EFFECT VAN$TONGKRACHTTRAINI NG BIJ$ GEZONDE’OUDERE ...

Faculteit Geneeskunde en gezondheidswetenschappen Academiejaar 2015-‐2016

EFFECT VAN TONGKRACHTTRAINING BIJ GEZONDE OUDERE PROEFPERSONEN OP DE MAXIMALE ISOMETRISCHE TONGKRACHT

Evelien Vander Cruyssen

Promotor: Prof. Dr. Marc De Bodt Copromotor: Prof. Dr. Gwen Van Nuffelen

Masterproef voorgedragen tot het behalen van de graad van

master in de logopedische en audiologische wetenschappen

3

ABSTRACT

Deze studie onderzoekt het effect van de trainingsfrequentie op de outcome

van een acht weken durende intensieve tongkrachttraining bij gezonde

ouderen op de maximale isometrische tongkracht. De participanten waren 12

gezonde 70-plussers. De helft van de deelnemers (groep 1) kregen vijf maal

per week (5 opeenvolgende dagen gevolgd door 2 rustdagen) een intensieve

tongkrachttraining, de anderen, (groep 2) drie maal (3 niet-opeenvolgende

dagen, gevolgd door 2 rustdagen) per week. Alle deelnemers volgden het

trainingsschema gedurende acht weken. De oefenintensiteit werd op 80 % van

de maximale tongkracht ingesteld en werd om de twee weken opnieuw

bepaald. De metingen werden op vijf momenten uitgevoerd (baseline, na 4

weken, na 8 weken, na 12 weken en na 16 weken) aan de hand van het Iowa

Oral Performance Instrument. Na vier en acht weken training werd een

significante toename van de anterieure en posterieure tongkracht vastgesteld

bij beide groepen. Er werden tussen de beide groepen geen significante

verschillen vastgesteld op de verschillende meetmomenten. Er werd ook geen

significant detrainingseffect vastgesteld.

This study investigates the effect of the training frequency on the outcome of

an eight-week intensive tongue strengthening training in healthy older adults on

the maximum isometric tongue strength. The participants were twelve healthy

people over 70 years old. For five times a week (5 consecutive days followed

by 2 days), half of the participants (group 1) got an intensive tongue

strengthening training and the others (group 2) three times (3 non-consecutive

days, followed by 2 days) a week. All participants followed the training for eight

weeks. The intensity was set at 80 % of the maximum power of the tongue,

which was remeasured every two weeks, using the IOPI (Iowa Oral

Performance Instrument). These measurements took place five times: at the

baseline, after 4 weeks, after 8 weeks, after 12 weeks and after 16 weeks.

After four and eight weeks training, a significant increase in the anterior and

posterior tongue strength in both groups appeared. There were no significant

differences between the two groups measured at the various measurement

points. There also was no significant detrainingseffect assessed.

4

INLEIDING

Dit onderzoek handelt over tongkracht bij gezonde ouderen. Factoren die

bijdragen tot de gezondheid bij ouderen zijn: fysieke gezondheid, psychische

gezondheid, mate van zelfredzaamheid, mate van eenzaamheid en leefstijl

(Schoon, 2013).

Tijdens het verouderingsproces vermindert de spierkracht in relatie tot de

leeftijd. Oorzaken hiervan zijn: hormonale onevenwichtigheid en verlies aan

spierkracht (sarcopenie) (Iannuzzi-Sucich, 2002; Burkhead et al., 2007).

Slikken is een neuromusculaire activiteit die gemiddeld 600 keer per dag wordt

uitgevoerd. Een normale slikact verloopt als volgt: voedsel (of vloeistof) wordt

in de mond gekauwd en met speeksel tot een bolus vermengd. Deze wordt

door een tongbeweging naar achter in de mond gebracht, waar vervolgens de

slikreflex wordt uitgelokt. De bolus beweegt zich verder naar de farynx. De

slokdarmsfincter wordt geopend en de bolus kan via de oesofagus naar de

maag.

Een abnormale of ongecoördineerde slikact wordt dysfagie genoemd. Dysfagie

is het gevolg van stoornissen in de neurale, motorische en/of sensorische

systemen betrokken bij de slikact, waardoor een veilige en/of efficiënte

slikfunctie gecompromitteerd wordt. Potentiële gevolgen van dysfagie

manifesteren zich zowel op sociaal (sociale beperkingen zowel voor de patiënt

als voor zijn omgeving), psychologisch (laag zelfbeeld, depressie) als op

medisch (ondervoeding, dehydratatie) vlak. (De Bodt, 2015). Binnen dysfagie

onderscheiden we presbyfagie, dit is het gevolg van het primair

verouderingsproces. Verdere vormen van dysfagie worden in dit onderzoek

niet behandeld.

De tong heeft een prominente functie bij slikken. De verschillende functies van

de tong zijn: smaken, voedsel door de mond verspreiden en met speeksel

vermengen, spreken, zuigen en slikken. Tijdens de orale voorbereidende fase

helpt de tong bij de vorming en manipulatie van de bolus, bij overdracht van de

bolus naar achter in de mondholte en bij het terugtrekken tegen de faryngeale

wanden. Op die manier helpt de tong bij het verplaatsen van de bolus vanuit de

orale caviteit langs de farynx naar de bovenste slokdarmsfincter, tijdens de

faryngeale fase (Youmans et al., 2006).

5

Slikrevalidatie beoogt het vergroten van de veiligheid en efficiëntie van de

slikact met het oog op toename van de levenskwaliteit, evenals de afname van

morbiditeit en mortaliteit. Traditioneel werd dysfagie behandeld door middel

van compensatiemaatregelen. Houdings- en consistentieaanpassingen

moesten veilig en efficiënt slikken verbeteren. Deze modificaties hadden echter

een negatieve invloed op de levenskwaliteit. Uit wetenschappelijk onderzoek

blijkt dat beter intensief wordt gerevalideerd in plaats van overwegend

gecompenseerd. Hierbij wordt gericht op sterkere tongspieren door middel van

maximale isometrische druktaken (Steele et al., 2013).

Vanuit de sportwetenschappen is bekend dat spieren getraind kunnen worden.

Van Nuffelen et al. (2014) deden literatuuronderzoek naar de toepasbaarheid

op slikrevalidatie van deze principes.

