscheiden. Enerzijds menen

sommigen dat Rusland een moderner land kan worden door liberale waarden en

democratische praktijken aan te nemen. Anderzijds zijn sommigen de mening toegedaan dat

de integratie slechts kan slagen indien niets moet veranderen, en blijven vertrouwen op

140 R. H. DONALDSON and J. L. NOGEE, The foreign policy of Russia: changing systems, enduring interests, New York/London, M. E. Sharpe, 1998, p. 218-232 141 D. TARSCHYS, “Russia as a European partner” in T. CASIER and K. MALFLIET (eds.), Is Russia a European power? The position of Russia in a new Europe, Leuven, Leuven University Press, 1998, p. 141-145

90

nationale waarden, autoritaire tradities en instellingen die eeuwenlang de geschiedenis en

cultuur van Rusland vorm hebben gegeven. 142

- Conclusie

218. Concluderend kan gesteld worden dat de relatie tussen Rusland en de Europese Unie

omschreven kan worden als een haat-liefde-verhouding. Minder ontwikkelde landen, zoals

Rusland, kijken immers enerzijds vol bewondering en anderzijds afgunstig naar de rijkere

landen van het Westen. Dit fenomeen valt overal ter wereld waar te nemen.143 Toch kan een

voorzichtige voorspelling gemaakt worden in verband met de onderlinge relatie: de toekomst

van Rusland ligt in Europa, en dan hoofdzakelijk in de gemeenschap van Europese naties, en

de toekomst van Europa is gebaseerd op een actief en intensief Russisch partnerschap.144 Om

dit te bereiken zal de Europese Unie een sterkere politieke wereldmacht moeten worden,

aangezien momenteel de instrumenten die de Russisch-Europese relatie vorm geven een

afspiegeling zijn van de EU zelf, namelijk een zwakke politieke speler, die zichzelf probeert

op te werken. De relatie tussen de Europese Unie en Rusland wordt met andere woorden niet

bepaald door een brede, weldoordachte en sterke strategie, maar eerder door vrijwillige

samenwerking en overleg. Dit kan beschouwd worden als een enorme tekortkoming van de

Europese Unie en kan gemakkelijk aanleiding geven tot misbruiken.145 Tenslotte kan

geconcludeerd worden dat ondanks de talrijke ergernissen en knelpunten die er geweest zijn

en nog steeds zullen zijn, Rusland en de Europese Unie op vele vlakken afhankelijk zijn van

elkaar en elkaar steeds nodig zullen hebben.

142 A. J. MOTYL, B. A. RUBLE and L. SHEVTSOVA (eds.), “Russia’s reintegration into the West: the challenges before Russia” in A. J. MOTYL, B. A. RUBLE and L. SHEVTSOVA (eds.), Russia’s engagement with the West: transformation and integration in the twenty-first century, New York/London, M. E. Sharpe, 2005, p. 3-13 143 D. TARSCHYS, “Russia as a European partner” in T. CASIER and K. MALFLIET (eds.), Is Russia a European power? The position of Russia in a new Europe, Leuven, Leuven University Press, 1998, p. 67-80 144 D. TARSCHYS, “Russia as a European partner” in T. CASIER and K. MALFLIET (eds.), Is Russia a European power? The position of Russia in a new Europe, Leuven, Leuven University Press, 1998, p. 141-145 145 A. KROK-PASZKOWSKA en J. ZIELONKA, “the European Union’s policies toward Russia” in A. J. MOTYL, B. A. RUBLE and L. SHEVTSOVA (eds.), Russia’s engagement with the West: transformation and integration in the twenty-first century, New York/London, M. E. Sharpe, 2005, p. 151-167

91

Conclusie

219. De titel van deze masterproef bestaat uit twee delen, die evenwel met elkaar verband

houden. Enerzijds zou het werkstuk handelen over de energieafhankelijkheid van de Europese

Unie en anderzijds over de relatie tussen Rusland en het Westen, met nadruk op de relatie met

de Europese Unie. Het snijpunt van beide aspecten wordt gevormd door Rusland. Rusland

neemt inderdaad een prominente plaats in binnen zowel de economie als de politiek van de

Europese Unie. Daarom werden deze twee zaken afzonderlijk behandeld, namelijk in een

eerste deel de economische relaties en beleidsterreinen van zowel de Europese Unie als

Rusland en in een tweede deel de politieke en buitenlandse verhoudingen.

