etis langzamerhand algemeen erkend datin de wereld meertaligheid de regel is eneentaligheid de uitzondering. In dewereld van de taalwetenschap blijft meer-taligheid echter een min of meer margi-naal verschijnsel. Zo heeft de fameuzetaalkundige Noam Chomsky nooit rede-nen gezien om zich met meertaligheidbezig te houden. Hij beargumenteerdedat ooit door te stellen dat als je meer wiltweten over wat water precies is, je beterkunt beginnen met gedestilleerd waterdan met water van de Charles River (derivier die langs Cambridge, MA loopt, deplaats waar Chomsky’s MIT is gevestigd).Deze metafoor is treffend en geeft precieszijn impliciete vooronderstelling weer: eris iets zoals ‘pure taal’ zoals er ook puurwater bestaat.

De vraag is echter wat we te weten wil-len komen over taal. Voor de navolgersvan Chomsky is dat de universele gram-matica waarover volgens hen ieder kindbij de geboorte beschikt, en die het ken-merk bij uitstek is waarmee de mense-lijke soort zich van de rest van het die-renrijk onderscheidt. Voor taalkundigendie taalgebruik als uitgangspunt voorhun onderzoek nemen, zijn dat de cog-nitieve en sociale processen die, zondereen universele grammatica te hoeven ver-onderstellen, kunnen verklaren hoe kin-deren een complex systeem als taal zorelatief makkelijk lijken te verwerven. Hetovergrote deel van het onderzoek naar destructuur en het gebruik van taal heefteen eentalig perspectief. Meertaligheidvervuilt het onderzoek naar de ware aardvan taal, net als allerlei factoren het watervan de Charles River onzuiver maken.

Ondanks de relatief geringe aandacht diemeertaligheid in taalkundige kringenheeft gekregen, is er door belangstellingvanuit andere takken van wetenschap,zoals de cognitiewetenschap, de sociolo-gie en neuropsychologie, het laatste decen-nium behoorlijke vooruitgang geboekt inhet onderzoek op dit terrein. Drie recentverschenen boeken geven die ontwikke-ling en de stand van zaken goed weer.Twee boeken, Annette de Groots Langu-age and Cognition in Bilinguals and Multi-linguals en François Grosjeans Bilingual:Life and Reality, richten zich op een alge-meen publiek en vergen van de lezer geentaaltheoretische achtergrond. Dat komtdeels doordat beide auteurs hun wortels

meer in de psychologie dan in de taal -wetenschap hebben. Annette de Groot isweliswaar van oorsprong taalkundige,maar heeft zich na het afronden van haar

dissertatie vooral beziggehouden metpsycholinguïstisch onderzoek bij twee -taligen. Ze heeft zich ontwikkeld tot een

vandeleidendeonderzoekersopditgebiedwereldwijd. Het derde boek, Segalowitz’Cognitive Bases of Second Language Flu-ency, is meer gericht op gevorderde stu-

denten en onderzoekers. Het gaat diep inop de theorie en de onderzoekspraktijkvan tweede-taalontwikkelingsonderzoek.

de academische boekengids 91 Maart 2012 pagina 17

Eentaligheid bestaat nietDe psychologie van meertaligheidDat meertaligheid de regel is en eentaligheid de uitzondering is inmiddels algemeenerkend. Toch blijft in de wereld van de taalwetenschap het principe van meertaligheideen marginaal verschijnsel. door Kees de BotH

language and cognition inbilinguals and multilinguals:an introductiondoor Annette M.B. de Groot.Psychology Press. New York 2010.528 pag. ¤ 51,50

bilingual: life and realitydoor François Grosjean.Harvard University Press. Cambridge, MA 2010.304 pag. ¤ 29,50

cognitive bases of second language fluencydoor Norman Segalowitz.Routledge. New York 2010.240 pag. ¤ 40,95

Teke

ning

: Mat

thia

s Gie

ssen

.

‘Meertaligheid vervuilt het onderzoek naar de ware aardvan taal, net als allerlei factoren het water van de CharlesRiver onzuiver maken.’