Bij tongkrachttraining spelen o.a. intensiteit, frequentie, specificiteit en transfer

een belangrijke rol. Om de intensiteit uit te drukken wordt de term one

repetition maximum (1RM) gebruikt (Burkhead et al., 2007). Dit is de maximale

belasting die een persoon aankan bij één uitvoering van een bepaalde

oefening. Wat betreft frequentie werd in eerder onderzoek geen verschil in

krachtwinst vastgesteld tussen oefenfrequenties variërend tussen één tot vijf

dagen per week, zolang het oefenvolume constant bleef. Voor ongetrainde

personen wordt twee tot drie dagen per week geadviseerd en vier tot vijf dagen

per week voor ervaren sporters (American College of Sports Medicine, 2009). Binnen

de slikrevalidatie variëren de oefenfrequenties tussen twee tot vijf dagen per

week (Lazarus et al., 2004; Robbins et al., 2007; Steele et al., 2013). Meestal wordt één

keer per dag geoefend maar Robbins et al. werken met drie oefenmomenten

per dag. Oefentijd wordt ook aan rustmomenten gekoppeld. Het aantal

repetities wordt in sets onderverdeeld, die worden afgewisseld met

rustintervallen. Om musculaire hypertrofie te bekomen, zijn korte pauzes van

30 tot 60 seconden het meest effectief (Van Nuffelen et al., 2014, de Salles et al.,

2009). Specificiteit duidt op die oefentaak die het best het beoogde resultaat

weergeeft. Het trainen van de uithouding en/of kracht van de tongmusculatuur

is specifiek. Het effect generaliseert niet naar andere spierfuncties (Clark, 2012).

Transfer is betrokken bij het positief effect van niet-specifieke krachttraining om

uiteindelijk de doelfunctie te verbeteren. De tongfunctie, zowel anterieur als

6

posterieur, verbetert tijdens de orale en faryngeale fase van de slikact

(Burkhead, 2007).

Ook detraining is een belangrijke factor. Eerder onderzoek toont aan dat de

significante toename van tongkracht na 9 weken therapie weer verdwijnt in een

periode van 18 tot 31 dagen na de therapie (Clark et al., 2009). Oh, 2015 stelde

reeds een detrainingseffect vast bij anterieure tongkracht acht weken na

stopzetting van de tongkrachttraining en 20 weken na stopzetting van de

tongkrachttraining bij de posterieure tongkracht. Verder is individualiteit een

belangrijke factor. Er moet rekening gehouden worden met individuele

variabelen zoals leeftijd, geslacht, motivatie, algemene gezondheid enz. (Van

Nuffelen, 2014).

Momenteel is de kennis over de ideale opbouw van een effectief

trainingsschema van tongkracht, beperkt. Het doel van dit onderzoek is inzicht

te krijgen in het effect van trainingsfrequentie op de maximale isometrische

tongkracht.

7

METHODOLOGIE

Dit wetenschappelijk onderzoek werd door het Ethisch Comité verbonden aan

het Universitair Ziekenhuis te Antwerpen goedgekeurd.

Dit onderzoek gaat het effect na van de trainingsfrequentie van

tongkrachttraining bij gezonde oudere proefpersonen op de maximale

isometrische tongkracht. Dit wordt onderzocht bij een intensiteit van 80% van

het 1RM. We hanteren een acht-weken durend oefenschema. Dit blijkt de

tongkracht het best te verbeteren (Robbins et al., 2007). In de praktijk is het

algemeen aanvaard om drie metingen uit te voeren bij het bepalen van de

maximale tongkracht (Robbins et al., 2007). Alle metingen werden met een IOPI-

toestel (Iowa Oral Performance Instrument) geregistreerd. Er werden twee

trainingsschema’s opgesteld met als doel te bepalen welke intensiteit van

tongkrachttraining resulteert in de beste outcome. De helft van de deelnemers

oefenden met een frequentie van vijf dagen per week, de andere deelnemers

oefenden drie dagen per week. Tot slot volgt een evaluatie van het voorkomen

van detraining. Hoe evolueert de mate van detraining in relatie tot beide

trainingsschema’s? Hiertoe werden postmetingen uitgevoerd, telkens met een

interval van vier weken.

PARTICIPANTEN

In totaal namen 12 proefpersonen deel aan het onderzoek. De participanten

waren allemaal gezonde ouderen. Ze hadden een gemiddelde leeftijd van 79,4

jaar, met een range van 70 tot 93 jaar. Verder werd getracht om evenveel

mannen als vrouwen te includeren. Eerder onderzoek toonde aan dat er geen

significante verschillen zijn in tongkracht tussen mannen en vrouwen, wanneer

ook met de leeftijd rekening gehouden wordt (Vanderwegen et al., 2012). Er werd

ook genoteerd of de deelnemers al dan niet een tandprothese hadden. Alle

deelnemers werden vooraf ingelicht over het doel en de procedure van de

studie. Ze tekenden allemaal een informed consent (zie bijlage 1).

8

De inclusiecriteria waren:

• Mannen en vrouwen ouder dan 70 jaar.

• Geen cognitieve problemen: de cognitieve status van de participanten

werd nagegaan door middel van de Mini Mental State Examination

(MMSE) (zie bijlage 2), waarop de deelnemers een minimale score van

25/30 moeten behalen (Folstein et al., 1975).

• Van Belgische origine met Nederlands als moedertaal, dit in het kader

van de gehanteerde normatieve data.

• Maximale tongkracht of Maximum Isometric Pressure (MIP) binnen het

95 % betrouwbaarheidsinterval voor leeftijd en geslacht. Dit wordt

gemeten met behulp van de IOPI, gedefinieerd als de hoogste waarde

uit drie pogingen.

• Slagen voor de 3-ounce water swallow test (DePippo et al., 1992). Dit is

het geval wanneer de deelnemer 90 ml water in één ononderbroken

slikinspanning kan opdrinken en geen symptomen vertoont van

aspiratie (hoesten/kuchen). Meermaals slikken is toegelaten.

• Geen antecedenten van neurogene stoornissen, maligne

aandoeningen in het hoofd/halsgebied of andere stoornissen met een

mogelijke invloed op de tongkracht.

Bij alle participanten werd de baseline bepaald. Leeftijd, geslacht, gewicht en

lengte werden genoteerd. Enkel de participanten die voldeden aan alle

inclusiecriteria konden doorgaan met het onderzoek. Bij elke deelnemer werd

de MIP-waarde bepaald. Hierbij werden drie pogingen anterieur en drie

pogingen posterieur uitgevoerd. Enkel de beste poging werd weerhouden. Bij

elke poging duwt de participant gedurende drie seconden zo krachtig mogelijk

met de tong tegen de bulb. Daarna wordt langzaam losgelaten. Tussen elke

opeenvolgende poging werd telkens 10 seconden gepauzeerd. Indien de MIP

binnen het 95 % PI conform leeftijd en geslacht ligt, kan de persoon verder

deelnemen aan het onderzoek.

