1  

Een  kwestie  van  vertrouwen:  de  constructie  van  de  geloofwaardige  verteller  in  

het  journalistieke  boek.  

Paper  voor  het  Etmaal  van  de  Communicatiewetenschap,  Rotterdam,  2013  

Gerard  Smit  

Kenniscentrum  Communicatie  &  Journalistiek,  Hogelschool  Utrecht  

e-­‐mail:  gerard.smit@hu.nl  

 

 Abstract    Lezers  baseren  hun  oordeel  over  journalistieke  boeken  deels  op  de  geloofwaardigheid  

van  de  verteller.    In  de  journalistiek  bestaat  er  geen  ander  criterium  voor  het  beoordelen  

van  de  geloofwaardigheid  van  de  verteller  dan  dat  de  feiten  moeten  kloppen.  Dit  

onderzoek  richt  zich  op  de  vraag  in  hoeverre  de  uit  de  literatuurwetenschap  afkomstige  

criteria  van  ‘narratieve  afstand’,  ‘toon’  en  ‘zelfreflectie’  inzicht  geven  in  de  manier  

waarop  die  geloofwaardigheid  wordt  opgebouwd.  Op  grond  van  een  analyse  van  zes  

journalistieke  boeken  en  gesprekken  met  de  auteurs  van  deze  boeken  wordt  

geconcludeerd  dat  het  voor  de  geloofwaardigheid  van  de  verteller  vooral  van  belang  is  

dat  de  verteller  oog  heeft  voor  de  emoties  van  hemzelf  en  zijn  bronnen,  zich  rekenschap  

geeft  van  de  normatieve  stellingname  van  zijn  lezers,  en  duidelijk  is  over  zijn  motieven,  

beperkingen  en  manier  van  werken.  

 

Inleiding  

‘Persoonlijke  verhalen  zijn  echt  de  trend  in  de  journalistiek,’  zegt  Volkskrant  journaliste  

Greta  Riemersma,  een  van  de  zes  journalisten  die  ik  voor  dit  onderzoek  sprak.  ‘Twintig  

jaar  geleden  moest  je  het  niet  wagen  om  het  woord  ‘ik’  in  de  mond  te  nemen.  Nu  wordt  

de  persoon  van  de  journalist  steeds  belangrijker.  Je  bent  een  autoriteit.  Niet  door  je  

kennis,  maar  door  je  persoonlijkheid.    Waarom  zou  je  anders  de  Volkskrant  nog  kopen?  

Je  kan  al  het  nieuws  ook  op  nu.nl  lezen.  Maar  mensen  willen  onderscheidende  namen.  

En  die  namen  moeten  leuke  belevenissen  opschrijven.  Zo  probeert  de  krant  te  

overleven.  En  die  manier  van  werken  zie  je  ook  in  journalistieke  boeken.  Mensen  als  

Geert  Mak  en  Judith  Koelemeijer  hebben  het  genre  populair  gemaakt.  Die  persoonlijke  

benadering  werkt  gewoon.  Alleen  niet  altijd  op  dezelfde  manier,  en  niet  voor  ieder  

onderwerp.’  

 

  2  

Het  onderzoek  waarvoor  ik  Greta  Riemersma  spreek,  richt  zich  op  de  manier  waarop  

journalisten  vormgeven  aan  de  geloofwaardigheid  van  de  verteller.    In  de  discussie  over  

het  waarheidsgehalte  van  journalistieke  non-­‐fictie  is  daar  tot  nu  toe  weinig  aandacht  

voor.    Doorgaans  spits  die  discussie  zich  toe  tot  de  juistheid  van  de  gepresenteerde  

feiten  en  gaat  het  nauwelijks  over  de  persoon  van  de  verteller.  Toch  is  er  een  goede  

reden  om  dat  wel  te  doen.    

Lee  Gutkind,  auteur  van  een  populair  handboek  voor  het  schrijven  van  

journalistieke  non-­‐fictie,  beweert  dat  lezers  van  journalistieke  non-­‐fictie  de  

geloofwaardigheid  van  wat  ze  lezen  voor  een  groot  deel  baseren  op  het  vertrouwen  dat  

ze  hebben  in  de  verteller  (2012).  Juist  doordat  de  relatie  tussen  tekst  en  werkelijkheid  

niet  altijd  duidelijk  is  in  het  journalistieke  boek,  speelt  het  beeld  dat  de  lezer  opdoet  van  

de  verteller  een  belangrijke  rol  bij  het  oordeel  over  de  geloofwaardigheid  van  de  tekst,  

volgens  Gutkind.    

Gutkind  geeft  daar  geen  argumenten  voor.  Maar  zijn  vermoeden    sluit  aan  bij  wat  

andere  auteurs  van  journalistieke  handboeken  zeggen  over  het  belang  van  de  juiste  toon  

(Cheney,  1987;  Gutkind,  2012;  Hart,  2011;  Kramer,  2007;  Stewart,1998).    

Maar  wat  maakt  de  ene  verteller  geloofwaardiger  dan  de  andere?  Hoe  is  dat  terug  

te  vinden  in  de  tekst?  En  wat  kun  je  als  journalist  doen  om  die  geloofwaardigheid  te  

bevorderen?    

Journalistieke  handboeken  zeggen  daar  weinig  over.  Er  wordt  wel  gewezen  op  

het  belang  van  de  juiste  toon.  Maar  hoe  die  toon  moet  klinken,  kom  je  niet  te  weten.  

In  een  poging  om  iets  meer  te  kunnen  zeggen  over  de  geloofwaardigheid  van  de  

verteller  in  journalistieke  boeken,  heb  ik  gezocht  naar  wat  de  literatuurwetenschap  over  

dit  onderwerp  heeft  te  zeggen.  De  belangrijkste  begrippen  die  daarbij  naar  voren  komen  

zijn    ‘narratieve  afstand’,  ‘toon’  (voice)  en  ‘zelfreflectie’.  

Om  te  zien  of  die  begrippen  iets  kunnen  verhelderen  over  de  geloofwaardigheid  

van  de  verteller  in  journalistieke  boeken  heb  ik  ervoor  gekozen  om  ze  toe  te  passen  op  

het  werk  van  de  beste  narratieve  journalisten.  Ik  heb  hiervoor  boeken  gekozen  die  

genomineerd  zijn  voor  de  prijs  van  het  beste  Nederlandse  journalistieke  boek  in  2011.  

Na  de  analyse  heb  ik  met  de  auteurs  van  die  boeken  gesproken  om  te  horen  in  hoeverre  

zij  zelf  bewust  vorm  hebben  geven  aan  hun  geloofwaardigheid  als  verteller.  Ook  wilde  ik    

achterhalen  in  hoeverre  het  begrippenkader  dat  ik  daarvoor  gebruik  voor  hen  

herkenbaar  is.    

  3  

De  centrale  vraag  van  dit  onderzoek  is  welke  verteltechnieken  de  voor  de  M.J.  

Brusseprijs  van  2012  genomineerde  journalisten  gebruiken  om  zichzelf  als  

geloofwaardige  verteller  te  presenteren,  en  hoe  ze  dat  doen.    

Dit  onderzoek  is  beperkt  in  omvang  en  exploratief  van  aard.  Het  onderzoek  is  

vooral  bedoeld  om  greep  te  krijgen  op  een  tot  nu  toe  veronachtzaamd  aspect  in  de  

discussie  over  de  waarheid  van  journalistieke  verhalen,  namelijk  de  geloofwaardigheid  

van  de  verteller.    

 

Theoretisch  kader  

Om  een  overtuigend  verhaal  te  vertellen  als  journalist  moet  je  karakter  tonen,  zegt  

Phillip  Lopate  in  het  toonaangevende  handboek  voor  non-­‐fictie  schrijvers  Telling  true  

stories  (Kramer  &  Call,  2007).  Je  moet  niet  iedereen  tevreden  willen  stellen.  Net  als  een  

acteur  op  toneel,  moet  je  als  journalist  jezelf  als  personage  neerzetten  in  je  verhaal.  

Iemand  die  iets  te  vertellen  heeft,  waar  het  publiek  naar  wil  luisteren.    

Hoe  je  jezelf  karakter  geeft  als  journalist  vertelt  Lopate  er  niet  bij.  Vreemd  is  dat  

niet,  want  er  bestaat  niet  zoiets  als  een  theorie  van  het  journalistieke  acteren.  Voor  

zover  de  journalistiek  een  theorie  kent  van  de  overtuigende  presentatie  beperkt  die  zich  

tot  de  opvatting  dat  journalisten  een  gepaste  afstand  moeten  houden  tot  het  onderwerp  

dat  zij  beschrijven  om  zo,  als  onafhankelijke  toeschouwers,  hun  publiek  te  overtuigen  

dat  ze  niets  dan  de  waarheid  vertellen.  Het  is  een  theorie  die  past  bij  de  opvatting  dat  

het  journalistieke  verhaal  feitelijk  juist  moet  zijn.  

Nu  de  vraag  naar  verhalende  journalistiek  steeds  groter  wordt  en  de  noodzaak  

wordt  gevoeld  om  als  journalist  aan  eigen  ‘branding’  te  doen  (Anderson,  Bell,  &  Shirky,  

2012)  ligt  het  voor  de  hand  om  voor  de  theorievorming  over  het  overtuigende  

journalistieke  verhaal  leentjebuur  te  spelen  bij  de  literatuurwetenschap.  Dat  is  in  ieder  

geval  de  aanpak  waar  ik  hier  voor  heb  gekozen.  Ik  heb  algemene  inleidingen  in  de  

narratologie  geraadpleegd  en  enkele  toonaangevende  werken  op  dit  gebied  over  de  

factoren  die  bepalend  zijn  voor  de  geloofwaardigheid  van  de  verteller.    

In  The  Cambridge  Introduction  to  Narrative  noemt  Porter  Abbott  ‘toon’  (voice)  en  

‘afstand’  (narrative  distance)  de  belangrijkste  factoren  die  het  vertrouwen  in  de  verteller  

bepalen.  In  dit  onderzoek  neem  ik  dat  als  leidraad  voor  de  analyse  van  de  vertellersrol.  

Daarnaast  worden  ook  begrippen  als  ‘focalisatie’  (het  bewustzijn  van  waaruit  wordt  

waargenomen)  (Genette,  1972,  Bal,  2009)  en  zelfreflectie  (Booth,  1983)  genoemd.    Dat  

  4  

laatste  lijkt  me  voor  de  journalistiek  ook  relevant.  Aanvankelijk  heb  ik  ook  met  het  

begrip  ‘focalisatie’  gewerkt,  maar  dit  heb  ik  in  de  loop  van  het  onderzoek  weer  laten  

vallen,  omdat  er  geen  eenduidig  begrip  is  van  focalisatie    en  het  bovendien  binnen  de  

journalistiek  vooralsnog  een  onbekend  begrip  is.  Daarnaast  bleek  ik  een  belangrijk  

onderdeel  van  het  concept  van  focalisatie  –  het  perspectief  van  waaruit  wordt  

waargenomen-­‐  mee  te  kunnen  nemen  in  de  operationalisatie  van  het  begrip  ‘narratieve  

afstand’.    

Voor  dit  onderzoek  gebruik  ik  dus  de  volgende  drie  begrippen  om  de  

geloofwaardigheid  van  de  verteller  te  analyseren:  narratieve  afstand,  toon  en  

zelfreflectie.  

 

Narratieve  afstand  

Het  begrip  “narratieve  afstand”  refereert  aan  de  fysieke  en  psychologische  afstand  

tussen  de  verteller,  personages,  en  lezer.  Daar  bestaat  geen  absolute  maatstaf  voor.  Wel  

zijn  er  begrippen  die  helpen  die  afstand  te  analyseren.  Ik  let  hierbij  op  de  volgende  

veelgebruikte  onderscheidingen.  

Verteller  als  personage  

De  verteller  kan  als  personage  in  het  verhaal  zelf  voorkomen.  Meestal  als  ik-­‐figuur.  Je  

spreekt  dan  van  een  “personage  gebonden  verteller”.    Dat  is  in  dit  onderzoek  

bijvoorbeeld  het  geval  bij  het  boek  van  Greta  Riemersma  ‘Het  land  van  zijn  vader’  

waarin  zij  als  ik-­‐figuur  vertelt  of  haar  zoektocht  naar  het  verleden  van  het  Marokkaanse  

man.  Treedt  de  verteller  niet  op  als  personage  in  zijn  eigen  verhaal,  dan  is  er  sprake  van  

een  “externe  verteller”.    Dat  is  een  gebruikelijke  vorm  in  de  traditionele  journalistieke  

verhalen  en  komt  in  dit  onderzoek  onder  andere  voor  bij  het  boek  van  Bert  Bukman  ‘Het  

slagveld,  de  lange  weg  naar  het  kabinet-­‐Rutte’.  

In  het  algemeen  zorgt  een  personage  gebonden  verteller  voor  minder  afstand  dan  een  

externe  verteller.  

Directe  of  indirecte  rede  

De  verteller  kan  gebruik  maken  van  drie  manieren  van  vertellen.  

1.  De  directe  rede.  Het  gaat  daarbij  om  een  letterlijke  weergave  van  woorden  en  

gedachten  van  personages.  Dit  duidt  meestal  op  geringe  afstand.  Als  lezer  zie  als  het  

ware  de  scenes  en  gesprekken  voor  je  ogen  afspelen.  Voorbeeld:  “Je  moet  geen  ijsjes  in  

kinderwagens  gooien,”  zei  Wim  (Uit:  ‘Willem  Holleeder’)  

  5  

2.  De  indirecte  rede.  In  deze  vorm  worden  woorden  en  gedachten  van  personages  

weergegeven  in  de  taal  van  de  verteller.  Dit  duidt  meestal  op  grote  afstand.  

Bijvoorbeeld:  Wim  huldigde  de  opvatting  dat  het  niet  juist  was  om  ijsjes  in  

kinderwagens  te  gooien.  

3.  De  vrije  indirecte  waarbij  de  gedachten  van  de  verteller  zich  mengen  met  die  van  de  

verteller.  Bijvoorbeeld:  IJsjes  in  kinderwagens  gooien,  dat  kon  je  niet  maken,  vond  Wim.  

Psychologische  afstand  

Onder  psychologische  afstand  versta  ik  de  mate  waarin  gevoelens  van  personages  in  het  

verhaal  worden  verwoord  en  geduid.    

Morele  afstand  

Onder  morele  afstand  versta  ik  de  mate  waarin  de  morele  opvattingen  van  de  

personages  worden  verwoord  en  geduid.  

Met  name  bij  deze  laatste  onderscheiding  gaat  het  om  attenderende  begrippen,  die  

bedoeld  zijn  om  zaken  als  psychologische  en  morele  afstand  bespreekbaar  te  maken.    

 

Toon  

In  handboeken  voor  narratieve  journalistiek  wordt  vaak  naar  het  begrip  voice  verwezen  

als  iets  dat  onmisbaar  is  voor  succesvolle  lange  journalistieke  verhalen.  Maar  wat  het  

precies  is  en  hoe  je  het  in  moeten  zetten,  wordt  niet  aangegeven.  Het  is  de  manier  

waarop  een  schrijver  spreekt,  zegt  Susan  Orlean  (Kramer  2007:  158).  Jack  Hart  

omschrijft    het  als  “de  persoonlijkheid  van  de  schrijver  zoals  hij  op  de  pagina  naar  voren  

komt”.  (2011:  64).    

In  dit  onderzoek  versta  ik  onder  ‘toon’  de  persoonlijkheid  van  de  verteller  zoals  

die  naar  voren  komt  in  de  manier  waarop  het  verhaal  wordt  verteld.  Die  toon  openbaart  

zich  in  de  woordkeus,  zinsbouw,  gebruik  van  stijlmiddelen  en  in  de  structuur  van  het  

verhaal.  Voor  zover  ik  weet  bestaat  er  geen  uitgewerkte  operationalisering  van  het  

begrip    ‘toon’  in  de  literatuurwetenschap.  Laat  staan  een  gevalideerde  koppeling  tussen  

toon  en  de  persoonlijkheid  van  de  verteller.  Karakterisering  van  de  toon  en  het  daaraan  

gekoppeld  beeld  van  de  verteller  blijft  dus  subjectief.  Toch  gebruik  ik  het  omdat  het  

helpt  te  reflecteren  over  een  vaak  besproken,  maar  nimmer  gepreciseerd  element  van  

een  journalistieke  tekst.  

