FaculteitLetteren&Wijsbegeerte

JanaDeKockere

Eengenealogievan‘waarheid’HoedeWaarheidveranderdeinwaarheden

Masterproefvoorgelegdtothetbehalenvandegraadvan

MasterindeWijsbegeerte

Academiejaar2015-2016

Promotor:Prof.dr.MaartenVanDyckVakgroepWijsbegeerteenMoraalwetenschap

Commissarissen:Prof.dr.GertrudisVandeVijverDietlindeWouters

Deauteurendepromotor(en)gevendetoelatingdezestudiealsgeheelvoorconsultatiebeschikbaartestellenvoorpersoonlijkgebruik.Elkandergebruikvaltonderdebeperkingenvanhetauteursrecht,inhetbijzondermetbetrekkingtotdeverplichtingdebronuitdrukkelijktevermeldenbijhetaanhalenvangegevensuitdezestudie.

Hetauteursrechtbetreffendedegegevensvermeldindezestudieberustbijdepromotor(en).Hetauteursrechtbeperktzichtotdewijzewaaropdeauteurdeproblematiekvanhetonderwerpheeftbenaderdenneergeschreven.Deauteurrespecteertdaarbijhetoorspronkelijkeauteursrechtvandeindividueelgeciteerdestudieseneventueelbijhorendedocumentatie,zoalstabellenenfiguren.Deauteurendepromotor(en)zijnnietverantwoordelijkvoordebehandelingeneneventueledoseringendieindezestudiegeciteerdenbeschrevenzijn.

ItwaswhenIsaid,“Thereisnosuchthingasthetruth,”

Thatthegrapesseemedfatter.Thefoxranoutofhishole.

You…Yousaid,“Therearemanytruths,

Buttheyarenotpartsofatruth.”

WallaceStevens-OntheRoadHome(1954)

i

Voorwoord

“De wil tot waarheid heeft een kritiek nodig – hiermee willen we onze eigen taak

omschrijven –, de waarde van de waarheid dient bij wijze van proef eens ter discussie

gesteldteworden”,schreefNietzsche1.Ikvoeldemedoorhemaangesprokendietaakopte

nemen.(AlhadNietzschedatwaarschijnlijklievernietgewild,nietalleenisvolgenshemeen

vrouw immers tot filosofie niet in staat, ook zal zij voor waarheid zeker nooit interesse

tonen,want“Niets isvoordevrouwvanaanvangaf zovreemd,weerzinwekkend,vijandig

geweestalsdewaarheid–haargrotekunstisdeleugen,haarvoornaamstebezigheidschijn

enschoonheid.”2)

Navierjaaropleidingindewijsbegeerte,waarhetwoord‘waarheid’tepasenteonpas,

met kleine enmet grote ‘w’, tevoorschijn komt,was hetmij echter allesbehalve duidelijk

gewordenwat‘waarheid’zoukunnenbetekenen,laatstaandewilertoe.VolgensNietzsche

zelfiswaarheiddewilomnietmisleidteworden,volgensPlatoschuiltwaarheidineeuwige

Ideeëndiezichineenabstractehemelbevinden, indelogicaishetwarehetcijfer‘1’,een

domein waarop zinnen kunnen worden afgebeeld, volgens de logisch geïnspireerde

deflationisten is waarheid niet meer dan een predikaat dat dient tot veralgemening van

zinnen, in poëzie schuilt ‘een diepere waarheid’, volgens Foucault is waarheid macht, en

Heideggertenslotte,omdezeopsommingaaneeneindetelatenkomen,wildeterugkeren

naardearchaïschewaarheid, ‘alètheia’,dievolgensDetienneietshelemaalanderszouzijn

geweest dan wat ‘waarheid’ vandaag voor ons is, maar die we wel nog met ‘waarheid’

vertalen.Aldezemensenhebbenhetover iets anders,maarallemaalhebben zehetover

‘waarheid’. Deze thesis is ontstaan als een poging om het kluwen rond ‘waarheid’ te

ontwarren,omtebegrijpenwatdiewaarheidiswaartoezo’ndringendewilbestaat.

Diepogingheeftdevormaangenomenvaneengenealogie,waarbijopnieuwNietzsche

(ondankszijnvrouwenhaat)mijngidsisgeweest:“Gegeveneenmijeigenbezorgdheid,die

iknietgraagerken–zijgeldtnamelijkdemoraal,alleswattotnutoeopaardealsmoraalis

gehuldigd[…]–moestenzowelmijnnieuwsgierigheidalsmijnachterdochtalvroegtijdighalt

houdenbijdevraagwelkeoorsprongonsgoedenkwaadeigenlijkhebben.”3WatNietzsche

hieroverdemoraalschrijft,hebikbij‘waarheid’ervaren.NetalsNietzscheaanvankelijk,in

zijnkindertijd,Godtotvadervanhetkwaadmaakte,zochtikwaarheidookeerst“achterde

1Nietzsche,Degenealogievandemoraal:eenstrijdschrift,§24.2Nietzsche,Voorbijgoedenkwaad:voorspeltoteenfilosofievandetoekomst,§232.3Nietzsche,Degenealogievandemoraal:eenstrijdschrift,§3.

ii

wereld”,ineenplatoonsehemel,ennetalsbijNietzschezorgde“eenbeetjehistorischeen

filologische scholing” en, in mijn geval, vooral een studie van Foucault, ervoor dat het

probleem veranderde in “dit andere: onder welke omstandigheden vond de mens de

waardeoordelen goed en kwaad uit? en welke waarde hebben zij zelf? Hebben zij de

menselijkevoorspoedgeremdofbevorderd?Zijnzijsymptoomvaneennoodtoestand,van

verarming,vanontaardingvanhetleven?Ofverraadtzichdaarentegeninhendeovervloed,

dekracht,dewilvanhetleven,demoed,hetvertrouwen,detoekomstvanhetleven?”Om

tekunnenbeginnenaandevraagnaardewaarde vanwaarheid,dienteerstdeoorsprong

van ‘waarheid’ te worden onderzocht. Onder welke omstandigheden vond de mens

‘waarheid’uit?

Deprikkeldiealsstartpuntheeftgediendtothetondernemenvandezoektochtnaarde

Herkunftvan‘waarheid’,iseenlesoverklassiekemythologiegeweest,waarinwerdverteld

over de ‘alètheia’ van de archaïsche Grieken, die iets helemaal anders moet hebben

betekend dan waarheid voor ons nu betekent. De vanzelfsprekendheid waarmee in de

logicales ‘waarheid’ als logische tool wordt gebruikt, of waarmee de idee van

correspondentie met de werkelijkheid de betekenis van ‘waarheid’ invult, was, historisch

gezien,helemaalnietzovanzelfsprekend.Waarkomtzedanvandaan?

De poging tot het ontwarren van de kluwen rond ‘waarheid’ heeft dus de vorm

aangenomenvaneengenealogie,hetvolgenvandeweg,ofopzijnminststukjesdaarvan,

die ‘waarheid’ van bij de archaïscheGrieken tot bij ons vandaag heeft afgelegd.Daarmee

hoop ik tot een beetje inzicht te kunnen komen in wat het concept voor verschillende

menseninverschillendetijdenbetekentenbetekendheeftenwaardieverschillenvandaan

komen,inzichtookinwelkestrijdzichrond‘waarheid’afspeeltenwaterindiestrijdophet

spelstaat.

Vooraleer ik zal beginnendieweg tebewandelen,wil ik graagnogmijndankbetuigen

aanProf.dr.MaartenVanDyck,dienietalleenalspromotoreenbelangrijkebijdrageheeft

geleverdtotmijnfilosofischdenkeninhetalgemeenendezethesisinhetbijzonder,maarin

deeersteplaatsals inspirerendlesgevertijdensdevier jarenvanmijnopleiding.Vooralde

invloedvanzijn lessenoverFoucault isvandieaarddat ikzelfsnietmeer instaatbenom

aantegevenwaarikhem,ofFoucault,eigenlijkeenverwijzingschuldigben.

Ook Prof. dr. Nadia Sels wil ik bedanken, die me in haar lessen over de klassieke

mythologie, niet in hetminst door haar eigen enthousiasme, heeftweten te begeesteren

voordewaarheidenhaaroorsprong.

iii

Totslotrichtikgraagnogeenwoordvandankaanallelesgeversnaarwieikdeafgelopen

vier jaarhebmogen luisterenenmetwie ikhebmogenmeedenken.Nietalleendooreen

opleiding in de wijsbegeerte mogelijk te maken, maar voornamelijk ook door hun

onvermoeibarepogingenons, studenten filosofie,vier jaar langalseenhorzeluitdeslaap

van het dogmatische denken te houden, zorgden zij mee voor de mogelijkheid om een

onderzoek als dit uit te voeren. Ik kan alleen maar hopen dat dat onderzoek zich heeft

afgeworpenalswaardevollevruchtvandievierwaardevollejaren.

v

Inhoudsopgave

Voorwoord ................................................................................................................................. i

Inleiding.....................................................................................................................................1Devraag ................................................................................................................1Dewegnaareenantwoord...................................................................................4

I Hetexplanandum ................................................................................................................7Eenfeitelijkewaarheid .........................................................................................7WittgensteinenFoucault......................................................................................9Wittgenstein,Foucaultenhetdeflationisme .....................................................11

II Laconditionhumaine.......................................................................................................15Williams’genealogie ...........................................................................................16Eenonveranderlijkewaarheid ............................................................................20Thucydidesalsvadervandewaarachtigegeschiedschrijving ............................21

III Waarheidenvergetelheid ...............................................................................................27Hetoralegeheugen.............................................................................................27Deoralewaarheid...............................................................................................32

IV Deovergangnaareenschriftelijkesamenleving .............................................................37VanarchaïschnaarklassiekGriekenland ......................................................................39

Eenkritischspreken ............................................................................................40Eenkritischewaarheid........................................................................................46Vaneenlogicavandeambiguïteitnaareenlogicavandecontradictie.............49

Vanmiddeleeuwennaarmoderniteit ...........................................................................51Eenstrengerelogicavandecontradictie............................................................53Hethuwelijktussen‘waarheid’en‘feitelijkheid’ ................................................57Eennieuwetheoria .............................................................................................60

V Ineennotendop...............................................................................................................65

VI Destrijdom‘waarheid’....................................................................................................69Dedocumentaire...........................................................................................................69

Depoëtischewaarheid .......................................................................................69Dewaarheidvandedocumentaire.....................................................................73

Waarheidscommissies...................................................................................................78DevierwaarhedenvandeTRC ...........................................................................79Eengevechttegenvergetelheid,eenverzettegenwaarheid.............................81

Conclusie .................................................................................................................................89Eenoverzicht.......................................................................................................89Hetgevaarvaneenfeitelijkewaarheid ..............................................................91

Bibliografie ..............................................................................................................................95WordCount:33156

1

Inleiding---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Devraag

DezelfdenieuwsgierigheidenachterdochtdieNietzschevoeldeoverdemoraalnameentijd

geledenbezitvanmij,maardanover ‘waarheid’.Detaakvaneenfilosoof isomdewil tot

waarheidaaneenkritiekteonderwerpen,maarwat,inhemelsnaam,betekent‘waarheid’?

Aanvankelijk leiddeeenonderzoekdaarnaar enkelmaar totmeer verwarring. Zo luidthet

beginvaneenparagraafmetdetitel‘WhatSortsofThingsareTrue(orFalse)’inhetartikel

overwaarheidopdeInternetEncyclopediaofPhilosophyalsvolgt:

Althoughwedospeakoftruefriendsandfalseidentities,philosophersbelievethesearederivativeusesof ‘true’and ‘false’.Thecentraluseof ‘true’, themore importantoneforphilosophers,occurswhenwesay, forexample, it's true thatMontreal isnorthofPittsburgh.Here,’true’iscontrastedwith‘false’,notwith‘fake’or‘insincere’.4

‘Waarheid’ blijkt verschillende gebruiken te kennen, waarbij het gebruik van ‘waar’ als

tegengesteldaan‘vals’themoreimportantoneis.Inwelkezinzijndieandere‘waarheden’

vandiebelangrijkereafgeleid?Waaromwordtdatwatniettegengesteldisaan‘vals’,maar

aan‘onecht’of‘onoprecht’,tochnogwaarheidgenoemd?Watvoorwaarheidisdieprimaire

waarheid?

InzijnMaîtresdeVéritégeeftMarcelDetienneopdielaatstevraageenantwoord:

Dansunecivilisationscientifique,l’idéedeVéritéappelleaussitôtcellesd’objectivité,decommunicabilité,d’unité.Pournous, la vérité sedéfinit àdeuxniveaux: conformitéàdes principes logiques d’une part, conformité au réel d’autre part, et par là elle estinséparabledes idéesdedémonstration,devérification,d’expérimentation.Parmulesnotion que véhicule le sens commun, la vérité est sans doute une de celles quiparaissentavoirtoujoursexisté,n’avoirsubiaucunchangement,unedescellesaussiquiparaissentrelativementsimples.5

Inderdaad, waarheid betreft vandaag in de eerste plaats een correspondentie met ‘de

realiteit’,eenovereenkomsttussenhetstukjezindatvolgtopeen‘dat’(“Hetiswaardat...”,

“Jan zegt dat ...”) en datgene waarnaar dat stukje zin verwijst, de relatie tussen taal en

werkelijkheid.Waarheidisdeverzamelingvanfeiten6.

4DowdenandSwartz,“Truth.”5Detienne,LesmaîtresdevéritédanslaGrècearchaïque,51.6 Er bestaat geen eenduidige naam voor de ‘waarheid’ die the more important one is en die

Detienne in bovenstaand citaat beschrijft. De eigenschap ‘waar’ is meestal een eigenschap is vanzinnen,propositiesoftaaluitingenendaaromwordtzevaak‘propositioneel’genoemd.Hetisechter

2

Verder,zegtDetienne,is‘waarheid’eenvandieconcepten“quiparaissentavoirtoujours

existé”.Tegendieschijnbareeeuwigheidiszijnboekeenduidelijkverzet.Detiennebeschrijft

namelijkhoede‘alètheia’vandearchaïscheGrieken,dienognietschrevenoflazen,ineen

heel andere structuur geworteld zat dan de feitelijke waarheid van vandaag. Zo kende

‘alètheia’ als primaire tegenstelling ‘vergetelheid’ eerder dan ‘valsheid’ en werd het

waarheidssprekenuitdearchaïschesamenlevinggekenmerktdoordatgenewaartegenonze

waarheidzichjuistzouverzetten,zoalshetmythische,hetmagische,hetrituele.

AuteurszoalsMarcelDetienne,PaulVeyneenJean-PierreVernant,dieargumenterendat

hetfeitdatarchaïscheGriekenhunmytheswaarheidnoemdennietzozeerwijstopnaïviteit

enirrationaliteit,alswelopeenanderbegripvan‘waarheid’,riepennogmeervragenop.Als

dewaarheidvandearchaïscheGriekenzoanderswas,waaromnoemenwehaardannog

‘waarheid’?WatheeftonzewaarheidnoggemeenmetdievandearchaïscheGrieken?Of

zijnwijfoutwanneerwe‘alètheia’met‘waarheid’vertalen?Watdanmetdewaarheidvan

Plato,diewelalduidelijkeovereenkomstenvertoontmetde feitelijkewaarheid,maarook

‘alètheia’heette?

Die veelheid aan vragen leidde uiteindelijk tot één vraag, die als rode draad liep

doorheenmijnpogingomeenbeetjeordetescheppenindechaosdie‘waarheid’is.Waar

komtdevandaag zovanzelfsprekendemaarhistorischgezienonvanzelfsprekende feitelijke

waarheid vandaan?Die rodedraadheeft zich tot een genealogie geweven, of eerder een

schets daarvan, een genealogie van de waarheid van de wetenschap, die vandaag zo

alomtegenwoordigis,maarzijnwortelsheeftindearchaïschealètheia.

Indiegenealogiehebikmeeenwegproberentebanentussentweeuitersten.Enerzijds

zijnerdedominantewaarheidstheorieënvandaag,die telkensvertrekkenvanuitdeTarski

biconditionals (“‘X’ iswaaralsenalleenalsxhetgeval is”)en lijkenteveronderstellendat

waarheid nooit iets anders is geweest dan dergelijke biconditionals. Volgens hen moet

bijgevolgenkelwordenverklaardwatdiebiconditionalspreciesbetekenen(ofdatdan iets

substantieels is, zoals correspondentiemetdewerkelijkheid, of iets louter formeels, zoals

eenlogischeveralgemening,vormtstoftotdiscussie).DewaarheiddieDetienneinhetcitaat

hierboven beschrijft, is de waarheid waarover die tarskiaanse waarheidstheorieën

debatterenenheeftinderdaaddeschijnvaneeuwigheid.DeGriekenindeachtsteeeuwvot.

bedoeldenmethun ‘alètheia’hetzelfdealswij,anderszoudenwehetnietmet ‘waarheid’

niet duidelijk wat een propositie precies is. Aangezien een belangrijk deel van mijn verhaal degroeiende band tussen ‘waarheid’ en ‘feitelijkheid’ betreft, zal ik de ‘waarheid’ die vandaagdomineert,‘feitelijk’noemen.