9

MATERIAAL

De tongkrachttraining en -metingen werden uitgevoerd door middel van een

Iowa Oral Performance Instrument (IOPI) (figuur 1). De IOPI (model 2.1; IOPI

medical LLC, WA, USA) maakt gebruik van een met lucht gevulde bulb die via

een connectietube verbonden wordt met een drukmeter. Door de functie “peak”

te gebruiken, wordt de hoogst behaalde druk weergegeven op het digitale

scherm. Voor de trainingen wordt de gewenste tongdruk (80 % van 1RM) via

de knop “lights” en “set max” ingesteld. Een verticale reeks van LED-verlichting

op de IOPI, zorgt voor biofeedback op basis van de uitgeoefende druk. De

luchtverplaatsing in de bulb wordt als een drukverandering in kiloPascal (kPa)

weergegeven op het scherm van de IOPI. In wetenschappelijke publicaties

inzake tongkrachtmeting en -training werd reeds vaker gebruik gemaakt van de

IOPI (Steele, 2013; Robbins, 2007; Youmans, 2006,…).

Figuur 1: Iowa Oral Performance Instrument (IOPI)

10

PROCEDURE

De 12 deelnemers werden in twee even grote groepen verdeeld: groep 1

volgde een trainingsschema waarbij vijf opeenvolgende dagen werd geoefend,

telkens gevolgd door twee rustdagen. Een tweede groep oefende telkens drie

niet-opeenvolgende dagen per week, eveneens gevolgd door twee rustdagen.

De beide trainingsschema’s (zie bijlage 3) waren over 8 weken gespreid. Er werd

alternerend geoefend, de ene dag beginnend met anterieure metingen, de

andere dag beginnend met posterieure metingen.

De persoon zit rechtop met het hoofd in een neutrale positie. Voor de

anterieure tongkrachtmetingen wordt de bulb door de onderzoeker tegen de

alveolaire boog geplaatst. Voor de posterieure metingen wordt de bulb bij de

overgang tussen het harde en zachte gehemelte geplaatst (figuur 2). De

onderzoeker controleert de correcte plaatsing van de bulb. Vervolgens

markeert de onderzoeker met plakband de plaats waar de voorste tandenrij het

verbindingsbuisje van de bulb raakt. Deze markering wordt gebruikt als

referentiepunt bij alle volgende metingen. De verschillen in plaatsing zorgen

ervoor dat een verschillend deel van de tongspier wordt getraind (Miller et al.,

2002).

Figuur 2: Anterieure en posterieure plaatsing van de bulb

11

OUTCOME-‐METINGEN

De tongkrachttraining vangt aan binnen de week na de baseline metingen en

dit ten vroegste de dag na de baselinemetingen. Bij alle deelnemers wordt

telkens zowel de anterieure als posterieure MIP gemeten. Hierbij duwt de

deelnemer zo krachtig mogelijk met de tong tegen de bulb. De participant blijft

3 seconden duwen en laat dan langzaam los. Tussen elke opeenvolgende

poging pauzeert de deelnemer 10 seconden. Bij elke meting wordt de positie

van de bulb gecontroleerd. Alle deelnemers oefenen aan 80 % van hun

maximale kracht, bepaald aan de hand van het beste resultaat van drie

pogingen.

Figuur 3: schematische voorstelling van het onderzoeksverloop

TONGKRACHTTRAINING

Elke sessie bevat 60 anterieure en 60 posterieure repetities. Deze 60 repetities

zijn onderverdeeld in 12 sets van 5 repetities. Tussen deze 5 repetities is geen

pauze toegelaten. Tussen elke set van 5 repetities wordt telkens één minuut

gepauzeerd. Na 60 repetities wordt twee minuten gepauzeerd. Elke repetitie

wordt drie seconden aangehouden. Bij de eerste sessie werd tweewekelijks het

nieuwe oefenniveau bepaald, telkens aan 80 % 1 RM.

baseline (BL) 4 weken training

tussentijdse evaluatie (TE)

na 4 weken

4 weken training

eindevaluatie (EE)

na 8 weken

post-‐evaluatie (PE4)

4 weken na EE

post-‐evaluatie (PE8)

8 weken na EE

12

Na vier weken training werd een tussentijdse evaluatie uitgevoerd. Hierbij

werden de baselinemetingen opnieuw uitgevoerd. Deze tussentijdse evaluatie

werd minstens één dag na sessie 3 van week 4 en ten laatste net voor sessie 1

van week 5 uitgevoerd.

Week vijf werd gestart met het bepalen van de 1RM anterieur en posterieur. Er

werd verder aan dit niveau geoefend. Bij aanvang van week 7 werden opnieuw

1RM en het nieuw oefenniveau bepaald. Er werd verder aan dit niveau

geoefend. Na 8 weken training volgde een eindevaluatie. De baselinemetingen

werden ten vroegste 1 of 2 dagen na de laatste sessie hernomen. Het 8-weken

durende trainingsschema werd afgerond. Vier weken na het beëindigen van de

training volgde een post-evaluatie. Deze werd tussen 28 en 31 dagen na de

laatste oefensessie uitgevoerd. Hierbij werden de baselinemetingen hernomen.

Een tweede post-evaluatie vond plaats tussen 28 en 31 dagen na de eerste

post-evaluatie. Ook hierbij werden de baselinemetingen hernomen.

DATA ANALYSE

De statistische verwerking gebeurde met IBM Statistical Package for the Social

Sciences versie 22 (IBM SPSS Statistics 22). De significantiegrens van 0,05

wordt gehanteerd. Dit komt overeen met een betrouwbaarheidsinterval van 95

%. Op de significantiewaarden die bekomen werden voor de post-hoc analyses

werd een sequentiële Holm-Bonferroni-correctiefactor uitgevoerd. De

normaalverdeling werd aan de hand van de normaliteitstest Kolmogorov-

Smirnov nagegaan.

Post-hoc analyses werden berekend aan de hand van Repeated Measures

Analysis of Variance (RM-ANOVA) om significante verschillen na te gaan.

13

Resultaten

DESCRIPTIEVE DATA

Onderstaande tabel (tabel 1) toont de gemiddelde waarden en

standaarddeviaties voor MIPa en MIPp op de verschillende meetmomenten,

zowel voor groep 1 als voor groep 2.

Tabel 1: Gemiddelden en standaarddeviaties van MIPa en MIPp op elk meetmoment en

per groep.

MIPa (kPa) MIPp (kPa) gem. S.D. gem. S.D.

BL 34,667 4,761 35,330 5,922 TE 45,500 9,268 46,000 12,697

groep 1 EE 53,830 13,227 51,670 14,278 PE4 53,000 9,695 51,500 11,432 PE8 52,170 12,828 48,000 12,442 BL 41,167 6,940 38,500 10,821 TE 60,320 23,746 55,667 28,514

groep 2 EE 65,170 27,066 62,830 27,360 PE4 63,330 25,351 59,670 25,672

PE8 60,830 23,575 58,330 24,500

NORMAALVERDELING

De relatief kleine onderzoeksgroep zorgt dat de data van zowel de anterieure

(MIPa) als de posterieure tongkracht (MIPp) niet normaal verdeeld zijn (figuur 4).