Om  uitspraken  over  de  persoonlijkheid  van  de  verteller  te  objectiveren  heb  ik  

ervoor  gekozen  om  het  binnen  de  psychologie  algemeen  erkende  Big  Five  patroon  van  

  6  

persoonlijkheidstrekken  te  gebruiken.  Dit  patroon  is  gebaseerd  op  de  meest  gebruikte  

en  best  gevalideerde  persoonlijkheidstest.  (Attkinson,  2000).  

De  vijf  persoonlijkheidsvariabelen  van  dit  model  zijn:  intellectuele  autonomie,  

emotionele  stabiliteit,  extraversie,  nauwkeurigheid  en  vriendelijkheid.  Iemands  

persoonlijkheid  valt  te  karakteriseren  door  aan  te  geven  in  welke  mate  iemand  

intellectueel  autonoom,  emotioneel  stabiel,  extrovert,  nauwkeurig  en  vriendelijk  is.      

Intellectuele  autonomie  heeft  betrekking  op  originaliteit,  kritisch  vermogen  en  

onafhankelijkheid.  De  tegenpool  hiervan  is  behoudendheid,  gebrek  aan  kritisch  

vermogen  en  volgzaamheid.  Het  hangt  samen  met  de  mate  waarin  iemand  op  zoek  is  

naar  nieuwe  inzichten,  dan  wel  zich  kritiekloos  aansluit  bij  gangbare  opvattingen    

Emotionele  stabiliteit  heeft  te  maken  met  de  mate  waarin  iemand  emotioneel  op  

een  situatie  reageert,  dan  wel  streeft  naar  zekerheid  en  kalmte.    

Extraversie  heeft  te  maken  met  de  mate  waarin  iemand  erop  uit  is  zijn  of  haar  

gemoedsaandoening  te  etaleren  en  op  zoek  is  naar  actie,  dan  wel  meer  naar  binnen  

gekeerd  is.    

Nauwkeurigheid  heeft  te  maken  met  de  mate  waarin  iemand  contentieus  te  werk  

gaat,  dan  wel  zich  laat  leiden  door  de  gebeurtenissen  die  zich  aandienen.    

    Vriendelijkheid  heeft  te  maken  met  de  mate  waarin  iemand  gericht  is  op  de  

gevoelens  en  belangen  van  anderen.  De  tegenpool  van  vriendelijkheid  is  

afstandelijkheid.    

  Bij  de  verschillende  vertellers  zal  ik  aangeven  welke  van  deze  

persoonlijkheidskenmerken  mogelijk  van  invloed  zijn  op  hun  geloofwaardigheid.    

 

Zelfreflectie  

Onder  zelfreflectie  versta  ik  de  mate  waarin  de  verteller  de  lezer  op  de  hoogte  brengt  

van  zijn  manier  van  werken  en  daarop  reflecteert.  Dit  kan  zowel  binnen  als  buiten  het  

eigenlijke  verhaal  gebeuren.  Het  laatste  bijvoorbeeld  in  een  voor-­‐  of  nawoord.    

 

Aanpak  

Met  deze  begrippen  heb  ik  de  zes  boeken  geanalyseerd  die  waren  genomineerd  voor  de  

M.J.  Brusseprijs  2012.  Het  oordeel  over  de  geloofwaardigheid  van  de  verteller  blijft  

subjectief.  De  bedoeling  van  dit  onderzoek  is  om  die  subjectiviteit  voorwerp  van  

reflectie  en  discussie  te  maken.  Daarvoor  heb  ik  de  boeken  eerst  geanalyseerd  en  heb  ik  

  7  

vervolgens  met  de  schrijvers  van  de  boeken  gesproken  om  ze  te  vragen  hoe  ze  zelf  

dachten  over  de  geloofwaardigheid  van  de  verteller,  en  of  ze  er  bewust  aan  hebben  

gewerkt  om  de  verteller  in  hun  verhaal  zo  geloofwaardig  mogelijk  te  maken.    Daarbij  

heb  ik  ook  getoetst  of  de  begrippen  ‘afstand’,  ‘toon’  en  ‘zelfreflectie’  voor  hen  ook  zinvol  

zijn  om  over  dit  onderwerp  na  te  denken.  

 

De  M.J.  Brusseprijs  is  een  initiatief    van  het  Fonds  Bijzondere  Journalistieke  Projecten.  In  

2006  werd  de  prijs  voor  het  eerst  uitgereikt.  Toen  won  Jeroen  Smit  met  zijn  boek  ‘Het  

drama  Ahold’.  In  2011  kreeg  Annejet  van  der  Zijl  de  prijs  voor  haar  boek  ‘Bernard,  een  

verborgen  geschiedenis’.  De  prijs  is  vernoemd  naar  de  journalist  M.J.  Brusse  (1873-­‐

1941)  die  dagelijks  reportages  en  feuilletons  schreef  voor  het  NRC.  Veel  stukken  werden  

in  boekvorm  gebundeld.    

In  2012  werden  de  volgende  boeken  genomineerd.    Deze  boeken  vormen  het  

corpus  van  mijn  onderzoek.  

-­‐ Bert  Bukman,  ‘Het  slagveld,  de  lange  weg  naar  het  kabinet-­‐Rutte’  

-­‐ Twan  Geurts,  ‘Rolduc,  de  laatste  dagen  van  een  kleinseminarie’  

-­‐ Ton  Koene,  ‘Afghanistan  ongecensureerd’  

-­‐ Auke  Kok,  ‘Holleeder,  de  jonge  jaren’  

-­‐ Greta  Riemersma,  ‘Het  land  van  zijn  vader.  Een  Marokkaanse  familiegeschiedenis’  

-­‐ Bas  Soetenhorst,  ‘Het  wonder  van  de  Noord/Zuidlijn,  Het  drama  van  de  

Amsterdamse  metro’  

 

Ik  zal  per  boek  kort  aangeven  waar  de  boeken  over  gaan  door  te  citeren  uit  het  

juryrapport  van  de  M.J.  Brusseprijs.  Vervolgens  geef  ik  mijn  analyse  en  laat  ik  de  

schrijvers  aan  het  woord,  in  de  hoop  daar  aan  het  eind  een  samenhangende  conclusie  

aan  te  kunnen  verbinden.    Ik  bespreek  eerst  de  drie  boeken  met  een  externe  verteller  (  

‘Het  slagveld’  en  ‘Het  wonder  van  de  Noord/Zuidlijn’  en  ‘Afghanistan  ongecensureerd’)  

dan  een  boek  met  zowel  een    externe  als  personage  gebonden  verteller  (‘Holleeder’)  en  

tot  slot  twee  boeken  met  uitsluitend  personage  gebonden  vertellers.    Daarvan  

presenteert  het  eerste  personage  zich  als  lid  van  een  groep  (‘Rolduc’)  en  laat  het  laatste  

personage  zich  volledig  leiden  door  het  eigen  nieuwsgierigheid  (‘Het  land  van  zijn  

vader’).  

 

  8  

Resultaten  

Bert  Bukman,  ‘Het  slagveld,  de  lange  weg  naar  het  kabinet-­‐Rutte’  

Uit  het  juryrapport:  Op  grond  van  tientallen  gesprekken  met  politici,  journalisten  en  

wetenschappers  laat  Bukman  in  ‘Het  slagveld’  datgene  zien  wat  normaal  achter  de  

schermen  blijft:  de  machinaties,  geheime  agenda’s  en  vooral  ook  de  toevalligheden  en  

misverstanden  die  een  beslissende  rol  speelden  bij  deze  moeizame  en  complexe  

formatie.  Bukman  beschrijft  de  vele  politieke  hordes  die  moesten  worden  genomen,  en  

heeft  oog  voor  de  menselijke  emoties  die  bij  zo’n  uitputtingsslag  loskomen:  de  vele  

huilpartijen  in  de  CDA-­‐fractie,  het  anti-­‐  Wilderschagrijn  bij  mensen  als  Tjeenk  Willink.  

 

Wat  opvalt  in  zo’n  beschrijving  van  het  boek  is  dat  er  geen  onderscheid  wordt  gemaakt  

tussen  de  auteur,  Bert  Bukman,  en  de  verteller  van  het  verhaal.  Volgens  Gérard  Genette  

(1972)  is  dat  ook  het  kenmerk  van  non-­‐fictie:  auteur  en  verteller  vallen  samen.  Iets  wat  

bij  fictie  niet  het  geval  is.    

  Dat  auteur  en  verteller  samenvallen,  wil  niet  zeggen  dat  ze  niet  zijn  te  

onderscheiden.  De  verteller  is  het  beeld  dat  je  als  lezer  van  de  schrijver  krijgt.  Dat  valt  

niet  noodzakelijk  samen  met  de  persoon  van  de  auteur.  Zoals  de  tekst  is  gestileerd,  zo  is  

ook  de  verteller  de  gestileerde  auteur.  De  vraag  is:  wat  heeft  de  auteur  gedaan  om  

zichzelf  als  verteller  vorm  te  geven?  En  wat  heeft  hij  of  zij  gedaan  om  zichzelf  als  

verteller  geloofwaardig  te  maken?  

 

Bert  Bukman  begint  zijn  boek  over  de  formatie  van  het  kabinet  Rutte  I  met  een  anekdote  

over  de  WK  finale  voetbal  op  11  juli  2010  tussen  Nederland  en  Spanje.  De  Engelse  

scheidsrechter  ziet  hands  over  het  hoofd,  onthoudt  Nederland  een  corner,  waarna  

Spanje  scoort.  “Kleine  toevalligheden  en  vergissingen  kunnen  grote  gevolgen  hebben,”  

constateert  de  verteller.  Hij  trekt  dan  een  parallel  met  de  formatie  van  het  kabinet.    Als  

lezer  weet  je  dan  wat  de  verteller  ziet  als  de  kern  van  zijn  verhaal.  Je  verwacht  een  

relaas  over  toevalligheden  en  vergissingen.    

  De  vraag  voor  mij  als  lezer  is  dan:  gaat  de  verteller  mij  dit  verhaal  inderdaad  

vertellen?  Overtuigen  de  feiten  die  hij  hiervoor  aandraagt?  En  vooral:  overtuigt  zijn  

interpretatie  dat  het  hier  om  toevalligheden  en  vergissingen  gaat?  Kortom:  vind  ik  dit  

een  geloofwaardige  verteller?  

  Laten  we  eens  kijken  naar  het  eerste  criterium.  De  narratieve  afstand.  Hoe  zit  het  

  9  

daar  mee?  Hoe  dicht  laat  de  verteller  mij  bij  de  personages  uit  zijn  boek  en  bij  zichzelf  

komen?  

  Bukman  komt  zelf  niet  voor  in  het  verhaal.  Hij  is  een  externe  verteller.  Van  de  

achterflap  weet  ik  dat  hij  historicus  is  en  als  journalist  bij  HP/de  Tijd  heeft  gewerkt.  De  

combinatie  historicus  en  journalist  geeft  mij  het  vertrouwen  dat  hij  een  onderwerp  als  

dit  aankan.  Van  zijn  politieke  voorkeur  weet  ik  niets.  Dat  zou  er  ook  niet  relevant  zijn  

volgens  de  traditionele  opvatting  van  de  journalistiek.  Een  goede  journalist  doet  

objectief  verslag,    z’n  mening  doet  er  niet  toe.  Toch  is  het  juist  die  claim  van  objectiviteit  

die  mij  als  lezer  bij  zo’n  politiek  verhaal  als  dit  ongemakkelijkheid  doet  voelen.  Speelt  

hier  geen  verborgen  agenda?  Wat  de  één  als  een  ‘vergissing’  ziet,  zal  de  ander  uitleggen  

als  een  strategische  zet.  Die  ongemakkelijkheid  neemt  de  verteller  in  het  boek  niet  bij  

me  weg.    Ik  kan  opgaan  in  de  levendige  scenes  van  politieke  onderhandelingen  die  hij  

beschrijft.  Maar  bij  zijn  oordeel  daarover  blijf  ik  aan  de  zijkant  staan.    

  In  het  boek  van  Bukman  hangt  de  geloofwaardigheid  van  de  verteller  denk  ik  af  

van  de  overeenstemming  van  politieke  voorkeur  van  lezer  en  auteur.  Mijn  politieke  

voorkeur  verschilt  van  die  van  de  auteur.  Mijn  scepsis  neemt  toe  bij  negatieve  

uitlatingen  over  Job  Cohen.    

  De  algemene  vraag  dit  zich  hier  aandient  is:  in  hoeverre  slaagt  de  verteller  erin  om  

in  morele  zin  op  hetzelfde  niveau  te  komen  als  de  lezer?  Theoretisch  gezien  heeft  de  

verteller  drie  mogelijkheden:  aansluiten  bij  de  opvatting  van  zijn  lezers,  neerdalen  tot  

het  niveau  van  de  lezer,  of  de  lezer  verheffen  tot  zijn  eigen  niveau.  

  Als  het  gaat  om  de  relatie  tot  de  personages  in  het  boek  is  de  narratieve  afstand  in  

Bukmans  boek  klein.  Hij  beschrijft  onderhandelingsscènes  heel  levendig  en  vaak  in  

directe  stijl.  Zo  zie  je  Emiel  Roemer  in  zijn  vakantiehuis  in  Texel  aan  een  alternatief  

regeerakkoord  schrijven,  terwijl  zijn  vrouw  en  kinderen  naar  het  strand  zijn,  en  hoor  je  

Ab  Klink  zeggen:  “Maxime,  ik  vertrek  uit  de  Tweede  Kamer.  Ik  houd  ermee  op,  het  wordt  

me  te  veel.”  Je  hoort  de  personages  spreken,  ziet  hun  gebaren  en  kan  zelfs  hun  

gedachten  lezen.    

  En  precies  op  dat  punt  kan  twijfel  opkomen  over  de  geloofwaardigheid  van  de  

verteller.  Hoe  weet  hij  zo  precies  wat  mensen  gezegd  en  gedacht  hebben?  Hij  gebruikt  

alleen  anonieme  bronnen.  

  De  alwetendheid  van  de  verteller  is  groot  in  dit  boek.  De  verteller  weet  zowel  wat  

er  in  hoofden  van  individuele  personages  omgaat  als  wat  de  stemming  is  onder  een  

  10  

groep  mensen.  Zo  lees  je  over  Bianca  Hoogendijk,  de  vrouw  van  Balkenende:  “Haar  

gezicht  staat  vooral  op  afwezigheid,  ten  prooi  als  ze  is  aan  tegenstrijdige  emoties.”    Of,  

als  Ruud  Lubbers  ergens  binnenkomt:  “Het  leidt  even  af  van  de  zorgen,  en  dat  kunnen  ze  

op  een  dag  als  vandaag  wel  gebruiken.”  

  Geloof  je  als  lezer  dat  het  zo  is  gegaan?  Dat  hangt  denk  ik  van  twee  dingen  af.  Hoe  

waarschijnlijk  is  het  dat  de  verteller  dit  van  zijn  bronnen  heeft  gehoord?  En  hoe  

belangrijk  zijn  de  details  voor  de  interpretatie  van  het  verhaal?  Als  het  alleen  om  

sfeerbeschrijvingen  gaat,  neem  je  veel  voor  lief.  Als  de  toegeschreven  gebaren  en  

gedachten  worden  gebruikt  om  iemands  positie  in  het  onderhandelingsproces  te  

typeren  ben  je  meer  op  je  hoede  en  zal  de  geloofwaardigheid  van  de  verteller  weer  te  

herleiden  zijn  tot  de  morele  afstand  tussen  hem  en  de  lezer.  