3

mogenvertalen,endeoorzaakvanverschilleningebruikvalttewijtenaanhunnaïviteiten

irrationaliteit.Mytheszijnnietechtwaar,maardatwistenzijnogniet.

EenhistorischonderzoekzoalsdatvanDetiennetoontechterhoededominantievaneen

Tarski-waarheidweldegelijkeenrelatiefrecentfenomeenis.Bovendienwerdnietalleenten

tijde van de archaïsche Grieken, maar ook vandaag nog ‘waarheid’ op niet-feitelijke

manierengebruikt.Hetcitaatuitde InternetEncyclopediaofPhilosophyweeseralopdat

wesprekenover ‘true friends’en ‘false identities’.Ookwordtersomsgesprokenovereen

‘diepereWaarheid’,bijvoorbeeld in religieuzeofpoëtische teksten.DieWaarheid lijkt zich

niet te willen laten vatten in Tarski biconditionals. Het vermoeden rijst daarom dat de

archaïscheGriekennietperseirrationeelofnaïefwarenendatzij‘waarheid’nietverkeerd

gebruikten, maar anders. De nietzscheaanse vraag naar de oorsprong van de feitelijke

waarheid, naar de omstandigheden waarbinnen zij door de mens werd uitgevonden, is

daaromeenzeerzinvollevraag.

AuteurszoalsMarcelDetienne,volgenswiedearchaïschealètheiaonvergelijkbaarismet

de feitelijkewaarheid van vandaag, of alsMichel Foucault, die als enige gelijkenis tussen

beide waarheden hun relatie tot macht ziet, dreigen echter in het andere uiterste te

vervallen.De relatie vanwaarheidmetmacht is inderdaadopvallend, rechtop ‘waarheid’

geeftrechtopsprekenenindevanzelfsprekendheidwaarmeeeendiscours(vandaagvooral

hetwetenschappelijke)aanspraakmaaktop‘waarheid’enzichzogelegitimeerdziet,schuilt

een gevaar. Dat uit zich bijvoorbeeld ook in een hevige strijd rond de toeëigening van

‘waarheid’.Tochmeenikdaterméértezeggenvaltover‘waarheid’dandathetloutereen

middel is tot macht. De vraag is namelijk waarom juist ‘alètheia’ – wat letterlijk

‘onvergetelheid’betekent–instaatisdiemachtteverlenen,waaromsommigediscourszich

hetwoordzogemakkelijkkunnentoeëigenenenanderenietenwaarom‘waarheid’sindsde

archaïscheGriekendewegheeftafgelegddiehetheeftafgelegd.

Zoalsmeestal–enhier letterlijk–bevindtdewaarheidzich inhetmidden.Hetverhaal

dat ik hier zal vertellen, heeft debedoelingom tehelpenbegrijpenwaaromwij ‘alètheia’

nog steeds met ‘waarheid’ kunnen vertalen, zonder te moeten veronderstellen dat

‘waarheid’ als een eeuwig concept in een platonische hemel rondhangt. In de trant van

Nietzsche zal ik de nood onderzoekenwaarvoor ‘waarheid’ in het leven is geroepen, een

nood die diep geworteld zit in la condition humaine en in die zin eeuwig is, maar die in

veranderende historische omstandigheden een andere vorm aanneemt. De diepe wortels

van ‘waarheid’ in het wezen van de mens helpen ook begrijpen waarom de strijd rond

‘waarheid’ zo hevig woedt. ‘Waarheid’ beantwoordt aan een belangrijke nood, hij die

4

waarheidspreekt,hoeftbijgevolgverdernietmeerteverantwoordenwaaromzijnspreken

hetaanhorenwaardzouzijn.

Dechaosinhetgebruikvan‘waarheid’eneenonvredemetbestaandeideeëndaarover

vormdendushetmotiefdatmijaanzettedezepogingtoteengenealogievan‘waarheid’te

ondernemen.Indezoektochtnaareenantwoordopdevraag“Watis‘waarheid’?”kwamik

vele interessante denkwijzen en ideeën tegen die de richting van mijn weg hebben

uitgetekend.

Dewegnaareenantwoord

Deleidraaddoorheenmijnonderzoekisdevraaghoedearchaïschealètheia,dieondanksde

verschillen toch ook vandaag nog als ‘waarheid’ kan worden herkend, tot de feitelijke

waarheid van wetenschappers heeft geleid. Het verhaal dat het resultaat is van dat

onderzoek, vond zijn aanknopingspunt in Bernard Williams’ genealogie van truthfulness.

Williamsvertelthoe‘waarheid’zijnoorsprongvindtineentypischmenselijkenood,dieaan

een gedeelde informatiepoel. Gezien de universaliteit en eeuwigheid van die nood, zegt

Williams,kentook‘waarheid’,integenstellingtotwatDetiennebeweert,geengeschiedenis.

Ik zal vertrekken vanuit diezelfde nood, maar argumenteren dat de manier waarop die

gedeeldeinformatiepoelwordtovergeleverdenwaaropdushetefficiënstaandeuniversele

noodwordttegemoetgekomen,eensterkeinvloeduitoefentop‘waarheid’.Integenstelling

tot de nood waarop ‘waarheid’ een antwoord biedt, is het concept zelf dus zeker niet

onveranderlijk.

Mijn verhaal kent een sterke invloed vanuit het (post-)structuralisme, vooral in de

persoonvanFoucaultenDetienne,maarookindievanPaulVeyne,Jean-PierreVernant,Eric

Havelock, JackGoodyenanderen.Uitdeanderehoekwasdedeflatoirewaarheidstheorie

belangrijk,zoalsdieisterugtevindenbijauteursalsPaulHorwichenLeonHorsten.Samen

met een historische benadering van wetenschap heeft ook de denkwijze van de

epidemiologie van de representaties een rol gespeeld,waarbijwordt onderzocht hoe een

‘representatie’,hierhetconcept‘waarheid’endeinvullingdiehetkrijgt,zichaanpastaande

omstandighedenwaarinzefungeert.

Eenbekendeenbelangrijkenaaminverbandmet ‘alètheia’diehierweinigtotnietaan

bod zal komen, isdievanMartinHeidegger.Datkomtnietomdatwathijoverde zaak te

vertellenheeftnietinteressantis,maaromdateenstudiedaarvanalleenaleenhelethesis

in beslag zou kunnen nemen. Hooguit zal een positie als die van Heidegger binnen mijn

5

verhaaleenplaatskrijgenalseenmogelijkereactieopdeveranderingendie‘waarheid’van

hetarchaïschGriekenlandtotnuonderging.Heideggerlijktzichnamelijktewillenverzetten

tegen de steeds feitelijker wordende waarheid die het privilege is geworden van het

wetenschappelijkdenken.

Hoewel het verhaal dat ik zal vertellen zich aanbiedt als een verhaal van de weg die

‘waarheid’vanuithetarchaïschGriekenlandtotnuheeftafgelegd,bewandeliknietdiehele

weg,omdesimpeleredendatdateenveelteambitieusprojectzouzijn.Daaromzaliktwee

momentenuitdegeschiedenislichtendieopzijnminsteenbelangrijkerolhebbengespeeld

indewordingvaneenfeitelijkewaarheid.Heteerstemomentisdeovergangvanarchaïsch

naarklassiekGriekenlandindevijfdeeeuwvot.,diesamenvaltmetdeontwikkelingvanhet

schrift,enhettweededegezamenlijke intredevandeboekdrukkunstendemoderniteit in

Europainde16eeeuw.Dietweemomentenhebbendedragervanhetcollectievegeheugen

ingrijpendveranderd,endedaarbijhorende‘waarheid’daardoorook.

Ikbenmijervanbewustdatdietweemomenten‘maar’tweemomentenzijn,dieslechts

eendeelvandewordingsgeschiedenisvan ‘waarheid’vertellenenslechtseenbeetjeorde

scheppenindechaos.Daaromnoemikmijnverhaalookeenschets,datopzijnminstmijzelf

heeftgeprikkeldaandehandvanbijkomendonderzoekdetekeningverderintekleurenen

bij tewerken.De recente revolutie inde informatietechnologie aanhet einde vande 20e

eeuwisbovendiennogeenderdemomentumdatdefeitelijkewaarheideenduwinderug

heeft gegeven.De nood omdewil totwaarheid aan een kritiek te onderwerpen, is sinds

Nietzschealleenmaartoegenomen,aangeziendemachtvandewetenschap,vooreengroot

deeldoorhaargeprivilegieerdetoegangtotwaarheid,zichsterkheeftvergroot.

Mijnverhaalzalbeginnenbijheteinde,bijdewaarheiddievandaagdomineertendieik

‘feitelijk’hebgenoemd.Naasteenverhelderingvanwatdiewaarheidpreciesis,zalikinhet

eerstedeelookkortenkelemethodologischeveronderstellingenuiteenzetten.Daarnavolgt

een bespreking vanWilliams’ genealogie, die vertrekt vanuit demens in een natuurstaat,

vanwaaruiteenuniverselenoodenduseeneeuwigewaarheidontstaat.InWilliams’Truth

and Truthfulness valt echter ook een eerste hint terug te vinden in de richting van een

veranderlijke waarheid. Er gebeurt namelijk iets belangrijks met ‘waarheid’ bij de

geschiedschrijverThucydidesindevijfdeeeuwvot.

Met Detienne keren we vervolgens terug naar archaïsch Griekenland, naar het

waarheidssprekenineentijdwaarinhetschriftnognietbestondenderolvanhetgeheugen

van levensbelangwas. In twee stappenmakenwe dan de overgang naar een schriftelijke

samenleving.VanarchaïschGriekenlandgaanwenaarklassiekGriekenland,waar, ingrote

6

matedoor toedoenvanhetschrift,eenkritischdenkenontstaatdatzich ‘filosofie’noemt.

Vervolgensmakenwedesprongvandemiddeleeuwennaardemoderniteit,waardoorde

uitvinding van de boekdrukkunst dat kritisch denken belangrijker wordt en een nieuwe

richtinginslaat,dieuitmondtineenfeitelijkewaarheid.

Naeenkorte recapitulatievanhetverhaal,volgen inhetzesdedeelnog tweeplaatsen

waar vandaag om ‘waarheid’ wordt gevochten. Uit het discours van en over poëzie, ten

eerste, blijkt dat poëten ook graag waarheid zouden willen spreken, wat bij hen niet zo

vanzelfsprekendluktalsbijwetenschappers.Inhunstrijdeigenenzezicheenwaarheidtoe

die zich distantieert van de feitelijkewaarheid, eenwaarheid die bovendien doet denken

aan de archaïsche waarheid. Ook in het discours van en over waarheidscommissies, ten

tweede,wordteenstrijdzichtbaartussendearchaïscheendefeitelijkewaarheid,tussende

levendige,gesprokenwaarheidvanhetvolkendedode,neergeschrevenwaarheidvande

wetenschap.

Ennurestmijnietsandersdanaanhetverhaaltebeginnen.Erwaseens...dewaarheid.

7

I HetexplanandumOverdevraagnaardeprivilegiëringvaneenfeitelijkewaarheid

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Thereareothersensesof‘true’inadditiontotheoneIwillbeexamining.Wespeakofa‘truefriend’,a‘truecopy’,‘beingtruetoone’sword’,andsoon.Myinterestisinthesense

of‘true’thatappliestobeliefs,statements,propositions,andthelike.WhenIwanttoemphasizethis,Iwillusetheterm‘propositionaltruth’,butevenwhenIdon’t,this

restrictionshouldbeunderstood.

–WilliamAlston7

Eenfeitelijkewaarheid

Dezoektochtnaareenantwoordopdevraag“Watis ‘waarheid’?”iseeuwenoud.Devorm

diehetdebatnuaanneemt8,vindtzijnoorsprongechterindelate19e,vroege20eeeuw,bij

watwedeTarskianTurnzoudenkunnennoemen9.BijTarskistaanweaanheteindevanhet

verhaaldatikhierzalvertellen,waar‘waarheid’zodanigfeitelijkgewordenisdatvanafdan

ookindefilosofie,diealseenvanhaartakendetaakheeftnatedenkenoverdebetekenis

vanwaarheid,defeitelijkewaarheidbijnaalleplaatsinneemt.

Deontwikkelingvaneenfeitelijkewaarheidkenteenlangegeschiedenis,teruggaandtot

deovergang vaneenorale samenlevingnaareen schriftcultuur inde vijfdeeeuwvot. Pas

aan het eind van de 19e eeuw echter is ze zo vanzelfsprekend geworden dat Tarski ze

explicietkanformulereninzijnConventionT,eenmaterialadequacyconditionwaaraanelke

waarheidstheorie zou moeten voldoen. Convention T zegt, grofweg, het volgende: ⌈φ⌉ is

waar als en alleen als φ. Instanties van Convention T worden ‘Tarski biconditionals’

genoemd.

De vanzelfsprekendheid waarmee bijna alle waarheidstheorieën vandaag Convention T

accepteren, toont hoe alomtegenwoordig een feitelijke waarheid vandaag is geworden.

Tarski’s ideeën vormen de basis van verschillende uiteenlopende hedendaagse

waarheidstheorieën. Hoewel bijvoorbeeld reeds aan Aristoteles en Thomas Aquinas een

correspondentietheoriewordttoegeschreven,zagdecorrespondentietheoriedieTarskizelf

opzijnconventiebouwdeeropminstenséénvlakcruciaalandersuit.OokAquinasspreekt

7Alston,“ARealistConceptionofTruth,”65.8 Met name het debat tussen correspondentietheorie, coherentisme, pragmatisme,

disquotationalismeendergelijkemeer,zoalsbijvoorbeeldterugtevindenonderhetlemma‘Truth’inTheStanfordEncyclopediaofPhilosophy,deBritannicaendeInternetEncyclopedyofPhilosophy.

9NaardetitelvanhetboekvanLeonHorsten(Horsten,TheTarskianTurn.).

8

inderdaadalover‘waarheid’alseenovereenstemmingtussenresen intellectus,maarvoor

hem is de vraag “Is God waarheid?” een zinvolle vraag10, in tegenstelling tot voor een

tarskiaansedenker.“‘God’ iswaaralsenalleenalsGod”isnamelijkalleenalgrammaticaal

nonsens.Waarhedenmoetenkunnenvolgenop“Hetiswaardat...”.

TheStanfordEncyclopediaofPhilosophybeschrijftdecorrespondentietheoriealsvolgt:

According to the correspondence theory as sketched here, what is key to truth is arelationbetweenpropositionsandtheworld,whichobtainswhentheworldcontainsafactthatisstructurallysimilartotheproposition.11

Waar voor Aquinas ‘waarheid’ de overeenstemming tussen vage entiteiten als res en

intellectusbetreft,zoektdecorrespondentietheorievandaagnaarovereenstemmingtussen

meerconcrete,atomaireentiteitenalspropositiesenfeiten.‘Dewaarheid’ismeerenmeer

eenleegbegripgeworden,erbestaanenkelnogwareuitspraken(ofproposities,ofzinnen,

ofwatvoorentiteitendeTarskibiconditionalsdanookzoudenzijn).ZoalsBernardWilliams

hetzegt:“[T]hereisnosuchthingas‘thetruth’aboutthehistoricalpast,thoughaswiththe

universeorCaesartherearemanytruthsaboutit.”12Hetbelangvanfeitenwordtookdoor

Horstenbenadrukt:“Moderncorrespondencetheoristsnolongertakethingstocorrespond

totruepropositions;theyconsiderfactstobethetruthmakersofpropositions.”13(Wezien

overigens de reden waarom de naam ‘feitelijke waarheid’ hier gepast is al tevoorschijn

komen.)