Hiertoe worden de data getransformeerd in een log om de normaalverdeling te

verkrijgen (figuur 5). Bij de data treffen we een extreme outlier. Deze wordt

buiten beschouwing gelaten bij de verdere analyse. Figuur 6 toont hierdoor

duidelijk een betere normaalverdeling. Er wordt verder gewerkt met 11

proefpersonen maal 5 meetmomenten waarbij de 55 meetpunten tegelijkertijd

worden vergeleken.

14

MIPa MIPp

Figuur 4: MIPa en MIPp

logMIPa logMIPp

Figuur 5: logMIPa en logMIPp

logMIPa zonder outlier logMIPp zonder outlier

Figuur 6: logMIPa en logMIPp zonder outlier

15

Na toepassen van een transformatie en verwijderen van de outlier blijkt uit de

visuele analyse dat de normaalverdeling beter wordt benaderd. Dit wordt ook

bevestigd door de Kolmogorov-Smirnov test (tabel 2). Bovendien weten we uit

eerder onderzoek dat bij een grotere proefgroep gezonde ouderen MIPa (en

ook MIPp) zich normaal verdelen (Van Nuffelen et al., 2015). De verdere analyses

kunnen dan ook plaatsvinden op basis van de getransformeerde data, zonder

outlier.

Tabel 2: Normaalverdeling aan de hand van Kolmogorov-Smirnov

Sig.

MIPA 0,001

logMIPA 0,001

MIPP 0,001

logMIPP 0,005

logMIPa zonder outlier 0,018

logMIPp zonder outlier 0,099

EVOLUTIE VAN LOGMIPA

De resultaten van de mixed effects model analyse (tabel 3) tonen een significant

effect van tijd maar geen significant groepseffect en tijd * groep interactie-

effect, wat erop wijst dat er niet anders wordt gereageerd in de tijd.

Tabel 3: Fixed effects logMIPa

Significantie

logMIPa

groep 0,575

tijd <0,001

groep * tijd 0,178

Figuur 7 toont een duidelijke stijging van de logMIPa-waarden bij de beide

groepen. Groep 2 heeft op de baseline een gemiddeld hogere logMIPa-waarde

dan groep 1. Doorheen de training blijft groep 2 hogere logMIPa-waarden

bereiken dan groep 1. Beide groepen vertonen een geringe afname vanaf de

eindevaluatie tot op de tweede post-evaluatiemeting, 8 weken na de

eindevaluatie.

16

Figuur 7: Gemiddelde logMIPa-waarden voor groep 1 en groep 2, in functie van de tijd

Uit de post-hoc analyse (tabel 4) blijkt dat beide groepen niet significant

verschillen van elkaar met betrekking tot de logMIPa-waarden op de

verschillende meetmomenten. Zowel groep 1 als groep 2 vertonen significante

verschillen bij de vergelijking zowel tussen BL – TE als tussen BL – EE. Beide

groepen vertonen niet-significante waarden bij de vergelijking tussen zowel EE

– PE4 als tussen EE – PE8. Beide groepen vertonen een niet significante

waarde bij het nagaan van het detrainingseffect.

17

Tabel 4: Post-hoc analyses voor logMIPa

Meetmoment Sig. groep 1 versus groep 2

BL 0,229 TE 0,327 EE 0,815 PE4 0,907 PE8 0,974

groep 1 BL-‐TE <0,001 BL-‐EE <0,001 EE-‐PE4 0,902 EE-‐PE8 0,548


EVOLUTIE VAN LOGMIPP

De resultaten van de mixed effects model analyse (tabel 5) tonen een significant

effect van tijd maar geen significant tijd * groep interactie-effect en

groepseffect. Dit wijst erop dat er niet anders wordt gereageerd in de tijd.

Tabel 5: Fixed effects logMIPp

Significantie

logMIPp

groep 0,928

tijd <0,001

groep * tijd 0,610

Bij analyse van de gemiddelde logMIPp-waarden (figuur 8) blijkt een sterke,

significante stijging van de beide groepen. Ze evolueren gelijklopend, wat wijst

op een gebrek aan interactie-effect van groep en tijd.

18

Figuur 8: Gemiddelde logMIPp-waarden voor groep 1 en groep 2, in functie van de tijd

Bij vergelijking van groep 1 met groep 2 voor logMIPp (tabel 6) op de

verschillende meetmomenten blijkt geen significant verschil bij de startmeting.

Bij het evalueren van de resultaten van groep 1 worden significante waarden

vastgesteld zowel bij de vergelijking tussen BL – TE als bij BL – EE. Beide

groepen vertonen niet-significante waarden bij vergelijking tussen EE – PE4 en

EE – PE8. Ook hier zijn de waarden niet significant bij het nagaan van het

detrainingseffect.

19

Tabel 6: Post-hoc analyses voor logMIPp

Meetmoment Sig. groep 1 versus groep 2

BL 0,701 TE 0,883 EE 0,857 PE4 0,848 PE8 0,834


groep 2 BL-‐TE 0,001 BL-‐EE <0,001 EE-‐PE4 0,298 EE-‐PE8 0,160

Onderstaande tabel (tabel 7) toont de gemiddelde waarden en

standaarddeviaties voor logMIPa en logMIPp op de verschillende

meetmomenten, zowel voor groep 1 als voor groep 2.

Bij beide groepen is een stijging merkbaar vanaf de baseline tot de

eindevaluatie en een lichte daling vanaf de eindevaluatie tot het laatste

meetmoment (8 weken na eindevaluatie). Beide groepen vertonen voor

logMIPa en logMIPp gemiddelde waarden die bij de post-evaluatiemetingen

nog steeds hoger liggen dan bij de baselinemetingen.

20

Tabel 7: Gemiddelden en standaarddeviaties van logMIPa en logMIPp op elk

meetmoment en per groep.

logMIPa logMIPp gem. S.D. gem. S.D.

BL 1,537 0,060 1,543 0,075 TE 1,651 0,082 1,651 0,110

groep 1 EE 1,722 0,096 1,701 0,110 PE4 1,719 0,074 1,704 0,091 PE8 1,708 0,097 1,671 0,102 BL 1,610 0,684 1,573 0,109 TE 1,756 0,153 1,708 0,187

groep 2 EE 1,787 0,161 1,769 0,170 PE4 1,777 0,156 1,747 0,166

PE8 1,761 0,150 1,739 0,159

DISCUSSIE

Dit onderzoek heeft tot doel het effect van trainingsfrequentie van een acht

weken intensieve tongkrachttraining aan 80 % 1RM op de maximale

isometrische tongkracht na te gaan bij gezonde ouderen. Bij vergelijking van

beide groepen bij de baseline waren er geen significante verschillen. Dit

betekent dat eventuele significante verschillen op andere meetmomenten

kunnen worden toegeschreven aan de intensieve tongkrachttraining.