  De  toon  van  de  verteller  komt  in  dit  boek  vooral  tot  uitdrukking  in  zijn  

commentaar  op  het  politieke  proces.  Bijvoorbeeld  in  het  hoofdstuk  Wilders  vs  Beatrix  

waarin  de  verteller  zegt  dat  het  niet  juist  is  om  te  stellen  dat  Wilders  de  regels  van  de  

kabinetsformatie  schendt.  Even  verder  stelt  de  verteller  dat  sommigen  het  gedrag  van  

Wilders  jegens  de  koningin  “onhoffelijk”  vinden.  Waarop  de  verteller  zegt:  “Maar  ze  

leven  in  een  digitale  samenleving  waarin  de  uitwisseling  van  informatie  sneller  gaat  dan  

ooit,  en  daarbij  past  het  niet  meer  om  alles  te  spelen  via  de  band  van  het  paleis.”    

  De  verteller  is  iemand  die  soms  de  indruk  wekt  dat  hij  het  beter  weet  dan  de  

personen  die  hij  beschrijft.  Of  je  dat  geloofwaardig  vindt,  hangt  af  van  de  mate  waarin  je  

de  autoriteit  van  de  verteller  accepteert.    Het  valt  me  op  dat  Bukman  weinig  doet  om  zijn  

lezers  te  overtuigen  van  zijn  autoriteit  als  verteller  

  Bij  andere  journalisten  zal  duidelijk  worden  dat  sommigen  zichzelf  als  verteller  

geloofwaardig  maken  door  juist  iets  van  hun  onwetendheid  en  onzekerheid  te  laten  

zien.  Dat  wekt  een  zekere  sympathie.  De  verteller  zegt  als  het  ware:  ik  weet  het  ook  niet  

precies,  maar  ik  probeer  er  wel  achter  te  komen.      

  In  termen  van  de  Big  Five  zou  je  kunnen  zeggen  dat  de  verteller  in  ‘Het  slagveld’  

hoog  scoort  op  intellectuele  autonomie.  Hij  sluit  zich  niet  kritiekloos  aan  bij  de  gangbare  

mening.  Hij  mist  een  zekere  mate  van  vriendelijkheid  om  werkelijk  aansluiting  te  vinden  

bij  de  lezer.  Qua  nauwkeurigheid  scoort  hij  hoog,  al  is  er  soms  twijfel  of  hij  de  gedachten  

van  mensen  en  de  stemming  in  groepen  adequaat  weergeeft.    Op  emotionele  stabiliteit  

en  extraversie  komt  hij  stevig  over.    

  11  

  De  zelfreflectie  van  de  externe  verteller  in  journalistieke  boeken  beperkt  zich  

doorgaans  tot  opmerkingen  in  een  voor-­‐  of  nawoord.  Bert  Bukman  somt  in  de  

verantwoording  achter  in  het  boek  de  bronnen  op  die  hij  heeft  gebruikt  en  vermeldt  dat  

hij  heeft  gewerkt  onder  voorwaarde  van  anonimiteit.    “Al  deze  bronnen  staan  aan  de  

basis  van  de  feiten,  de  dialogen,  de  veronderstellingen  en  de  visies  op  de  voorgaande  

pagina’s.  Voor  zover  ik  kon  nagaan  waren  ze  in  alle  gevallen  dat  ik  er  gegevens  aan  heb  

ontleend  waarheidsgetrouw.”    

 

Ik  vroeg  Bert  Bukman  in  hoeverre  hij  de  opmerking  aan  het  begin  van  zijn  boek  dat  de  

formatie  wordt  gestuurd  door  vergissingen  en  toevalligheden  als  een  constatering  ziet,  

of  als  een  vorm  van  kritiek?  Is  hier  sprake  van  een  morele  stellingname?  

  ‘Dat  is  puur  een  constatering,’  zegt  Bukman.  ‘  

  ‘Toch  geef  je  soms  wel  kritiek.  Zo  zeg  je  op  een  gegeven  moment  dat  iemand  niet  

veel  van  onderhandelen  heeft  begrepen,  of  maak  je  de  opmerking  dat  iets  politiek  “niet  

slim”  is.’  

  ‘Ik  heb  geprobeerd  het  proces  an  sich  zo  onbevooroordeeld  mogelijk  te  

beschrijven.  Maar  ik  ben  wel  ingegaan  op  de  context  daar  omheen.  Paars-­‐Plus  had  een  

hele  grote  kans  gemaakt  hoorde  ik  van  iedereen.  Maar  in  de  beeldvorming  lag  dat  

anders  en  was  het  de  VVD  die  dwars  lag.  Terwijl  feitelijk  Job  Cohen  dat  niet  handig  had  

gedaan.  Dat  bespreek  ik  dan  wel.’  

  ‘Als  verteller  ben  je  dus  ook  in  debat  met  je  publiek.’  

  ‘Dat  is  zo.’  

  Dat  is  een  intrigerend  onderscheid  dat  Bukman  hier  maakt.  Als  verteller  beschrijft  

hij  zo  nauwkeurig  mogelijk  wat  er  gebeurt,  maar  tegelijkertijd  geeft  hij  zijn  mening  over  

de  duiding  daarvan.    Het  is  een  onderscheid  dat  later  in  een  gesprek  met  Auke  Kok  over  

‘Holleeder’  ook  ter  sprake  komt:  de  “stille  dialoog”  van  de  verteller  met  de  publieke  

opinie.  Juist  in  dit  niet  openlijk  gevoerde  gesprek,  dat  tot  uitdrukking  komt  in  

zinswendingen  als  “dat  is  niet  zo  slim”  of  “natuurlijk  is  het  zo  dat”  ,  toont  zich  iets  van  de  

morele  afstand  van  de  verteller  tot  de  lezer.    Op  dit  soort  momenten  voel  je  je  als  lezer  

aangesproken  door  de  verteller.  

  Dat  mijn  morele  afstand  tot  de  verteller  redelijk  groot  is  wordt  bevestigd  door  wat  

Bukman  zegt  over  de  hoofdfiguur  van  zijn  boek.  Dat  is  Maxim  Verhagen.    

  ‘Hij  is  niet  alleen  de  hoofdfiguur,’  zegt  Bukman,  ‘hij  is  de  held.  Als  je  het  objectief  

  12  

bekijkt  heeft  hij  het  goed  gedaan.  Ondanks  alle  kritiek  die  hij  heeft  gekregen.’  

  ‘In  principe  is  alles  wat  ik  opschrijf  echt  gebeurt,’  zegt  Bukman  als  ik  hem  daar  

naar  vraag.  ‘Daar  moet  de  lezer  maar  op  vertrouwen.  Soms  weet  ik  niet  of  iemand  

precies  zo  heeft  gedacht,  maar  dan  mag  je  het  wel  gevoeglijk  aannemen.  Waar  het  heel  

specifiek  is,  is  het  aan  mij  verteld.  Direct  of  indirect.’  

  ‘Ja  dat  helpt  wel,’  zeg  ik.  Als  lezer  heb  je  vaak  wel  door  wie  de  verteller  gesproken  

heeft.    Volgens  mij  moet  je  zeker  met  Van  Haersma  Buma  hebben  gesproken.’  

  ‘Ja  dat  klopt.  Er  valt  veel  te  reconstrueren.  Maar  ik  wilde  niet  een  situatie  

beschrijven  waarvan  duidelijk  zou  zijn  dat  er  maar  een  iemand  de  bron  was  geweest.’  

  ‘Je  werkt  nu  in  de  communicatiebranche,’  zeg  ik,  ‘dan  ben  je  vermoed  ik  veel  

bezig  met  dingen  als  imago.  Het  valt  me  op  dat  je  weinig  doet  om  je  eigen  imago  als  

verteller  op  te  poetsen.’  

  Bukman  lacht.  ‘Je  moet  bescheiden  blijven,  anders  wordt  je  een  personage  in  je  

eigen  verhaal.  Ik  zou  mezelf  niet  willen  ophemelen  in  de  tekst.  Dat  zou  raar  zijn.  Maar  

het  is  waar,  daar  zit  een  zekere  contradictie  in.    Want  als  verteller  ben  je  tegelijkertijd  

degene  die  pretendeert  alles  te  weten.’  

Ik  vraag  Bukman  tot  slot  of  hij  een  verschil  ziet  tussen  hemzelf  als  persoon  en  de  

verteller  van  het  boek.  ‘Wat  zal  ik  daarop  zeggen?’  antwoordt  hij.  ‘De  verteller  dat  ben  

ikzelf.  Ik  heb  niet  zo  over  de  rol  van  de  verteller  nagedacht.  Ik  heb  gewoon  de  manier  

van  werken  toegepast  die  ik  bij  HP/De  Tijd  ook  gebruikte.  Ik  vond  het  voor  de  hand  

liggen  om  het  zo  te  doen.  Je  moet  een  verhaal  vertellen,  schrijft  zoveel  mogelijk  in  de  

tegenwoordige  tijd  en  gebruikt  dialogen  voor  de  leesbaarheid.’  

 

Bas  Soetenhorst,  ‘Het  wonder  van  de  Noord/Zuidlijn,  Het  drama  van  de  

Amsterdamse  metro’  

Het  juryrapport:  Samen  met  Parool-­‐collega  Addie  Schulte  lichtte  Bas  Soetenhorst  al  de  

nodige  tegels  in  boeken  over  de  PvdA  en  de  VVD,  maar  niet  eerder  legde  hij  zo’n  

bestuurlijke  beerput  bloot  als  in  ‘Het  wonder  van  de  Noord/Zuidlijn’.  Aan  de  hand  van  

tientallen  interviews,  notulen  van  besloten  vergaderingen  en  tal  van  vertrouwelijke  

documenten  reconstrueert  hij  de  politieke  besluitvorming  en  bestuurlijke  verwarring  

rond  het  Amsterdamse  metroproject,  dat  de  stad  volledig  boven  het  hoofd  groeide.  Een  

onthutsend  relaas.  Ooit  zou  de  Noord/Zuidlijn  1,4  miljard  euro  kosten  en  in  2011  klaar  

zijn;  in  werkelijkheid  zijn  de  kosten  opgelopen  tot  3,1  miljard,  de  Amsterdamse  bijdrage  

  13  

is  vervijfvoudigd  en  we  mogen  blij  zijn  als  de  metro  vóór  2018  gaat  rijden.  Wat  de  

reconstructie  van  Soetenhorst  zo  bijzonder  maakt,  is  dat  hij  laat  zien  hoe  bijna  alle  

verantwoordelijke  bestuurders  in  dezelfde  fuik  zijn  gezwommen,  hoe  het  almaar  niet  

lukte  om  echt  greep  te  krijgen  op  het  project,  hoe  de  ene  na  de  andere  wethouder  in  de  

ban  raakte  van  het  wensdenken,  hoe  burgers  uit  een  betere  buurt  erin  slaagden  om  de  

metro  te  weren,  hoe  het  kabinet  de  financiële  risico’s  wist  af  te  wentelen  op  Amsterdam  

en  hoe  een  burgemeester  zijn  handen  in  onschuld  kon  wassen.  

 

Ook  Bas  Soetenhorst  begint  zijn  boek  met  een  anekdote.  Twee  mannen  lopen  in  een  

schacht  van  de  Noord/Zuidlijn.  “Daar  staan  ze,  de  zwarte  schapen  van  de  

Noord/Zuidlijn.  Meer  dan  20  meter  onder  de  grond  in  de  boortunnel,  een  voornaam  

onderdeel  van  het  project  dat  hun  leven  tekent.  ‘Vijftien,  twintig  jaar  geleden  zeiden  ze:  

‘Wat  jij  wil,  dan  kan  hier  helemaal  niet,’  zegt  Bosch.  ‘En  hier  staan  we  dan…’  Hun  blikken  

kruisen  elkaar.  Even  hangt  er  emotie  in  de  lucht.  Dan  hernemen  ze  zich.  Op  naar  de  

uitgang.”    

  Als  lezer  heb  je  dan  nog  geen  idee  waar  het  verhaal  heen  gaat.    

  Ik  heb  dit  eerder  een  “ornamenteel  gebruik  van  fictie”  genoemd  (Smit,  2012).  De  

journalist  gebruikt  verteltechnieken  vooral  op  de  feiten  aantrekkelijk  te  presenteren.  Ze  

zijn  niet  sturend  voor  het  verloop  van  het  verhaal  (zie  ook  Schutte,  2012).    

  Als  lezer  heb  ik  al  voordat  ik  dit  boek  open  sla  een  beeld  van  de  verteller.  Wie  

maar  een  beetje  op  de  hoogte  is  van  de  perikelen  rond  de  Noord/Zuidlaan  begrijpt  de  

knipoog  in  de  titel.  ‘Het  wonder  van  de  Noord/Zuidlijn’  kan  niet  anders  dan  ironisch  

bedoeld  zijn.  De  verteller  zegt  als  het  ware:  ‘Het  staat  er  nu  wel  zo  lezer,  maar  jij  en  ik  

begrijpen  maar  al  te  goed  dat  hier  iets  anders  wordt  bedoeld.’  Op  die  manier  sluit  de  

verteller  direct  een  bondje  met  de  lezer  die  allang  weet  dat  het  wonder  van  de  aanleg  

van  de  nieuwe  metrolijn  er  vooral  in  bestaat  dat  het  budget  ervoor  zó  gigantisch  is  

overschreden  dat  Amsterdam  van  een  rijke  in  een  arme  stand  is  veranderd.    Als  die  klik  

met  de  lezer  ontstaat,  verkleint  dat  direct  de  morele  afstand.    Soetenhorst  maakt  vaker  

gebruik  van  deze  tongue-­‐in-­‐  cheek  techniek.  Bijvoorbeeld  in  het  hoofdstuk  “Niet  onder  

mijn  achtertuin”  dat  beschrijft  hoe  de  elite  van  Buitenveldert  het  voor  elkaar  krijgt  dat  

de  metrolijn  zodanig  wordt  verlegd  dat  zij  er  persoonlijk  geen  last  van  hebben.    

Net  als  bij  Bert  Bukman  zie  je  ook  bij  Soetenhorst  als  verteller  zie  je  dat  hij  zich  

enerzijds  dicht  bij  de  feiten  blijft,  maar  zich  ook  een  mening  veroorlooft  over  de  

  14  

betrokkenen  bij  het  besluitvormingsproces.  De  verteller  gebruikt  zijn  kennis  over  het  

onderwerp  als  springplank  voor  een  moreel  oordeel.  Ook  al  betreft  het  negatieve  

oordeel  hier  opnieuw  Job  Cohen,  dit  keer  als  bestuurder  die  teveel  op  afstand  blijft,  toch  

vind  ik  hierin  Soetenhorst  overtuigender  dan  Bukman.  Waarschijnlijk  doordat  

Soetenhorst  zijn  oordeel  over  Cohen  ondersteunt  door  hem  in  verschillende  

hoofdstukken  te  laten  opduiken  als  afstandelijke  bestuurder.    

De  psychologische  afstand  is  bij  Soetenhorst  iets  groter  dan  bij  Bukman.  Bukman  

beschrijft  veel  meer  de  emoties  van  zijn  personages,  bij  Soetenhorst  dienen  de  

personages  vooral  als  instrumenten  om  het  verhaal  over  de  Noord/Zuidlijn  te  vertellen.  

  Door  het  gebruik  van  milde  ironie  en  het  bij  de  hand  nemen  van  de  lezer  bij  zijn  

oordeelsvorming  lijkt  Soetenhorst  als  verteller  iets  dichter  bij  de  lezer  te  staan.  Bij  deze  

verteller  merk  je  ook  geen  politieke  voorkeur.  Alle  bestuurders  hebben  boter  op  hun  

hoofd.  Dat  schept  ook  alweer  een  band  met  de  lezer.  Zeker  bij  lezers  die  behept  zijn  met  

een  zeker  cynisme  over  bestuurder.  