DeTarskianturngafnietalleendecorrespondentietheorieeennieuwedraai,maarlokte

ookkritiekuitopelkevormvan zoekennaardeessentieofeen substantiëledefinitie van

‘waarheid’.Convention T, zo luidt de kritiek, is niet alleendematerial adequacy voor een

waarheidstheorie, maar vertelt ons dat ‘waarheid’ geen verdere inhoud heeft, dat het

slechts een logisch hulpmiddel is. Aangezien Tarski nog op zoek ging naar een

correspondentietheorie,zaghijzelfdegevolgenvanzijnrevolutiedusnietvolledigin14.Een

goedewaarheidstheoriemoet niet zoeken naar de essentie van ‘waarheid’,maar naar de

functie(s)ervan.Destromingdiehetonderzoeknaardefunctiesvaneen(quasi)inhoudsloze

waarheidopzichheeftgenomen,heethetdeflationisme15.Volgenseendeflationistzeggen

10Aquinas,“Question16,Truth.”11Glanzberg,“Truth.”12Williams,TruthandTruthfulness:AnEssayinGenealogy,257.13Horsten,TheTarskianTurn,16.14Ibid.,23.15 Somswordt aan de hand van termen als ‘disquotationalisme’, ‘minimalisme’ en ‘redundancy

theory’eenonderscheidgemaakttussenverschillendedeflatoirevisiesop ‘waarheid’,somswordendeverschillendetermendoorelkaargebruiktalssynoniemen.Omdatdepreciezeverschillentussen

9

wemet‘Hetiswaardatdezonschijnt’nietsmeerdanenkelmet‘Dezonschijnt’.DeTarski

biconditionals zijn “all there is to truth”16, ‘waar’ voegt niets substantieels toe aan een

uitspraakenisdusalsnotieflat.Welvaltervolgenshetdeflationismeietsmeertezeggen

over de functie van ‘waarheid’. Zo zou het concept een hulpmiddel zijn om te kunnen

veralgemenenoveruitspraken(van“AlsJanzegtdatdezonschijnt,danschijntdezonenals

Janzegtdathetregent,danregenthetenalsJanzegtdathetkoudis,danishetkoud”naar

“AlsJanietszegtoverhetweer,danishetwaar”).Defunctievan‘waarheid’isvolgenseen

deflationistdus slechts logisch. Inhetdeflationismekomtde feitelijkewaarheid,gebouwd

opnietsdanConventionT,inhaarmeestzuiverevormvoor.Waarheidisnietsméérdaneen

verzamelingvandefeiten.

WittgensteinenFoucault

Dat Convention T zowel door aanhangers als aanvallers van de correspondentietheorie

wordt aanvaard, is veelbetekenend.Of er nuwel of niet allesmee gezegd iswat er over

‘waarheid’ te zeggen valt, maakt hier verder niet zoveel uit. De vraag naar de

vanzelfsprekendheidvanConventionT, enbijgevolgdievaneen feitelijkewaarheid, vormt

danookmijnexplanandum.Datdievraageeninteressantevraagkanzijn,vindtzijnwortels

in de deflatoire aanpak van Convention T. Tarskiaanse correspondentietheorieën zoeken

immers nog naar de aard of de essentie van ‘waarheid’ en vanuit een dergelijk

essentialistisch denken zou het antwoord op de vraag naar de vanzelfsprekendheid van

Convention T eenvoudigweg zijn dat we eindelijk zo slim zijn geworden dat we, na

eeuwenlang filosoferen, doorhebben dat ‘waarheid’ feitelijk van aard is. Een dergelijk

antwoord is niet wat ik zoek, aangezien ik de deflatoire veronderstelling deel dat er in

‘waarheid’, net als in andere concepten, geen aarden of essenties te vinden zijn.

Betekenissen van concepten bevinden zich niet in een platoonse hemel, maar in de

complexe spelregels die het gebruik ervan regeren en in de functies die ze in bepaalde

omstandighedenuitoefenen.Inmijnzoektochtnaardebetekenisvan‘waarheid’stapikdus

indewittgensteiniaansetraditie,vantaalalseenspelgeleiddoorcomplexeregels.

Eeneerstebelangrijkeeigenschapvaneendergelijkewittgensteiniaansemethodeisdat

zezichnietbeperkttottaaluitingen,maarookkijktnaardecontextwaarindieplaatsvinden:

“IchwerdeauchdasGanze:derSpracheundderTätigkeiten,mitdenen sieverwoben ist,

deflatoirevisieshiernietvanbelangzijn,zal ik ‘deflationisme’alsverzamelnaamgebruikenvoordeverschillendestromingendiein‘waarheid’geensubstantiëlenotiezien.

16McGrath,BetweenDeflationismandCorrespondenceTheory,vii.

10

das ‘Sprachspiel’ nennen”17, en “Das Wort ‘Sprachspiel’ soll hier hervorheben, daß das

Sprechen der Sprache ein Teil ist einer Tätigkeit, oder einer Lebensform.”18 Ten tweede

bestaanconceptennietuiteenhardekern,een‘essentie’,dieervoorzorgtdathetgebruik

ervan binnen bepaalde contexten ‘juist’ of ‘fout’ is, maar zijn concepten als draden,

gevlochtenuitverschillendefijneredraden:

Undebensobildenz.B.dieZahlenarteneineFamilie.Warumnennenwiretwas‘Zahl’?Nunetwa,weileseine–direkte–Verwandtschaftmitmanchemhat,wasmanbisherZahl genannt hat; und dadurch, kann man sagen, erhält es eine indirekteVerwandtschaftzuanderem,waswirauchsonennen.UndwirdehnenunserenBegriffderZahlaus,wiewirbeimSpinneneinesFadensFaseranFaserdrehen.UnddieStärkedes Fadens liegt nicht darin, daß irgend eine Faser durch seine ganze Länge läuft,sonderndarin,daßvieleFaserneinanderübergreifen.19

Er is niet één eigenschap te bepalen die ervoor zorgt dat zowel voetbal als schaak als

patience‘spelen’wordengenoemd.Eenvergelijkingtussendeverschillendespelenleidttot

“ein kompliziertes Netz von Ähnlichkeiten, die einander übergreifen und kreuzen.

Ähnlichkeiten im Großen und Kleinen. Ich kann diese Ähnlichkeiten nicht besser

charakterisierenalsdurchdasWort‘Familienähnlichkeiten’.”20

Naast wittgensteiniaans zal mijn methode ook foucaultiaans zijn. Een vraag waarop

Wittgenstein immersgeenantwoordbiedt, iswaarderegelsvaneenspelvandaankomen

en bijgevolg waarom ze veranderen. Dat het tot de 20e eeuw duurde eer de feitelijke

waarheidzijnneerslagvondineenconcept,komtnietomdatmenerpasdaninslaagdede

waarheid die almeer dan twintig eeuwenwerkzaamwas te expliciteren,maar omdat de

feitelijkewaarheidnognietzoheeloud is.Despelregelsvaneenspelkunnenveranderen,

bijvoorbeeld wanneer de context waarin het spel wordt gespeeld ook verandert. Om te

begrijpen waarom de regels van een spel op een bepaald moment een bepaalde vorm

aannemen,beroepikmeopeenmethodediezichinspireertopNietzscheenFoucault.Mijn

zoektocht naar een antwoord op de vraag naar de vanzelfsprekendheid van een feitelijke

waarheidneemtnamelijkdevormaanvaneengenealogischverhaal.

In een foucaultiaanse genealogie worden de historische wortels van een concept

onderzocht,nietomdeverborgenessentieervanterugtevinden,maaromdecontingente,

historischeomstandigheden teontdekkenwaarinhet conceptontstaanengegroeid is.De

genealogischeaanpakvanFoucault isgeïnspireerdopNietzsche.Foucaultonderscheidtbij

Nietzsche verschillende gebruiken van het woord ‘oorsprong’. Ursprung heeft voor

17Wittgenstein,PhilosophischeUntersuchungen,§7.18Ibid.,§23.19Ibid.,§67.20Ibid.,§66–67.

11

Nietzsche een negatieve connotatie. Nietzsche wil niet langer op zoek gaan naar de

Ursprung van de dingen, omdat die term de zoektocht naar een essentie, een kiemende

waarheid, impliceert21. ‘Oorsprong’ kan echter ook gezien worden als de Herkunft of de

Enstehung endiebegrippenhebbengeennegatievebijklank. In tegenstelling totnaareen

verborgen essentie, zoekt de Herkunft naar de verschillende draden die in een concept

samenkomen22 en de Enstehung naar de eerdere strijdtonelen waarvan die draden een

uitkomstzijn23.

DoortezoekennaardeHerkunftendeEnstehunginplaatsvannaardeUrsprung,wordt

denadrukgelegdopdediscontinuïteitenbinneneenconcept(inplaatsvantezoekennaar

deessentiediereedsvanindenbeginneaanwezigwas)enhethistorischecontingentevan

hetontstaanvaneenconcept(inplaatsvantezoekennaareenteleologievandebetekenis

vaneenwoord).

Wittgenstein,Foucaultenhetdeflationisme

Demanierwaaropdeflationisten‘waarheid’conceptualiseren,doetsomssterkdenkenaan

de wittgensteiniaanse en foucaultiaanse methodologie. Ook de deflationist gaat

bijvoorbeeldopzoeknaarderoldieeenconceptals‘waarheid’speelt,inplaatsvannaarde

essentieervan. Zo tracht LeonHorsteneen theorie te vindenmetaxioma’sdiede functie

van‘waarheid’zogoedmogelijkbeschrijven:“Ifitishopelesstogiveasubstantialdefinition

of truth, then we must try to write down axioms which describe the functioning of the

notionoftruthascloselyaspossible[…].”24

Interessant is ook de deflatoire positie van Paul Horwich. In de inleiding van zijn boek

Truth–Meaning–Reality,schrijfthijhetvolgende:

The story begins with a view of truth as far less profound and substantial than hastraditionally been assumed. The rough idea is that our graps of this concept stemsentirelyfromourregarding“Itistruethatdogsbark”asequivalentto“Dogsbark”,andsimilarlyforallotherstatements.There’snothingmoretotruththanthat!25

Inplaatsvannaardeessentieofdeaardvan ‘waarheid’ tezoeken,zoektHorwichnaar

hoeonsgebruikervangeleidwordt,metnamedoordeTarskibiconditionals.Horwichgaat

verderdanHorsten,omdathijzichdevraagsteltwaaromaan‘waarheid’nietssubstantieels

21Foucault,“Nietzsche,lagénéalogie,l’histoire,”148–149.22Ibid.,152.23Ibid.,154–155.24Horsten,TheTarskianTurn,24.25Horwich,Truth--Meaning--Reality,v.

12

is(nietvoornietsishijsterkdoorWittgensteinbeïnvloed):“Infact,thetruthpredicateexists

solelyforthesakeofacertainlogicalneed”26,zegthij,endie‘need’iseenbepaaldehouding

tegenover een of meerdere proposities. ‘Waarheid’ stelt ons in staat over proposities te

veralgemenen,watnoodzakelijk isalswenietprecieswetenwatdepropositieszijn,ofals

heterteveelzijnomoptesommen:

Insuchsituationstheconceptoftruth is invaluable.For itenablestheconstructionofanotherproposition, intimatelyrelatedtotheonewecan’t identify,whichisperfectlyappropriateasthealternativeobjectofourattitude.

Consider,forexample,

(1) WhatOscarsaidistrue.

Herewehavesomethingoftheform

(2) xisF.

whosemeaningissuchthat,givenfurtherinformationabouttheidentityofx–givenafurtherpremiseoftheform

(3) x=thepropositionthatp

– weareentitledtoinfer

(4) p.27

Hoewel ikbijvoorbeeldnietpreciesweetwatNewtonsderdegravitatiewet inhoudt,kan ik

toch mijn vertrouwen tegenover die wet uit drukken door te zeggen “Newtons derde

gravitatiewet iswaar”. Het enige datwe over ‘waarheid’moeten veronderstellen om zijn

veralgemenende taak te kunnen uitvoeren, is dat de Tarski biconditionals gelden: “The

entireconceptualandtheoreticalroleoftruthmaybeexplainedonthisbasis.”28

Doorzijnuitsprakenoverdelogicalneedwaaraan‘waarheid’beanwoordt,biedtHorwich

enkeleinzichtendieduidelijkmakenwaaromeenfeitelijkwaarheidsconceptvruchtbaarzou

kunnenzijn.Die inzichtenzullendienenalsstartpuntomverderteonderzoekenhoe,waar

enwanneerdevanzelfsprekendheidvaneenfeitelijkwaarheidsconceptgegroeidis.

EvenverderinzijnboekzegtHorwichnogietsinteressants:

Iamnotsuggesting,ofcourse,thatthetruthpredicatewasintroduceddeliberatelytoperformthisusefulfunction.ButIamsupposingthatitsusefulness,asjustdescribed,iswhatexplainsitspresence.Forifitwerenotvaluableatall,itwouldpresumablyfalloutof use; and as for alternative functions that it might have, there simply aren’t anyplausiblecandidates.29

Deopmerkingisinteressantomdatzehetnutvan‘waarheid’alsdebestaansredenervan

aanwijst. Dat ‘waarheid’ zo een machtig en belangrijk concept is geworden, zou zijn

26Horwich,Truth,2.27Ibid.,3.28Ibid.,5.29Ibid.,33.

13

oorsprongdusmoetenvinden ineenerghogenood.Horwich’uitspraakdoetdenkenaan

evolutionaireverklaringenvoordeaanwezigheidvaneenbepaalde soortelijkeeigenschap.

‘Waarheid’heeftdeeigenschappendiehetheeftomdathetenkelmetdieeigenschappenzo

succesvol kan zijn en ‘waarheden’met andere eigenschappendus snel zoudenuitsterven.

Datdoetdevraagrijzennaarwatdandeomstandighedenzijnwaaraan ‘waarheid’zichzo

goed heeft aangepast.Waar komt de logical need vandaanwaaraan ‘waarheid’ tegemoet

komtenwaarom is zezobelangrijkdatze leidt totdeaanwezigheidvaneenzogewichtig

concept?

Devraagnaardevanzelfsprekendheidvaneenfeitelijkwaarheidsconceptneemtdusde

vormaanvandevraagnaardevanzelfsprekendheidvanConventionT. Indievraagtoonik

instemming met de deflatoire conceptualisering van die alomtegenwoordige feitelijke

waarheid.Mochtiknamelijkeenaanhangerzijnvandecorrespondentietheorie,danzoude

vraag zichnieteens stellen,aangezienConventionT dangewooneenbeschrijving zou zijn

vanwat ‘waarheid’echt is.Netalsdeflationistenhoud ikmeverwegvanhetzoekennaar

aardenofessentiesenindeplaatsdaarvanstelikdevraagnaarwelkeregelshetgebruikvan

‘waarheid’ leidenenwelkenood aandeoorsprong vandie regels ligt. In tegenstelling tot

deflationisten leidtmijn genealogisch onderzoek echter tot de onvanzelfsprekendheid van

Convention T als antwoord op de nood waaraan ‘waarheid’ tegemoetkomt. Een feitelijke

waarheidisnietdeenigemogelijkewaarheidenisslechtsusefulgewordenbinnenbepaalde

omstandigheden.Hetverhaaldatuitmijnonderzoekontstaat, isdus slechts zinvolalshet

gelezenwordtvanuittweeveronderstellingen.Teneersteiserdeveronderstellingdateen

conceptals‘waarheid’geenessentiebevatdiesteedsbeterwordtgevatdoorsteedsbetere

waarheidstheorieën, maar dat concepten het resultaat zijn van complexe spelregels die

beantwoordenaannodenenbekommernissen.Detweedeveronderstellingisdatdienoden

enbekommernissenenhetbijbehorendeconceptveranderlijkzijn.

Door te kijken naar die veranderende noden en bekommernissen en de daarbij mee

veranderende spelregels, kunnen we onder meer begrijpen waarom archaïsche Grieken

mythes als bron vanwaarheid zagen, zonder temoeten veronderstellen dat ze niet goed

begrepen wat ‘waarheid’ precies betekent, of dat ze zo naïef waren te geloven in hun

mythesalsfeitelijkeweergavevanderealiteit.

15

II LaconditionhumaineOverdemensalssamenwerkend,informatiezoekendwezen

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Erwaseenseentijddaterwelgodenwaren,maarnoggeenenkelesoortvansterfelijkewezens.Toennuookvoordezedetijd,doorhetlotvastgesteld,wasaangebrokenomhet

aanzijnteverkrijgen,boetseerdendegodenhen,indeschootderaarde,uiteenmengelingvanaarde,vuurenwatzichmetvuurenaardelaatvermengen.Toenzijhennunaarhet

lichtzoudenvoeren,gavenzijPrometheusenEpimetheusdeopdrachtiedervanhenuitterustenmetdepassendevermogens,enoverdeverdelingvandievermogenstewaken.NuvroegEpimetheusaanPrometheusdieverdelingallééntemogendoen.“Alsikdanklaar

benmetdeverdeling,kuntgijdezakeneensnakijken”,zeihij.DeanderlietzichoverhalenenEpimetheuszettezichaan’tverdelen.Bijdieverdelingnuschonkhijaandeenen

kracht,maarzondervlugheid;dezwakkenrusttehijuitmetsnelheid.Deenenbewapendehij;voordeanderen,diehijeenonbewapendenatuurschonk,bedachthijeenofander

vermogenomhunbehoudteverzekeren[...].Maarja,Epimetheuswasnietergverstandigenzonderhettemerkenhadhijzealle

opgemaaktaanderedelozedieren.Nubleefnoghetmensdomover,datnogvannietsvoorzienwas;enhijzaggeenuitkomstwathijdaarmeemoestaanvangen.Terwijlhijdaarzoinnestenzit,komtPrometheusomdeverdelingnatekijken;hijzoekthoeallewezens

behoorlijkvanalleshundeelhebben,maardemensstaatdaarnaakt,ongeschoeid,ongedekt,ongewapend.