220. Op het vlak van de internationale energievoorziening kon vastgesteld worden dat

internationale energieconflicten toenemen, zowel in aantal als in intensiteit, naargelang de

schaarste toeneemt. Enkele flagrante probleemgebieden werden gevormd door de landen in de

Zuidelijke Kaukasus en de landen in de Kaspische Zee-regio en de Zwarte Zee-regio. Voorts

kwamen een tweetal internationale organisaties aan bod die dergelijke conflicten proberen

voorkomen, door een continue energievoorziening te garanderen. Het ging ten eerste om het

Internationaal Energie Agentschap, dat een gespecialiseerd orgaan is met als belangrijkste

taak de verschillende energiebronnen in de lidstaten te coördineren. Tenslotte kwam ook de

NAVO kort aan bod, om aan te tonen dat ook algemene internationale organisaties een

verantwoordelijkheid hebben op het vlak van de energievoorziening.

221. Vervolgens kwam het economisch en energiebeleid van de beide studieobjecten

uitgebreid aan bod. Wat de Europese Unie betreft moet gesteld worden dat ze niet in haar

persoonlijke energiebehoeften kan voldoen en energie uit andere landen moet aankopen. Het

belangrijkste en grootste energieproducerend land waarvan de EU energie koopt, is Rusland.

Op die manier ontstaat een afhankelijkheidsrelatie tussen beide entiteiten. Om deze

afhankelijkheid zo klein mogelijk te houden, is de Europese Unie gestart met een Europees

energiebeleid, dat zich toespitst op een vijftal aspecten: de energie-efficiëntie, de continuïteit

van energievoorziening, de interne energiemarkt, nucleaire energiebronnen en tenslotte

hernieuwbare energiebronnen. De opmerking moet evenwel gemaakt worden dat de EU

barsten begint te vertonen op het vlak van de energievoorziening, aangezien reeds

verschillende lidstaten energiecontracten met leveranciers hebben aangegaan, om de

continuïteit binnen het eigen land te waarborgen.

92

222. De Europese Unie heeft begrepen dat vooral de investering in nucleaire en hernieuwbare

energiebronnen de afhankelijkheid van Rusland kan verminderen. Mede daardoor is het

noodzakelijk voor de EU om naast de financiering van nieuwe pijpleidingprojecten, budgetten

vrij te maken voor de bouw van nieuwe, veilige kerncentrales en voor de ontwikkeling van

nieuwe technologieën van duurzame energie. Vooral dit laatste hangt samen met een ander

aspect van het energiebeleid, namelijk respect voor het milieu. Zowel Rusland als de

Europese Unie hebben verplichtingen in het kader van de klimaatverandering en zullen hun

economieën moeten afstemmen op de Kyoto-uitstootpercentages voor broeikasgassen.

223. De Russische economie is grotendeels opgebouwd rond de energieproductie. Het land is

in het bezit van een enorme reserve aan natuurlijke rijkdommen en mede daardoor is het een

wereldmacht op het vlak van de steenkool-, aardgas- en olieproductie. Maar om het enorme

potentieel te realiseren is het mijns inziens noodzakelijk dat de Russische economie volledig

omgevormd wordt van een centraal geleide planeconomie naar een marktgebaseerde

economie. Op die manier zal de groei die de laatste jaren gerealiseerd is, een constante

worden en zal de economie gestaag blijven uitbreiden.

224. Nu ruimschoots aangetoond is dat de Europese Unie afhankelijk is van Russische

energie, is het noodzakelijk om de alternatieven voor deze energie te bespreken. Die kunnen

immers in belangrijke mate bijdragen tot meer onafhankelijkheid. De mate van

onafhankelijkheid hangt nauw samen met het vermogen van de Europese Unie om enerzijds

een diversificatie door te voeren op verschillende vlakken en anderzijds te investeren in

nucleaire en hernieuwbare energie. Het ging in de eerste plaats om de diversificatie naar

geografische herkomst en naar doorvoerroutes. Een onderscheid werd gemaakt naargelang de

pijpleidingen Rusland al dan niet omzeilen. Vervolgens is het noodzakelijk dat de EU een