 

Ik  vroeg  Bas  Soetenhorst  of  de  anekdote  waar  het  boek  mee  begint  betekenis  heeft  voor  

de  rest  van  het  verhaal.  

‘Nee.  Ik  wilde  mensen  die  dit  boek  oppakken  in  de  boekhandel  meteen  de  indruk  

geven  dat  dit  niet  een  technisch  boek  was  over  een  metrolijn.  Zo’n  anekdote  werkt  dan  

goed  om  mensen  het  verhaal  in  te  trekken.  Ik  wil  vaart  geven  aan  het  verhaal.  Ik  ben  

altijd  opzoek  naar  sappige  anekdotes.  Ik  was  ook  blij  toen  ik    in  het  archief  een  artikel  

vond  over  wethouder  Van  der  Vlies  die  moeite  had  met  het  feit  dat  Guusje  Terhorst,  als  

raadslid,  alcohol  in  der  vergadering  wilde  afschaffen.  Dat  heeft  niets  te  maken  met  de  

Noord/Zuidlijn,  maar  het  is  fantastisch  om  dat  er  even  in  te  fietsen.’    

  ‘Je  geeft  vaak  een  oordeel  over  personen,  zeker  als  het  over  Job  Cohen  gaat,’  zeg  

ik.  ‘Wat  vind  je  daarvan?’  

  ‘Plaats  ik  mezelf  teveel  op  de  voorgrond?  Ik  denk  eigenlijk  dat  er,  door  al  mijn  

research,  niet  veel  mensen  zijn  in  de  journalistiek  die  meer  weten  van  de  Noord/Zuidlijn  

dan  ik.  En  als  je  de  feiten  goed  op  orde  hebt,  creëer  je  ruimte  voor  jezelf  om  je  ook  

subjectieve  oordelen  aan  te  meten.  Als  je  er  zoveel  van  weet,  mag  je  er  ook  iets  van  

vinden.  Naar  mate  ik  meer  boeken  schrijf,  voel  ik  me  vrijer  om  me  oordelen  aan  te  

meten  die  zich  niet  beperken  tot  feiten.  Ik  neem  de  lezer  soms  een  beetje  bij  de  hand  

door  me  af  en  toe  hardop  af  te  vragen:  is  het  nou  goed  of  fout  wat  hier  gebeurt?  Je  vormt  

  15  

je  dan  een  oordeel  door  met  verschillende  ervaringsdeskundigen  te  praten.  De  lezer  

maakt  dat  proces  dan  mee.’  

  Soetenhorst  is  zich  er  wel  van  bewust  dat  hij  zijn  mild  ironische  toon  en  de  

afstand  die  als  verteller  neemt  tot  het  politiek  gekonkel  ook  is  ingegeven  door  de  afstand  

in  de  tijd.  ‘Als  ik  er  destijds  als  verslaggever  met  mijn  neus  bovenop  had  gestaan,  was  ik  

misschien  ook  wel  meegegaan  in  de  hype  over  de  Noord/Zuidlijn.  De  hele  goegemeente  

was  voor.  Dan  is  het  moeilijk  om  tegen  de  stroom  in  te  roeien.’  

 

Ton  Koene,  ‘Afghanistan  ongecensureerd’  

Het  juryrapport  van  de  M.J.  Brusseprijs  geeft  de  volgende  omschrijving  van  het  boek.    

De  nominatie  van  ‘Afghanistan  ongecensureerd’  van  fotograaf  Ton  Koene  is  een  primeur  

voor  de  M.J.  Brusseprijs:  nooit  eerder  drong  een  fotoboek  door  tot  de  shortlist.  Het  

woord  fotoboek  kan  hier  makkelijk  misleidend  zijn:  alsof  het  gaat  om  een  fraai  

prentenboek  dat  goede  sier  maakt  op  de  salontafel.  Niets  is  minder  waar.  Koene  heeft  de  

afgelopen  twee  jaar  geopereerd  in  de  frontlinie  van  het  nieuws.  Dat  mag  welhaast  

letterlijk  worden  genomen.  Want  als  fotojournalist  werken  in  Afghanistan,  en  dan  

meestal  niet  embedded,  is  de  actualiteit  registreren  op  het  scherp  van  de  snede.  In  

‘Afghanistan  ongecensureerd’  vat  Koene  als  het  ware  zijn  ervaringen  en  impressies  

samen.  Hij  documenteert  het  Afghanistan  in  al  zijn  soms  bizarre  facetten:  de  macho-­‐

mannen  met  make-­‐up,  de  politierekruten  met  houten  geweren,  de  kasten  met  

beenprothesen,  de  papavervelden,  de  vrouwen  in  boerka  op  de  markt,  maar  ook  de  

mondaine  kanten  van  Kabul,  de  weelderige  bruidsjurken  en  de  privéschooltjes  voor  

meisjes.  En  op  een  onnadrukkelijke  wijze  laat  hij  toch  in  alle  scherpte  zien  hoe  moeilijk,  

ja  misschien  wel  onmogelijk  het  is  om  in  deze  vaak  nog  middeleeuwse,  onverbiddelijke  

ambiance  een  op  westerse  waarden  geschoolde  missie  tot  een  redelijk  einde  te  brengen.  

 

Het  fotoboek  laat  vooral  de  kwetsbaarheid  en  trots  van  de  bevolking  zien.  Een  

bevolking,  zo  maak  ik  uit  de  begeleidende  tekst  op,  die  zich  onderdrukt  voelt  door  de  

Taliban,  en  onbegrepen  door  het  Westen.  De  portretten  van  de  agenten  in  opleiding  en  

de  enkele  foto  van  een  ongesluierde  jonge  vrouw  roepen  sympathie  en  mededogen  op  

met  Afghanen  op  drift.  De  foto’s  doorbreken  het  clichébeeld  dat  ik  van  Afghanistan  heb.  

Ik  zie  de  kwetsbaarheid  van  de  vrouw  die  gehurkt  in  haar  boerka  op  een  modderige  weg  

zit  te  bedelen  en  schijnbaar  vergeefs  haar  arm  uitstrekt  naar  passerende  auto’s.  En  ik  zie  

  16  

de  verwondering  van  de  meisjes  in  een  schoolklas  met  groene  muren  die  vanonder  hun  

witte  hoofddoeken  turen  naar  een  wereldbol  waarop  de  juffrouw  voor  de  klas  wijst  

waar  Afrika  ligt.      

  Wie  is  de  verteller  die  je  dit  laat  zien?  Hoe  slaagt  hij  erin  je  het  gevoel  te  geven  dat  

je  het  echte  leven  in  Afghanistan  ziet?    

In  de  titel  van  het  boek  ‘Afghanistan  ongecensureerd’  suggereert  de  verteller  dat  

je  het  onverhulde  beeld  van  Afghanistan  krijgt  te  zien.  In  de  proloog  zegt  hij  dat  er  “veel  

kritiek  [is]  geuit  op  de  media  tijdens  de  uitvoer  van  de  eerste  Nederlandse  missie  in  

Afghanistan.  Journalisten  zouden  niet  objectief  zijn  geweest  en  overwegend  verslag  

hebben  gedaan  door  embedded  met  het  Nederlandse  leger  mee  te  reizen.”  Hij  heeft  dat  

ook  twee  keer  gedaan,  maar  “De  andere  reizen  in  Afghanistan  waren  zonder  militairen  

of  andere  gewapende  bescherming.  (…)  Door    onafhankelijk  van  het  leger  rond  te  reizen,  

kregen  we  wel  een  realistisch  beeld  van  het  land.  (…)”    Waaraan  de  verteller  nog  

toevoegt  dat  de  bijschriften  zijn  mening  reflecteren.    

  Als  lezer  van  het  boek  weet  ik  nu  hoe  de  verteller  heeft  gereisd  en  wat  zijn  

bedoeling  is  met  de  foto’s.  Op  de  eerste  foto  staan  twee  in  lappen  gehulde  mannen  met  

tulband  en  baard  te  praten  voor  een  karretje  met  sinaasappels.  Op  de  achtergrond  staat  

een  moskee.  Het  bijschrift  vermeldt  dat  Afghanistan  een  andere  jaartelling  heeft  dan  het  

Westen.  Volgens  hun  kalender  is  het  nu  het  jaar  1390.  “Veel  buitenlanders  maken  hier  

grappen  over,”  zegt  de  verteller.  Hij  begrijpt  dat,  maar  gaat  er  niet  in  mee  en  legt  uit  wat  

er  nu  speelt  in  het  land.    

De  toon  is  gezet.  De  verteller  kijkt  verder  dan  de  gemiddelde  buitenlander,  die  hij  

niet  minacht,  maar  die  hij  in  kennis  wel  achter  zich  laat.  Zo’n  vriendelijke  en  deskundig  

iemand  wekt  vertrouwen.  In  de  meeste  bijschriften  laat  de  verteller  zich  kennen  als  

iemand  die  op  een  zakelijke  manier  uitlegt  wat  er  gaande  is.    

De  Taliban  zijn  fel  tegen  een  democratisch  gekozen  parlement.  Zij  willen  de  sharia  invoeren,  de  streng-­‐islamitische  wetgeving.  De  sharia  regelt  zaken  zoals  kledingvoorschriften,  verhouding  tussen  mannen  en  vrouwen,  erfrecht,  strafrecht,  beslissingen,  spijtwetten  (sic)  (o.a.  halal,  haram,  alcohol),  geloofsafval  en  blasfemie.  De  Koran  is  een  van  de  belangrijkste  bronnen  voor  deze  wetgeving.        

Op  verschillende  plaatsten  spreekt  de  verteller  de  lezer  direct  aan.  “Als  je  in  Afghanistan  

wordt  uitgenodigd  voor  een  kopje  thee,  wat  vaak  voorkomt,  dan  betekent  dit  dat  iemand  

je  wil  leren  kennen.”  De  verteller  doet  zich  hier  voor  als  de  bereisde  oom.  Het  is  iemand  

die  zijn  twijfel  met  de  lezer  deelt.  Mag  hij  wel  die  gesluierde  vrouwen  fotograferen,  

  17  

waarvan  hij  weet  dat  ze  daar  geen  prijs  op  stellen?  Hij  vindt  van  wel.  “Ik  wil  de  

werkelijkheid  weergeven  door  middel  van  mijn  foto’s  en  daar  horen  ook  vrouwen  in  

boerka’s  bij.”    Kortom,  de  verteller  is  iemand  die  zijn  eigen  weg  volgt,  en  zich  af  en  toe  

afvraagt  wat  de  mensen  ervan  vinden  om  gefotografeerd  te  worden.    

De  vrouw  rechts  op  de  linker  foto  heeft  me  duidelijk  door  en  blijft  naar  mij  kijken.  Ze  zal  zich  waarschijnlijk  afvragen  wie  ik  ben,  waar  ik  vandaan  kom  en  waarom  ik  überhaupt  foto’s  maak.    Zou  ze  het  stiekem  toch  leuk  vinden  om  gefotografeerd  te  worden?’      Op  zo’n  moment  is  de  verteller  zowel  dicht  bij  het  moment  dat  de  foto  werd  

genomen,  als  dicht  bij  de  lezer  met  wie  hij  zijn  gedachten  toevertrouwt  over  wat  zich  in  

het  hoofd  van  de  gefotografeerde  afspeelt.  Het  is  een  manier  om  de  afstand  te  verkleinen  

tussen  hem,  de  vrouw  die  hij  fotografeert,  en  degene  die  de  foto  bekijkt.    

In  zijn  commentaren  is  Koene  als  verteller  op  een  afstand.    Hij  is  een  externe  

verteller  die  als  een  socioloog  de  context  van  zijn  foto’s  toelicht.  Hij  gebruikt  de  indirecte  

rede  en  blijft  ook  psychologisch  en  moreel  op  een  afstand.  De  foto’s  spreken  een  heel  

andere  taal.  Die  brengen  je  als  kijker  dicht  bij  de  mensen.    

De  intellectuele  autonomie  van  de  verteller  lijkt  groot.  Met  gevaar  voor  eigen  

leven  –  zelfstandig  reizend  door  oorlogsgebied  –  maakt  hij  foto’s  die  je  beeld  van  

Afghanistan  veranderen,  zonder  dat  hij  zijn  eigen  mening  aan  je  opdringt.  Doordat  hij  

gen  cynische  toon  aanslaat,  noch  tegenover  Westerse  soldaten,  noch  tegenover  

Afghaanse  burgers,  lijkt  hij  emotioneel  stabiel.  Door  de  thematische  opzet  van  het  boek  

en  evenwichtige  compositie  van  de  foto’s  lijkt  hij  nauwkeurig  te  werken.  Extravert  is  hij  

niet  en  hij  doet  weinig  om  een  vriendelijke  indruk  te  maken.    Je  krijgt  de  indruk  met  

iemand  te  maken  te  hebben  die  begeesterd  is  door  de  opdracht  die  hij  zichzelf  heeft  

gesteld  –  de  werkelijkheid  van  Afghanistan  tonen,  waarbij  hij  zich  door  niemand  laat  

voorschrijven  wat  hij  wel  en  niet  mag  laten  zien.  Bewogen  en  onverschrokken,  lijken  de  

woorden  die  de  persoonlijkheid  van  deze  verteller  het  best  typeren.  

Deze  verteller  vertoont  een  grote  mate  van  zelfreflectie.  Hij  legt  uit  welke  positie  

hij  inneemt  tegenover  andere  fotografen;  hij  maakt  de  lezer  deelgenoot  van  zijn  

gedachten  als  fotograaf  over  de  mensen  die  hij  fotografeert  en  over  de  morele  

beslissingen  die  hij  neemt.    

   

Ik  begon  het  gesprek  met  Tom  Koene  met  te  zeggen  dat  ik  me  afvraag  of  je  bij  een  

fotoboek  wel  op  een  zelfde  manier  over  de  verteller  kunt  spreken  als  bij  de  andere  non-­‐

  18  

fictie  boeken.  Koene  is  wel  als  gewone  verteller  aanwezig  in  de  teksten  die  hij  bij  de  

foto’s  heeft  gezet,  maar  het  is  toch  de  blik  van  de  fotograaf  die  hem  toch  vooral  als  

verteller  tekent.  Hoe  ziet  hij  dat  zelf?    

  ‘Ik  wilde  afstand  nemen  van  de  clichébeelden  uit  Afghanistan  van  mannen  in  

uniformen  die  onder  zware  wolken  patrouilleren  in  de  bergen,’  zegt  Koene.  ‘In  plaats  

daarvan  wilde  ik  een  antropologisch  fotoboek  met  aandacht  voor  het  dagelijks  leven,  

religie,  handel,  onderwijs,  eetgewoonten,  homoseksualiteit,  noem  maar  op.  Dat  vroeg  

om  een  objectiverende  houding.  Als  persoon  vind  ik  boerka’s  van  de  zotte.  Ik  vind  ook  

dat  Afghanen  geen  verantwoordelijkheid  nemen  en  dat  er  soms  sprake  is  van  een  

achterlijke  cultuur.  Ik  had  een  cynische  toon  kunnen  aanslaan.  En  misschien  is  dat  er  wel  

eens  ingeslopen.  Maar  wie  zit  er  te  wachten  op  mijn  mening?’    

  ‘Wie  is  dan  de  verteller?’  

‘Als  verteller  ben  ik  zo  objectief  mogelijk  en  laat  de  mensen  zien  zoals  ze  leven  in  

hun  land.  Ik  heb  bewust  teksten  aan  de  foto’s  toegevoegd.  Ik  heb  meer  tijd  besteed  aan  

de  teksten,  dan  aan  de  foto’s.  Door  de  tekst  worden  die  foto’s  driedimensionaal.’  

‘Soms  stap  je  uit  je  rol  van  afstandelijke  waarnemer  en  geef  je  aan  wat  jij  als  

fotograaf  denkt,  en  wat  je  denkt  dat  er  omgaat  in  het  hoofd  van  degene  die  je  

fotografeert,  zoals  bij  de  vrouw  waarvan  je  je  afvraagt  of  ze  het  stiekem  toch  leuk  vindt  

om  gefotografeerd  te  worden.  Doe  je  dat  bewust?’  

