Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek...

24
ROAMING AMERICA Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken Renee & Matthew Hahnel

Transcript of Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek...

Page 1: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

ROAMING AMERICA

Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken

Renee & Matthew Hahnel

Page 2: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

4

Page 3: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

5

Capitol Reef

Page 4: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

6

Fijn dat je dit boek hebt opgepakt, we zijn heel blij dat we onze reis met je mogen delen. Roaming America is het verhaal van onze fantastische, zeven maanden durende trip langs alle nationale parken van de Verenigde Staten. En net als elk ander verhaal kwam het niet zomaar uit de lucht vallen, dus laten we bij het begin beginnen…

Wij zijn Renee en Matthew Hahnel, reisfotografen met als uitvalsbasis Seattle. We zijn allebei geboren en getogen in Melbourne (Australië) en liepen elkaar lang geleden op de middelbare school tegen het lijf. Aan het begin van onze relatie ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog geen idee waar dit uiteindelijk toe zou leiden. In 2012 maakten we onze eerste reis naar de Verenigde Staten. We bezochten plekken als Yosemite, Mount Rainier en Glacier en vatten een diepe liefde op voor de nationale parken. Toen we weer thuis waren, gaven we ons onmiddellijk op voor het Diversity Visa Program, een soort loterij voor een permanente verblijfsvergunning.

We hadden geluk: in 2014 ‘wonnen’ we deze loterij. Na diepgravende toelatingsgesprekken, een medische keuring en een achtergrondcheck mochten we naar de Verenigde Staten verhuizen. En dus stapten we begin 2015 op het vliegtuig naar

Colorado, met een paar koffers met daarin al onze bezittingen en zonder vastomlijnd plan.

We raakten meteen verknocht aan het leven in de bergen. Als het maar even kon, trokken we er in het weekend op uit om te wandelen, foto’s te maken en nieuwe plekken te ontdekken. Langzaam maar zeker konden we onze banen in loondienst vervangen door ons werk als freelancefotografen, en zo konden we ons uiteindelijk volledig wijden aan onze droomcarrière.

In 2016 kregen we een week voor Kerstmis een e-mail die meteen onze interesse wekte. De mail was afkomstig van Evolve, een oude opdrachtgever van ons. Het bedrijf bracht een nieuw product op de markt. Een deel van de opbrengst daarvan zou naar de National Parks Foundation gaan, om te helpen de natuur te beschermen. Ze stelden een samenwerkingsverband voor: zij zouden ons langs alle nationale parken sturen, zodat wij hun merk en hun missie onder de aandacht konden brengen. We dachten in eerste instantie dat ze een grap maakten.

Het was volstrekt onduidelijk hoelang dit vooralsnog hypothe-tische, maar ongetwijfeld geweldige avontuur zou gaan duren, en of het überhaupt uitvoerbaar was. Ze gaven ons een week de tijd om dat uit te zoeken. Het was niet eenvoudig om de logistiek van zo’n reis op een rijtje te zetten – we zijn vele uren bezig geweest om alle mogelijkheden te onderzoeken.

Onze reis langs alle nationale parken

VOORWOORD

ROAMING AMERICA

Renee + Matthew@ReneeRoaming @MatthewHahnel

Page 5: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

7

VOORWOORD

Uiteindelijk, een week later, legden we Evolve ons plan voor. We stelden voor om in zeven maanden tijd alle 59 nationale parken van de Verenigde Staten te bezoeken. Pas toen Evolve ‘ja’ zei, drong het tot ons door: we zouden met z’n tweeën de reis van ons leven gaan maken.

Op 1 april 2017 kwamen we aan bij Go Westy in California om daar Ruby op te halen, een Westfalia Vanagon uit 1988, die een groot deel van dat jaar ons huis zou zijn. We gingen op weg naar ons eerste park, Grand Canyon, gewapend met de routebeschrijving, een paar reserveringen voor campings en grote verwachtingen van hoe het allemaal zou verlopen. Uiteraard stond ons een gigantisch avontuur te wachten, en in de maanden die volgden, groeiden we enorm – als individu, als stel en op professioneel gebied.