diversificatie van energiebronnen doorvoert. Ze moet met andere woorden investeren en

gebruikmaken van alle mogelijke soorten energie, om de afhankelijkheid van één enkele

leverancier uit te schakelen. Tenslotte heeft de Europese Unie zichzelf tot doel gesteld

wereldleider te worden in de ontwikkeling van hernieuwbare energiebronnen, om op die

manier minder afhankelijk te worden van Russische energie. Concluderend kan gesteld

worden dat de Europese Unie met dergelijke initiatieven op de goede weg is, maar dat het

zoeken naar alternatieven een voortdurende bezigheid van de EU moet blijven. Ook moet

hierbij evenwel de opmerking gemaakt worden of de EU in de toekomst wel afhankelijk zal

kunnen blijven van Russische energie, aangezien andere snel groeiende economieën, zoals

93

bijvoorbeeld China, in grote mate energie beginnen aan te kopen in Rusland, waardoor de

hoeveelheid energie, bestemd voor Europa, zal afnemen.

225. Een laatste onderdeel van de masterproef betrof de relatie tussen de Europese Unie en

Rusland. Dit is een zeer interessant onderdeel, aangezien onder andere kan onderzocht

worden hoe Rusland reageert op de “onafhankelijkheidsbeweging” van de Europese Unie en

wat de politieke en economische gevolgen kunnen zijn van de internationale houding van

Rusland. Rusland gedraagt zich op wereldvlak immers als een supermacht, terwijl de EU op

het internationale toneel slechts een marginale speler is. Op economisch vlak kan men net het

tegenovergestelde waarnemen.

226. Over het algemeen kan gesteld worden dat de relatie gekenmerkt wordt door een

conjunctuurbeweging, waarbij perioden van intense samenwerking afgewisseld worden met

perioden van vreedzame co-existentie. De huidige relatie wordt enerzijds gekenmerkt door

zowel politieke als economische knelpunten, die de aanleiding kunnen vormen voor een

verslechtering van deze relatie. Zo kan bijvoorbeeld de vraag gesteld worden of Rusland al

haar verplichtingen die voortvloeien uit haar langetermijncontracten daadwerkelijk zal kunnen

nakomen. Maar anderzijds voelen beide entiteiten de nood van samenwerking en

partnerschap aan. Daardoor zijn er de voorbije jaren een aantal belangrijke initiatieven

geweest die gezorgd hebben voor een verdere integratie van beide landen. De positieve

tendens tot samenwerking werd ingezet met het partnerschaps- en samenwerkingsakkoord, en

zette zich door via onder andere het IPEEC en de intensieve onderlinge handelsrelatie tussen

Rusland en de EU. Rusland toont evenwel momenteel weinig interesse in initiatieven van de

Europese Unie die erop gericht zijn verder naar het Oosten uit te breiden en beschouwt deze

zelfs als bedreigend, maar toch kan gesteld worden dat Rusland niet afkerig staat tegenover de

EU. Daardoor kan Rusland een Europese partner genoemd worden en is het duidelijk dat een

deel van de Russische toekomst in Europa ligt en omgekeerd, de Europese Unie met Rusland

een degelijke economische en politieke partner heeft.

227. Afsluitend kan gesteld worden dat zowel Rusland als de Europese Unie tot elkaar

veroordeeld zijn en gebonden zijn door een wederzijdse afhankelijkheidsrelatie. Zo is de

Europese Unie afhankelijk van Russische energie en is Rusland afhankelijk van de

investeringen en economische projecten uit de Europese Unie. Dit wordt nog versterkt door

de aanleg van nieuwe pijpleidingen, die een producent-consumentrelatie tot stand brengen, die

in beide richtingen een stabiliserende invloed heeft.

94

Bibliografie

A) Boeken

ARBATOV A. G.,KAISER K. and LEGVOLD R. (eds.), Russia and the West: the 21st century

security environment, New York/London, M. E. Sharpe, 1999

BARTLETT R., A history of Russia, New York, Palgrave Macmillan, 2005

CASIER T. and MALFLIET K. (eds.), Is Russia a European power? The position of Russia in a

new Europe, Leuven, Leuven University Press, 1998

COOPER L., Russia and the world: new state-of-play on the international stage, New York, St.