‘Ik  zeg  bewust  iets  over  de  blik  van  de  vrouw  die  me  aan  blijft  kijken  van  achter  

haar  boerka.  Zo  laat  ik  zien  dat  het  om  mensen  gaat,  met  opvattingen,  en  verlangens.  Op  

die  manier  probeer  ik  het  heel  dichtbij  te  laten  komen  voor  de  lezer.  -­‐  Maar  er  gebeurt  

nog  iets  meer.  Door  te  zeggen  dat  ik  vrouwen  in  boerka’s  fotografeer  ook  al  weet  ik  dat  

sommigen  dat  niet  willen,  maak  ik  ook  een  statement.  Namelijk  dat  ik  het  toch  een  

beetje  hypocriet  vindt.  Als  je  er  zelf  zo  uit  wil  zien,  waarom  mag  een  ander  dat  dan  niet  

fotograferen?  Ik  leg  het  er  niet  duimendik  bovenop,  maar  je  kunt  het  erin  lezen.  

 

Auke  Kok,  ‘Holleeder,  de  jonge  jaren’  

Uit  het  juryrapport:  Van  alle  genomineerden  is  Auke  Kok  de  meest  duidelijke  exponent  van  

het  New  Journalism,  zoals  dat  in  de  jaren  zeventig  voor  het  eerst  door  Amerikaanse  

journalisten  als  Truman  Capote  en  Hunter  Thompson  werd  bedreven  en  ook  in  Nederland  

enthousiast  navolging  vond.  Kok,  die  momenteel  als  stadschroniqueur  van  Het  Parool  in  de  

voetstappen  treedt  van  journalistieke  grootheden  als  Simon  Carmiggelt  en  Ischa  Meijer,  

  19  

schreef  al  een  aantal  in  het  oog  lopende  boeken.  Met  ‘Holleeder,  de  jonge  jaren’,  over  de  

Jordanese  jeugdjaren  van  een  van  Nederlands  meest  besproken  criminelen,  is  Kok  er  weer  

in  geslaagd  een  boek  te  schrijven  over  een  aansprekend  onderwerp  dat  leest  als  een  roman.  

Op  meeslepende  wijze  verhaalt  hij  hoe  een  stil  mannetje  dat  allergisch  was  voor  onrecht,  

kon  uitgroeien  tot  een  man  die  zijn  duim  omhoog  stak  en  zei:  ‘Kidnap.  Geweldig  idee.’  En  

passant  geeft  Kok  een  mooi  sociologisch  portret  van  de  Jordaan  in  de  tijd  dat  dit  nog  een  

arme  volkswijk  was  met  een  eigen  karakter,  alsook  een  goed  ingevoerde  schets  van  het  

Nederlandse  criminele  milieu  in  de  jaren  zeventig.  Met  dit  boek  heeft  hij  opnieuw  zijn  

visitekaartje  af  als  een  van  de  best  schrijvende  non-­‐fictie  auteurs  van  dit  moment.  

 

In  het  boek  ‘Holleeder.  De  jonge  jaren’  dat  het  leven  van  Willem  Holleeder  beschrijft  tot  

het  moment  dat  hij  Alfred  Heineken  ontvoert,  ontmoeten  we  een  verteller  die  zowel  

dicht  bij  zijn  personages  als  bij  het  publiek  staat.  In  de  inleiding  van  het  boek  treedt  de  

verteller  op  als  ik-­‐figuur  die  in  directe  stijl  enkele  scenes  beschrijft  waarin  hij  het  

belangrijkste  personage  uit  zijn  boek  ontmoet  (Willem  Holleeder  -­‐  WH).  Hij  geeft  daarin  

weer  hoe  hij  zich  tot  WH  verhoudt  (1),  en  betrekt  daarbij  het  mogelijk  oordeel  van  de  

lezer  (2).  De  eerste  alinea  van  het  boek  bevat  beide  elementen.  

Hij  loopt  de  rechtszaal  binnen  en  als  ik  opveer  uit  mijn  stoel,  halfslachtig  vingertje  in  de  lucht  [cursivering  van  mij  –  GS]  (1),  kom  hij  mijn  kant  op.  Willem  Holleeder  kan  nu  pas  weten  hoe  ik  eruitzie  maar  uiteraard  weet  ik  dat  al  lang  van  hem.  Maandenlang  heb  ik  hem  van  dichtbij  geobserveerd  tijdens  de  rechtszittingen  en  bovendien,  heel  Nederland  kent  zijn  uiterlijk.  Zijn  grimmige  blik  vanachter  het  windscherm  van  een  scooter  –  de  inmiddels  vermaarde  ‘Holleederscooter’.  Een  zwarte  Vespa  –  is  al  jaren  een  soort  nationaal  icoon.  Zag  je  hem  op  die  brommer  in  de  krant  dan  wist  je:  foute  vrije  jongen.  Maakt  samenleving  onveilig  met  sinister  geweld.  Spreekt  met  vertoon  van  kracht  en  onafhankelijkheid  tot  de  verbeelding  van  bepaalde  mannen  en  opvallende  veel  vrouwen.”  (2)  

 

De  verteller  legt  uit  waarom  hij  over  Holleeder  wil  schrijven  (discrepantie  tussen  het  

beeld  van  de  doortrapte  crimineel  en  de  gevoelige  persoonlijkheid),  hoe  hij  dat  denkt  te  

gaan  doen  en  hoe  hij  en  Holleeder  tegenover  elkaar  staan.  Van  meet  af  aan  is  duidelijk  

dat  de  verteller  erop  uit  is  het  beeld  van  de  meedogenloze  misdadiger  te  nuanceren.  Dit  

alles  gebeurt  in  de  tegenwoordige  tijd  en  in  een  directe  stijl.  

‘Ik  denk  aan  een  boek  over  jou  (…).  Ik  wil  je  niet  beter  maken  dan  je  bent,  en  ook  niet  slechter.  Gewoon,  de  werkelijkheid  zo  dicht  mogelijk  benaderen.’     Hij  lijkt  ervoor  te  voelen,  wat  hij  in  zoverre  verbaast  dat  hij  tot  nu  toe  vrijwel  nooit  aan  publiciteit  heeft  meegewerkt.  ‘Ze  hebben  een  speciale  afdeling  

  20  

voor  me  gebouwd,’  zegt  hij.  ‘Kom  een  keer  langs.  Dan  kun  je  zien  hoe  het  daar  is,  hoe  ik  in  werkelijkheid  ben.’  

 In  het  vervolg  van  het  boek,  als  het  verhaal  over  de  jonge  Holleeder  begint,  trekt  de  

verteller  zich  terug  uit  het  verhaal  en  wordt  een  externe  verteller.  Als  lezer  heb  je  in  de  

inleiding  al  wel  kennis  met  hem  gemaakt  en  weet  je  wat  hij  wil  en  waar  hij  voor  staat.  

Het  eigenlijke  verhaal  over  de  jonge  Holleeder  is  geschreven  in  de  onvoltooid  verleden  

tijd  en  maakt  veel  gebruik  van  de  vrije  indirecte  rede.  Een  stijlfiguur  die  de  schrijver  

instaat  stelt  om  het  gezichtspunt  van  de  verteller,  de  personages  en  de  lezer  te  

vermengen.  In  de  volgende  passage  is  deze  werkwijze  goed  te  zien.        

Op  een  middag  zag  Wim  een  wildvreemde  jongen  een  ijsje  in  een  kinderwagen  gooien,  zomaar  uit  baldadigheid  (1).  Hij  liep  er  zonder  na  te  denken  op  af,  greep  de  jongen  in  zijn  kraag  en  gooide  hem  de  gracht  in.  Ergens  niet  zo  slim  natuurlijk,  met  dat  soort  opvliegerigheid  moest  je  uitkijken–  die  jongen  had  onder  water  aan  een  gezonken  fiets  kunnen  blijven  haken  en  verzuipen  (2).  Maar  het  belangrijkste    was  dat  zo’n  ventje  mores  was  geleerd  want  ijsjes  in  kinderwagens  gooien,  dat  kon  je  niet  maken,  vond  Wim  (3)    

 

In  een  passage  als  deze  kruipt  de  verteller  niet  alleen  in  de  huid  van  zijn  personage  (1  en  

3)  maar  bespreekt  het  gedrag  van  het  personage  ook  met  de  lezer  (2).    De  verteller  weet  

wat  het  personage  denkt  en  voelt  en  stuurt  tegelijkertijd  de  gedachten  van  de  lezer  over  

het  personage  door  de  mogelijke  negatieve  associaties  over  het  personage  te  benoemen  

en  te  neutraliseren.    

  Hier  lijkt  een  behendige  verteller  aan  het  woord  te  zijn.    Hij  slaagt  er  niet  alleen  in  

om  mij  als  lezer  dicht  bij  het  onderwerp  van  het  verhaal  te  brengen,  maar  bespreekt  en  

passant  ook  de  morele  bezwaren  die  bij  mij  als  lezer  op  zouden  kunnen  komen.    

  De  narratieve  nabijheid  werkt  in  dit  geval  –het  gaat  om  het  leven  van  een  

crimineel  –  ook  beangstigend.  Als  lezer  voel  ik  me  gecompromitteerd  als  ik  door  het  

verhaal  merk  dat  ik  begrip  en  sympathie  voor  Holleeder  ga  voelen.  Niet  voor  niets  dat  

juist  dit  punt  in  verschillende  besprekingen  van  het  boek  als  kritiek  naar  voren  wordt  

gebracht.    Hassan  Bahara  schrijft  in  een  recensie  in  De  Groene:  “Kok  had  er  beter  aan  

gedaan  als  hij  zich  aan  strikte  geschiedschrijving  had  gehouden.  In  plaats  daarvan  heeft  

hij  geprobeerd  de  sociale  context  waarin  Holleeder  is  opgegroeid  te  verlevendigen  en  

dichterbij  te  brengen  door  een  storend  gebruik  van  dat  toffe  Jordaanse  toontje.”  De  

schrijver  Tommy  Wieringa  zegt  in  een  column  over  het  boek:  “de  toon  van  het  boek  blijft  

op  een  bedekte  manier  vergoelijkend,  alsof  de  journalist  niet  goed  kon  hebben  dat  de  

  21  

man  die  hij  heeft  leren  waarderen  in  de  rechtszaal  een  nietsontziende  afperser  en  

moordenaar  kan  zijn.”  

  In  eerste  instantie  ben  ik  het  eens  met  deze  critici.    De  verteller  beschrijft  

inlevend  de  ruwe-­‐bolster-­‐blanke-­‐pit  mentaliteit  van  de  Jordaan,  de  plek  waar  Willem  

Holleeder  opgegroeide.  Men  is  daar  niet  vies  van  een  gebbetje,  moet  niets  hebben  van  

mensen  die  het  hoog  in  hun  bol  hebben,  beschouwt  rijke  ondernemers  als  legale  dieven,    

en  laat  zijn  maten  nooit  in  de  steek.    

 …hoe  onbehouwen  en  schreeuwerig  de  Jordanezen  soms  konden  zijn,  hartelijk  en  vrijgevig  ware  ze  ook.    Combineer  dat  met  de  tirannieke  vader  van  Willem  Holleeder  en  cafés  waar  de  

penoze  elkaar  ontmoet  en  je  hebt  de  ingrediënten  die  moeten  verklaren  hoe  Holleeder  

van  brave  jongen  in  een  crimineel  veranderde.      

Maar  wacht  eens  even,  denk  je  dan  als  lezer,  ik  mis  de  verklaring  voor  Holleeders  

gewetenloze  handelen.    

Bij  nader  inzien  lijkt  me  dat  die  reactie  voortkomt  uit  een  morele  onrust  die  ik  

zelf  ook  voelde:  met  een  crimineel  moet  iets  mis  zijn,  die  kun  je  niet  ongestraft  als  een  

sympathieke  jongen  afschilderen.    

  Net  als  bij  het  boek  van  Bukman,  lijkt  ook  hier  je  eigen  morele  opvatting  als  lezer  

een  rol  te  spelen  bij  het  oordeel  over  de  verteller.  Je  wilt  een  verklaring  die  past  bij  je  

eigen  wereldbeeld.  Krijg  je  die  niet,  dan  schort  er  iets  aan  de  verteller.    

Wat  is  die  verteller  voor  een  persoon?  In  het  eerste  hoofdstuk  heeft  hij  zich  al  

laten  zien  als  iemand,  die  net  als  anderen,  een  zekere  schroom  voelt  om  iemand  als  

Holleeder  te  benaderen,  zoals  blijkt  uit  het    al  genoemde  “halfslachtig  vingertje”.    Maar  

hij  is  ook  nieuwsgierig.  Hij  volgt  het  proces  Holleeder  en  wil  weten  hoe  iemand  als  

Holleeder  tot  zijn  daden  komt.    

Want  hoe  meer  ik  over  hem  lees,  hoe  meer  ik  zie  dat  tal  van  vragen  omtrent  zijn  achtergrond  onbeantwoord  zijn  gebleven,  of  zijn  ingevuld  met  informatie  uit  de  tweede  of  derde  hand,  of  gewoon  met  speculaties.      Uit  zinnen  zoals  de  volgende  maak  ik  op  dat  de  verteller  wel  sympathie  voelt  voor  

de  Jordaanse  mentaliteit.  “Jordaan  een  rooie  buurt  waar  ze  thuis  en  op  school  weinig  

positiefs  meekregen  over  de  bovenlaag  van  de  samenleving.”  En:    “Een  zeker  begrip  voor  

misdaad  was  zo  oud  als  de  Jordaan.”  Of:  “Pikken  was  tot  daaraan  toe,  je  pikte  niet  van  je  

buren.”    In  termen  van  de  Big  Five  zie  ik  de  verteller  als  iemand  die  intellectueel  

  22  

autonoom  is.  Hij  is  nieuwsgierig,  kritisch,  wil  onderzoeken  en  schroomt  niet  om  tegen  de  

publieke  opinie  in  te  gaan.  Hij  is  ook  vriendelijk  in  de  zin  dat  hij  zichzelf  weet  te  

relativeren  en  hij  legt  contact  met  de  lezer.    Hij  lijkt  me  emotioneel  stabiel  en  niet  

extravert.  Hij  geeft  hij  ook  de  indruk  nauwkeurig  te  zijn,  door  zijn  gedetailleerde  

beschrijvingen  en  door  het  voorbehoud  dat  hij  regelmatig  maakt  over  de  juistheid  van  

zijn  eigen  interpretaties.  

De  zelfreflectie  van  de  verteller  komt  tot  uitdrukking  in  de  manier  waarop  hij  

zichzelf  als  ik-­‐figuur  in  het  eerste  hoofdstuk  presenteert.  Hij  geeft  niet  alleen  aan  hoe  hij  

tegenover  Holleeder  staat  en  wat  hij  met  zijn  boek  wil,  maar  ook  hoe  hij  vervolgens  te  

werk  is  gegaan  om  aan  zijn  materiaal  te  komen.  In  de  terughoudendheid  waarmee  hij  

zijn  interpretaties  geeft,  blijkt  ook  dat  hij  nadenkt  over  de  manier  waarop  hij  de  

werkelijkheid  weergeeft.  Dat  blijkt  uit  opmerkingen  als:  “Voor  zover  er  iets  te  snappen  

valt  …  dat  lijkt  invloed  te  hebben  gehand  …  het  lijkt  waarschijnlijk  dat  ….”    

 

Voor  ik  een  vraag  had  kunnen  stellen  aan  Auke  Kok,  stak  hij  zelf  van  wal  over  zijn  visie  

op  non-­‐fictie.    

  “Als  het  om  non-­‐fictie  gaat,  ben  ik  streng  in  de  leer.  Alles  moet  kloppen.  Geen  

samengestelde  karakters,  geen  verzonnen  quotes  en  geen  gedachten  aan  iemand  

toeschrijven  waarvan  je  niet  weet  of  hij  dat  ook  heeft  gedacht.  Twee  dingen  zijn  

onmisbaar  voor  goede  non-­‐fictie:  stijl  en  de  feiten.’  