Algemeen wijzen de resultaten op trainbaarheid van de tongkracht. Er wordt

reeds een significante toename van de tongkracht vastgesteld na vier weken

training. Dit komt overeen met eerdere studies van Lazarus (2004), Robbins

(2005) en Oh (2015) waarbij reeds een significante toename in tongkracht werd

vastgesteld na vier weken tongkrachttraining bij gezonde ouderen.

Beide groepen vertonen een significant verschil zowel tussen de baseline en

de tussentijdse evaluatie als tussen de baseline en de eindevaluatie, dit zowel

anterieur als posterieur. Ook bij vergelijking van de baseline met de beide post-

evaluaties blijken significante verschillen, zowel anterieur als posterieur.

De anterieure en posterieure tongkrachtwaarden van beide groepen vertonen

geen significant groepseffect. Dit wijst erop dat er geen significant verschil is

tussen de groepen op eenzelfde tijdstip.

21

Er is een significante toename van de tongkrachtwaarden zowel anterieur als

posterieur. Dit wijst op significante verschillen binnen eenzelfde groep op de

verschillende tijdstippen voor beide groepen. Beide groepen evolueren dus in

de tijd.

Ook het interactie-effect van groep en tijd is niet significant, wat erop wijst dat

er niet anders gereageerd wordt in de tijd, dit zowel anterieur als posterieur. Dit

geeft aan dat beide groepen eenzelfde evolutie doormaken in de tijd.

De onderlinge verschillen bij de gemiddelde anterieure en posterieure waarden

worden steeds kleiner en blijven niet-significant. Er werd geen significant

interactie-effect van groep en tijd vastgesteld.

Bij vergelijking van de meetmomenten van de anterieure en posterieure

tongkracht blijken geen significante verschillen tussen beide groepen. Deze

resultaten zijn niet in overeenstemming met de verwachtingen. Bij een

intensievere tongkrachttraining lijkt een grotere toename van de anterieure en

posterieure tongkracht aannemelijk. Toch leidt het trainen met een intensiteit

van vijf keer per week niet tot significant betere resultaten vergeleken met het

trainen aan een intensiteit van drie keer per week. Een mogelijke verklaring

hiervoor is het respecteren van rusttijden van de tongspiervezels. Indien de

spieren onvoldoende kunnen herstellen, kunnen deze tijdens de oefensessies

niet met voldoende intensiteit werken (Reiman & Lorenz, 2011). In eerdere studies

van Lazarus (2004), Robbins (2007) en Steele (2013) varieerden de

oefenschema’s van twee tot vijf keer per week. De bevindingen van dit

onderzoek wijzen in de richting van een trainingsschema van drie niet-

opeenvolgende dagen met respect voor twee rustdagen.

Hoewel bij beide groepen zowel anterieur als posterieur een lichte terugval

wordt opgemerkt, is er geen sprake van een significant detrainingseffect.

Algemeen kan gesteld worden dat geen enkele groep een significant

detrainingseffect ondervindt, noch vier weken noch acht weken na stopzetting

van de tongkrachttraining, dit zowel anterieur als posterieur. Hierover zijn nog

geen eenduidige resultaten. Eerder onderzoek van Clark et al., 2009 stelde

reeds na vier weken een significant detrainingseffect vast. Oh, 2015 stelde

reeds een detrainingseffect vast bij anterieure tongkracht acht weken na

22

stopzetting van de tongkrachttraining en 20 weken na stopzetting van de

tongkrachttraining bij de posterieure tongkracht. De resultaten van dit

onderzoek inzake detrainingseffect sluiten wel aan bij eerder onderzoek van

o.a. Robbins et al., 2005; 2007, Steele et al., 2013 en Van Nuffelen et al.,

2012; 2013. Meerdere post-evaluaties over een langere periode kunnen in

verder onderzoek meer duidelijkheid brengen over het mogelijke effect van

detraining.

Een mogelijke beperking van het onderzoek is het relatief klein aantal

proefpersonen. Hierdoor kunnen resultaten minder duidelijk of minder volledig

zijn. Ook is het interessant om in volgend onderzoek de herevaluaties langer in

de tijd uit te voeren. Dit kan duidelijkheid brengen over het detrainingseffect op

lange termijn. Ook het feit dat het onderzoek door verschillende onderzoekers

werd uitgevoerd, kan leiden tot een verschil in resultaten.

CONCLUSIE

Dit onderzoek levert een waardevolle bijdrage in de zoektocht naar het meest

effectieve trainingsschema voor tongkrachttraining. Algemeen kan worden

geconcludeerd dat een intensieve tongkrachttraining aan 80 % 1RM volgens

een trainingsschema van acht weken met een intensiteit van drie maal per

week bij gezonde oudere personen, zorgt voor een toename van de anterieure

en posterieure tongkracht. Er treedt geen detrainingseffect op, acht weken na

stopzetting van de therapie.

Verder onderzoek moet uitwijzen of er op langere termijn na beëindiging van

de therapie een detrainingseffect optreedt. Ook de eventuele noodzaak van

onderhoudsprogramma’s voor het verlengen van de trainingseffecten moet

verder worden onderzocht.

23

DANKWOORD

Deze masterproef is het resultaat van een jaar intensief werken, waarbij heel

wat personen een steentje bijdroegen tot het succesvol beëindigen van dit

werk.

Op de eerste plaats bedank ik promotor prof. dr. De Bodt en ook copromotor,

prof. dr. Van Nuffelen voor de begeleiding en feedback gedurende het jaar.

Een woord van dank gaat ook uit naar de statistische dienst van het

Universitair Ziekenhuis Antwerpen.

Vervolgens bedank ik alle deelnemers voor hun vrijwillige en enthousiaste

deelname aan dit onderzoek. Het was aangenaam om gedurende acht weken

zo intensief met hen samen te werken.

Dank aan de universiteit van Gent en aan mijn medestudenten voor de vele

inzichten en aangename momenten tijdens de volledige opleiding.

Een woord van dank aan mijn gezin, dat gedurende de afgelopen jaren heel

wat aandacht heeft moeten inbinden opdat ik zou kunnen studeren.

Dank ook aan mijn ouders, voor de hulp gedurende mijn gehele opleiding en in

het bijzonder mijn vader, voor het nalezen van deze masterproef.

24

REFERENTIES

Burkhead, 2007. Strength-training exercise in dysphagia rehabilitation:

principles, procedures and directions for future research. Dysphagia, 22(3),

251-265.

Clark, 2009. Effects of directional exercise on lingual strength. International

Journal of Speech, Language and Hearing Research, 52(4), 1034-1047.

Clark, 2012. Specificity of training in the lingual musculature. Journal of

Speech, Language and Hearing Research, 55(2), 657-667.