In totaal legden we tijdens onze reis ruim 40.000 kilometer af, doorkruisten we 39 staten, bezochten we 2 overzeese gebiedsdelen, stapten we 26 keer op een vliegtuig en maakten we ontelbare wandelingen. Hoewel het een geweldige ervaring was, waren we wel aan het werk, en de zeven maanden bleken uiteindelijk behalve zeer lonend ook zeer uitputtend te zijn.

Tot onze verrassing hadden we niet veel tegenslag onderweg. We hadden alleen een paar keer oponthoud door pech met de camper en vluchten die vertraagd waren. Wel kwamen we af en toe in onaangename situaties terecht… zoals die keer dat we

wakker werden en de muizen over onze dekens renden, of onze ontmoetingen met grizzlyberen in Alaska. Of die keer dat we op de Virgin Islands een tropische ziekte opliepen.

Zoals je je kunt voorstellen, waren er veel meer mooie dan nare momenten. Wanneer we onder een sterrenhemel gingen slapen of vanaf de top van een berg een gouden zonsondergang bekeken, konden we niet geloven dat we dit mochten meemaken. En de volgende dag werden we dan wakker op de zoveelste nieuwe en opwindende plek.

Omdat we in de camper leefden, leerden we met minder genoegen te nemen. We droegen steeds dezelfde kleding, sliepen elke nacht dicht tegen elkaar aan, aten simpele maaltijden en deden het zonder tv of een goed bureau om aan te werken. In plaats daarvan verzamelden we nieuwe ervaringen, schreven we in onze dagboeken, ontmoetten we interessante mensen en brachten we veel tijd met elkaar door.

Dit boek is niet alleen het resultaat van zeven maanden reizen langs alle nationale parken, maar ook van urenlang foto’s editen, herinneringen opschrijven en bedenken hoe we ons verhaal het beste konden vertellen. We hopen dat je tijdens het lezen een band opbouwt met de parken, dat dit boek je zal inspireren om zelf op avontuur te gaan, en dat je je zult inzetten om deze prachtige wereld die we ons thuis noemen te beschermen.

Renee + Matthew@ReneeRoaming @MatthewHahnel reneeroaming.com matthewhahnel.com

Page 6: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

8

WASHINGTON

MONTANA

IDAHO

OREGON

NEVADAUTAH

CALIFORNIA

ARIZONA

ALASKA

HAWAII

NEW MEXICO

TEXAS

OKLAHOMA

KANSAS

NEBRASKA

SOUTH DAKOTA

MINNESOTA

IOWA

WISCONSIN

ILLINOIS

MISSOURI

ARKANSAS

MISSISSIPPI

LOUISIANA

ALABAMA

TENNESSEE

KENTUCKY

OHIO

NEW YORK

MASSACHUSETTS

RHODE ISLAND

CONNECTICUT

PENNSYLVANIA

MAINE

VE

RM

ON

T

NE

W H

AM

PS

HIR

E

WESTVIRGINIA

VIRGINIA

NORTH CAROLINA

SOUTHCAROLINA

DELAWARE

NEWJERSEYMARY-

LAND

GEORGIA

FLORIDA

INDIANA

MICHIGAN

NORTH DAKOTA

COLORADO

WYOMING

AMERICAN SAMOA

U.S. VIRGIN ISLANDS

01

0203

04

05

06

07

08

09

10

11

12

58

59

57

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

3031

32

33

34

43

44

45

46

47

48

49

5052

53

5455

56

51

36

37

42

38

39

40

41

35

HET REISPLAN VAN ONZE TRIP VAN ZEVEN MAANDENDe route om alle nationale parken te kunnen bezoeken