–Plato30

Waaromdemensinhogeremateeengemeenschapswezenisdaneenbijofomhetevenwelkanderdierdatineengroepleeftisduidelijk.Naaronzeovertuigingproduceertde

natuurnietszonderdoel.Nubeschiktdemensalseniglevendwezenovertaal.

–Aristoteles31

IndeTarskianturnzienweeenfeitelijkewaarheidexplicietworden,eenwaarheiddie,zoals

Horwich schreef, aan een bepaalde logische nood beantwoordt. De vraag is nu waar die

noodvandaankomtenhoeprecies‘waarheid’ereenreactieopvormt.Hetvertrekpuntvan

mijn onderzoek vormde namelijk de vaststelling dat er naast een feitelijke waarheid ook

anderewaarhedenbestaanendatiemandalsMarcelDetienneovertuigendaantoondedat

hetarchaïschewaarheidsconceptinanderestructurelerelatiesverwikkeldzatdanhetonze,

met niet ‘valsheid’ maar ‘vergetelheid’ als oppositie, en dat het dus historisch gezien

allesbehalvevanzelfsprekendisdatdefeitelijkewaarheiddeprimairewaarheidzouzijnen

de andere ervan afgeleid. De logische noodwaaraanHorwich’waarheid tegemoetkomt is

nieteeuwigenonveranderlijk.BernardWilliams ishetdaarmeenieteens.Volgenshem is

‘waarheid’,integenstellingtotwatMarcelDetiennebeweerde,altijdaldetegenhangervan

‘valsheid’ geweest en onderging het concept sinds de archaïsche Grieken helemaal geen

30Plato,Protagoras,320c–322a.31Aristoteles,Politica,1253a.

16

veranderingen, juist omdat het ontstaan is vanuit een nood die diepgeworteld zit in het

menselijkeleven.

Williams’genealogie

In zijn Truth and Truthfulness: an Essay in Genealogy vertelt BernardWilliams hoe in de

omstandigheden van een state of nature de nood ontstaat aan waarachtigheid, aan

‘waarheid’ als norm om een bepaald gedrag aan te moedigen. Hij is daarbij duidelijk

geïnspireerd door Knowledge and the State of Nature van Edward Craig. In dat boek

onderzoektCraigdebetekenisvan‘kennis’vanuitdevaststellingdathetconceptuniverseel

isenbijgevolgwaarschijnlijkbeantwoordtaaneenuniverselenood32: “Knowledge isnota

givenphenomenon,butsomethingthatwedelineatebyoperatingwithaconceptwhichwe

createinanswertocertainneeds,orinpursuitofcertainideals.”33Omtewetentekomen

watdienooddanprecies is,vertrekthijvanuiteennaturalistischexperiment,“anordinary

situation”34 waarin de mens wordt geplaatst in zijn natuurlijke omgeving en het concept

‘kennis’een“naturalfact” isdatresulteertuit“othernaturalfacts”35.Deconclusievanhet

experiment luidt dat het concept ‘kennis’ gebruiktwordt ombeproefde en goedgekeurde

informatiebronnenaanteduiden36.

WatCraigdoetvoor‘kennis’doetWilliamsvoor‘waarheid’.NetalsCraigzoektWilliams

vanuit een natuurstaat aan welke nood ‘waarheid’ zou kunnen beantwoorden en in die

zoektocht neemt hij een aantal kenmerken van de natuurstaat van Craig over, zoals

bijvoorbeelddenoodaancoöperatiediedaarinontstaat37.HetverhaalvanWilliamsvormt

op zijn beurt een eerste stap in mijn onderzoek naar de vanzelfsprekendheid van een

feitelijkewaarheid,doordatheteeninzichtbiedtoverdeoorsprongvandeneedwaarover

Horwichspreekt.

InzijngenealogieverondersteltWilliamseenonveranderlijke,ahistorischewaarheid,met

namedewaarheidvanTarski:

MostmoderndiscussionsoftruthacceptarequirementwhichTarskiputatthecentreofhistheory,thatanyadequateaccountmustinsomesenseexplainthecorrectnessofsenctences(oftencalled“T-sentences”)ofthetype

32Craig,KnowledgeandtheStateofNature,2.33Ibid.,3.34Ibid.,2.35Ibid.,9.36Ibid.,12.37WilliamsverwijstookexplicietnaarCraig,ziebijvoorbeeldWilliams,TruthandTruthfulness:An

EssayinGenealogy,21.

17

(T1)“Snowiswhite”istrueifandonlyifsnowiswhite.

ThepointthatanaccountoftruthshouldexplainthecorrectnessofT-sentencesiswidelyagreed,butthereislessagreementaboutwhatthismeans.38

Williams’genealogieiserduseenvaneenfeitelijkewaarheid.OokWilliamslijkthetermee

eenstezijndateenaccountoftruthmoetvertrekkenvanuitdegeldigheidvandeT-zinnen.

Alsmogelijke verklaring van de betekenis van de T-zinnen overweegtWilliams kort de

correspondentietheorie,diehijmeteenverwerpt39enalsalternatiefeendeflatoiretheorie,

die hij zelf ‘minimalisme’ noemt. Hoewel hij nergens zijn instemming met een deflatoire

waarheidexpliciteert,kanmentussendelijnenlezendatWilliamswelsympathieheeftvoor

eendergelijkwaarheidsconcept.Zoverdedigthijmetzijngenealogiehetminimalismetegen

eenvaakgemaaktverwijt:

Ithasbeenarguedthatsincetruthdoesnot,ontheseaccounts,cometomuch,sothevalueoftruthcannotcometomuch.Inparticular,thevalueoftruth“initself”comestonothing,sowhatissometimescalled‘thevalueoftruth’mustbe(theargumentgoes)the value of something else, and the so-called value of truth must be entirelyinstrumental.Thisconclusiondoesnotfollowatall.40

Williamsbegintzijnverhaalmetdevoorstellingvaneenfictievenatuurstaat,eenkleine

samenlevingvanmensendieeentaaldelen,maargeenschriftofanderetechnologie41.Een

typische eigenschap van een dergelijke samenleving is watWilliams een purely positional

advantagenoemt:“This is the ideathataspeakercantell someoneelseaboutasituation

because he is or was in it, while his hearer is not or was not.”42 Het voordeel dat kan

ontstaan uit een ongelijke toegang tot informatie is cruciaal om te begrijpen waarom

‘waarheid’eensterkenormatievekrachtheeft.Daaromishetinteressantevenstiltestaan

bijeeneigenschapvan laconditionhumainedieervoorzorgtdatinformatieendetoegang

daartoezobelangrijkzijnvoordemens.43

KlassiekemytheszoalsdieoverPrometheusenEpimetheusmerkenalopdatdemens,in

vergelijkingmetanderedieren,behoorlijkbehoeftiggeschapenis,zonderwapenswaarmee

hij zichkanverdedigenofsnellebenenwaarmeehijkanwegvluchten.Alleenaldemanier

waarophijterwereldkomt,vooreenlangetijdnieteensinstaattelopen,toonthoezwak

demensiszonderzijnsoortgenoten.

38Ibid.,64.39Ibid.,65.40Ibid.41Ibid.,41.42Ibid.,42.43Onderstaandeuitweidingoverhetbelangvaninformatieendedaarbijhorendecoöperatievoor

demensontleentvooreengrootdeelideeënaanPascalBoyersReligionExplained.

18

What do humans need? What is special about their needs, as opposed to those ofgiraffesandwombats?Obviously,humansneedoxygentobreatheandacomplicatedcocktail of nutrients to sustain themselves, but that is fairly general among animals.What humans especially need,more than any other species, are two types of goodswithoutwhichexistenceis impossible.Theyneed informationabouttheworldaroundthem;andtheyneedcooperationwithothermembersofthespecies.44

Er lijkt inderdaad slechts één niche te zijn waarin de mens uitblinkt, en dat is de

cognitieve niche. “Just as frogs need ponds and whales need seawater, humans are

constantly immersed in amilieu that is indispensable to their operation and survival, and

thatmilieuisinformation-about-the-environment.”45NietvoornietsschenktPrometheusde

mensalscompensatievoorzijnzwakkelichaamnaasthetvuurookdetaalennietvoorniets

ontneemtGoddehoogmoedigeNimrodenzijnvolk,dieinBabeleentorenwildenbouwen

diehogerzoureikendandehemel,hunmachtnietdoorhunbouwtechniekenaftenemen,

maardooronderheneenspraakverwarringtestichten.

Om te kunnen uitblinken in de cognitieve niche hebben mensen zowel informatie als

coöperatienodig.Beidezijnsterkmetelkaarverbonden:“Becausetheyonlysurvivethrough

cooperation and because they need information, humans are generally dependent upon

informationprovidedbyotherhumans.”46Eenvandegevolgendaarvanishetbelangvande

purelypositionaladvantage.Omtekunnenoverleven,jaagtdemensopinformatie.Devoor

hemnoodzakelijkeinformatieoverstijgtechterzijneigenervaringenenopdiemanierisde

mensafhankelijkvananderen,vanmensenmeteenpurelypositionaladvantage.Alsgevolg

vandie ongelijke posities ontstaat eenongelijk bezit van informatie. Als hijwil overleven,

moetdemenservoorzorgendatzijnsoortgenotengemotiveerdzullenzijnhun informatie

met hem te delen, dat ze hun best zullen doen zo goed mogelijk aan de gedeelde

informatiepoelbijtedragen:

With this, we have the idea that one person may, on a given occasion or moregenerally, do better in this than another; and that people may be discouraged orencouraged,sanctioned,shamed,orrewardedwithrespecttothis.47

Enopdiemaniersluipthetnormatievedesamenlevingvaninformatieverzamelaarsbinnen.

Een belangrijke manier om mensen naar de norm te doen leven, is door individuele

dispositiesaan temoedigenomzogoedmogelijkbij tedragenaande informatiepoel.Die

disposities doopt Williams ‘Accuuraatheid’ en ‘Oprechtheid’, de twee deugden van

44Boyer,ReligionExplained,120.45Ibid.46Ibid.,21.47Williams,TruthandTruthfulness:AnEssayinGenealogy,44.

19

waarheid48.Denormdieervoormoetzorgendatmensenbijdragenaande informatiepoel

heetduswaarheid.Waarheidsprekenisgoed,dewaarheidisbelangrijkendaardoorslaagt

‘waarheid’ erin de deugden aan temoedigen die leiden totwaardevolle bijdragenaan de

gedeelde informatiepoel. Aangezien bovendien de gedeelde informatiepoel voor mensen

vanlevensbelangisen‘waarheid’instaatisbijdragenaandiepoeltenormeren,ishetniet

verwonderlijkdathetwoordzogewichtigis,datdeaanspraakeroprechtvansprekenendus

machtverleentendatdestrijdomwaarheidtemogensprekenhevigwoedt.

Wanneerikspreekoverde‘informatie’dievoormensenzobelangrijkis,doelikdaarmee

opalleelementendiedeeluitmakenvanhetcollectievegeheugenvaneensamenleving.Dat

kunnen talige elementen zijn, maar ook bijvoorbeeld beeldende elementen of praktische

vaardigheden. ‘Informatie’ slaatzoopdedrieverschillendeelementendieGoodyenWatt

onder‘culturalheritage’verstaan:

Whenonegenerationhandson its cultural heritage to thenext, three fairly separateitemsare involved.First,thesocietypassesonitsmaterialplant, inculdingthenaturalresourcesavailabletoitsmembers.Secondly,ittransmitsstandardisedwaysofacting.These customary ways of behaving are only partly communicated by verbal means;ways of cooking food, of growing crops, of handling childrenmay be transmitted bydirect imitation. But the most significant elements of any human culture areundoubtedlychannelledthroughwords,andresideintheparticularrangeofmeaningsand attitudes which members of any society attach to their verbal symbols. Theseelements includenotonlywhatwehabituallythinkofascustomarybehaviorbutalsosuch itemsas ideasof spaceand time,generalisedgoalsandaspirations, in short theweltanshauungofeverysocialgroup.49

Williams’ ‘informatie’, daarentegen, lijkt enkeldie ‘most significantelements’ tebehelzen,

detalige,endannogmeerspecifiekindevormvan“atruebeliefaboutagivenquestion”50.

Die inperking op ‘informatie’, of mijn uitbreiding ervan, is niet onbelangrijk. Door de

gedeelde informatiepoel louter te laten bestaan uit talige uitdrukkingen wordt de

mogelijkheid om ‘waarheid’ te laten normeren over iets anders dan talige uitdrukkingen

onzichtbaar. Juist omdat datgene waarvan de mens zo afhankelijk is ter overleving, de

coöperatieeninformatie,vooreengrootdeelniettaligis,ofopzijnminstnietdevormheeft

van een ‘belief about a given question’, kan ‘waarheid’ ook een eigenschap zijn van

mythischeverhalen.Vooralineentijdwaarinhetschriftnognietbestondeninformatieveel

minderwerdovergeleverdintaligeuitdrukkingen,isdatbelangrijk.

48Ibid.49GoodyenWatt,"TheconsequencesofLiteracy,"305.50Williams,TruthandTruthfulness:AnEssayinGenealogy,87.

20

Eenonveranderlijkewaarheid

MetzijnTruthandTruthfulnesswilBernardWilliamsonderandereeenantwoordbiedenop

Marcel Detienne, die in Les maîtres de vérité dans la Grèce archaïque vertelt hoe het

archaïschewaarheidsconceptingrotemateverschildevanhetonze,omdathetbijvoorbeeld

niet primair aan ‘valsheid’ was tegengesteld. Volgens Williams kent ‘waarheid’ geen

geschiedenis:

OnethingIshallnotconsider,however,isthehistoryoftheconceptoftruth,becauseIdonotbelievethatthereisanysuchhistory.Theconceptoftruthitself–thatistosay,thequitebasicrolethattruthplaysinrelationtolanguage,meaning,andbelief–isnotculturally various, but always and everywhere the same. We could not understandculturalvariationitselfwithouttakingthatroleforgranted.Thereareindeedscholarlybooks thatdescribe themselvesashistoriesof theconceptof truth,but they typicallydescribeconceptions,varyingovertime,ofbelief-formation,orofknowledge,orofthemetaphysical structure of the world. Often, they are histories of the philosophicaltheories of truth. Some of those philosophical theories are themselves exercises inmetaphysicsorthetheoryofknowledge;othersstickascloselyaspossibletothetaskofelucidatingtheessential role that truthplays inrelationtosuchthingsasassertionandbelief. Thepresentpoint is thatphilosophical theoriesof truth,whethermoreorlessambitious,quitecertainlyhaveahistory,whereastheconceptoftruth itselfdoesnot.51

De manier waarop Williams zijn genealogie vertelt, vertrekkend vanuit een fictieve

natuurstaat,maaktde ideedat ‘waarheid’geengeschiedeniskentgeloofwaardig.Williams

onderzoekt hoe typisch menselijke omstandigheden (de nood aan een gedeelde

informatiepoel) leiden tot een waarheidsconcept en bijhorende deugden. Aangezien die

omstandighedendeeluitmakenvanlaconditionhumainezijnzetijds-nochplaatsgebonden,

netalsdebijhorendenood.Dat‘waarheid’alsantwoordopdienooddusevenmintijds-en

plaatsgebondenis,lijktopheteerstegezichtplausibel.

Volgens Williams stelt Detienne dan ook de verkeerde vraag, met name of waarheid

dezelfdeplaatsinnaminhetdenksysteemvandearchaïscheGriekenalsinhetonze52:“[...];

ifthiswerethequestion”,zegtWilliams,“itwouldanswer itself.”53Alswij ietsvertalenals

‘waarheid’ danmoet hetwel dezelfde rol spelen, anders zoudenwe het zo niet vertalen.

Williamsconcludeertdatietsdatnietgeopponeerdisaan‘vals’nooit‘waar’kanzijn.Hetis

inderdaadaannemelijkdateenwoorddatwijnuooknogherkennenals‘waarheid’minstens

gedeeltelijkdezelfderolspeeltalsonzewaarheid.Hetisechterallesbehalveaannemelijkte

denken dat twee woorden slechts elkaars vertaling kunnen zijn als ze exact dezelfde rol

51Ibid.,61–62.52Ibid.,272.53Ibid.

21

spelen.Hetzoubijvoorbeeldbestkunnendatderedenwaaromwij‘alètheia’met‘waarheid’

vertalen niet is dat ze beide geopponeerd zijn aan ‘valsheid’, maar dat ze een andere

eigenschapdelen.Bovendien isookvandaag ‘vals’nietdeenigemogelijk tegenstellingvan

‘waar’. ‘Valsheid’ isde tegenstellingvande feitelijkewaarheidendiewaarheid is vandaag

inderdaad ‘the most important one’, maar zoals later nog zal blijken, gebruiken we

‘waarheid’ookopniet-feitelijkemanieren,tegengesteldaanbijvoorbeeld‘leugenachtigheid’

of‘verborgenheid’.