ABG 91 05-03-12 17:07 Pagina 17

François Grosjean schreef zijn boek van-uit zijn eigen ervaringen als meertalige.Hij werd in 1946 geboren in Parijs. Zijnmoeder was Brits, zijn vader Frans en deeerste zeven jaren van zijn leven sprak hijalleen Frans. Op zijn zevende werd hijnaar een Britse kostschool gestuurd, waarhij naar eigen zeggen snel Engels leerde.Op zijn veertiende ging hij naar eenandere Engelse boarding school. Dat leverdeeen heel nieuwe ervaring op, die hij ineen interview op zijn website als volgtsamenvat: ‘Ik ben er nooit helemaal ingeslaagd om volledig monocultureel teworden (dat wil zeggen uitsluitend Brits),zoals anderen dat van mij verlangden.Maar na elf jaar Engels onderwijs was ikook niet Frans meer.’ Deze meertalige envooral multiculturele ervaring heeft zijnleven en professionele carrière groten-deels bepaald.

Grosjean heeft een aantal invloedrijkeboeken over tweetaligheid geschreven,

en zijn Life with Two Languages uit 1982is een van de klassiekers op dit vakge-bied. Met zijn nieuwe boek, dat hij na zijnemeritaat schreef, brengt hij de thema’svan zijn (academische) leven nog eenkeer bij elkaar. Hij richt zich op een alge-meen publiek dat te maken krijgt mettweetaligheid in het dagelijks leven:ouders, leraren, logopedisten en beleids-makers. Zijn streven is zo genuanceerdmogelijk uit te leggen wat tweetaligheidis, waarom het ontstaat, en wat de voor-en nadelen van tweetaligheid zijn.

De belangrijkste vraag die hij probeertte beantwoorden is waarom menseneigenlijk tweetalig zijn. Het antwoord isbedrieglijk simpel: omdat één taal voorhen niet genoeg is. Tweetaligheid is nooiteen doel op zichzelf, de verschillendetalen hebben ieder hun rol. Dat kan temaken hebben met de gezinssituatie, bij-voorbeeld wanneer ouders verschillendetalen als moedertaal hebben, maar hetkan ook gaan om de noodzaak om inzakelijke contacten meer talen te gebrui-ken. De behoefte aan kennis van ver-schillende talen zal zich uiten in demoeite die wordt gedaan om ze te lerenen die kennis te behouden.

Hoe dat in zijn werk gaat, is een com-plex proces dat is omgeven door mythesdie tamelijk hardnekkig blijken te zijn.Zo zouden ‘echte’ tweetaligen hun tweeof meer talen perfect beheersen. Afgezienvan het feit dat niemand welke taal danook perfect beheerst (wie kent alle woor-den uit het Woordenboek der Nederland-sche Taal?), is het zinvoller om tweetalig-heid als een gradueel kenmerk te zien:Grosjean neemt regelmatig gebruik vanmeer dan één taal als criterium. In tegen-stelling tot gebruik is kennis van een taaleen lastig criterium, omdat dezelfde hoe-veelheid kennis bij verschillende perso-nen tot heel uiteenlopende taalvaardig-heid kan leiden. De een kan zich met vier

regels en vijftig woorden al redelijk red-den en is niet bang om blunderend detaal te gebruiken om te communiceren,terwijl de ander eerst een grote hoeveel-heid grammatica en woorden geleerdmoet hebben voordat ze haar mond opendurft te doen. Andere hardnekkige mytheszijn dat tweetaligheid bij kinderen kanleiden tot gespleten persoonlijkheden(met name in de eerste helft van de twin-tigste eeuw een populaire gedachte), endat het de oorzaak kan zijn van taal-stoornissen, zoals stotteren en leespro-blemen. Voor deze aannames, die inlogopediekringen nog tamelijk populairzijn, is geen enkel wetenschappelijkbewijs. Een ander veel voorkomend mis-verstand is dat mensen die tweetalig op -gegroeid zijn, dat wil zeggen vanaf hunvroege jeugd twee of meer talen gebrui-ken, goede tolken zouden zijn. Beheer-sing van twee talen blijkt voor tolken nietvoldoende: veel vroeg-tweetaligen heb-

ben juist strategieën ontwikkeld om huntalen zo veel mogelijk uit elkaar te hou-den, omdat ze die talen ieder in speci-fieke situaties gebruiken en zelden samen.