Page 7: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

WASHINGTON

MONTANA

IDAHO

OREGON

NEVADAUTAH

CALIFORNIA

ARIZONA

ALASKA

HAWAII

NEW MEXICO

TEXAS

OKLAHOMA

KANSAS

NEBRASKA

SOUTH DAKOTA

MINNESOTA

IOWA

WISCONSIN

ILLINOIS

MISSOURI

ARKANSAS

MISSISSIPPI

LOUISIANA

ALABAMA

TENNESSEE

KENTUCKY

OHIO

NEW YORK

MASSACHUSETTS

RHODE ISLAND

CONNECTICUT

PENNSYLVANIA

MAINE

VE

RM

ON

T

NE

W H

AM

PS

HIR

E

WESTVIRGINIA

VIRGINIA

NORTH CAROLINA

SOUTHCAROLINA

DELAWARE

NEWJERSEYMARY-

LAND

GEORGIA

FLORIDA

INDIANA

MICHIGAN

NORTH DAKOTA

COLORADO

WYOMING

AMERICAN SAMOA

U.S. VIRGIN ISLANDS

01

0203

04

05

06

07

08

09

10

11

12

58

59

57

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

3031

32

33

34

43

44

45

46

47

48

49

5052

53

5455

56

51

36

37

42

38

39

40

41

35

Grand Canyon

Zion

Bryce Canyon

Capitol Reef

Canyonlands

Arches

Mesa Verde

Black Canyon

of the Gunnison

Rocky Mountain

Great Sand Dunes

Petrified Forest

Saguaro

Carlsbad Caverns

Guadalupe Mountains

Big Bend

Hot Springs

Mammoth Cave

Great Smoky Mountains

Everglades

Dry Tortugas

Virgin Islands

Biscayne

Congaree

Shenandoah

Acadia

Cuyahoga Valley

Isle Royale

Voyageurs

Theodore Roosevelt

Badlands

Wind Cave

Grand Teton

Yellowstone

Glacier

Katmai

Lake Clark

Wrangell-St. Elias

Kenai Fjords

Kobuk Valley

Gates of the Arctic

Denali

Glacier Bay

Mount Rainier

North Cascades

Olympic

Crater Lake

Redwood

Lassen Volcanic

Yosemite

Kings Canyon

Sequoia

Death Valley

Great Basin

Joshua Tree

Channel Islands

Pinnacles

Hawai’i Volcanoes

Haleakala

American Samoa

01

02

03

04

05

06

07

08

09

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

Page 8: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

10

Page 9: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

NA

TIO

NA

LE

PA

RK

EN

ACADIA 19

AMERICAN SAMOA 23

ARCHES 27

BADLANDS 31

BIG BEND 39

BISCAYNE 45

BLACK CANYON

OF THE GUNNISON 47

BRYCE CANYON 51

CANYONLANDS 57

CAPITOL REEF 61

CARLSBAD CAVERNS 65

CHANNEL ISLANDS 67

CONGAREE 71

CRATER LAKE 75

CUYAHOGA VALLEY 79

DEATH VALLEY 83

DENALI 91

DRY TORTUGAS 97

EVERGLADES 101

GATES OF THE ARCTIC 107

GLACIER BAY 113

GLACIER 119

GRAND CANYON 127

GRAND TETON 133

GREAT BASIN 139

GREAT SAND DUNES 145

GREAT SMOKY MOUNTAINS 149

GUADALUPE MOUNTAINS 153

HALEAKALĀ 155

HAWAI’I VOLCANOES 159

HOT SPRINGS 161

ISLE ROYALE 167

JOSHUA TREE 169

KATMAI 173

KENAI FJORDS 177

KINGS CANYON 183

KOBUK VALLEY 187

LAKE CLARK 191

LASSEN VOLCANIC 199

MAMMOTH CAVE 205

MESA VERDE 209

MOUNT RAINIER 213

NORTH CASCADES 221

OLYMPIC 227

PETRIFIED FOREST 231

PINNACLES 235

REDWOOD 239

ROCKY MOUNTAIN 245

SAGUARO 251

SEQUOIA 255

SHENANDOAH 259

THEODORE ROOSEVELT 263

VIRGIN ISLANDS 267

VOYAGEURS 273

WIND CAVE 277

WRANGELL-ST. ELIAS 281

YELLOWSTONE 285

YOSEMITE 293

ZION 301

8 HET REISPLAN VAN ONZE TRIP VAN ZEVEN MAANDEN

48 ONMISBAAR OP EEN ROADTRIP

72 DE NATIONALE PARKEN FOTOGRAFEREN

104 DE BESTE VERBLIJFPLAATSEN & CAMPINGS

142 TIPS VOOR HET CAMPERLEVEN