Deconclusiedat‘waarheid’geengeschiedeniskent,volgtdusenkeluitWilliams’verhaal

omdat hij in dat verhaal een feitelijke waarheid veronderstelt zonder die veronderstelling

expliciettemaken.Deexclusiviteitvandetegenstellingtussen‘waar’en‘vals’komtvoortuit

deexclusiviteit vaneen feitelijkewaarheid.BovendienheeftMarcelDetienneweldegelijk

goede argumenten voor zijn idee dat de archaïsche waarheid zich in andere structurele

relaties bevond dan onze feitelijkewaarheid vandaag (maar daarover latermeer). Toch is

ook Williams’ genealogie, die vertrekt vanuit la condition humaine en dus een eeuwige

waarheid totgevolg lijkt tehebben,plausibel.Hoevallende tijdloosheidvandenoodaan

eennormombijdragentoteengedeeldeinformatiepoelendeingrijpendeveranderingenin

ons gebruik van het woord voor die norm te verzoenen? Mijn hypothese luidt dat de

omstandigheden waarbinnen de informatiepoel aangevuld en onderhouden werd in het

archaïsche Griekenland zodanig anders waren dan die omstandigheden vandaag, onder

meer door de overgang van een orale naar een schriftelijke samenleving en het steeds

toennemendebelangvanhetschrift(ookdaaroverlatermeer),dat‘waarheid’–diezichaan

die omstandigheden aanpast – mee is veranderd, ook al beantwoordt ze misschien nog

steedsaandezelfdenood.

HoewelWilliamsvastberadendeonveranderlijkheidvan‘waarheid’blijftvolhouden,reikt

een passage uit zijn verhaal, met name die waarin hij bespreekt wat er met ‘waarheid’

gebeurtbijThucydidesindevijfdeeeuwvot.,zelfmiddelenaanomeenverzoeningtotstand

tebrengentussendetijdloosheidvandenoodaaneeninformatiepoelenveranderingenin

hetstructurelenetwerkrond‘waarheid’.

Thucydidesalsvadervandewaarachtigegeschiedschrijving

Williams vertrekt in zijn genealogie van een fictieve natuurstaat. Hij kijkt niet naar hoe

menselijkenoden zijn ontstaan,maarhoe ze zouden kunnenontstaan zijn.De keuze voor

22

een fictieve genealogie maakt Williams heel bewust en hij erkent ook de tekortkoming

ervan:

We can give an account of truthfulness and its value, I believe, in the particularphilosophicalmodeof a fictional genealogy, butwe shall see that such an account isessentially incomplete, and that after a certain point, or, rather, various differentpoints,wemustturntorealgenealogy–toculturalcontingenciesandtohistory.54

EenvoorbeeldwaarbijWilliamszichrichttotdegeschiedenisomenkelevandegateninzijn

genealogietedichten,iszijnbesprekingvandeontwikkelingvandegeschiedschrijvingrond

devijfdeeeuwvot.Daargebeurtnamelijkietsmet‘waarheid’.

WilliamsvertrektvanuitdevaststellingdatvanThucydides,eengeschiedschrijveruitde

vijfdeeeuwvot.,vaakgezegdwordtdathijdeeersteechtegeschiedschrijverwasomdathij

als eerste, zo zei Thucydides ook zelf, een onderscheid maakte tussen het ware en het

mythische, tussen feit en fabel. “We need to consider what this might mean”55, zegt

Williams.HetspecifiekekaraktervandegeschiedschrijvingdiebegintbijThucydidesheeft,

volgensWilliams, iets temakenmethetvertellenvandewaarheid.Devolgendevraagdie

zichstelt,luidtdanhoehetkomtdatThucydidesdeeerstewasdiezichzorgenmaakteom

dewaarheid, zeker in het licht van de genealogie vanwaarachtigheid dieWilliams eerder

schreefendieaantoondehoebelangrijkdewaarheidisvoordemens.Hetantwoordopdie

vraag is de overgang van een lokale conceptie van het verleden naar een objectieve

conceptie. Historische waarheden zijn immers sterk verbonden met ‘tijd’, want, zoals

Williamszegt:

Tosayastatementaboutaneventishistoricallytrueistoimplythatitisdeterminatelylocated in the temporal structure; if it is not, historical time leaves it nowhere to go,exceptoutofhistoryaltogether,intomyth,orintomereerror.56

Deveranderingmetbetrekkingtot‘waarheid’dieThucydidesbewerkstelligt,schuiltnuin

hetuitbreidenvan‘historischewaarheid’vaneennabijnaareenververleden,parallelmet

deovergangvaneenlokaleconceptievanhetverledennaareenobjectieve.Eenobjectieve

conceptievantijdgaaternamelijkvanuitdatwatineenververledengebeurde,gelijkaardig

moetzijnaanwatervandaaggebeurt.Binneneenlokaleconceptievantijddaarentegenis

hetmogelijkdatereenverledenbestaatdatzoverweg isdathetkwalitatiefanderswas,

dat er dingen in konden gebeuren die vandaag niet mogelijk zijn, zoals bijvoorbeeld

pratendedieren.VolgensWilliamsbestondde vernieuwing vanThucydideserindathij de

54Ibid.,39.55Ibid.,152.56Ibid.,163.

23

eerstewas volgenswie dewetten die vandaag gelden ook dewetten zijn die honderden

jaren geleden golden,met als gevolg dat dezelfde vraag, “Is het waar?”, niet alleen over

verhalen uit het nabije verleden, maar ook over die uit het verre verleden kan en moet

wordengesteld.

Het specifieke van de vernieuwing van Thucydides schuilt er volgensWilliams dus niet

zozeer indathij alseerstedewaarheid sprakoverhetverleden, zoalspositivistenzouden

willen geloven, of dat hij een nieuw waarheidsconcept hanteerde, zoals schrijvers als

Detienne suggereren,maardathij dooreen veranderde conceptie vanhet verre verleden

hetonveranderlijkeconceptvan ‘waarheid’begontoetepassenopdomeinenwaarophet

eerstnietvan toepassingwas.Verschillenmetbetrekking tot ‘waarheid’ zijndus tewijten

aaneenverschillendetoepassing,nietaaneenverschillendconcept.

De oorzaak van dat veranderde concept van het verleden situeert Williams in het

ontstaan van een schriftcultuur57. In een orale cultuur was het in de eerste plaats de

bedoelingvaneensprekeromzijnpubliekteovertuigen.Aangezienhetmateriaalwaarmee

hij dat deed niet geverifieerd kon worden, om de simpele reden dat het nergens

opgeschrevenstond,speelde‘waarheid’daarbijnietzo’ngroterol.Eenverhalend,mythisch

karakterzalerdaarentegenweltoebijdragendatzijnwoordeneengrotereindrukmakenen

langeronthoudenworden.Ineenschriftcultuurdaarentegenkunnenuitsprakenwelworden

vergeleken en gecontroleerd, waardoor het concept ‘waarheid’ plots een veel bredere

toepassingkentdanvoordien.Waarheteerst slechtskonwordengebruikt ineendomein

dat zeerbeperkt is inde tijd,metnamehetdomeinvanuitsprakenofgebeurtenissendie

menzichnogkonherinneren,werd‘waarheid’nuooktoegepastopdatwatmennooitvan

dichtbijhadmeegemaakt,zoalshetverreverleden.‘Waarheid’begonindevijfdeeeuwvot.

duseenroltespelenindegeschiedschrijving,omdatdoordeintroductievanhetschriftde

mogelijkheidontstondomwaarheid te sprekenbuitendeeigenervaring.Het sprekenvan

waarheid,zolijktWilliamstesuggereren,isslechtsmogelijkalsweinstaatzijnuitsprakente

doendiekunnenwordengeverifieerd,endatkanalleenofwelalswesprekenoverietsdat

zichvlakvooronzeogenbevindt,ofwelalswehetkunnenopschrijven.

Hetisechterzodatookineenoralesamenlevingdenoodbestaataaninformatiediede

eigen ervaring overstijgt. De natuurstaat waarop Williams zijn genealogie bouwt,

bijvoorbeeld,vertrektvaneen“smallsocietyofhumanbeings,sharingacommonlanguage,

withnoelaboratetechnologyandnoformofwriting”58enzoalsWilliamsverteltontstaatde

noodaan ‘waarheid’alsnormominformatieteverzamelenreeds indiesamenleving, juist

57Ibid.,164–165.58Ibid.,41.

24

opdat men zijn eigen ervaring zou kunnen overstijgen, zoals het belang van de purely

positionaladvantageaantoont.

Daar komt nog bij dat de verandering in toepassing van ‘waarheid’ in de

geschiedschrijving geen geïsoleerd fenomeen is in de vijfde eeuw vot. Niet alleen in de

geschiedschrijvingkende ‘waarheid’plotsheelandere toepassingen.Devijfdeeeuwwordt

niet voorniets deovergang vanarchaïschnaar klassiekGriekenlandgenoemd.Het lijkt er

dusopdatThucydidesnietzozeerdeeerstegeschiedschrijverwasdiezichdoor‘waarheid’

genormeerd voelde, maar de eerste geschiedschrijver die zich, aan de hand van de

‘waarheid’,afzettetegenhetwaarheidssprekenvandemythischeverhalenvertellers.Eerder

daniemanddiezichalseerstebekommerdeomdewaarheidoverhetverleden,kunnenwe

inThucydideseenstrijdervindenvooreennieuwewaarheid,diedearchaïschewaarheidwil

overwinnenenwaarindekiemwordtgelegdvoordefeitelijkewaarheidvanvandaag59.

Geziendeimpactvandeveranderingenindevijfdeeeuwvot.voorhetwaarheidsspreken

(nogmaals, waarover later meer), is het zinvoller te spreken van een veranderend

waarheidsconcept in plaats van veranderende toepassingen van een onveranderlijke

(feitelijke) waarheid. De reden, echter, waarom het voor Williams plausibel is te

veronderstellen dat ‘waarheid’ onveranderlijk is, is dat zijn genealogie ons vertelt dat het

concept beantwoordt aan een universele, typische menselijk nood, de nood aan een

gedeelde informatiepoel. De omstandigheden waarbinnen informatie verzameld en

bewaard wordt, veranderden echter grondig bij de overgang van een orale naar een

schriftelijkesamenlevingendevormwaarin informatiehetbestkanwordenverzamelden

bewaard,veranderdemee.

WanneerWilliamsdusinzijnkritiekopDetiennesteltdat,mochtDetiennegelijkhebben

datdearchaïschealètheiasterkverschiltvanonzewaarheid,‘alètheia’nietmet‘waarheid’

zoumogenwordenvertaald,heefthijgelijkdaterietsmoetzijnaan‘alètheia’waardoorwe

het woord vandaag als ‘waarheid’ herkennen. Bovendien volg ikWilliams in de nood die

diepgeworteld zit in la condition humaine om te begrijpenwat dat ‘iets’ zou kunnen zijn.

Doorechterdemogelijkheidvanverschuivingenindestructurelerelatiesrond‘waarheid’te

ontkennen, blijft Williams blind voor hoe contingente historische omstandigheden de

59Hetblijfteenopenvraagofzoietsalseenfeitelijkewaarheidindevijfdeeeuwvot.ontstaatoflouteraanbelangwint.Zoalslaterzalblijken,zijnerargumentenwaaromschrijvennoodzakelijkisomwarevanvalseuitsprakentekunnenscheidenenwaaromhetschriftdusnoodzakelijkzouzijnvooreen feitelijkewaarheid.Anderzijds ishetmoeilijk in tebeeldendatarchaïscheGriekende ideevanvalseuitsprakennietkenden.Eenantwoordopdievraagzouveellinguïstischonderzoekvereisenenvalt daarom buiten het bestek van deze thesis. Ommijn verhaal te kunnen vertellen, volstaat devaststellingdaterindevijfdeeeuwvot.eennieuwwaarheidssprekenontstaat,waarineenfeitelijkewaarheidopzijnminstaanbelangwint.

25

manier waarop aan die nood wordt tegemoetgekomen sterk beïnvloeden, hoewel zijn

besprekingvanwaterbijThucydidesgebeurttochinderichtingwijstvaneenveranderend

waarheidsspreken.DenatuurstaatvanWilliams,waarinmensenaandehandvan‘waarheid’

samenwerkenomeengedeelde informatiepoel aan te leggen, is dusminder vredevoldan

Williamsdoetuitschijnen.Erwoedtnamelijkeenstrijdoverwatvoorsoort informatieeen

waardevolle bijdrage aan die poel is en die strijd geeft ‘waarheid’ een geschiedenis.

Williams’voorkeurvooreenfictievegenealogie,waarbijdegeschiedenisslechtsgatenmag

invullen,maakthemdusblindvoordemogelijkheidvandestrijdom‘waarheid’endaarmee

ookvoordemogelijkheidvaneengeschiedeniservan.

‘Waarheid’ is eenantwoordopdenoodaaneengedeelde informatiepoel.De feitelijke

waarheid, een waarheid die gekarakteriseerd wordt door verificatie van atomaire

taalgehelenmetatomairedeeltjesvandewerkelijkheid(‘feiten’),biedtdienoodhetmeest

efficiënteenantwoordineendoorhetschriftgedomineerdesamenleving.Hetkanbestzijn

dateenwaarheiddiedezelfdetaakmoetvervulleninsterkverschillendeomstandighedener

helemaalandersuitziet.DiehypothesewintaankrachtalswekijkennaarDetiennesverhaal

overdemanierwaarophetwaarheidssprekenveranderdeindeovergangvaneenoralenaar

eenschriftelijkesamenleving.

27

III WaarheidenvergetelheidOverhetcollectievegeheugenineenoralesamenleving

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

DichtbijhetlandvandeCimmeriërsligteenspelonkineenverborgendal,eenholleberg,dediepewoning

vantrageSlaap.Dezonkandaar,ofzijnustijgtofdaalt,nooitmethaargloednaarbinnendringen.Mistennevelslierten

waaienervandegrondomhoogintroebelschemerlicht.Geenvroege,trotsgekamdehaankraaitdaarmetochtendzangen

Aurorauithaarbed;destiltewordterdoorgeenklankvanwaaksehondenofvanganzen–waaksernogdanhonden–

doorbroken.Geendoorwindbewogentakken,dierengrootnochklein,nochmenselijkekretenlatenzichdaarhoren.Erheersteenwoordelozerust.Diepinderotsontspringt

hetwatervandeLethe,datmetzachtgekabbeloverrollendekiezelsteentjesvoortglijdtentotslapennoodt.

–Ovidius60

OvidiusbezingtdekrachtvandeLethe,eenvandevijfrivierenindeonderwereldwaaruitde

dodenkomendrinkenomhunaardseleventevergeten.Dearchaïschewaarheid,‘a-lètheia’,

‘on-vergetelheid’, is sterk gelinkt aan deze rivier van de vergetelheid. In een samenleving

waar informatienoggeenblijvendeneerslagvindt ingeschreventeksten,maarslechtskan

voortbestaanalszeinlevenwordtgehoudeninhetgesprokenwoord,ishetgevechttegen

demachtwaarmeedeLetheinstaatisallesmetzichmeetesleurenineendonkereslaapde

grootstebekommernisbijhetinstandhoudenvaneenwaardevolleinformatiepoel.Eerder

dandecorrectheidvaninformatie,staatopdeeersteplaatsdeaanwezigheidervanophet

spel. In dat licht is het niet zo verbazend dat de waarheid die de zo belangrijke

informatiepoelnormeertslechts‘valsheid’alsprimairetegenstanderkrijgtwanneerdestrijd

tegen‘vergetelheid’nietmeeralleaandachtopeist.

Hetoralegeheugen

Waarwijonsvandaagsteedsmeerzorgenmakenoverhetfeitdatinformatie(overonszelf)

te goed bewaard blijft en beschikbaar wordt voor iedereen, bestaat in een orale

samenleving de zorg voor de gedeelde informatiepoel voornamelijk uit een bekommernis

omdiepoeltereddenuitdeklauwenvandevergetelheid.Waarnuvoornamelijkhetschrift

alsdragervanhet collectievegeheugendie reddingbrengt,berusttedie taak ineenorale

60Ovidius,Metamorphosen,XI,603-605.

28

samenlevingvolledigophetgeheugenvanindividuelemensen.Devormdiehetsprekendat

aanspraakmaaktop‘waarheid’krijgt,ishetgevolgvaneensurvivalofthefittest.Alleende

informatie die aangepast is aan de omstandigheden waarin ze zich bevindt zal worden

doorgegeven.