De Bodt, 2015. Dysfagie. Handboek voor de klinische praktijk. Antwerpen-

Apeldoorn: Garant.

de Salles, 2009. Rest interval between sets in strength training. Sports

Medicine, 39(9), 765-777.

DePippo, 1992. Validation of the 3-oz water swallow test for aspiration

following stroke. Archives of Neurology, 49(12), 1259-1261.

Folstein, 1975. Mini-mental state: A practical method for grading the cognitive

state of patients for the clinician. Journal of Psychiatric Research, 12(3), 189-

198.

Iannuzzi-Sucich, 2002. Prevalence of sarcopenia and predictors of skeletal

muscle mass in healthy, older men and woman. Journals of gerontology series,

a-biological sciences and medical sciences, 57(12), 772-777.

Lazarus et al., 2004. Swallowing and tongue function following treatment for

oral and oropharyngeal cancer. Journal of Speech, Language and Hearing

Research, 43, 1011-1023.

Miller, 2002. Muscle, adipose and connective variations in intrinsic musculature

of adult human tongue. Journal of Speech, Language and Hearing Research,

45, 51-65.

Oh, 2015. Effects of tongue strength training and detraining on tongue

pressures in healthy adults. Dysphagia, 30(3), 315-320.

25

Reiman & Lorenz, 2011. Integration of strengt hand conditioning principles into

a rehabilitation program. The International Journal of Sports Physical Therapy,

6(3): 241-253.

Robbins et al., 2005. The effects of lingual exercise on swallowing in older

adults. Journal of the American Geriatrics Society, 53(9), 1483-1489.

Robbins, 2007. The effects of lingual exercise in stroke patients with

dysphagia. Archives of Physical Medicine and Rehabilitation, 88(2), 150-158.

Schoon et al., 2013. Improved hospital care for elderly patients: guidance on

vulnerability and goal assessment. Nederlands Tijdschrift Geneeskunde,

157(34)

Steele, 2013. Outcomes of tongue-pressure strengt hand accuracy training for

dysphagia following acquired brain injury. International journal of speech and

language pathology, 15(5), 492-502.

Steele, 2013. Tongue pressure profile training for dysphagia post stroke: study

protocol for an exploratory randomized controlled trial. 14(126), Trials.

Vanderwegen, 2012. The influence of age, sex, bulb position, visual feedback,

and the order of testing on maximum anterior and posterior tongue strength

and endurance in healthy Belgian adults. Dysphagia, 28(2), 159-166.

Van Nuffelen, 2014. Principles of exercise: van de fitness naar het

therapielokaal. Logopedie, 27(4), 3-10.

Youmans, 2006. Measures of tongue function related to normal swallowing.

Dysphagie, 21(2), 102-111.

26

BIJLAGEN

Bijlage 1: informed consent

Bijlage 2: MMSE

Bijlage 3: trainingsschema

27

BIJLAGE 1: INFORMED CONSENT

Effect van intensieve tongkrachttraining^ op anterieure en posterieure tongkracht*, dysfagie** en ‘dysfagie-gerelateerde levenskwaliteit’° bij gezonde oudere personen en

personen met dysfagie

Informatieblad voor de patiënt, pagina 1

^het uitvoeren van oefeningen die de spieren van de tong versterken waardoor deze meer kracht kunnen produceren

* dit is de kracht die de spieren van de tong kunnen produceren

* *slikstoornis

° hierbij wordt nagegaan wat de impact is van de slikstoornissen op de levenskwaliteit

Titel van de studie

Effect van intensieve tongkrachttraining op anterieure en posterieure tongkracht, dysfagie en dysfagie-gerelateerde levenskwaliteit bij gezonde oudere personen en personen met dysfagie.

Opdrachtgever van de studie

Universitair Ziekenhuis Antwerpen

Financiering: UZA, dienst NKO

Commissie voor Medische Ethiek

Universitair Ziekenhuis Antwerpen.

Contactpersoon: Annelies Van Looy / Kim Vernimmen: [email protected]

Onderzoekers

Leen Van den Steen, Cindy Guns, Anke Aerts, Hermien Heres, Els Verhaeghe, Dr. Diane Van Rompaey, Dr. Carl Van Laer, Prof. Olivier Vanderveken, Prof. Marc De Bodt, Prof. Paul Van de Heyning, studenten opleiding Logopedische Wetenschappen Universiteit Gent, studenten Logopedie Thomas More Hogeschool, studenten Post Academische Vorming Arteveldehogeschool.

Contactpersoon

Prof. Dr. Gwen Van Nuffelen

[email protected]

Mevr. Leen Van den Steen

[email protected]

03/821.34.41

28

Effect van intensieve tongkrachttraining op anterieure en posterieure tongkracht, dysfagie en dysfagie-gerelateerde levenskwaliteit bij gezonde oudere personen en

personen met dysfagie.


Geachte heer,

Geachte mevrouw,

Momenteel loopt er in het Universitair Ziekenhuis Antwerpen een onderzoek naar het effect van oefeningen om tongkracht te trainen op tongkracht, slikken en aan slikken gerelateerde levenskwaliteit. Deze studie onderzoekt de effectiviteit van verschillende oefenschema’s. De schema’s gebruikt in deze studie zijn gebaseerd op de huidige wetenschappelijke kennis betreffende krachttraining en de gangbare klinische praktijk. Momenteel bestaat er geen eenduidigheid over welk trainingsschema het meest effectief is voor een bepaalde groep van mensen. Met deze studie beogen we daar meer inzicht in te krijgen zodat de klinische zorgen geoptimaliseerd kunnen worden.

U wordt uitgenodigd om vrijwillig aan onze studie deel te nemen. Vóór u toestemt om aan deze studie deel te nemen, is het belangrijk dat u dit formulier leest. U heeft het recht om op elk ogenblik vragen te stellen over de mogelijke en/of bekende risico’s die deze studie inhoudt.

Deze klinische studie werd goedgekeurd door de onafhankelijke Commissie voor Medische Ethiek ‘Ethisch Comité Universitair Ziekenhuis Antwerpen’.

29




BESCHRIJVING VAN DE STUDIE

Wat houdt de deelname aan de studie in?