164 DE MOOISTE WANDELROUTES

188 EPISCHE TRIPS OM TE BACKPACKEN

218 DE RUSTIGSTE PARKEN

248 DE MEEST ONDERSCHATTE PARKEN

274 DE MOOISTE PARKEN

304 REISPLAN VOOR PARKEN IN HET ZUIDWESTEN

306 REISPLAN VOOR HET BESTE VAN HET WESTEN

308 REISPLAN VOOR NATIONALE PARKEN IN WASHINGTON

310 LAAT GEEN SPOREN ACHTER

Extra’s

Page 10: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

‘Mijn longen vulden zich met het aanstormende landschap,

lucht, bergen, bomen, mensen. Ik dacht: “Dit is wat het

betekent gelukkig te zijn.”’– Sylvia Plath

Page 11: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

13

Badlands

Page 12: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

14

Page 13: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

15

Rocky Mountain

Page 14: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

16

Page 15: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

17

Grand Canyon

Page 16: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

18

ACADIA

Page 17: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

19

ACADIA

LOCATIE MaineOPPERVLAKTE 198 km2

BELANGRIJKSTE BEZIENSWAARDIGHEID Cadillac MountainBESTE SEIZOEN Zomer en herfstBENODIGDE TIJD Voor alleen de hoogtepunten 1 tot 2 dagen, voor een uitgebreid bezoek 3 tot 4 dagen

WAAR TE VERBLIJVEN Kampeer op de Blackwoods Campground of logeer in het nabijgelegen Bar Harbor.WANDELINGEN DIE JE NIET MAG MISSEN Bass Harbor Head Lighthouse en de North Bubble TrailsTIPS VOOR FOTO’S Leg de zonsopgang vast bij Jordan Pond en Cadillac Mountain, en de zonsondergang bij het Bass Harbor Head Lighthouse.

ACADIA NATIONAL PARKHet mooiste wat New England te bieden heeft

Bezoekers komen naar nationaal park Acadia om te genieten van de levendige kustlijn, de unieke fauna en het hoogste punt van de North Atlantic Seaboard: Cadillac Mountain. Bar Harbor, een charmant stadje, ligt op een paar minuten rijden van Acadia. In dit gebied kun je dagverse vis eten, door het centrum van het stadje slenteren en het park verkennen. ’s Zomers is Acadia een geliefde locatie om te sightseeën, fietsen, kajakken, kamperen, varen en zwemmen. In de winter kun je er skiën en ‘snowshoeën’ (wandelen op sneeuwschoenen).

01

Page 18: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

20

ACADIA

We zijn zo intens moe dat het woord ‘uitgeput’ de lading niet eens meer dekt. Het is het soort slaapgebrek waarvan je lichamelijk en geestelijk uit balans raakt – zelfs het nemen van het simpelste besluit is al te veel. Het is vier uur ’s ochtends, en in de camper gaat de wekker af. In juni gaat de zon nou eenmaal vroeg op in Acadia. We dwingen onszelf om op te staan en naar buiten te gaan, waar we de frisse lucht van Maine inademen. Wanneer we op de top van Cadillac Mountain staan en de zon boven de Atlantische Oceaan zien opkomen, valt alle vermoeidheid van ons af. Wij, en nog zo’n 15 anderen, zijn de eerste mensen in het hele land die die ochtend de zonsopgang aanschouwen.

‘Wanneer we op de top van Cadillac Mountain staan en de zon boven de Atlantische Oceaan zien opkomen, valt alle

vermoeidheid van ons af.’