Wekunneninderdaadzienhoedearchaïschecultureletraditiewerdgevormddooreen

mondelingeoverlevering. Zo iser teneersteeen inhoudelijkebeperkingop informatiedie

zichgemakkelijklaatonthouden:

What the individual remembers tends to be what is of critical importance in hisexperienceofthemainsocialrelationships.Ineachgeneration,therefore,theindividualmemorywillmediatetheculturalheritageinsuchawaythat itsnewconstituentswilladjusttotheoldbytheprocessofinterpretationthatBartlettcalls‘rationalizing’orthe‘effort after meaning’; and whatever parts of it have ceased to be of contemporaryrelevancearelikelytobeeliminatedbytheprocessofforgetting.61

GoodyenWattnoemenhet resultaat vanditprocesvan interpretatiede ‘homeostatische

organisatievandecultureletraditie’.Hetisinteressanthieropnieuweenparalleltetrekken

metPascalBoyers ideeënoverhoedemenselijkegeestwerdgevormddoordeproblemen

die de mens in zijn omgeving tegenkwam. De afhankelijkheid van de mens van zijn

soortgenoten is namelijk verantwoordelijk voor een aantal typisch menselijke

eigenaardigheden, waaronder het al eerder besproken belang van een gedeelde

informatiepoel,maarookdatietsbeterkanwordenonthoudenalshetineenverhaalwordt

gegoten.Erismeerbepaaldéénsoortvaninformatiewaarvoordemensbijzondergevoelig

isendatissocialeinformatie.Zotriggerendeminiemsteverschilleningezichtsuitdrukkingen

entoonhoogtesverschillendeinferenties(degrenstusseneengrimaseneenglimlachisdun,

maaroverduidelijk)enonthoudenwijvooral informatiediesociaalrelevantis(ikweetniet

meerwatvoorklerendevriendinmetwie iknetsamenat,aanhad,maar ikweetwelnog

dat ze er triest uitzag). Nieuwtjes over het liefdesleven van een bekend persoon zijn

‘sensationeel’, nieuws over een economische crisis is ‘saai’. De grote honger naar sociale

informatie van de mens is niet verwonderlijk gezien het informatiezoekend en

samenwerkendwezendathijis:“Humansdependuponinformationanduponcooperation,

andbecauseofthattheydependoninformationaboutotherpeople’smentalstates[...].”62

Dat mythes zo vaak draaien om seksualiteit en rechtvaardigheid is dan ook niet

verwonderlijk.

Informatiedieookmaarenigszinssociaalinteressantzoukunnenzijn,heeftvoormensen

dus een veel hogere relevantie dan andere informatie en zal bijgevolg veel gemakkelijker

61GoodyenWatt,“TheConsequencesofLiteracy”,307.62Boyer,ReligionExplained,121.

29

onthouden worden. Dat uit zich in de manier waarop informatie, in een cultuur die zo

afhankelijk was van het menselijk geheugen, werd doorgegeven, namelijk gegoten in

verhalenwaarin sociale interactiedehoofdrol speelt.Havelockbeschrijftbijvoorbeeldhoe

abstracte uitspraken als ‘Eerlijkheid is de meest deugdzame houding’ zelden of niet

voorkwamen in een orale context, in tegenstelling tot verhalen waarin eerlijke mensen

floreren en oneerlijke ten onder gaan. Ook wanneer het schrift reeds was ontstaan,

overleefdeeendeelvandeoralegeestnoginhetGriekseschrift.ZomerktHavelockop63dat

hetGrieksedramaaanvankelijkgeenproposities,overtuigingenofdoctrinesbevatte.Hetis

bijvoorbeeldmoeilijkereenzininterugtevindenmeteenconceptueelsubjectdatdoor‘is’

gekoppeld is aan een conceptueel predikaat. Pas vanaf Sophocles wordt de taal van het

doenaangevuldmeteentaalvanstellingen.

Pascal Boyer gebruikt de idee van sociale relevantie om te verklaren waarom

bovennatuurlijkeagentenzoalomtegenwoordigzijninhetmenselijkdenkenenzijnverhaal

pastmooiinhetmijne.Waarinhetalgemeeninformatiemeerkansopoverlevenheeftals

ze sociaal relevant is, maakt een bepaalde vorm van sociale relevantie, een

bovennatuurlijke,nogmeerkansopeenstabieleplaats inde informatiepoel.Boyervertelt

hoe de idee van een bovennatuurlijke agent op verschillende manieren onze

inferentiesystemen triggert en zich zo bijzonder relevant maakt in ons denken. Sommige

stukjesinformatietrekkenomtebeginnendeaandachtomdatzetegenonzeverwachtingen

ingaan.Alsdiestukjesinformatiedanooknogeenseenheelhogesocialerelevantiehebben,

zoalshetgevalisbijbovennatuurlijkeagenten,danzullenzeveelinferentiestriggerenenis

de kans dat we ze niet zullen onthouden bijzonder klein. Bovennatuurlijke agenten zoals

goden zijn sociaal zo relevantomverschillende redenen,dieBoyer in zijnboekuitgebreid

uiteenzet. Een van die redenen is dat goden als intentionele agenten potentiële

samenwerkingspartnerszijn.Bovendienzorgthunalwetendheidervoordatzeoversociale

informatiebeschikkendiebelangrijkkanzijnvoordemensenhebbenwijerdusallebaatbij

ombijhenindegunsttekomen.

Doordehogerelevantieervan is informatieoverbovennatuurlijkeagentengemakkelijk

te onthouden. Dat verklaart mee waarom goden en geesten vaak deel uitmaken van de

gedeelde informatiepoel.Mogelijke samenwerkingenmet goden is voordemensduidelijk

“ofcriticalimportanceinhisexperienceofthemainsocialrelationships”64.Deinformatiedie

63Havelock,TheMuseLearns toWrite:ReflectionsonOralityandLiteracy fromAntiquity to the

Present,94–97.64Cf.Citaathierboven,GoodyenWatt,“TheConsequencesofLiteracy”,307.

30

bewaardblijftindehomeostatischeorganisatievandecultureletraditiezaldusnaastsociaal

ookvaakbovennatuurlijkvanaardzijn.

Deoraleomstandighedenwaarinoverleveringvaninformatieplaatsvindt,beïnvloedtniet

alleen de inhoud ervan, maar ook de vorm. Een manier waarop dat gebeurt, is door

ritualisering. Om een relatief gefixeerd geheel van stellingen als te kunnen doorgegeven,

ontstaatineensamenlevingeentraditioneletaaldievormelijkherhaalbaarwordt:

Ritualization becomes the means of memorization. The memories are personal,belonging to everyman, woman, and child in the community, yet their content, thelanguagepreserved,iscommunal,somethingsharedbythecommunityasexpressingitstraditionanditshistoricalidentity.65

Een taal die bij uitstek geschikt is voor ritualisering is de poëtische taal. Het louter

herhalen van uitspraken met dezelfde inhoud, wat we misschien ‘religieuze taal’ zouden

kunnennoemen,volstaat immersniet,aangezieneendergelijketaaldemogelijkhedenvan

communicatiedaniginperkt:

What is required is a method of repeatable language (meaning acoustically identicalsound patterns) which nevertheless is able to alter its content to express diversemeanings. The solution discovered by the brain of earlymanwas to convert thoughtintorhythmictalk.66

“Difference contained within the same” is de spil waarrond de taal van een orale

samenleving wordt opgebouwd67. Vanuit akoestische rijm ontstaat semantische rijm, het

‘balancerenvannoties’,bijvoorbeeldinconstructiesals‘aandeenekant...,aandeandere

kant...’68,enzoontstaandecompositonelesystemenentopoidieooknogdeliteratuuruit

de klassiekeperiode zo karakteriseren.Muziek endans zijn eveneensduidelijk verbonden

metdebasisbehoefteaaneenritueletaal.Havelocksteltzelfsdat“Itisarguablethatinits

variousguisesrhythm[...]isthefoundationofallbiologicalpleasures–allthenaturalones,

sexincluded–andpossibleoftheso-calledintellectualpleasuresaswell.”69Mnemosyne,de

Grieksegodinvanhetgeheugen,isnietvoornietsdemoedervandemuzen.

Naastsocialerelevantiebiedtdusookritualiseringeenantwoordopdenoodaaneente

memoriseren spreken. De taal die uit deze ritualisering ontstaat, is een taal die zowel

akoestischalssemantischbestaatuit‘variatiesophetzelfdethema’.

65Havelock,TheMuseLearns toWrite:ReflectionsonOralityandLiteracy fromAntiquity to thePresent.,70.

66Ibid.,71.67Ibid.,73.68Ibid.,72.69Ibid.

31

Eenlaatstebekendetekenvanhetbelangvanhetgeheugenintijdenwaarinhetschrift

niet alomtegenwoordig is, is de kunst van demnemotechniek. Het bestaan van die kunst

toont aan dat men zich niet volledig neerlegde bij de gevolgen van het homeostatisch

proces,waarin alleen sociaal relevante en geritualiseerde taal kon overleven, enmen zijn

geheugentraindeomookminderaangepaste taal tekunnenonthouden.Het feitdatmen

daarvooreenspecialetechniekmoestontwikkelen,zoalsdemnemotechniek,maarookde

vertelkunst,illustreertopnieuwde‘onnatuurlijkheid’vanhetonthoudenvanniet-relevante

enniet-geritualiseerdeinformatie.

Detienne noemde het waarheidsspreken dat een orale samenleving karakteriseert

‘magisch-religieus’ en gezien de hierboven geschetste eigenschappen ervan is dat een

passendenaam.NaastnarratiefenritmischkarakteriseertDetiennehetmagisch-religieuze

sprekenookalseffectiefenatemporeel.Sprekenrealiseert,hetbeschrijftgeenactie,maaris

deactiezelf70.Tussenwoordendaadstaatminderindewegwanneerwoordengeendode

lettersoppapierzijnmaarsteedsdeactievanhetsprekenmetzichmeebrengen.“EnGod

zeide: Daar zij licht! en daar werd licht”71, lezen we in Genesis. Dergelijke zinnen zijn

misschienmindereentekenvaneenalmachtigeGod,danvanhetrealiserendsprekendat

de orale samenleving kenmerkte. Realiserend spreken vindenwe ook vandaag nog terug,

eveneensineengeritualiseerdevorm,zoalsuitsprakenvaneenrechter,ofhetbekende“Uit

hoofdevanmijnbevoegdheid,verklaarikunumanenvrouw.”

Hetmagisch-religieussprekenisvervolgensooknietzoduidelijkgesitueerdindetijdals

hetsprekenineenschriftelijkecultuur:“Laparolemagico-religieuseseprononceauprésent;

ellebaignedansunprésentabsolu,sansavant,niaprès,unprésentqui,commelamémoire,

englobe ‘cequiaété,cequiest,cequisera.’”72 Indieatemporaliteitzienweterugkomen

watWilliams omschreef als een veranderende conceptie van het verleden bij Thucydides.

OokvolgensGoodyenWattzorgthetgebrekaaneenschriftervoordat“theindividualhas

little perception of the past except in terms of the present.”73 Juist omdat, in de

homeostatischeorganisatievandecultureletraditie, informatieoverhetverledenrelevant

gemaaktwordtdoorzeaantepassenaanhetheden,isergeen“objectiverecognitionofthe

distinctionbetweenwhatwasandwhatis.”74

70Detienne,LesmaîtresdevéritédanslaGrècearchaïque,116–117.71Statenvertaling,Gen.1:3.72Detienne,LesmaîtresdevéritédanslaGrècearchaïque,123.73GoodyenWatt,“TheConsequencesofLiteracy,”310.74Ibid.,311.

32

Ten slotte is het magisch-religieus spreken ook onbetwistbaar75. De autoriteit van de

sprekerkanwordenbetwijfeld,maareenmaaldieisbevestigd,wordtdevraagofwathijzegt

welwaaris,nietmeergesteld.Ongeschreventaal,waarbijwoordenvervliegenvanzodraze

zijn uitgesproken, valt inderdaad veel moeilijker dan geschreven taal aan een kritisch

onderzoekteonderwerpen.

Het spreken dat een orale samenleving kenmerkt en dat Detienne ‘magisch-religieus’

noemt,wordtdoordieoraliteitdus sterkbepaald,meer specifiekdoordegrote roldie in

een dergelijke samenleving is weggelegd voor het geheugen. Zo wordt belangrijke

informatievaakineenverhaalgegoten,isdevormervansterkgeritualiseerd,bestaaterveel

mindereenonderscheidtussensprekenendoeneniswiespreektveelmeerdanwatwordt

gezegd onderwerp van discussie. Ook de norm die binnen dat magisch-religieus spreken

goedvanslechtsprekenmoetonderscheiden,‘alètheia’,neemtduidelijkeigenschappenaan

dietyperendzijnvoorhetsprekenwaarbinnenhetconceptwerkzaamis.

Deoralewaarheid

Als norm die bijdragen aan de gedeelde informatiepoel dient aan te moedigen, neemt

‘waarheid’deeigenschappenaanvaninformatiediehetbestpastbijdedragerwaaropdie

gedeeldeinformatiepoelwordtgedragen.Informatiedieerinslaagtaandewoeligewateren

van de Lethe te ontsnappen, die letterlijk ‘a-lètheia’ wordt, is informatie die het

gemakkelijkstenlangstkanwordenonthouden.Eninderdaad,dearchaïschewaarheidiser

eendiebijuitstekthuishoortinhetmagisch-religieusspreken.

Detienne bespreekt de rol van ‘alètheia’ in de orale samenleving van archaïsch

Griekenlandaandehandvandeverschillende‘waarheidssprekers’uitdietijd.Aanwiehet

spreken van de waarheid werd toegeschreven en waarom net die mensen dat privilege

verdienden,zegtveeloverwat ‘waarheid’betekendevoordearchaïscheGriek.Eeneerste

groepvanmensendiealsverkondigersvanwaarheidwerdenaanhoord,zijndedichters.

Goddelijkemuze,zingvandewrokvandePelideAchilles,deonzaligewrok,dieaandeGriekeneindeloosleedbracht,dieveelzielenvankrachtigeheldenzondnaardewoningvanHadesenhunlichaamgaftotprooiaanhondenenvogels;zovoltrokzichdewilvanZeus.Beginuwliedbijdetwist,dietweespaltbrachttussenAtreus’zoon,deoppersteheerserendeedeleAchilles.76

75Detienne,LesmaîtresdevéritédanslaGrècearchaïque,123.76Homerus,Ilias,1.

33

Zo luiden de eerste verzen van de Ilias, het epos waarmee de geschiedenis van de

westerse literatuur begint en dat naar alle waarschijnlijkheid een lange mondelinge

overleveringkendealvorenshetwerdneergeschreven.Indezepassagevindenwetreffend

de verschillende redenen terug waarom naar dichters als waarheidssprekers werd

geluisterd.

Teneerstewordtdedichtergezienalsdespreekbuisvandemuzen.Aangeziendemuzen

dedochterszijnvanhetGeheugenisdelinktussendedichterenhetgeheugennietverte

zoeken.Dedichterheeftalsbedoelingomgebeurtenissenuithetverledenverder te laten

leven in het heden: “Par sa mémoire, le poète accède directement, dans une vision

personnelle,auxévénementsqu’ilévoque; ila leprivilèged’entrerencontactavec l’autre

monde.”77DeaanhefvanverschillendeGriekseteksten,waarinbijnaaltijddemuzenworden

aangeroepen, toontdatGrieksedichterszichergbewustwarenvanhuntaak.Zogaateen

passageaanhetbeginvanHesiodus’Theogoniealsvolgt:

ZijgaveneensaanHesioduslesindeprachtigezangkunst,toenhijzijnschaapskuddeweiddebijHelikonsheiliggebergte.Ditwasheteerstewatzij,degodinnen,ertegenmijzeiden,MuzenvandeOlympus,dedochtersvanZeusmetdeaegis:‘Herdersdieleeftophetveld!Jullie,schandvlekken,nietmeerdanbuiken!Wijzijnbijmachteomleugenstespreken,lijkendopwaarheid,wijzijnbijmachteomwaarheidtezingenalswijdatwillen!’ToendewelsprekendedochtersvanZeusdithaddenverkondigd,pluktenzijzelfeenlauriertakaf,eenbloeiende,gavenmijdezetakalseenschitterendestafenzijbliezenmijstemin,goddelijkgeschenkomverledenentoekomstmeetebezingen.Lofzangenzeidenzemijvoordeeeuwigegodentebezingen;aanvangenslotmoestensteedsaanhenzelf,deMuzen,gewijdzijn.78

AlsdochtersvanhetGeheugeneigenendemuzenzichhetprivilegevandewaarheidtoe

en als spreekbuis van die muzen maakt ook de dichter aanspraak op dat privilege. Een

gevolg daarvan is dat de dichter de exclusieve macht heeft te belissen over de

onsterfelijkheid van gebeurtenissen en mensen, over het wel of niet verderleven van

heldendaden in de vorm van een gedicht, een themadatwelbekend is in ondermeer de

Ilias.Deopeningszindaarvanalleenalmaaktmeteenduidelijkdatdedichterzichhetdoel

steldeAchillesvanzo’nonsterfelijkheid te latengenieten (alwasdatdannietwatAchilles

zelf, bij nader inzien, zou hebben verkozen). De dichter heeft de macht om iets uit de

klauwen van de vergetelheid te redden en het zo letterlijk tot a-lètheia te maken. De

77Detienne,LesmaîtresdevéritédanslaGrècearchaïque,67.78Hesiodus,Degeboortevandegoden,21-34.