Grosjeans boek is goed leesbaar, ookvoor niet-experts, en het is mooi en zorg-vuldig vormgegeven met een prettige lay-out; dat is voor academische boeken nietal te gebruikelijk. En, ook niet onbe-langrijk: Grosjeans boek is ideaal voorbachelorcursussen op taalkundig gebied.

Annette de Groot is minder mededeel-zaam over haar persoonlijke motieven omhaar boek te schrijven. De in het onder-wijs gevoelde behoefte aan een boek over

meertaligheid met voldoende diepte enbreedte lijkt de belangrijkste drijfveer tezijn geweest. De status van het boek vanDe Groot als cursusboek is echter tochniet helemaal duidelijk. Het is een ‘pil’van meer dan vijfhonderd tweekolomsbladzijden, maar met een alleszins rede-lijke prijs (¤ 51,50). De Groot heeft ervoorgekozen om bij de behandeling van spe-cifieke onderwerpen (zoals vroege taal-verwerving, woordherkenning en neuro-linguïstiek) niet alleen de belangrijkstetheorieën te behandelen, maar ook demeest gangbare onderzoeksmethoden.Daarmee is het bijna een handboek expe-rimentele psycholinguïstiek geworden,gericht op meertaligheid. De vraag is ofdie opzet in te passen is in cursussen opeind-bachelor-, begin-masterniveau. Als

naslagwerk (hoe werkt high-amplitudesucking ook al weer?) is dit boek wel ergnuttig. De behandelde onderzoeks -methoden en -technieken zijn state-of-the-art.

Norman Segalowitz geeft in het voor-woord van zijn boek Cognitive Bases ofSecond Language Fluency ook geen infor-matie over persoonlijke motieven, maarverwijst wel naar de twee personen diehem wetenschappelijk gevormd hebben:Wallace Lambert, de grondlegger van desociale psychologie van meertaligheid,en de Russische afasieonderzoeker Alexan -der Luria. Die combinatie is terug te vin-den in de intentie van dit boek om socialeen psycho-/neurolinguïstische aspectenvan meertaligheid bij elkaar te brengen.

Een centrale vraag in dit onderzoeks -gebied die in alle drie de boeken naarvoren komt, is: in welke opzichten zijntwee- of meertaligen anders dan eentali-gen? In Nederland is die vraag nog nietzo eenvoudig te beantwoorden en het isook niet zo zeker dat de vraag relevant is.Een van de problemen die Nederlandseonderzoekers op dit gebied tegenkomen,is dat het nagenoeg onmogelijk is om eeneentalige controlegroep te vinden in onsland. Vrijwel alle Nederlanders van onderde 75 hebben op enig moment wel Engelsonderwezen gekregen en ook voor wie datniet geldt, is er in Nederland door de medianiet aan een ruim aanbod aan Engels teontkomen.

Een wat diepere vraag is of zulke een-taligen in andere landen dan wel bestaan.Meertaligheid is het hebben van ver-schillende talige codes voor specifieketaalgebruikssituaties. Het kan dan gaanom verschillende talen als het Zweeds enhet Swahili, maar ook om dialect/stan-daardtaalcombinaties. Vanuit taalkundigperspectief is er geen verschil tussen hetspreken van twee talen en het sprekenvan twee dialecten, waarbij een daarvande standaardtaal is. Hoe zit het dan metverschillende registers en spreekstijlen?