Page 19: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

21

ACADIA

Page 20: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

22

AMERICAN SAMOA

Page 21: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

23

AMERICAN SAMOA

NATIONAL PARK OF AMERICAN SAMOATropisch paradijs in de South Pacific

Nationaal park American Samoa ligt veilig weggestopt in de Grote Oceaan, 4200 kilometer ten zuidwesten van Hawai’i. Het park barst van de prachtige stranden, zeldzame planten en dieren en uitzonderlijke koraalriffen. Bovendien kent het een rijke cultuur. Het ligt verspreid over drie eilanden – Tuyuila, Ta’ū en Ofu. Er wordt nog gewerkt aan het transport tussen de verschillende gebieden en de infrastructuur voor toeristen, maar de lokale bevolking is zeer vriendelijk en gastvrij. De eilanden zijn levendig en vol energie, door de mensen, de wandelingen, de diepblauwe wateren en de grandioze kleurrijke

zonsondergangen. Dit is misschien wel Amerika’s best bewaarde geheim!

LOCATIE U.S. Territory of American SamoaOPPERVLAKTE 54 km2

BELANGRIJKSTE BEZIENSWAARDIGHEID Het uitzicht op Tutuila vanaf de Mount Alava TrailBESTE SEIZOEN Het hele jaar doorBENODIGDE TIJD Voor een uitgebreid bezoek 3 tot 5 dagenWAAR TE VERBLIJVEN De National Park Service regelt dat bezoekers bij de lokale bevolking kunnen overnachten, zodat zij de Samoaanse cultuur kunnen ervaren.

WANDELINGEN DIE JE NIET MAG MISSEN Pola Island Trail en Mount Alava TrailTIPS VOOR FOTO’S Op het eiland Ofu kun je ongelofelijk mooie foto’s maken, zowel boven als onder water. Op het eiland Tutuila zijn meerdere fotogenieke locaties, onder andere Vatia Bay, Afono Pass, Afono Bay en Mount Alava.

02

Page 22: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

24

AMERICAN SAMOA

Ons verblijf in Tutuila is bitterzoet, want het is het laatste park dat we aandoen op onze tocht van zeven maanden langs alle nationale parken in Amerika. We wandelen door de regenwouden, genieten van het eten, koelen af in de Grote Oceaan en leren van alles over de Samoaanse cultuur. Onze mooiste herinnering is die aan onze laatste avond in Tutuila. Vanaf het strand keken we naar de zonsondergang. De lucht was zo dieporanje en rood dat het bijna leek of hij in brand stond. Kinderen speelden om ons heen op het strand, lachend en spetterend. Het was een groot voorrecht om daar getuige van te zijn.

‘De eilanden zijn levendig en vol energie, door de

mensen, de wandelingen, de diepblauwe wateren

en de grandioze kleurrijke zonsondergangen. Dit is misschien wel

Amerika’s best bewaarde geheim!’

Page 23: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

25

Page 24: Een roadtrip langs alle Amerikaanse nationale parken ... · ontdekten we al snel dat we allebei gek waren op reizen en op het ontdekken van de natuur. Toen hadden we natuurlijk nog

CO

LO

FO

N

MARKED is een initiatief van Uitgeverij Lannoo.www.marked-books.comWord lid van de MARKED COMMUNITY - @booksbymarked

Of registreer u op onze newsletter op www.marked-books.com en we sturen u regelmatig een nieuwsbrief met informatie over nieuwe boeken over kunst, design, interieur, mode, fotografie, food en reizen en met interessante, exclusieve Marked-aanbiedingen en events.

Auteurs: Renee & Matthew Hahnel@ReneeRoaming@MatthewHahnel reneeroaming.commatthewhahnel.com

Vertalingen: AsteriskRedactie: AsteriskFotografie: Renee & Matthew HahnelGrafisch ontwerp: Diederik SerletOpmaak: Keppie & Keppie

Als u opmerkingen of vragen heeft, dan kunt u contact nemen met onze redactie: [email protected].

© Lannoo Uitgeverij, Tielt, 2019D/2019/45/107 – NUR 500/513ISBN: 978 94 014 5983 9

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

#AREYOUMARKED