34

waarheidvandedichter is indiezinookeeneffectievewaarheid, louterzijnsprekenover

ietszorgteralvoordathetwaarheidwordt.

Een verdere link tussendedichtkunst enhet archaïschewaarheidssprekenwaarvande

Ilias een duidelijk voorbeeld is, is de typische vormwaarin de archaïsche waarheid werd

overgeleverd,metnameeenritmische,muzikaletaal,volvaakterugkerendezinsstructuren,

stijlfigurenenwoordcombinaties.DemuzenzijnnietalleendedochtersvanhetGeheugen,

maar ook de godinnen van de kunsten en daarin toont zich opnieuw de link tussen de

dichtkunstenwaarheidsspreken.

Poëten vertellen vervolgens vaak over het doen en laten van goden enmythologische

wezens,watdesocialerelevantievanhunverhalenverhoogtenwaardoorzegemakkelijker

zullenwordenonthouden.De Ilias isbijvoorbeeldmedeeenbelangrijkdeelgewordenvan

de gedeelde informatiepoel omwille van de vele morele en andere wijze lessen die erin

vervat zitten, gegoten in verhalen waarin bovennatuurlijke agenten een belangrijke rol

spelen.

Het belang van die bovennatuurlijke agenten brengt ons tot de tweede soort van

waarheidssprekers, de ziener. Detienne vertelt hoe het Indo-Iranese woord ‘Rta’ meestal

wordt vertaald met ‘Waarheid’, maar dat het woord ook ‘liturgisch gebed’ betekent, “la

puissancequiassureleretourdesaurores,l’ordreétabliparlecultedesdieux”79.Zowelde

dichteralsdezienerisinstaatwaarheidteonttrekkenuitdevoordemensontoegankelijke

wereld van de vergetelheid door te bemiddelen tussen de goddelijke en het menselijke,

door het verborgene in de openbaarheid te brengen.Het onderscheid tussen ‘dichter’ en

‘ziener’valtdanooknietduidelijktemaken.

Eenderdesocialefunctiewaarinhetarchaïschwaarheidsconceptzijnplaatsvindt,isdie

vanderechtspreker:“[L]ajusticen’estpasundomainedistinctdeceluidela‘Vérité’.”80Zo

definieert Hesychius van Alexandrië, de schrijver van een belangrijk Grieks lexicon uit de

zesdeeeuwvot.,‘alètheia’als‘dikaia’,‘derechtvaardigedingen’81.Desterkeverbondenheid

van‘waarheid’met‘rechtvaardigheid’draagtbijtothetrituelekaraktervan‘waarheid’:“La

‘vérité’s’institueparl’applicationcorrecte,rituellementaccomplie,delaprocédure”,schrijft

Detienne82. Wanneer een heerser in naam van de goden zijn plaats als rechtspreker

inneemt, dan belichaamt hij de waarheid. Ook de effectiviteit van het waarheidsspreken

toont zich in de vereenzelviging van waarheidsspreken en rechtspreken. Gesproken en

79Detienne,LesmaîtresdevéritédanslaGrècearchaïque,52.80Ibid.,90.81Ibid.,91.82Ibid.,111.

35

gehoord is taal veel performatiever dan geschreven of gelezen. In de oraliteit is taal

noodzakelijklevend,integenstellingtotdedoodsheidvanlettersoppapier.

In Detiennes bespreking van het archaïsche waarheidsconcept zien we dus hoe

‘waarheid’ als norm voor goede bijdragen aan de informatiepoel zich aanpast aan de

omstandigheden waarbinnen die poel wordt overgeleverd. ‘Goed’ is een functie van de

manierwaaropinformatiehetgemakkelijkstwordtovergeleverd,endiemanierverschilt in

eenorale samenleving sterk vandie in een schriftcultuur.Doordebelangrijke rol vanhet

geheugenineentijdwaarinhetschriftnoggeendragervaninformatiewas,zijnineenorale

samenleving de voornaamste waarheidssprekers dichters, zieners en rechtsprekers.

Waarheid wordt namelijk gesproken in een geritualiseerde, narratieve vorm, waarin het

bovennatuurlijkeeenbelangrijkerolspeelt.Doorhetactievekaraktervanhetmediumvan

het spreken, dat in fel contrast staatmet de passiviteit van boeken, is bovendien de link

tussen daad en handeling in een orale spreken veel directer. In tijden waarin de zo

belangrijke informatiepoel volledig gedragen werd door sterfelijke mensen, kreeg het

geheugen en het tot leven brengen van die informatie de prioriteit,wat zich vertaalde in

‘alètheia’.Waarheidisdatwataandevergetelheidontsnapt.

37

IV DeovergangnaareenschriftelijkesamenlevingOvertweemomenteninhetontstaanvaneenfeitelijkewaarheid

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Als lid van deGoogle generation kan ikmijmoeilijk voorstellen hoe het zou zijn om een

thesis te schrijven zondereen computerenhet internet. Ik kanmijniet voorstellendat ik

voorelketekstdieikwillezennaareenbibliotheekmoetgaanindevaakvergeefsehoopdat

zede tekstdaarhebben,dat ikelkepassagedie ikmisschien zoukunnengebruikenmoet

overschrijven,datmijnbronnenzichzoudenbeperkentotwatdeBelgischebibliothekenter

beschikkingstellen.Desnelheidwaarmeewijvandaaginformatiekunnenvergarenisdievan

een jachtluipaard invergelijkingmetdievaneenschildpadpakwegvijftig jaargeleden.En

dan keer ik in mijn verbeelding maar een paar decennia terug. Nog groter wordt de

vervreemding bij het lezen van hoe kennisvergaring vóór de 15e eeuw in zijn werk ging,

wanneerdeboekdrukkunstzijnintredeinEuropanogniethadgemaaktenkennisenkelkon

worden bewaard door ze letter voor letter over te schrijven en zo weinig mogelijk te

gebruiken,terbeschermingtegendetanddestijds.

Het contrast met vandaag, wanneer we ons eerder zorgen maken over de

alomtegenwoordigheidenovervloedvaninformatiedanovereentekorteraan,isenorm.De

impact van de in steeds grotere mate toenemende geletterdheid op de manier waarop

kennis wordt verworven, valt moeilijk te overschatten. Gezien het schrift, sinds de

introductieervanindevijfdeeeuwvot.enintoennemendematesindsdeontwikkelingvan

de boekdrukkunst, een van de voornaamste dragers van het collectieve geheugen is

geworden, ondergaat de waarheid die in een orale samenleving over de gedeelde

informatiepoelwaaktdanook,zoalsMarcelDetiennebeschrijft,groteveranderingenbijde

overgangnaareenschriftelijkesamenlevingindevijfdeeeuwvot.

Het vertrekpunt van dit onderzoek was de vaststelling dat de waarheid die vandaag

overal lijkt tewordenverondersteld,opzijnminstals ‘primairewaarheid’waarvanandere

‘waarheden’ kunnen zijnafgeleid, een feitelijkewaarheid is. Zelfsdemeestuiteenlopende

waarheidstheorieënwordengebouwdopdegeldigheidvanT-zinnen.Inhetvoorgaandeheb

ik aangetoond dat de vanzelfsprekendheid van die T-zinnen historisch niet zo

vanzelfsprekendisaangezieninhetarchaïschewaarheidsconceptzoietsalscorrespondentie

ofT-zinnengeengroterol lijkentespelen.Omtebegrijpenhoehetkomtdatdewaarheid

vandearchaïscheGriekenerzoandersuitzag,steldeikdehypothesevoordatdefunctiedie

38

‘waarheid’ uitoefent en de omstandigheden waarbinnen het die functie uitoefent

verantwoordelijkzijnvoorzoweldeveranderingendie‘waarheid’ondergingalshetfeitdat

we ‘alètheia’ wel degelijkmet ‘waarheid’ kunnen vertalen enwe de archaïschewaarheid

ook vandaag nog begrijpen. De functie van ‘waarheid’ is namelijk het aanmoedigen van

waardevollebijdragenaaneengedeelde informatiepoel, die voordemensals sociaal dier

ontzettendbelangrijkis.Welkebijdragenwaardevolzijn,isvooreendeelafhankelijkvande

dragervandieinformatiepoel.Erissprakevaneensurvivalofthefittest,slechtsinformatie

die zich heeft aangepast aan zijn drager zal de tand des tijds doorstaan. In een orale

samenleving,waarindiedrager individuele,menselijkegeheugenszijn,zulleneendeelvan

de eigenschappen die de waarde van informatie bepalen dus sterk verschillen van de

eigenschappendie er in een schriftelijke samenleving voor zorgen dat informatie efficiënt

kanwordenovergeleverdendatinformatiealswaardevolwordtgezien.

Tweecrucialeveranderingenindedragervanhetcollectievegeheugenhoudenverband

met hoe de feitelijke waarheid die vandaag zo dominant is eruit ziet. De eerste van die

veranderingen is de overgang van een orale samenleving naar een schriftcultuur in

Griekenland rond de vijfde eeuw vot., samengaand met wat vandaag de overgang van

archaïschnaarklassiekGriekenlandwordtgenoemd.De tweedebelangrijkeverandering is

hetontstaanvandeboekdrukkunstinde15eeeuw,samengaandmetdewetenschappelijke

revolutie een eeuw daarna. De invloed van de boekdrukkunst is op vele manieren een

vergroting van de invloed die het schrift uitoefende. Het is overigens niet implausibel te

stellendatervandaag,metdeontwikkelingvandedigitalemediaenhetinternet,eenderde

belangrijke verandering gaande is. Bepaalde veranderingen die vandaag plaatsvinden en

kritiekenopdieveranderingenzijnnamelijkeenechovanwater indevijfdeeeuwvot.en

twintigeeuwendaarnagebeurde.

Het is natuurlijk te eenvoudig te stellen dat de overgang van een orale naar een

schriftelijke samenleving en de ontwikkeling van de boekdrukkunst de motor van

verandering vormden. Beide gebeurtenissen zijn zelf onderdeel van een kluwen aan

veranderingeninsocialeennatuurlijkeomstandighedenenelkeeenduidigecausaleclaimis

dustesimplistisch.Ikzalechtertochhetontstaanvanhetschriftendeboekdrukkunstuitde

chaosvandegeschiedenis lichtenentonenhoeopzijnminstdietweemomentenhebben

bijgedragentotdesterkveranderdeomstandighedenwaarbinnen‘waarheid’zijnwerkdoet.

39

VanarchaïschnaarklassiekGriekenland

Wantuwuitvindingzalindezielvanhendiehaarleren,vergetelheiddoenontstaan,doordatzezullenverwaarlozenhungeheugenteoefenen.Doorhunvertrouweninhet

schrift,zullenzeimmershetmiddelomzichietsteherinnerenbuitenzichzelfgaanzoeken,invreemdelettertekens,inplaatsvaninzichzelf,doorzelfhungeheugeninwerkingte

stellen.Enzoisuwuitvindingeentoverdrank,nietvoorhetgeheugen,maarvooreenvaagzich-te-binnen-brengen.Vandewijsheidbiedtgijuwleerlingendeschijn,nietde

werkelijkheid:veel-belezenkuntgeervanmaken,maarhunlezingzonderleringzalalleentotgevolghebbendatzeveelweterszullenlijken,terwijlze,negenkeeroptien,

onwetendenzullenzijn...endaarbijnoglastigindeomgang:wantinplaatsvanwijzen,zijnzewaanwijzengeworden.

–Plato83

“Enzoisuwuitvindingeentoverdrank,nietvoorhetgeheugen,maarvooreenvaagzich-te-

binnen-brengen”, zegt de Egyptische god Thamos tegen de uitvinder Theuth, die hem,

volgenseenverhaaldatPlatoinSocrates’mondlegt,hetschriftalseenvanzijnuitvindingen

kwam tonen. Plato’s kritiek op het schrift, terug te vinden in zijn Phaedrus en ook inDe

Zevende Brief, is welbekend. Geschreven woorden behoren, net als afbeeldingen, tot de

wereldvandeschijn.Niemandschrijftdewaarheidneeromzebetertekunnenonthouden,

want“Hoezoumenimmersdiewaarhedenkunnenvergeten,alsmenzeeenmaalindeziel

heeftbegrepen?Zebeslaanimmersnietmeerdaneenallerkleinsteruimte!”84

Plato’swoordendoensterkdenkenaandekritiekvanmensenvandaagopdecomputer

enhetinternet.“StudentenkunnenhunlaptopseniPadsmaarbeteropbergenenopnieuw

notitiesnemenmetpenenpapier,wantdanonthoudenzedeleerstofveelbeter”,luidthet

inDeMorgen, “Can't rememberphonenumbersorbirthdays?Youmaybe suffering from

the 'GoogleEffect'–atheorythatwe'veoutsourcedourmemories,safe intheknowledge

that answers are just a click away”, zegt The Independent. Elke stap richting een verdere

afhankelijkheidvanhetschriftdoetonsvrezenvoordegevolgenervanvooronsgeheugen.

HoewelPlato’skritiek,alsookdemoderneversieervan,niethelemaalongegrondis,bleekze

toch grotendeels onterecht. In recentere tijden werd, door mensen als Goody, Watt,

Havelock en Eisenstein, het schrift en de toegenomen verspreiding ervan juist de

mogelijkheidsvoorwaardevaneenkritischdenkengenoemd,eendenkenwaarvandat van

Platooverigensbijuitstekeenvoorbeeldis.

Naast een teken van het dreigende gevoel dat elke nieuwe technologie met zich

meebrengteneenverlangennaarvroegereenbeteretijden, isPlato’skritiekopzijnminst

83Plato,Phaedrus,1980,275a–275b.84Plato,BrievenVII,344e.

40

eensymptoomvaneenbelangrijketechnologischeontwikkeling indevijfdeeeuwvot.,die

van het schrift. Niet alleen Plato’s schriftkritiek vormt daarvan een symptoom, de gehele

onderneming waarvan hij als een van de founding fathers wordt gezien en die de naam

‘filosofie’krijgt,geeftblijkvaneennieuwekennispraktijk.Ook‘waarheid’,eenconceptdat

sterk verbonden is met de manier waarop informatie wordt gedragen, ondergaat door

toedoenvanhetschriftingrijpendeveranderingen.

‘Deovergangvaneenoralenaareenschriftelijkesamenleving’iseenprocesdatzichniet

inéénoftweeeeuwenvoltrok.Hetisookbovendienniethelemaalduidelijkwaterprecies

met ‘schrift’ wordt bedoeld, of bijvoorbeeld de Egyptische hiërogliefen daartoe moeten

wordengerekendofniet.Wanneerikspreekoverdie‘overgang’enoverhet‘schrift’,volgik

daarmeeJackGoodyenIanWattdieinTheConsequencesofLiteracyeenfonetischschriften

het Griekse alfabet privilegiëren, dat werd ontwikkeld tijdens de achtste eeuw vot. en

populairwerdtijdensdevijfdeeeuwvot.85,omdatpasmeteendergelijkalfabetschrijvenen

lezeneenvoudiggenoegwaszodathet‘democratisch’konwordenenduseengroteinvloed

konuitoefenenophetdagelijksleven.

Denaam‘schriftelijkesamenleving’incontrastmet‘oralesamenleving’moetookworden

ingeperkt.Eengrootdeelvandeinformatieuitwisselingbleef immersnogaltijdmondeling.

Ten eerste was slechts een klein deel van de bevolking geletterd en ten tweede was

schriftelijke overlevering tot aan de ontwikkeling van de boekdrukkunst een bijzonder

arbeidsintensiefproces.Zelfsvandaagnog,wanneerdietweepraktischehindernissenbijna

geen rol meer spelen, zijn weminstens evenveel bezigmet spreken en luisteren alsmet

schrijvenenlezen.

Ondanks deze relatieve inperking van de rol van het schrift in een ‘schriftelijke

samenleving’zijndeverschillentusseneenwereldmetenzonderschrifttocherggroot.Eris

reeds veel geschreven over het belang van de overgang van een orale naar een door het

schriftgedomineerdesamenlevingeninwatvolgt,zalikmebeperkentotdeeigenschappen

van een orale cultuur die relevant kunnen zijn om te begrijpen waarom de archaïsche

waarheid(zoalsDetiennezebeschrijft)erzoandersuitzagdandefeitelijkewaarheid.