  ‘Hoe  ben  je  aan  het  idee  voor  dit  boek  gekomen?,’  vraag  ik.  

  ‘Door  een  gesprek  bij  de  uitgever.    Het  was  al  snel  duidelijk  dat  het  over  

Holleeder  zou  gaan.  Daar  had  ik  al  een  essay  over  geschreven  in  Hollands  Diep.    

Het  moest  een  biografisch  verhaal  worden  over  een  crimineel,  zoals  je  dat  ook  in  de  New  

Yorker  ziet.  Dat  zijn  verhalen  met  een  sociologische  achtergrond  die  eindigen  waar  de  

misdaad  begint.’  

  ‘En  heb  je  dan  ook  al  een  beeld  hoe  je  je  als  verteller  gaat  opstellen?’  

    ‘‘Ik  wilde  zo  empatisch  mogelijk  schrijven.  Ik  wil  de  lezer  aan  de  hand  nemen  en  

hem  laten  zien  waar  zo  iemand  als  Holleeder  vandaan  komt.  Dan  is  het  belangrijk  dat  je  

als  lezer  echt  in  het  verhaal  komt.  Ik  wil  dicht  op  de  huid  zitten.  Daarom  gebruik  ik  ook  

vaak  ‘Wimpie’,  omdat  dat  de  naam  is  waarmee  hij  werd  aangesproken.  Daarom  maak  ik  

ook  gebruik  van  Jordaanse  woorden  en  het  Jordaanse  toontje.  Ik  wil  zoveel  mogelijk  

begrip  tonen.  Ik  wil  beschrijven  hoe  een  gewone  jongen  uit  de  Jordaan  tot  schurk  wordt.’  

  23  

  ‘Wat  vind  je  van  het  verwijt  dat  je  teveel  begrip  hebt  getoond,  dat  een  

vergoelijkende  toon  hebt  aangeslagen?’  

  ‘Begrip  tonen  is  juist  wat  ik  wil.  Ik  weet  nog  dat  ik  op  de  fiets  zat  en  ineens  

precies  wist  wat  ik  wilde  vertellen.  Ik  wilde  beschrijven  hoe  een  brave  jongen  tot  schurk  

wordt.  Dat  heb  ik  gedaan.  Wat  niet  is  opgemerkt  is  hoe  bijzonder  het  is  dat  ik  de  familie  

van  Holleeder  aan  het  praten  heb  gekregen.    

  ‘En  het  verwijt  dat  teveel  een  Jordaanse  toontje  gebruikt,  wat  vind  je  daarvan?’  

  “De  helft  van  de  lol  van  het  schrijven  was  om  een  zedenschets  van  de  Jordaan  te  

geven.  Ik  wilde  de  lezer  als  het  ware  door  de  buurt  laten  lopen.  Armoede,  achterklap,  

diefstal,  elkaar  nooit  verlinken  –  dat  hoort  er  allemaal  bij.    Ik  wil  de  lezer  laten  voelen  

hoe  personen  tot  hun  keuzes  komen.’  

  ‘Heb  je  bewust  gebruik  gemaakt  van  de  wisseling  tussen  eerste  en  derde  

persoon?’  

  ‘Ja,  in  die  zin  dat  ik  het  idee  had  zo  het  meest  effect  te  sorteren.’  

  ‘Zie  je  een  verschil  tussen  jezelf  en  de  verteller?’  

  ‘Daar  vraag  je  me  wat.  Dat  weet  ik  eigenlijk  niet.  Als  schrijver  ben  ik  wel  altijd  

bezig  met  de  lezer  hoe  die  over  de  dingen  denkt.  Daar  speel  ik  dan  op  in.’  

  ‘Vind  je  het  belangrijk  dat  je  als  verteller  duidelijk  maakt  dat  het  om  jouw  verhaal  

gaat?’  

  ‘Het  ijdele  plan  is  toch  altijd  om  de  waarheid  te  vertellen.  Om  het  definitieve  

verhaal  te  vertellen.  Maar  dan  ga  je  schrijven,  en  dan  blijkt  het  toch  altijd  een  waarheid  

te  zijn.  Maar  dat  mag  nooit  je  uitgangspunt  zijn,  dan  ontspoor  je.    Hoewel  je  er  nooit  in  

zult  slagen,  moet  je  altijd  proberen  de  hele  waarheid  te  vertellen.  Alleen  dan  kun  je  een  

goed  verhaal  vertellen.  

 

Twan  Geurts,  ‘Rolduc,  de  laatste  dagen  van  een  kleinseminarie’  

Uit  het  juryrapport:  Twan  Geurts  was  een  van  de  laatste  pupillen  op  het  kleinseminarie  

in  Kerkrade  waar  ook  bisschop  Gijsen  les  gaf.  Geurts  zocht  voor  zijn  boek  ‘Rolduc’  oud-­‐  

klasgenoten  en  -­‐leraren  op,  hij  wilde  weten  hoe  zij  terugkeken  op  deze  

priesteropleiding.  Juist  de  verschillende  ervaringen  en  percepties  maakt  Rolduc  tot  een  

rijk  en  boeiend  boek.  Het  leven  op  het  seminarie  had  wel  een  ‘duistere  kant’,  en  de  sfeer  

was  soms  ‘broeierig’.  Het  was  onvermijdelijk  dat  ‘de  spermavlokken  soms  rondvlogen’  

als  je  zoveel  jongens  bij  elkaar  zet  die  hunkeren  naar  warmte  en  verlangen  naar  hun  

  24  

eerste  erotische  ervaring.  Lang  niet  alle  inmiddels  volwassen  mannen  beschouwen  wat  

er  toen  onderling  gebeurde  als  traumatisch.  Dat  gold  wel  voor  de  klasgenoot  die  zijn  

leven  lang  last  bleef  houden  van  het  dagelijkse  misbruik  door  de  erudiete  en  populaire  

leraar  geschiedenis.  Pijnlijk  duidelijk  wordt  in  dit  indringend  geschreven  hoofdstuk  

hoeveel  andere  docenten  ervan  geweten  moeten  hebben.  Een  grote  kwaliteit  vindt  de  

jury  de  nuance  waarmee  Geurts  zijn  onderwerp  benadert.  Hij  loopt  niet  weg  voor  de  

nare  gebeurtenissen,  maar  probeert  ze  vooral  te  duiden.  

 

In  het  begin  van  het  boek  is  Twan  Geurts  als  verteller  nadrukkelijk  aanwezig.  De  sluiting  

van  het  kleinseminarie  Rolduc  brengt  hem  op  het  idee  om  een  boek  over  Rolduc  te  

schrijven.  Maar  wat  moet  dat  voor  een  boek  worden  vraagt  hij  zich  af.  Hij  besluit  om  

naar  Kerkrade  af  te  reizen.  “Ik  laat  me  inschrijven  in  Hotel  Rolduc  (…)  Hier  wil  ik  

nadenken  over  de  opzet  van  mijn  verhaal.”    Al  snel  weet  hij  hoe  het  verhaal  eruit  moet  

gaan  zien.  “Ik  wil  de  kleine  revolutie  die  zich  in  Rolduc  heeft  voltrokken  beschrijven  

tegen  de  achtergrond  van  de  grote  maatschappelijke  veranderingen  in  die  tijd.  Het  

kleinseminarie  was  een  van  de  laatste  stuiptrekkingen  van  het  verlangen  onder  

katholieken  zich  op  te  sluiten  in  eigen  kring.”    Dat  is  duidelijk,  denk  ik  als  lezer:  Rolduc  

als  metoniem  voor  de  maatschappelijke  ontwikkelingen  in  de  jaren  zestig.    Maar  de  

verteller  wil  meer.  “Ik  wil  weten  hoe  braaf  en  slim  mijn  klasgenoten  waren  (…)  ik  wil  de  

actualiteit  van  het  huidige  Rolduc  niet  uit  he  oog  verliezen.”  “Bovendien,”  zegt  hij,  

“vormt  Limburg  –  en  Rolduc  –  het  knooppunt  van  de  controverse  in  de  katholieke  kerk.”    

  Hier  lijkt  iets  interessants  te  gebeuren.  Het  is  alsof  de  auteur  de  verteller  voor  de  

voeten  loopt.  De  schrijver  Twan  Geurts  wil  van  alles  met  zijn  verhaal,  maar  de  verteller  

Twan  Geurts  zou  zich  moeten  beperken  tot  de  kern  van  zijn  verhaal,  de  kleine  revolutie  

die  zich  in  Rolduc  voltrok.  Aan  het  eind  van  het  boek  blijkt  dat  het  daar  over  gaat,  en  veel  

minder  over  de  mate  van  braafheid  van  medeleerlingen.  Dat  is  een  nieuwsgierigheid  van  

de  persoon  Geurts,  waar  de  verteller  niets  mee  doet.    

  Na  het  eerste  hoofdstuk,  als  het  verhaal  over  Rolduc  daadwerkelijke  begint,  blijft  

de  verteller  als  personage  aanwezig,  maar  zegt  dan  nauwelijks  iets  over  zijn  gedachten  

en  gevoelens.  Hij  is  een  pure  verteller  geworden  en  zegt  dingen  als:  “Voordat  ik  mijn  

verhaal  over  Rolduc  in  de  jaren  zestig  kan  vertellen,  moet  ik  uitleggen  hoe  het  

kleinseminarie  …”  En:  “Laat  ik  enkele  van  de  jongens  bij  u  introduceren  die  in  de  jaren  

1961,  1962  en  1963  naar  Rolduc  gingen…”  Voor  zover  hij  nog  over  zijn  eigen  gevoelens  

  25  

rept,    is  dat  om  algemene  gevoelens  bij  de  leerlingen  te  illustreren.  Zoals  hier:  “Veel  

alumni  zijn  net  als  ik  blij  met  de  degelijke,  klassieke  opleiding  die  ze  gebben  genoten.”  

Ook  laat  het  wel  eens  merken  hoe  hij  zich  voelt  als  hij  iemand  gaat  interviewen  voor  het  

boek.  Zo  zegt  hij:  “Het  wordt  tijd  om  ook  de  huisgenote  van  Fons  Timmermans  met  dit  

verhaal  te  confronteren.  Ik  zie  op  tegen  deze  ontmoeting.  Zij  is  de  tachtig  gepasseerd.  Ik  

weet  dat  zij  de  herinnering  aan  de  man  met  wie  ze  dertig  jaar  samenwoonde  koestert.”  

(Timmermans  misbruikte  jarenlang  een  van  de  medescholieren)  

  In  de  loop  van  het  verhaal  laat  de  verteller  ook  weten  welke  bronnen  hij  

raadpleegt  en  wat  hij  daarvan  vindt.  Zo  staat  er:  “6  september  1962.  Volgens  

weerverleden.nl  was  het  een  druilerige,  zwaarbewolkte  dag,  niet  warmer  dan  vijftien  

graden.  Maar  dat  herinner  ik  me  niet.  Net  zo  min  als  …”  Zo  maakt  de  verteller  duidelijk  

dat  hij  geen  scènes  verzint  of  reconstrueert  op  basis  van  andermans  informatie.  En  als  

het  wel  zo  is,  dan  zegt  hij  dat  erbij:  “Ik  probeer  me  voor  te  stellen  hoe  het  was…”  

  Pas  aan  het  eind  van  het  boek  keert  de  verteller  terug  als  iemand  met  eigen  

gevoelens  en  gedachten.  Hij  kijkt  terug  op  zijn  verhaal  en  vraagt  zich  af  wat  het  boek  

toevoegt  aan  wat  al  bekend  is.  Hij  zegt:  “Ik  wil  kwesties  aan  de  orde  stellen,  die  daarna,  

door  nieuwe  documenten  en  reacties,  weer  in  een  ander  licht  kunnen  verschijnen.”  

  Als  verteller  staat  Geurts  midden  in  het  verhaal:  het  gaat  om  zijn  herinneringen,  

zijn  gesprekken  met  medeleerlingen  en  oud-­‐docenten  en  zijn  poging  de  geschiedenis  

van  Rolduc  in  de  jaren  zestig  vast  te  leggen.    

  Volgens  NRC-­‐criticus  Paul  van  der  Steen  had  Geurts  als  verteller  meer  emoties  

moeten  laten  zien.  “Zelfonderzoek  en  een  beschrijving  vanuit  Geurts’  binnenste  had  dit  

boek  boven  het  journalistiek-­‐historische  verslag  uitgetild,”  zegt  Van  der  Steen.    

  Zo’n  opmerking  raakt  de  kern  van  het  vertellersprobleem  –  wat  laat  je  wel  en  niet  

van  jezelf  zien  –  maar  slaat  volgens  mij  de  plank  mis.  De  verteller  laat  zien  dat  de  

geschiedenis  van  Rolduc  in  de  jaren  zestig  een  samengebalde  versie  is  van  een  bredere  

maatschappelijke  geschiedenis.  Teveel  van  het  “binnenste”  van  Geurts  zou  daar  alleen  

maar  van  afleiden.  Natuurlijk  kun  je  een  goed  boek  schrijven  waarbij  de  verteller  stil  

staat  bij  zijn  eigen  zieleroerselen.    Maar  dan  moet  dat  het  onderwerp  zijn  van  het  

verhaal.  En  dat  is  alleen  journalistiek  interessant  als  het  persoonlijk  verhaal  staat  voor  

iets  groters,  voor  de  beleving  van  een  generatie.  Of  in  ieder  geval  een  deel  daarvan.  Dat  

materiaal  was  er  niet.  Bovendien  lijkt  de  collectieve  beleving  in  dit  geval  beter  te  

beschrijven  door  de  betrokkenen  aan  het  woord  te  laten.    Het  is  dan  aan  de  verteller  om  

  26  

de  lijn  vast  te  houden  en  de  lezer  niet  te  laten  verdwalen  in  een  waaier  van  ervaringen  

en  meningen.  In  dit  boek  gebeurt  dat  door  de  hoofdstukken  van  het  boek  te  centreren  

rond  het  effect  van  externe  gebeurtenissen  op  de  school;  de  gevolgen  van  het  tweede  

concilie  bijvoorbeeld;  of  de  komst  van  jonge,  linkse  paters;  de  eerste  meisjes  die  op  het  

terrein  komen  als  ’s  winters  de  grote  vijver  tot  ijsbaan  wordt  gemaakt;  de  popmuziek  

die  via  transistorradio’s  de  school  in  komt;  de  leken  die  er  les  komen  geven.  Al  die  

gebeurtenissen  leiden  tot  conflicten  die  door  de  verhalen  van  de  verschillende  

betrokkenen  kleur  krijgen.    

  In  het  hoofdstuk  ‘De  geschiedenisleraar’  beschrijft  oud-­‐leerling  Yan  Taks  hoe  hij  

jarenlang  werd  misbruikt  door  de  docent  Timmermans.  Door  als  verteller  niet  zijn  eigen  

gevoelens  hierover  te  vertellen,  maar  door  andere  leerlingen,  docenten  en  de  later  

huisgenote  van  Timmersmans  hierover  aan  het  woord  te  laten  ontstaat  een  

genuanceerd  beeld  van  wat  er  is  gebeurd  en  weet  je  als  lezer  niet  wat  je  er  van  moet  

denken.    De  verteller  maakt  zo  duidelijk  waar  hij  op  uit  is:  geen  oordeel  vellen  maar  

proberen  te  begrijpen  wat  er  aan  de  hand  is.    

  Geurts  doet  hier  als  verteller  wat  Koene  ook  doet  in  zijn  fotoboek:  door  

verschillende  beelden  te  laten  zien  van  een  gebeurtenis,  morrelt  de  verteller  aan  morele  

vooroordelen  van  mij  als  lezer  zonder  zijn  eigen  oordeel  tegenover  die  van  mij  te  zetten.    

Dat  geeft  mij  als  lezer  ruimte  om  mijn  eigen  oordeel  los  te  laten.    