Martin’s Press, 1999

DAINTITH T. and HANCHER L., Energy strategy in Europe: the legal framework, Berlin/New

York, Walter de Gruyter, 1986

DE SOUZA L. V., A different country: Russia’s economic resurgence, Brussels, Centre for

European policy studies, 2007

DONALDSON R. H. and NOGEE J. L., The foreign policy of Russia: changing systems, enduring

interests, New York/London, M. E. Sharpe, 1998

ELLMAN M. (ed.), Russia’s oil and natural gas: bonanza or curse?, London/New York,

Anthem Press, 2006

GOLDMAN M., Oilopoly: Putin, power and the rise of the new Russia, Oxford, Oneworld

Publications, 2008

GORDIJN H., VERWEST F. en VAN HOORN A., Energie is ruimte, Den Haag, NAi Uitgevers,

2003

KANET R. E. (ed.), Russia: Re-emerging great power, New York, Palgrave Macmillan, 2007

KLEVEMAN L., The new great game: Blood and oil in Central Asia, London, Atlantic Books,

2004

KORPPOO A., KARAS J. and GRUBB M. (eds.), Russia and the Kyoto protocol: opportunities

and challenges, London, The Royal Institute of International Affairs, 2006

95

MAJED DAJANI PH. D., Oil, money and politics, New York, Vantage Press, 1984

MESTMÄCKER E. J., Natural gas in the internal market: a review of energy policy,

London/Dordrecht/ Boston, Graham and Trotman, 1993

MOTYL A. J., RUBLE B. A. and SHEVTSOVA L. (eds.), Russia’s engagement with the West:

transformation and integration in the twenty-first century, New York/London, M. E. Sharpe,

2005

PIRANI S. (ed.), Russian and CIS gas markets and their impact on Europe, Oxford, Oxford

University Press, 2009

STULBERG A. N., Well-oiled diplomacy: Strategic manipulation and Russia’s energy statecraft

in Eurasia, New York, State University of New York Press, 2007

WEYMAN-JONES T. G., Energy in Europe: issues and policies, London/New York, Methuen,

1986

B) Bijdragen

AÏSSAOUI A., “Algerian gas: Sonatrach’s policies and the options ahead” in MABRO R. and

WYBREW-BOND I. (eds.), Gas to Europe: the strategies of four major suppliers, Oxford,

Oxford University Press, 1999, p. 33-92

BARTSCH U., “Norwegian gas: the struggle between government control ald market

developments” in MABRO R. and WYBREW-BOND I., Gas to Europe: the strategies of four

major suppliers, Oxford, Oxford University Press, 1999, p. 201-254

DUNCAN WOOD W., “Energy security and NATO strategic interests after 9/11: towards a

NATO energy security support capability” in MCPHERSON H., DUNCAN WOOD W. and

ROBINSON D. M. (eds.), Emerging threats to energy security and stability, London, Springer,

2004, p. 277-300

GÖKAY B., “The background: history and political change” in GÖKAY B. (ed.), The politics of

Caspian oil, New York, Palgrave Macmillan, 2001, p. 1-16

96

HANCOCK G., “Background papers on the world energy market: Central Asia and the Caspian

basin” in MCPHERSON H., DUNCAN WOOD W. and ROBINSON D. M. (eds.), Emerging threats

to energy security and stability, London, Springer, 2004, p. 269-276

PEEBLES M., “Dutch gas: its role in the Western European gas market” in MABRO R. and

WYBREW-BOND I., Gas to Europe: the strategies of four major suppliers, Oxford, Oxford

University Press, 1999, p. 93-134

SINKER R., “The management of a transboundary energy resource: the oil and gas of the

Caspian Sea” in GÖKAY B. (ed.), The politics of Caspian oil, New York, Palgrave Macmillan,

2001, p. 51-103

STERN J. P., “Sovjet and Russian gas: the origins and evolution of Gazprom’s export strategy”

in MABRO R. and WYBREW-BOND I., Gas to Europe: the strategies of four major suppliers,

Oxford, Oxford University Press, 1999, p. 135-194

TEDO JAPARIDZE H. E., “Energy security and unresolved conflict in the Caucasus” in

MCPHERSON H., DUNCAN WOOD W. and ROBINSON D. M. (eds.), Emerging threats to energy

security and stability, London, Springer, 2004, p. 51-64

TOWNER A., “The Russians, Chechens and the black gold: a geo-economic explanation for the