Wanneer u deelneemt aan deze studie, zal u gedurende 8 weken tongkrachttraining krijgen. De frequentie en exacte aard van de oefeningen is afhankelijk van het schema waarmee u behandeld wordt (zie onder). Voor aanvang van de therapie, na 4 en 8 weken therapie, 4 weken na het afronden van de therapie en 8 weken na het afronden van de therapie (dit laatste enkel bij personen met slikproblemen) wordt er een onderzoek afgenomen. Hieronder vindt u meer gedetailleerde informatie over de onderzoeken en de therapie:

Onderzoek 1) Onderzoek door een logopediste / logopedist in opleiding

Wat? 1. Verzamelen van algemene informatie: leeftijd, geslacht, gewicht, lengte 2. Enkel bij gezonde proefpersonen - De logopedist (in opleiding) gaat in eerste instantie na of u

kan participeren in deze studie (inclusiecriteria voor gezonde proefpersonen). Hiervoor dient u 2 kleine testen uit te voeren, namelijk de Mini Mental State Examination en het drinken van water. De Mini Mental State Examination (MMSE) is een korte, wereldwijd gebruikte test om cognitieve (verstandelijke) stoornissen vast te stellen. De logopedist stelt u enkele vragen en laat u enkele opdrachten uitvoeren.

3. Enkel bij personen met slikproblemen - Evaluatie van het voedingspatroon en de slikfunctie. Hiervoor stelt de logopedist (in opleiding) u meerdere vragen in verband met uw huidige voedingspatroon en slikfunctie.

4. Tongkrachtmetingen met behulp van een IOPI (Iowa Oral performance Instrument; www.iopi.info/). Hiervoor dient u meermaals met uw tong te duwen op een met lucht gevulde bulb (ballon) die in uw mond geplaatst wordt. Deze metingen zijn niet pijnlijk of zwaar belastend.

5. Enkel bij personen met slikproblemen – afname Mann Assessment of Swallowing Ability. Dit is een gevalideerd en standaard toegepast klinisch onderzoek waarbij uw slikmogelijkheden worden onderzocht. U dient hiervoor enkele, niet belastende opdrachten uit te voeren en ook wat water te drinken en yoghurt te eten. Afhankelijk van de oorzaak van uw slikproblemen, wordt de neurologische of oncologische versie gebruikt.

6. Enkel bij personen met slikproblemen – Afname van 2 vragenlijsten die peilen naar de impact van uw slikproblemen op uw levenskwaliteit (SWAL-QoL en Dysfagie Handicap Index).

Duur?

De duur van dit onderzoek wordt geschat op 20 tot 30 minuten.

2) Onderzoek door een neus-keel-oorarts

Wat? De NKO-arts beoordeelt tijdens het onderzoek met behulp van een kleine camera het slikken en de veiligheid van eten en drinken. De wetenschappelijke benaming voor dit onderzoek is: fiberoptic endoscopic evaluation of swallowing of kortweg FEES. Dit onderzoek behoort tot de standaardprocedures bij personen met slikproblemen.

30




Wie?

Enkel personen met slikproblemen.

Duur?

15 minuten

Behandeling

De toewijzing van een bepaald oefenschema gebeurt at random (willekeurig). Hieronder vindt u een overzicht van de verschillende schema’s:

Gezonde proefpersonen

Schema 1: u oefent aan 100% van uw maximale kracht; 120 inspanningen per oefensessie; 3 oefensessies per week op niet opeenvolgende dagen



Schema 4: u oefent aan 80% van uw maximale kracht; 120 inspanningen per oefensessie; 5 openeenvolgende dagen per week gevolgd door 2 rustdagen

Schema 5: u oefent met behulp van krachtig slikken van water; 120 inspanningen per oefensessie; 3 oefensessies per week op niet opeenvolgende dagen

Schema 6: u oefent met behulp van een reeks oefeningen voor de tong; 120 inspanningen per oefensessie; 3 oefensessies per week op niet opeenvolgende dagen

Personen met slikproblemen




Schema 4: u oefent aan 80% van uw maximale kracht; 120 inspanningen per oefensessie; 5 openeenvolgende dagen per week gevolgd door 2 rustdagen

31




RISICO’S EN ONGEMAKKEN

Deze studie houdt geen risico’s of ongemakken in, buiten de risico’s verbonden aan de normale opvolging van slikproblemen gerelateerd aan uw ziekte en de voorgestelde behandeling.

Graag informeren we u over het risico dat verbonden is aan het uitvoeren van een fiberoptic evaluation of swallowing (FEES). Tijdens dit onderzoek wordt u gevraagd te eten en te drinken terwijl een ervaren NKO-arts via een flexibele camera, ingebracht via de neus, de betrokken keelstructuren en de ingang van de luchtpijp kan observeren. Indien u slikproblemen heeft, houdt dat een risico in op verslikken of kan er voedsel de luchtpijp inlopen. Dit wordt aspiratie genoemd. Aspiratie houdt een reëel risico in op longinfecties. Bij het ontwikkelen van dergelijke infectie spelen echter veel factoren een rol. De betrokken artsen zullen echter het risico op basis van hun ervaring en kennis en rekening houdend met uw algemene gezondheidstoestand echter beperken. Er zal tijdens deze studie geen groter risico genomen worden met het oog op het collecteren van data, in vergelijking met de standaardopvolging door de behandelende NKO-artsen.

Verder behoudt u het recht om uw deelname op elk ogenblik stop te zetten.

AANSPRAKELIJKHEID EN VERZEKERING

Indien u schade ondervindt als gevolg van uw deelname aan dit onderzoek, zal u of uw rechthebbenden door de opdrachtgever van dit onderzoek vergoed worden voor deze schade, overeenkomstig de geldende Belgische wetgeving. U hoeft hiervoor geen fout ana te tonen. De opdrachtgever heeft een foutloze verzekering afgesloten die de eventuele schade dekt die zou voortvloeien uit dit onderzoek. U of uw rechthebbenden kunnen hiervoor op elk ogenblik deze verzekeraar dagvaarden.

32




DATAVERWERKING

De door u ingevulde vragenlijsten worden gecodeerd, zodat ze enkel via de code door de onderzoekers met u als persoon in verband gebracht kunnen worden. De zo verkregen gegevens, worden ook gecodeerd in een database ingebracht.

Het collecteren, verwerken en analyseren van de data gebeurt door betaalde onderzoekers.

VRIJWILLIGE DEELNAME

U neemt geheel vrijwillig deel aan deze studie en u heeft het recht te weigeren eraan deel te nemen. Uw beslissing om al dan niet aan deze studie deel te nemen of om uw deelname aan de studie stop te zetten, zal geen enkele invloed hebben op uw verdere behandeling.

Indien u aanvaardt om deel te nemen aan de studie, dient u deze informatiefolder te bewaren en zal er u gevraagd worden het aangehechte toestemmingsformulier te ondertekenen.

U heeft het recht om uw deelname aan de studie op elk ogenblik stop te zetten, zelfs nadat u het toestemmingsformulier ondertekend heeft. U hoeft hiervoor geen reden te vermelden. Het intrekken van uw toestemming zal geen enkel nadeel of verlies van voordelen met zich

meebrengen. Uw beslissing zal ook geen weerslag hebben op uw relatie met uw behandelende arts.