  Als  lezer  wil  je  de  verteller  wel  leren  kennen.  Je  wilt  weten  wat  hem  beweegt.  

Waarom  hij  geïnteresseerd  is  in  zijn  onderwerp.  Maar  als  het  onderwerp  zelf  aan  de  

orde  is,  is  het  prettig  als  de  verteller  zich  als  persoon  terugtrekt,  en  alleen  laat  zien  wat  

er  gebeurt.    

  Door  de  geïnterviewde  personen  direct  aan  het  woord  te  laten  maakt  de  verteller  

veel  gebruik  van  de  directe  rede.  Als  lezer  zit  je  dicht  op  de  gebeurtenissen  en  je  hoort  

van  verschillende  mensen  hoe  ze  een  bepaalde  situatie  hebben  beleefd.  Juist  door  

verschillende  visies  op  een  situatie  toe  te  laten  vergroot  de  verteller  zijn  

geloofwaardigheid.  Hij  wil  niet  laten  zien  hoe  hij  over  een  situatie  denkt,  maar  hoe  de  

situatie  door  verschillende  betrokkenen  is  beleefd.    

  De  persoon  van  de  verteller  wordt  goed  getypeerd  door  een  citaat  van  de  

hoogleraar  kerkgeschiedenis  Peter  Nissen  in  het  boek.  Nissen  beschrijft  de  

kleinseminaristen  als  volgt:  “[ze]  wisten  hoe  ze  zich  staande  konden  houden  in  een  

groep  zonder  zichzelf  al  te  zeer  bloot  te  geven.”    Dit  past  ook  bij  de  verteller,  die  niet  

  27  

overdreven  extravert  en  vriendelijk  is,  maar  wel  hoog  scoort  op  intellectuele  autonomie  

en  emotionele  stabiliteit.    

  De  verteller  reflecteert  niet  alleen  aan  het  begin  en  het  eind  van  het  boek  op  zijn  

manier  vertellen,  maar  staat  indirect  ook  stil  bij  de  betrouwbaarheid  van  herinneringen  

waarop  zijn  verhaal  is  gebaseerd.  In  het  begin  van  het  boek  vraagt  hij  bisschop  Jo  Gijsen  

mee  te  werken  aan  het  boek.  Die  gaf  ook  les  in  Rolduc.    “’Ik  ben  historicus,’  zegt  Gijsen  

vriendelijk  doch  beslist  aan  de  telefoon.  ‘Ik  beperk  me  graag  tot  de  feiten.  Al  die  

persoonlijke  verhalen  vertekenen  de  werkelijkheid.  Ik  wens  je  veel  succes  met  je  boek.’”  

Aan  het  eind  van  het  boek  komt  de  verteller  hierop  terug.  Hij  erkent  dat  persoonlijke  

verhalen  de  werkelijkheid  vertekenen,  maar  daarmee  heeft  Gijsen  nog  geen  gelijk,  

volgens  hem.    De  verteller  legt  alleen  niet  uit  waarom  Gijsen  geen  gelijk  had.    

 

Had  hij  als  verteller  meer  van  zichzelf  moeten  laten  zien?  vroeg  ik  aan  Twan  Geurts.  

‘Nee,  dat  vind  ik  niet.  Het  gaat  erom  wat  er  binnen  die  school  gebeurt,  en  niet  om  mijn  

specifieke  emoties.  Ik  presenteer  mezelf  als  lid  van  een  groep.’  

  ‘Je  stelt  je  soms  heel  nadrukkelijk  als  verteller  op  door  dingen  te  zeggen  als  “het  

wordt  tijd  om  die  en  die  te  spreken.”  Doe  je  dat  bewust?’  

  ‘Toen  ik  de  uiteindelijke  versie  van  het  boek  schreef,  zat  ik  in  een  klooster  en  had  

ik  twee  boeken  bij  me  die  me  sterk  hebben  beïnvloed.  Het  ene  was  de  biografie  van  

Keith  Richards.  Richards  was  vaak  zo  dronken  of  stoned  dat  hij  zich  niet  kon  herinneren  

wat  er  bij  bepaalde  concerten  was  gebeurd.  “Laat  we  eens  aan  anderen  vragen  wat  zij  

zich  ervan  herinneren,”  schrijft  hij  in  dat  soort  gevallen.  Dat  heeft  wel  iets  eerlijks  en  

snels  vind  ik.  Dat  heb  ik  van  hem  overgenomen.  Het  werkt  goed  vind  ik.  Het  geeft  de  

indruk  dat  het  niet  om  jezelf  gaat  maar  om  het  onderwerp.’  

  ‘Hoe  wist  je  wat  je  wel  en  niet  over  je  onderwerp  moest  vertellen?  Had  je  een  

bepaalde  lezer  voor  ogen?’  

  “Ik  had  steeds  mijn  dochters  van  13  en  16  voor  ogen  bij  het  schrijven.  Zijn  zouden  

het  moeten  begrijpen  en  het  spannend  moeten  vinden  waardoor  ze  zouden  doorlezen.  Ik  

wist  dan  dat  ik  zaken  over  het  geloof  wel  moest  uitleggen,  maar  dat  ik  er  niet  te  lang  bij  

kon  stil  staan  om  de  vaart  in  het  verhaal  te  houden.  Wat  dat  betreft  heb  ik  veel  aan  

Bonita  Avenue  gehad,  het  andere  boek  dat  ik  las  in  het  klooster.  Wat  ik  daarin  bewonder  

is  het  lef  waarmee  er  van  perspectief  wordt  gewisseld,  terwijl  het  verhaal  toch  vaart  

blijft  houden.’  

  28  

  Ik  vroeg  Geurts  of  hij  zich  kan  vinden  in  het  verschil  tussen  hem  als  persoon  en  de  

verteller  zoals  ik  dat  meen  te  herkennen  in  het  begin  van  het  boek.    Geurts  reageert  

daarop  door  te  vertellen  dat  een  jurylid  bij  de  uitreiking  van  de  prijs  liet  weten  dat  ze  

het  een  mooi  boek  had  gevonden,  maar  dat  het  nog  sterker  zou  zijn  als  hij  meer  een  rode  

draad  had  aangehouden.    

  ‘Volgens  mij  zit  die  rode  draad  er  wel  in,’  zeg  ik.  Alleen  had  je  je  als  verteller  

moeten  beperken  tot  die  ene  kwestie:  de  revolutie  binnen  Rolduc  als  spiegel  van  de  

samenleving  van  de  jaren  zestig.’  

  ‘Dat  zou  kunnen.’  

 

Greta  Riemersma,  ‘Het  land  van  zijn  vader.  Een  Marokkaanse  familiegeschiedenis’  

Uit  het  juryrapport:  Een  Nederlandse  vrouw  ontmoet  een  Marokkaanse  man.  In  

Paradiso  [muziekcentrum  in  Amsterdam  –  GS].  Ze  trouwt  met  hem  en  als  er  drie  

kinderen  zijn  geboren,  vertrekt  het  gezin  naar  Marokko.  Geen  alledaags  verhaal  maar  

het  overkwam  Greta  Riemersma,  journaliste  van  de  Volkskrant  die  in  2007  

correspondent  werd  in  het  land  van  haar  schoonvader.  Ider  Fanini  leeft  dan  al  niet  meer  

maar  misschien  gaat  ze  juist  daarom  op  zoek  naar  zijn  geschiedenis,  samen  met  haar  

man  Saïd.  Drie  jaar  later,  als  ze  weer  terug  zijn  in  Nederland  schrijft  Riemersma  haar  

bevindingen  in:  ‘Het  land  van  zijn  vader.’  Riemersma  is  op  een  aanstekelijke  manier  

nieuwsgierig,  ze  sleept  je  als  lezer  mee  in  haar  zoektocht  en  verbazing.  De  jury  vindt  

haar  toon  trefzeker  en  haar  schrijfstijl  soms  poëtisch.  

Eenmaal  in  Marokko  blijkt  de  geschiedenis  van  Ider  heldhaftiger  dan  Saïd  had  kunnen  

vermoeden  en  waar  hij  nooit  met  zijn  vader  over  heeft  kunnen  spreken.  Riemersma  

schreef  een  boeiend  boek  vol  prachtige  details.  Juist  door  deze  familiegeschiedenis  als  

uitgangspunt  te  nemen,  leert  ze  ons  hoe  groot  de  impact  van  migratie  is.  

 

In  ‘Het  land  van  zijn  vader’  speelt  Greta  Riemersma  zelf  een  belangrijke  rol  als  

personage  in  het  verhaal.  Het  boek  gaat  weliswaar  over  het  land  van  haar  Marokkaanse  

man  Saïd,  maar  het  is  opgezet  als  haar  zoektocht.  Het  boek  begint  met  een  scène  waarin  

Riemersma  als  verteller  op  een  stoepje  in  Marokko  zit.  “Ik  koester  mij  hier  als  de  

zwerfkatten  die  ik  op  de  warme  motorkap  van  een  oude  Renault  5  zie  liggen.”    Zoals  bij  

verdere  lezing  zal  blijken,  heeft  de  verteller  zichzelf  hier  goed  getypeerd.    Ze  voelt  zich  

prettig  in  Marokko,  ze  is  als  een  zwerfkat  die  zonder  duidelijk  plan  het  avontuur  zoekt.  

  29  

  Als  lezer  is  me  niet  direct  duidelijk  wat  voor  een  verhaal  ze  wil  vertellen  en  

waarom  ze  naar  Marokko  vertrekt.  Ze  schrijft:  “  …  toen  we  zo  rond  de  veertig  waren  en  

onze  kinderen  negen,  vijf,  en  drie  bedachten  we  dat  we  even  wat  anders  wilden  dan  

onze  eengezinswoning  in  Groningen.  Marokko,  dat  leek  ons  wel  wat.”  Riemersma  begint  

als  correspondent  van  de  Volkskrant  in  Marokko.  Op  een  gegeven  moment  denkt  ze:  “Ik  

moet  met  die  familiegeschiedenis  aan  de  slag,  denk  ik  steeds  vaker.  En  als  Saïd  op  een  

dag  voor  de  grap  zegt  dat  ik  wel  een  boek  over  hem  kan  schrijven,  beaam  ik  dat  direct.  

‘Goed  idee,’  zeg  ik  tegen  hem.  ‘Ik  ga  een  boek  over  jou  en  je  familie  schrijven.”    

  Het  kan  zijn  dat  het  zo  is  gegaan.  Maar  dat  maakt  de  verteller  er  voor  mij  niet  

geloofwaardiger  op.    Ik  wil  als  lezer  weten  waarom  de  verteller  dit  verhaal  wil  vertellen.    

Later  in  het  boek  kom  ik  daar  wel  meer  over  te  weten.  Maar  het  is  de  vraag  of  de  

verteller  zo  lang  moet  wachten  om  daar  duidelijkheid  over  te  geven.    

Veel  later  in  het  verhaal  wordt  duidelijk  dat  Saïd  zich  steeds  geïsoleerder  voelt  in  

Nederland  door  de  negatieve  gevoelens  tegenover  Marokkanen.  Hij  denkt    dan  steeds  

vaker  over  zijn  jeugd  in  Marokko.    Maar  het  is  vooral  Greta  zelf  die  wil  vertrekken.  Zij  

heeft  “zin  in  avontuur”  en  is  ook  nieuwsgierig  naar  de  achtergrond  van  Saïd  die  daar  zelf  

weinig  over  weet.  

De  verteller  is  een  fladderaar,  zoveel  maakt  ze  wel  duidelijk.  Dat  is  ook  wat  haar  

in  Saïd  aanspreekt.  “Hij  vlindert  door  de  dagen.”  Het  is  vooral  zijn  zorgeloosheid  die  haar  

aanspreekt.    

Om  geloofwaardig  te  zijn,  moet  zo’n  verteller  het  vooral  van  zichzelf  hebben.  Als  

lezer  moet  je  haar  willen  volgen  in  wat  haar  van  het  ene  avontuur  in  het  andere  brengt.    

In  een  recensie  in  De  Groene  lijkt  Kees  Beekmans  ook  gevoelig  voor  dit  aspect  van  

het  verhaal.  Hij  zegt:  “Ze  had  misschien  beter  kunnen  beginnen  bij  zichzelf,  Riemersma,  

die  in  een  haar  vreemde,  islamitische  cultuur  is  beland,  waar  ze  vaak  mee  worstelt  en  

die  ze  probeert  te  doorgronden.”      

Daar  zit  wat  in,  maar  dan  was  het  een  meer  een  reisverhaal  geworden.  En  dat  

strookt  niet  met  wat  de  verteller  zegt  te  willen  doen:  een  familieverhaal  vertellen  met  

Saïd  als  hoofdpersoon.  

Beekman  zegt  ook  dat  de  “proloog  van  vijf  bladzijden  te  kort  [is]  om  een  band  

met  de  verteller  [te  krijgen]”.    Zelf  denk  ik  dat  de  band  met  de  verteller  niet  het  

probleem  is.    Zij  maakt  wel  duidelijk  wat  ze  voor  iemand  is.    Maar  het  is  wel  lastig  om  na  

de  eerste    bladzijden  een  band  met  haar  verhaal  te  krijgen.  

  30  

Als  het  gaat  om  emoties  en  morele  overtuigingen  is  de  verteller  wel  

geloofwaardig.  Zij  is  iemand  die  het  hart  op  de  tong  heeft  en  vertelt  wat  ze  ziet  en  daar  

ook  haar  eigen  oordeel  over  klaar  heeft.    Soms  schrijft  ze  ook  wat  Saïd  voelt  en  denkt.  

Het  is  aannemelijk  dat  ze  daar  goed  van  op  de  hoogte  is  als  echtgenote.    

De  aantrekkelijkheid  van  de  verteller  als  persoon  is  dat  ze  overal  op  afgaat,  

nieuwsgierig  is,  geen  blad  voor  de  mond  neemt  en  zichzelf  kan  relativeren.  In  termen  

van  de  Big  Five  gaat  het  om  een  extraverte  persoonlijkheid,  die  emotioneel  niet  altijd  

stabiel  is,  niet  overal  even  nauwkeurig  is,  maar  wel  een  grote  mate  van  intellectuele  

autonomie  heeft.    

Maakt  haar  dat  geloofwaardig?  Wel  in  de  zin  dat  die  persoonlijkheid  consistent  

wordt  volgehouden  in  het  verhaal.    De  oordelen  die  zij  geeft  over  de  mensen  die  ze  

ontmoet  zie  ik  als  lezer  als  iets  dat  bij  haar  past.  In  die  zin  zijn  ze  geloofwaardig.    

De  verteller  reflecteert  wel  veel  op  wat  ze  ziet  en  meemaakt,  maar  niet  op  haar  

rol  als  verteller.  Auteur  en  verteller  lijken  hier  geheel  samen  te  vallen.  De  wereld  is  zoals  

de  verteller  die  waarneemt.  Meer  pretendeert  de  verteller  ook  niet.    

 

Ik  vroeg  Great  Riemersma  of  ze  een  onderscheid  ziet  tussen  zichzelf  en  de  verteller  van  

het  verhaal.  

  ‘Daar  zit  weinig  licht  tussen,’  zegt  Riemersma.  Het  is  gewoon  mijn  verhaal  en  het  

is  allemaal  zo  gegaan  als  ik  het  heb  opgeschreven.’  

  ‘Waarom  heb  je  het  boek  in  de  ik-­‐vorm  geschreven?  Heb  je  nog  overwogen  om  

het  anders  te  doen?  

  ‘Als  correspondent  in  Marokko  schreef  ik  ook  columns.  Het  begon  met  de  vraag  of  

ik  als  correspondent  iets  wilde  schrijven  over  hoe  het  is  als  vrouw  in  Marokko.  “Ik  heb  

zoveel  gekkigheid  meegemaakt,”  dacht  ik,  “waarom  zou  ik  dat  niet    opschrijven?  Op  een  

gegeven  moment  moest  ik  een  column  schrijven  over  de  vraag:  “Wat  verbaast  jou  als  

correspondent  in  het  buitenland?”  Dan  schrijf  je  gewoon  wat  er  gebeurt  als  je  de  hond  

uit  laat  of  boodschappen  gaat  doen.  Behalve  columns  ging  ik  toen  ook  blogs  schrijven.    