Chechen war” in GÖKAY B. (ed.), The politics of Caspian oil, New York, Palgrave

Macmillan, 2001, p. 199-213

WYBREW-BOND I., “What does the future hold for the European gas business?” in MABRO R.

and WYBREW-BOND I., Gas to Europe: the strategies of four major suppliers, Oxford, Oxford

University Press, 1999, p. 255-274

C) Studies en artikelen

ALEKSASHENKO S., Russia: is no news good or bad news?, International economic bulletin,

Carnegie endowment for international peace, januari 2010, te raadplegen op

http://www.carnegieendowment.org/publications/index.cfm?fa=view&id=24759

97

ARBATOVA N. A., “Het buitenlands beleid van Putin en de gevolgen voor het Westen”, 11 juli

2007, te raadplegen op www.atlcom.nl/ap_archive/pdf/AP%202000%20nr.%206/

Arbatova.pdf

BLANK S., “Russia takes a step toward the formation of a natural gas cartel”, Eurasianet, 16

mei 2007, te raadplegen op http://www.eurasianet.org/departments/

insight/articles/eav051707.shtml

CHEVALIER J.-M., Security of energy supply for the European Union, International Journal of

European Sustainable Energy Market, 26 September 2005, p. 6-8 te raadplegen op

http://www.dauphine.fr/cgemp/Publications/Articles/Chevalier%20SECURITY%20OF%20E

NERGY%20SUPPLY.pdf

GEROPOULOS K., “Russia prefers South Stream over Blue Stream II”, New Europe, 3

november 2007, te raadplegen op http://www.neurope.eu/articles/79576.php

KAVALOV B., “The future of coal” in A. GEORGAKAKI, B. KAVALOV en S. D. PETEVES (eds.),

Prospects for coal supply and demand in the medium and longer term: summary of the expert

workshop, JRC Institute for energy, 31 mei 2007

KONOPLYANIK A. en WÄLDE T., Energy charter treaty and its role in international energy,

Journal of energy and natural resources law, 24 (4), 2006, p. 523-558, te raadplegen op

http://konoplyanik.ru/ru/publications/articles/410-JENRL-11.2006.pdf

LAWSON P., An introduction to the Russian coal industry, USA, 2002

LEMAITRE R., EHRM veroordeelt Rusland voor mensenrechtenschendingen in Tsjetsjenië, De

juristenkrant nr. 105, ISSN-1374-3538, 9 maart 2005, te raadplegen op

www.kluwer.be/landing/DeJuristenkrant/juristenkrant.pdf

PASZYC E., “Gazprom starts developing the Yamal gas fields”, Centre for Eastern studies,

Eastweek, 17 december 2008, te raadplegen op

http://www.osw.waw.pl/en/publikacje/eastweek/2008-12-17/gazprom-starts-developing-

yamal-gas-fields

98

POP V., “Energy security: South Stream vs. Nabucco gas pipelines”, Boekarest, Southeast

European Times, 14 februari 2008, te raadplegen op

http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/features/2008/02/14/f

eature-02

PRONINA L. en BERAT MERIC A., “Turkey offers route for Gazprom’s South Stream gas

pipeline”, Bloomberg, 6 augustus 2009, te raadplegen op

http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&sid=a.TM4QijmIMk

SHIRYAEVSKAYA A., “Russia rejects Eni call to merge Europe gas pipelines”, Bloomberg, 15

maart 2010, te raadplegen op http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=

newsarchive&sid=ae4.eb4lPqjk

STERN J. P., Future gas production in Russia: is the concern about lack of investment

justified?, Oxford Institute of Energy Studies no. 286084, 2009, te raadplegen op

www.oxfordenergy.org/pdfs/NG35.pdf

VISWANATHAN B., An introduction to energy sources, National centre for catalysis research,

Department of chemistry, Chennai, 20 oktober 2006, te raadplegen op

nccr.iitm.ac.in/ebook%20final.pdf

X, Paper van de Commissie en de SG/HV voor de Europese Raad, “Een extern beleid ten

dienste van Europa’s energiebelangen: de energievoorziening blootgesteld aan externe

gevaren”, te raadplegen op www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/st09971.nl06.pdf