VERGOEDING

De hoofdonderzoekers (met uitzondering van de ingezette bachelor- en masterstudenten) worden door de opdrachtgever vergoed om deze studie uit te voeren. Deze studie zal voor u geen kosten, die buiten de onkosten die gepaard gaan met de standaardbehandeling en onderzoeken, met zich meebrengen.

BESCHERMING VAN DE PERSOONLIJKE LEVENSSFEER

Uw identiteit en uw deelname aan deze studie worden strikt vertrouwelijk behandeld. U zal niet bij naam of op een andere wijze geïdentificeerd worden in dossiers, resultaten of publicaties in verband met de studie. De onderzoeker zal uw persoonsgegevens coderen zodat uw identiteit altijd geheim zal blijven.

Overeenkomstig de richtlijnen van Goede Klinische Praktijken zal inzage in uw medisch dossier verleend worden aan vertegenwoordigers van de opdrachtgever of zijn filialen en aan de regelgevende overheden, en voor zover dit verband houdt met de studie. Dit heeft tot doel de studiegegevens en –onderzoeken na te gaan en te verzekeren dat de informatie nauwkeurig is.

33




Deze informatie wordt mogelijks ook overgemaakt aan binnen- en /of buitenlandse overheidsinstanties, aan de Commissie voor Medische Ethiek en aan andere artsen en/of organisaties die samenwerken met de opdrachtgever.

Uw studiegegevens worden elektronisch (d.w.z. in de computer) of handmatig verwerkt en geanalyseerd om de resultaten van deze studie te bepalen.

U heeft het recht aan de onderzoeker te vragen welke gegevens er over u worden verzameld in het kader van de studie en wat de bedoeling ervan is. U heeft ook het recht aan de

onderzoeker te vragen om u inzage te verlenen in uw persoonlijke informatie en er eventueel de nodige verbeteringen in te laten aanbrengen. De bescherming van de persoonlijke gegevens is wettelijk bepaald door de geldende weten regelgeving betreffende de bescherming van de persoonlijke levenssfeer.

Indien u toestemt deel te nemen aan dit onderzoek betekent dit dat u toestemming geeft tot het gebruik van uw gecodeerde medische gegevens voor bovenstaande doeleinden en tot het overmaken ervan aan bovenvermelde personen en/of instanties.

Indien uw studiedeelname voortijdig gestopt wordt, zal uw initiële toestemming het gebruik toelaten van uw studiegegevens met betrekking tot de periode dat u in de studie ingesloten was.

KENNISGEVING VAN NIEUWE INFORMATIE

Indien er in de loop van het onderzoek nieuwe, belangrijke informatie beschikbaar wordt die uw beslissing om deel te nemen aan deze studie kan beïnvloeden, zal u hiervan op de hoogte worden gesteld.

In dat geval zal u gevraagd worden een nieuw informatie- en toestemmingsformulier te ondertekenen. Ook op dat moment kan u uw deelname, zonder gevolgen, stopzetten.

34



TOESTEMMINGSFORMULIER

Deel enkel bestemd voor patiënt(e) of de wettelijke vertegenwoordig(st)er:

Hierbij bevestig ik, ondergetekende ………………………………………………………. dat ik over de studie ben ingelicht en een kopie van de ‘Informatie voor de patiënt’ en het ‘Toestemmingsformulier’ ontvangen heb.

Ik heb de informatie gelezen en begrepen.

Mijn onderzoeker heeft mij voldoende informatie gegeven met betrekking tot de voorwaarden en de duur van de studie, en het effect en de bijwerkingen van deze behandeling.

Bovendien werd mij voldoende tijd gegeven om de informatie te overwegen en om vragen te stellen, waarop ik bevredigende antwoorden gekregen heb.

• Ik heb begrepen dat ik mijn deelname aan deze studie op elk ogenblik mag stopzetten nadat

ik mijn arts hierover heb ingelicht, zonder dat dit mij enig nadeel kan berokkenen. • Ik geef toestemming aan de verantwoordelijken van de opdrachtgever ‘Universitair Ziekenhuis

Antwerpen’ en regulerende overheden om inzage te hebben in mijn patiëntendossier. Mijn medische gegevens zullen strikt vertrouwelijk behandeld worden. Ik ben mij bewust van het doel waarvoor deze gegevens verzameld, verwerkt en gebruikt worden in het kader van deze studie.

• Ik ga akkoord met de verzameling, de verwerking en het gebruik van medische gegevens, zoals beschreven in het informatieblad voor de patiënt. Ik ga eveneens akkoord met de overdracht en de verwerking van deze gegevens in andere landen dan België.

• Ik ga akkoord met het gebruik door de opdrachtgever van deze gecodeerde medische gegevens voor andere onderzoeksdoeleinden.

• Ik stem geheel vrijwillig toe om deel te nemen aan deze studie en om mee te werken aan alle gevraagde onderzoeken. Ik ben bereid informatie te verstrekken i.v.m. mijn medische geschiedenis, mijn geneesmiddelengebruik en eventuele deelname en eventuele deelname aan andere studies.

• Ik ga ermee akkoord dat mijn huisarts/specialist en andere zorgverleners die bij mijn behandeling betrokken zijn, indien nodig, op de hoogte worden gebracht van mijn deelname aan dit onderzoek.

_________________________ ____________________________ _____________

Naam van de patiënt(e) Handtekening Datum

_________________________ ____________________________ _____________

Naam wettelijk vertegen- Handtekening Datum

woordig(st)er

Deel enkel bestemd voor het onderzoeksteam

Ik bevestig hierbij dat ik ……………………………………………………….. (naam patiënt(e)) of zijn/haar wettelijke vertegenwoordig(st)er heb ingelicht en dat hij/zij zijn/haar toestemming heeft gegeven om deel te nemen aan de studie.

__________________________ ____________________________ _____________

Naam Handtekening Datum

35

BIJLAGE 2: MMSE

36

BIJLAGE 3: TRAININGSSCHEMA

Week 1 – sessie 1

Datum:

Instructie: Duw gedurende 3 seconden met uw tong tegen de bulb. De bedoeling is dat het groene lampje bovenaan brandt. Laat nadien langzaam los.

ACHTERAAN Oefenniveau:

……………………………

ACHTERAAN VERVOLG

POGING POGING 1 31 2 32 3 33 4 34 5 35 RUST 1 minuut RUST 1 minuut

6 36 7 37 8 38 9 39 10 40

RUST 1 minuut RUST 1 minuut 11 41 12 42 13 43 14 44 15 45



RUST 1 minuut RUST 1 minuut 26 56 27 57 28 58 29 59 30 60 RUST 1 minuut RUST 2 minuten

EFFECT VAN$TONGKRACHTTRAINI NG BIJ$ GEZONDE’OUDERE ...

Documents

Transcript of EFFECT VAN$TONGKRACHTTRAINI NG BIJ$ GEZONDE’OUDERE ...