Daarna  vond  ik  het  niet  moeilijk  om  diezelfde  toon  aan  te  houden  voor  een  boek.’    

  ‘Wat  vind  je  van  de  kritiek  van  Kees  Beekmans  dat  de  proloog  te  kort  is  om  een  

band  met  de  verteller  te  krijgen  en  dat  je  misschien  jezelf  meer  tot  hoofdpersoon  van    

het  verhaal  had  moeten  maken?’  

  31  

  ‘Dat  mag  hij  vinden,  maar  ik  vind  het  onzin.  Het  verhaal  gaat  over  Saïd  in  de  

bredere  context  van  de  Marokkaanse  geschiedenis.  En  ik  vertel  de  dingen  zoals  ze  gaan.  

Ik  was  ontzettend  nieuwsgierig  naar  zijn  achtergrond.  Het  is  toch  raar  als  iemand  daar  

zo  weinig  over  weet.  Daar  ben  ik  dan  journalist  genoeg  voor  dat  ik  daar  achter  wil  

komen.  En  ik  neem  aan  dat  mensen  daar  genoeg  in  geïnteresseerd  zijn.’  

  ‘Er  is  ook  wel  gezegd  dat  je  soms  een  te  rauwe  toon  aanslaat.’  

  ‘Ik  hou  niet  van  omhaal  van  woorden.  Als  journalist  probeer  je  zo  snel  mogelijk  

tot  de  kern  te  komen.  Dat  heb  ik  in  dit  boek  ook  gedaan.  Ik  heb  veel  van  mezelf  laten  zien  

in  het  boek.  Ik  zat  op  een  afstand,  en  het  kon  me  totaal  niets  schelen  wat  mensen  in  

Nederland  van  mij  dachten.’  

  ‘Had  je  een  lezer  voor  ogen  bij  het  schrijven  van  het  boek?’  

  ‘Nee.’  

  ‘Je  hebt  me  eens  verteld  dat  je  ook  dingen  weg  hebt  gelaten  in  je  boek.  Om  wat  

voor  een  dingen  ging  het  dan  en  waarom  liet  je  dat  weg?  

  ‘Wat  ik  niet  heb  opgeschreven  ga  ik  jou  ook  niet  vertellen.’  

  ‘Waar  het  mij  om  gaat  is  of  je  het  om  privacy  redenen  weg  hebt  gelaten,  of  omdat  

het  niet  paste  in  de  structuur  van  het  boek.’  

  ‘Puur  vanwege  de  privacy.’  

 

Conclusie  

De  vraag  van  dit  onderzoek  is  welke  verteltechnieken  de  voor  de  M.J.  Brusseprijs  van  

2012  genomineerde  journalisten  gebruiken  om  zichzelf  als  geloofwaardige  verteller  te  

presenteren,  en  hoe  ze  dat  doen.    

Het  eerste  dat  opvalt  is  dat  geen  van  de  journalisten  die  ik  voor  dit  onderzoek  heb  

gesproken  bij  de  constructie  van  hun  boek  nadenkt  over  de  geloofwaardigheid  van  de  

verteller.  Vreemd  is  dat  niet.  Er  bestaat  immers  geen  begrippenkader  voor  dat  

onderwerp.  De  betere  handboeken  voor  narratieve  journalistieke  komen  niet  verder  

dan  de  bewering  dat  het  voor  de  geloofwaardigheid  van  je  verhaal  belangrijk  is  om  de  

juiste  toon  te  treffen.  En  die  toon,  zo  lees  je  in  die  zelfde  handboeken  heeft  te  maken  met  

de  persoon  van  de  journalist.    

In  dit  onderzoek  heb  ik  gekeken  in  hoeverre  de  begrippen  ‘narratieve  afstand’,  

‘toon’  en  ‘zelfreflectie’,  die  de  literatuurwetenschap  gebruikt  om  de  geloofwaardigheid  

van  verteller  te  analyseren,  ook  bruikbaar  zijn  voor  de  journalistiek.  Daarvoor  heb  ik  de  

  32  

vertellersrol  geanalyseerd  in  zes  journalistieke  boeken  met  behulp  van  die  begrippen,  

en  de  schrijvers  van  die  boeken  gevraagd  hoe  zij  bij  het  schrijven  van  hun  boek  zijn  

omgegaan  met  de  door  die  begrippen  aangeduide  kwesties.    De  volgende  zaken  zijn  me  

daarbij  opgevallen.  

 

Narratieve  afstand  

In  de  meerderheid  van  de  hier  geanalyseerde  boeken  maakt  de  verteller  in  het  begin  van  

het  boek  duidelijk  waarom  hij  zijn  verhaal  gaat  vertellen  en  hoe  hij  zich  tot  zijn  

onderwerp  verhoudt.    Dat  maakt  je  als  lezer  vertrouwd  met  de  verteller  wat  mogelijk  

ook  helpt  om  hem  geloofwaardig  te  vinden.  Auke  Kok  gebruikt  daarbij  de  meest  

opvallende  vorm  door  zichzelf  in  het  eerste  hoofdstuk  als  personage  te  introduceren  om  

daarna  als  externe  verteller  zijn  verhaal  te  vervolgen.    

In  alle  hier  geanalyseerde  boeken  probeert  de  verteller  -­‐  als  personage  in  het  

verhaal  of  als  externe  verteller  -­‐  de  lezer  zo  dicht  mogelijk  bij  de  vertelde  

gebeurtenissen  te  brengen  door  ofwel  zoveel  mogelijk  in  de  tegenwoordige  tijd  te  

schrijven  en  de  directe  rede  te  gebruiken,  of  door  de  vrije  indirecte  rede  te  gebruiken  in  

de  verleden  tijd.  Alle  vertellers  laten  zich  uit  over  de  emoties  en  de  gedachten  van  de  

personen  die  ze  beschrijven.  Hoe  geloofwaardig  dat  is  hangt  af  van  de  mate  waarin  de  

verteller  de  lezer  informeert  over  de  manier  waarop  hij  aan  zijn  informatie  is  gekomen.      

  De  geloofwaardigheid  van  de  verteller  lijkt  ook  sterk  te  worden  beïnvloed  door  

de  mate  waarin  de  morele  stellingname  van  de  verteller  overeenstemt  met  die  van  de  

lezer.  Hoe  duidelijker  de  verteller  is  over  zijn  eigen  stellingname,  hoe  makkelijker  de  

lezer  zijn  verhaal  kan  plaatsen  en  hoe  geloofwaardiger  hem  dat  maakt.  Vermoedt  de  

lezer  dat  er  sprake  zou  kunnen  zijn  van  een  verborgen  agenda  van  de  verteller,  dan  

schaadt  dat  de  geloofwaardigheid  van  de  verteller.  Sommige  vertellers  anticiperen  op  de  

mogelijk  stellingname  van  de  lezer.  Dat  lijkt  een  overtuigende  manier  om  de  zienswijze  

van  de  verteller  te  accepteren.    

 

Toon  

Om  iets  meer  te  kunnen  zeggen  over  de  ‘toon’  van  een  verhaal  heb  ik  gekeken  in  

hoeverre  de  in  de  psychologie  gangbare  persoonlijkheidscriteria  zijn  te  herkennen  in  de  

tekst,  en  in  of  die  iets  kunnen  zeggen  over  de  geloofwaardigheid  van  de  verteller.  De  

belangrijkste  conclusie  voor  dit  onderdeel  is  denk  ik  dat  de  verteller  vooral  consistent  

  33  

moet  zijn  in  zijn  uitingen.  Daarnaast  lijken  de  eigenschappen  van  intellectuele  

autonomie,  nauwkeurigheid  en  emotionele  stabiliteit  een  belangrijke  voorwaarde  om  

als  verteller  een  geloofwaardige  indruk  te  maken.  Alle  vertellers  uit  dit  onderzoek  geven  

blijk  van  een  zekere  eigenzinnigheid.  Ze  benaderen  hun  onderwerp  op  een  manier  die  

vaak  haaks  staat  op  de  publieke  opinie.  Een  verteller  die  blijk  geeft  emotioneel  af  en  toe  

uit  zijn  slof  te  kunnen  schieten,  hoeft  niet  onmiddellijk  ongeloofwaardig  te  zijn,  maar  zal  

wel  moeite  hebben  de  lezer  ervan  te  overtuigen  dat  hij  de  zaken  die  hij  beschrijft  in  

juiste  proportie  ziet.  Of  een  verteller  extravert  dan  wel  introvert  is  lijkt  voor  de  

geloofwaardigheid  niet  zo  belangrijk.  Zo  lang  die  eigenschap  maar  consequent  wordt  

volgehouden.  Vriendelijkheid  kan  helpen  de  geloofwaardigheid  te  bevorderen,  maar  dat  

lijkt  niet  noodzakelijk.  Ook  een  meer  afstandelijke  verteller  kan  overtuigen.  

Een  concrete  aanwijzing  die  een  journalist  hieruit  zou  kunnen  afleiden  is  dat  het  alleen  

maar  bevorderlijk  is  voor  de  geloofwaardigheid  als  de  verteller  blijkt  geeft  zijn  of  haar  

eigen  zwakheden  te  kennen  en  te  benoemen.  De  indruk  van  intellectuele  autonomie  

wordt  daarmee  eerder  verhoogd  dan  verlaagd.  Ook  kan  het  de  vriendelijkheid  van  de  

verteller  versterken  waardoor  de  lezer  eerder  geneigd  is  de  gedachtegang  van  de  

verteller  te  volgen.    

 

Zelfreflectie  

Wayne  Booth  (1983)  noemt  de  mate  van  zelfreflectie  van  de  verteller  een  belangrijke  

indicator  voor  de  lezer  om  de  geloofwaardigheid  van  die  verteller  in  literaire  werken  in  

te  kunnen  schatten.  Als  de  verteller  blijkt  geeft  een  realistische  kijk  te  hebben  op  zijn  

eigen  positie  dan  versterkt  dat  zijn  geloofwaardigheid.    Dat  lijkt  ook  op  te  gaan  voor  de  

verteller  in  het  journalistieke  boek.  Hoe  meer  de  verteller  duidelijk  kan  maken  waar  hij  

staat,  wat  hij  wel  en  niet  weet,  hoe  hij  aan  zijn  informatie  komt  en  hoe  geloofwaardig  hij  

die  informatie  zelf  acht,  hoe  geloofwaardiger  hij  overkomt.    

Wat  de  lezer  van  de  verteller  wil  weten  is:  wie  ben  jij,  waarom  vertel  je  dit  

verhaal  en  waarom  vertel  je  het  zo?  Als  de  motieven  en  overtuigingen  van  de  verteller  

duidelijk  zijn  en  passen  bij  het  soort  verhaal  dat  wordt  verteld  dan  maakt  hem  dat  

geloofwaardig.  Je  zou  kunnen  zeggen  dat  verteltechnieken  die  helpen  de  subjectiviteit  

van  de  verteller  te  objectiveren  zijn  geloofwaardigheid  bevorderen.  

 

  34  

Literatuur  

Abott,  H.P.  (2008).  The  Cambridge  Introduction  tot  Narrative,  second  edition.  Cambridge:  

University  Press.    

Anderson,  C.W.,  Bell,  E.,  Shirky,  E.  (2012)  Post-­‐Industrial  Journalism:  Adapting  to  the  

present.  New  York:  Columbia  Journalism  School.    

Atkinson,  R.,  L.;  Atkinson,  R.C.,  Smith,  E.E.  Bem,  D.J.  &  Nolen-­‐Hoeksema,  S.  (2000).  

Hilgard's  Introduction  to  Psychology  (13  ed.).  Orlando,  Florida:  Harcourt  College  

Publishers.    

Bahara,  H  (2011)  Oké  Wim,  pak  ze  maar;  M.J.  Brusseprijs.De  Groene  Amsterdammer,    22  

maart.  

Bal,  M.  (2009).  Narratology.  Introduction  to  the  theory  of  Narrative  (third  edition).  

Toronto:  Toronto  University  Press  Inc.  

Beekman,  K.  Schelden  op  de  slager;  M.J.  Brusseprijs.  De  Groene  Amsterdammer,  20  maart.  

Berkhout, K. (2011) Draaien, liegen en zwartepieten. NRC Handelsblad, 7 april  

Booth,  W.  (1983).  The  rhetoric  of  fiction.  Chicago:  Universitiy  of  Chicago  Press.  

Bukman,  B.  (2011).  Het  slagveld,  de  lange  weg  naar  het  kabinet-­‐Rutte.  Amsterdam:  

Meulenhoff.  

Cheney.  T.A.R.  (1987).  Writing  creative  nonfiction.  Fiction  techniques  for  crafting  great  

nonfiction.  Berkeley/Toronto:  Ten  sppel  press.  

Ettema,  J.  S.  and  Theodore  L.  Glasser  (1998)  Custodians  of  Conscience:  Investigative  

Journalism  and  Public  Virtue.  New  York:  Columbia  University  Press.  

Genette,  G.  (1972).  Narrative  discourse.  An  essay  in  method.  (oorspronkelijke  titel:  

Discours  du  récit).  New  York:  Cornell  University  Press.    

Geurts,  T.  (2011).  Rolduc,  de  laatste  dagen  van  een  kleinseminarie.Amsterdam:  Balans.  

Gutkind,  L.  (2012)  You  can’t  make  this  stuff  up.  The  complete  guide  to  writing  creative  

nonfiction  from  memoir  to  literaty  journalism  and  everything  in  between.  Boston:  Da  

Capo  Press  

Hart,  J.  (2011).  Story  craft.  The  complete  guide  to  writing  narrative  nonfiction.  Chicago:  

The  university  of  Chicago  press.  

Koene,  T.  (2011).  Afghanistan  ongecensureerd.  Rotterdam:  Lemniscaat.  

Kok,  A.  (2011).  Holleeder,  de  jonge  jaren.  Amsterdam:  De  Bezige  Bij.  

Kramer,  M.  and  W.  Call  (eds.)  (2007)  Telling  true  stories:  A  nonfiction  writers’  guide    from  

the  Nieman  Foundation  at  Harvard  university.  

  35  

Metze,  M.  (2010).  Het  geheim  van  Smit.  “Nina”,  de  onderzoeksjournalistiek  en  de  

constructie  van  de  werkelijkheid.  De  Groene  Amsterdammer,  25  augustus.  

Meeus,  J.  (2011,  21  maart).  Van  trapgoochem  tot  topcrimineel.  NRC  Handelsblad.  

Reve,  K.  van  het.  (1979)  Een  dag  uit  het  leven  van  de  reuzenkoeskoes.  Amsterdam:  G.A.  

van  Oorschot.  

Riemersma,  G.  (2011).  Het  land  van  zijn  vader,  een  Marokkaanse  familiegeschiedenis.  

Amsterdam:  Podium.  

Schutte,  X.  (2012)  Het  ondergrondse  drama.  M.J.  Brusseprijs.  De  Groene  Amsterdammer  

Smit,  G.  (2012).  Feit  en  fictie  in  onderzoeksjournalistiek.  Tekstblad  (02)  

Soetenhorst,  B.  (2011).  Het  wonder  van  de  Noord/Zuidlijn,  het  drama  van  de  

Amsterdamse  metro.  Amsterdam:  Bert  Bakker.  

Steen,  P.  Van  der  (2011)  En toen kwam Pink Floyd het seminarie binnen. NRC Handelsblad

28 oktober.  

Stewart,  J.B.  (1998).  Follow  the  story.  How  to  write  successful  nonfiction.  New  York:  

Simon  and  Schuster  Paperbacks.  

Wieringa,  T.  (2012)  Holleeder.  Column  in  NRC  Handelsblad,  30  januari  

Wood,  J.  (2009).  How  fiction  works.  Londen:  Vintage  books.