Dezelfde persoon zal in een conversatiemet onze vorstin een heel ander taalre-gister gebruiken dan op een kaartavondmet vrienden. Een advocaat zal in haarrequisitoir een andere stijl bezigen dan’s avonds met haar kinderen thuis. Talen,dialecten, registers en spreekstijlen heb-ben gemeen dat ze een talige code zijndie past bij een specifieke situatie. Geenenkele taalgebruiker zonder taalstoornisgebruikt slechts één manier van praten.Alles wat we kunnen onderzoeken aanmeertaligheid vinden we op wat beperk-tere schaal bij de bestudering van stijlenen registers binnen afzonderlijke talen.Qua cognitieve processen zijn de ver-schillen tussen stijlen en registers vaneen taal niet fundamenteel anders dande verschillen tussen talen. Kortom:

echte eentaligheid bestaat niet. Een vraagdie vanuit de psycholinguïstiek naarvoren komt, is dan ook of talen wel eenaparte status hebben in de hersenen ver-geleken met registers en stijlen. Talenzijn in deze optiek niet zozeer autonoomin de hersenen opgeslagen systemen,maar verzamelingen van uitingen in spe-cifieke situaties.

Dit soort overwegingen vinden we ookterug in onderzoek dat taal opvat als eencomplex dynamisch systeem. De essen-tie van dynamische systemen is verande-ring in de tijd. Dynamische systemen zijnsets van variabelen die elkaars ontwik-keling in de tijd beïnvloeden. Taal is indie zin een goed voorbeeld van een dyna-misch systeem: zij verandert voortdu-rend, of het nu gaat om taal als commu-nicatiemiddel of om taal als deel van onscognitieve systeem. De woorden die wekennen hebben geen vaste betekenis offunctie maar veranderen voortdurenddoor gebruik. Segalowitz’ boek benadertals een van de eerste die meertaligheidvanuit een dynamisch perspectief. Taal-productie is volgens hem niet het uitvoe-ren van operaties aan stabiele linguïsti-sche representaties, maar de ‘soft assembly’van situatie-specifieke uitingen. Het valtniet mee om het idee los te laten dat errepresentaties zijn in onze hersenen endat het gebruiken van taal het manipu-leren van die stabiele representaties is.In het cognitieonderzoek in het alge-meen en psycholinguïstisch onderzoekin het bijzonder vormen representatiesen bewerkingen daarvan de basis vangangbare modellen. Zulke essentiëlenoties omverwerpen is een moeizaam ensoms frustrerend proces.

Wanneer we de drie behandelde boekenvergelijken, dan vertegenwoordigt Gros-jean het verleden: zijn boek is vooral eenterugblik. De Groot vertegenwoordigt hetheden en biedt een uitgebreide en vol-ledige state-of-the-art, terwijl Segalowitzde stap maakt van een meer statische, tra-ditionele benadering van taal naar eenmeer dynamisch perspectief. Zonder aandie labels een waardeoordeel te geven,zou men kunnen zeggen dat De Grootsboek old school psycholinguistics repre-senteert, terwijl Segalowitz’ boek meernew school psycholinguistics is. Of dienieuwe benadering op den duur de over-hand zal krijgen, valt nog te bezien. Oldschool psychonomie heeft in Nederlandeen zeer sterke positie, die de vertegen-woordigers ervan niet makkelijk zullenopgeven.

Kees de Bot is hoogleraar toegepaste taalweten-schap en vicedecaan van de Faculteit der Letterenaan de Rijksuniversiteit Groningen.

Literatuur

— François Grosjean. Life with TwoLanguages: An Introduction to Bilingu-alism. Harvard University Press. Cam-bridge, MA 1982.

de academische boekengids 91 Maart 2012 pagina 18

‘Vanuit taalkundig perspectief is er geen verschil tussen hetspreken van twee talen en het spreken van twee dialecten,waarbij een daarvan de standaardtaal is.’

‘Een van de problemen die Nederlandse onderzoekers opdit gebied tegenkomen, is dat het nagenoeg onmogelijk isom een eentalige controlegroep te vinden in ons land.’

ABG 91 05-03-12 17:07 Pagina 18