Eenkritischspreken

Ten eerste wordt, doordat woorden plots staan neergeschreven, de vergelijking tussen

taaluitingen en de werkelijkheid in grote mate vereenvoudigd. Waar ‘waarheid’ in het

85GoodyenWatt,“TheConsequencesofLiteracy,”316–317.

41

archaïsch waarheidsspreken voornamelijk de relatie tussen het spreken en de spreker

betrof,wintindevijfdeeeuwderelatietussenhetsprekenendatwaaroverhetspreektaan

belang.Pasdoorhemneerteschrijvenwordteenuitspraakontkoppeldvandesprekeren

wordt het mogelijk de uitspraak te beoordelen onafhankelijk van de spreker en diens

autoriteit.Opdiemanierontstaatereencontrasttussentaalalsovertuigingsmiddelentaal

als beschrijving van de werkelijkheid. Het kunnen neerschrijven van taal graaft een kloof

tussen de inhoud van een spreken en de vorm ervan, tussen de filosoof en de sofist. De

ontwikkelingvande schriftcultuur indevijfdeeeuwvot. gaatdaaromook, zoalsDetienne

beschrijft, gepaardmet een splitsing in de studie vanalètheia en de relatie ervanmet de

logos,derede,hetwoord.Zowordtindesofistiekenretoriekenerzijdsalètheiaals‘peitho’

bestudeerd, alsmanieromdoorovertuigingmacht te verkrijgen. Inde filosofie anderzijds

wordt met alètheia gezocht naar een logos die een juiste beschrijving geeft van de

werkelijkheid.

Defilosofiekandaaromgezienwordenalseenreactieophetsterkeverbanddatineen

orale cultuur bestaat tussen de waarheid en de muzen. In dat sterke verband bestaat

namelijkeengevaar.Hijdiedekunstvandemuzengoedbeheerstendaardoorovertuigend

kan spreken, kan gemakkelijkmacht naar zich toe trekken. Doordat aan de hand van het

schrifteenkritischspreken,waarinuitsprakenwordengecontroleerdengeverifieerd,sterk

wordt vereenvoudigd, wordt het gevaar van een overtuigende alètheia duidelijker en de

noodomdatgevaartebezwerendringender.Vandaaruitontstaatdandefilosofie.Eengoed

voorbeeld van hoe de filosofie het gevaar van de overtuigende alètheia probeert te

bezweren isdeGorgias vanPlato,waarinSocrates,diedoor zijngesprekspartner langaan

het lijntje tehoudenduidelijk alsdemeerderenaar voor komt,erin slaagtde retoriek tot

schijnteverlagen:

PolusAntwoordmeeens,Socrates.AangeziengijmeentdatGorgiasgeenuitkomstweetmetderedekunst:watiszedanwelvolgensu?

SocratesWelkekunstzeis,volgensmij?Bedoeltgedat?

PolusPrecies

SocratesHelemaalgeen,dunktme,Polus,omudewaarheidtezeggen.

PolusWatiszedanwèl,volgensu?

42

SocratesEendingwaarvangij eenkunsthebt gemaakt, naar ge inuwboekdat ikonlangs las,beweert.

PolusWatbedoeltgedaarmee?

SocratesEensoortervaringzouikhetnoemen.

PolusVolgensuzouderedekunstduservaringzijn?

SocratesVolgensmij,ja.Ofhetmoestzijndatgijkuntaantonendathetietsandersis.

PolusErvaringvanwat?

SocratesVanhetverwekkenvaneenzekergenoegenengenot.

PolusEn dunkt u niet dat de redekunst een schoon ding is, als ze in staat is de mensengenoegenteverschaffen?

SocratesHoezo,Polus?Hebtgijnualuitmijnmondachterhaaldwatzevolgensmijis?Wantgezijtdaaralmetdevolgendevraag:ofzemenl.nietschoontoeschijnt.

PolusHebikditdannietachterhaald:datzevolgensueenzekereervaringis?

SocratesAls ge dan toch het genoegen-doen zozeer op prijs stelt, zoudt geme dan een kleingenoegenwillendoen?

PolusZeker.

SocratesVraagmedanwatvooreenkunstdekookkunstvolgensmijis.

PolusGoed.Iksteludevraag:welkekunstisdekookkunst?

SocratesZeishelemaalgeenkunst,Polus.

PolusWatiszedan?Zeghet.

SocratesGoed,danzegik:eensoortervaring.

PolusWelke?Zeghet.

43

SocratesGoed,danzegik:ervaringvanhetverwekkenvangenoegenengenot,Polus.

PolusDusiskookkunsthetzelfdealsredekunst?

SocratesHelemaalniet,maarwelzijnzeallebeieenonderdeelvandezelfdepraktijk.

PolusVanwelkepraktijkbedoeltge?

Socrates‘kVreesdathetnogalboerszouzijndewaarheidtezeggen.Ookaarzelikhettezeggen,omGorgias’wil:hijzoukunnenmenendatikzijnactiviteitin‘tbelachelijkewiltrekken.Nuja,ikwéétooknietofderedekunstzoalsGorgiasdiebeoefent,weldatgeneis<watik erin zie>. Uit onze discussie van daareven is ons immers helemaal niet duidelijkgeworden, hoe hij die precies opvat.Maar zoals ik de redekunst definieer, is ze eenonderdeelvanietsdathelemaalnietschoonis.

GorgiasWaarvan,Socrates?Spreekop,zonderuinhetminstvoormijtegeneren.

SocratesWel dan,Gorgias, volgensmij is ze een activiteit zonder kunstkarakter,maar die eenproduktisvaneenintuïtief-op-haar-doel-afschietendedurversziel,vaneenzieldieknapisinhetomgaanmetmensen.Dekwintessensvandieactiviteitzouiknoemen:vleierij.Vleierij nu, dunkt me, is een praktijk waarvan er vele onderdelen bestaan, en ééndaarvanisondermeerdekookkunst.Dezeschijntweleenkunsttezijn,maaris,volgensmijn opvatting, geen kunst doch empirische routine. Als onderdelen van die vleierijnoemiknog:deredekunst,ookdeopsmukkunstendesofistenkunst:vieronderdelendie betrekking hebben op vier klassen van objecten. Wil Polus er nu meer oververnemen:laathijmeuitvragen.Totnogtoeheefthijimmersnognietachterhaaldwatdit onderdeel der vleierij, dat ik redekunst noem, volgens mij karakteriseert.Integendeel,hijheefterzichnieteensrekenschapvangegevendatikdaaropnognietgeantwoordheb,enhijsteltaldeverderevraagofiknietvinddatzeietsschoonsis.Nuzalikhemnietantwoordenofikhaaralsietsschoonsofalsietslelijksbeschouw,alsiknieteerstgeantwoordhebwatzeis.Datzouimmersnietbillijkzijn,Polus.Neen,alsgedaarwiltachterkomen,steldandevraag:wat,volgensmij,ditonderdeelvandevleierij–deredekunst–karakteriseert.

PolusWeldan:iksteldevraag;engij,antwoord:watiserkarakteristiekvoorditonderdeel?

SocratesIkvraagmeafofgemijnantwoordzultbegrijpen.Want,zietge,volgensmijnopvattingisderedekunst:eenschijnbeeldvaneenonderdeelderstaatsmanskunst.86

De nieuwe waarheidssprekers, de ‘filosofen’, verzetten zich hevig tegen de oude

waarheidssprekers, ondermeer door dat oudewaarheidsspreken vleierij te noemen. Niet

alleendesofisten,diemethunwoordennietpoogdendewarewerkelijkheidtebeschrijven

maar enkel te vleien,waren onderwerp van kritiek, ook de poëten. Voor Plato’s Socrates

86Plato,Gorgias462d-463b.

44

lijkenallepoëtischewerken“verderfelijktezijnvoordegeestvanhunhoorders,voorzover

dezen niet het enige kruid bezitten dat daartegen gewassen is: de kennis nl. vanwat die

dingenjuistzijn.”87

Uit de reactie van de filosofie op de sofistiek en de poëzie ontstaat een heel nieuwe

manieromkennisteverzamelenendoortegeven,metname‘theoria’.Hetisniettoevallig

datmettheoriadenieuwekennispraktijkhetzichtalsmetafoorgebruikt88,eenzintuigdatin

eenmondelingetaalpraktijkeenveelkleinererolspeelt.Hoewelderolvanhetschriftbijhet

nieuwekennisideaalvantheoriawordtontkendenbekritiseerd,isdeinvloedvanhetschrift

bijhetontstaanvandatnieuwekennisideaaltochsterkaanwezig.Het‘herinneren’datinde

nieuwe praktijk centraal staat, is niet meer het ‘herinneren’ waarvoor de muzen

verantwoordelijkzijn,alsbewakersvanhetcollectieveGeheugen,maarhetherkennenvan

eenwaarheid die reeds diep in onze ziel geschreven stond en diewij, eenmaal opgefrist,

nooit meer zullen vergeten. Het zo belangrijke geheugen waarmee ‘waarheid’ sterk

verbonden is, toont zich niet meer in geritualiseerde verhalen, maar in diep verborgen

kennis inonzezielof ineenmoeilijkbereikbarevormenwereld,diewevia theoria kunnen

bereiken enwaarmee onze kennismoet trachten overeen te stemmen. Aan de hand van

theoriakrijgtdefilosoofinzichtindeverborgenwaarheid.

Naasthetvergemakkelijkenvandevergelijkingtussenuitsprakenendewerkelijkheid,

veroorzaaktehetschriftnogopeentweedemaniereenkritischerspreken,metnamedoor

de democratisering van het waarheidsspreken. Waar het orale, archaïsche Griekenland

gekenmerktwerddooreenmagisch-religieusspreken,waarbijbepaaldesocialerollenzoals

die van de dichter of de profeet het privilege genoten als spreekbuis van het

bovennatuurlijke de waarheid te kunnen spreken, noemt Detienne het spreken van

schriftelijk,klassiekGriekenland ‘dialogisch’.Datdialogischsprekenontstaatonder invloed

vanverschillendegebeurtenissenronddevijfdeeeuwvot.Teneerstewashetschriftdatin

devijfdeeeuwvot. inGriekenlandverspreidgeraaktevoorheteersteenschriftdatsimpel

genoegwasomdoor iedereen tewordengebruikt. Eenpictografisch schrift, bijvoorbeeld,

waarineentekenrechtstreeksvooreenobjectstaat,wordtalsnelontzettend ingewikkeld

aangeziendetaalergveeltekenszalmoetenbevattenendesimpelstezinnenopcomplexe

manierenmoetenworden opgebouwd89. Fonetisch schrift daarentegen symboliseert geen

objecten,maardemanierwaaropmensenmetelkaarspreken:

87Plato,Phaedrus,1980,10,595b.88Cf.Havelock,TheMuseLearnstoWrite:ReflectionsonOralityandLiteracyfromAntiquitytothe

Present,98.89GoodyenWatt,“TheConsequencesofLiteracy,”312.

45

[T]heverb isaseasytoexpressasthenoun;andthewrittenvocabularycanbeeasilyand unambiguously expanded. Phonetic systems are therefore adapted to expressingeverynuanceofindividualthought,torecordingpersonalreactionsaswellasitemsofmajor social importance. Non-phonetic writing, on the other hand, tends rather torecordandreifyonlythoseitemsintheculturalrepertoirewhichtheliteratespecialistshave selected for written expression; and it tends to express the collective attitudetowardsthem.90

Een echte schriftcultuur kan daarom pas ontstaan bij de ontwikkeling van een schrift op

basisvaneenalfabet.Nietalleeniseendergelijkschriftveelmindercomplex,ookbehoudt

het de flexibiliteit die spreken kenmerkt91. Het Griekse alfabet is dus een eerste manier

waarophetwaarheidssprekenwordtgedemocratiseerd92.

Eentweedeaanleidingvoordiedemocratiseringisdehoplietenhervormingindezevende

eeuw vot. en de daarmee gepaard gaande politieke democratisering. Detienne beschrijft

hoeeenbepaaldesocialeklassereedslangereenandersoortsprekenleektehanterendan

het magisch-religieus spreken93, met name de oorlogsvoerenden. Soldaten kenden

bijvoorbeeldeenspecialepraktijkomdebezittingenvangesneuveldenteverdelen:“Chaque

foisqu’Achille ‘metenjeu’unobjetdeprix, il ledéposeesmeson [inhetmidden];c’est là

quelavainqueurvientleprendre,àproprementparlerle‘ramasser’.”94Doordeobjecten‘in

hetmidden’teplaatsen,werdenzetotgemeenschappelijkbezitgemaakt95.Belangrijkisnu

dat die ‘esmeson’, in dezelfde sociale context, een verdere betekenis kreeg: “Prendre la

parole engage deux comportements gestuels: s’avancer aumilieu, d’une part; prendre le

sceptreenmain,d’autrepart.Veut-ons’adresseràl’assemblée?Larègleestrigoureuse:on

sedirigeverslemeson.”96Enopdezelfdemanieralsdiewaarophetplaatsenvaneenobject

esmesonhettotgemeenschappelijkgoedmaakte,issprekenesmesonooksprekenvoorde

hele groep. Ennet als iedereen inprincipeaanspraak kanmakenophetobjectesmeson,

heeftiedereenrechtophetsprekenesmeson.Zowordtindeoorlogscontextduseenstap

gezet richting een eerste vorm van democratie: “La parole n’est plus ici le privilège d’un

homme exceptionnel, doué de pouvoirs réligieux.”97 Spreken blijft echter nog enige tijd

90Ibid.,315.91Havelock,TheMuseLearns toWrite:ReflectionsonOralityandLiteracy fromAntiquity to the

Present,91.92 Goody en Watt halen aan dat David Diringer het Griekse alfabet een ‘democratisch’ schrift

noemde, in tegensteling tot het ‘theocratische’ schrift uit Egypte. (Goody en Watt, “TheConsequencesofLiteracy,”316.)

93Detienne,LesmaîtresdevéritédanslaGrècearchaïque,154.94Ibid.,158.95Ibid.,162.96Ibid.,163.97Ibid.,167.

46

slechtseenprivilegevandearistoionderdeoorlogsvoerenden,dieverhevenzijnbovenhet

demos.Vaneenechtedemocratiseringisduszekernoggeensprake98.

DeontwikkelingvaneenechtedemocratiewordtpasmogelijkwanneerdeGriekselegers

ronddezevendeeeuwvot.hervormdwordenenhoplieteneenbelangrijkererolbeginnen

tespelen.Ineenhoplietenlegerisnamelijkelkesoldaatevenbelangrijk,waardoordeeerste

democratische idealen ontstaan. Een van die idealen is dat iedereen geacht wordt voor

zichzelf na te denken en te spreken. Iedereen is in het bezit vandezelfde logos, er is dus

geen sprakemeer vaneenkwalitatief verschil tusseneen toehoordereneen sprekermet

autoriteit zoals een dichter of een koning. En dus, zoals Detienne zegt: “C’est dans la vie

sociale que se construisent à la fois le cadre conceptuel et les techniques mentales qui

favorisent l’avènement de la pensée rationnelle.”99 Door de hoplietensamenleving en de

daarmee gepaard gaande democratische idealen, ontstond er een nieuw soort autoritair

spreken, waarin niet alleen goddelijke functionarissen aanspraak konden maken op het

spreken van waarheid. Samenmet de samenleving wordt in de vijfde eeuw dus ook het

waarheidssprekengedemocratiseerd.

Degeschiedenisvanderechtspraakillustreertmooihoevanafdezevendeeeuwvot.het

magisch-religieus spreken langzaam wordt opgeofferd ten voordele van de dialoog.

Aanvankelijkwerd een rechtszaak namelijk gewonnendoor diegene die demeerderewas

vanzijntegenstanderinovertuigingskracht.Laterkwamereenexternejurydieeenbesluit

namnadeargumentenvanbeidepartijentehebbenaanhoord.Waarrechtvaardigheiddus

eerst werd beslist op basis van een krachtmeting tussen twee tegenstanders, wordt het

rechtnadiengekarakteriseerddooreendialoogtussenbeidepartijenmeteenexternejury

diemagbeslissenwiegelijkheeft100.

Eenkritischewaarheid

De eigenschappen die ervoor zorgden dat de archaïschewaarheid was aangepast aan de

zwaktevanhetmenselijkgeheugen,verliezenaanbelang indewaarheiddiehoortbijhet

nieuwewaarheidsspreken,waarinhetschriftderolvanhetgeheugenvooreengrootdeel

heeftovergenomen.Zoisdewaarheiddiedenieuwewaarheidssprekerssprekennietlanger

onbetwistbaar, wat zich onder meer toont in de aanstelling van een externe jury in de

rechtspraak.Uitsprakendieaanspraakwillenmakenop‘waarheid’dienenkritischteworden

98Ibid.,176.99Ibid.,178.100Ibid.,178–179.

47

onderzocht,derolvanhetpubliekwordtgroter.Ookdepraktijkvansofistendieals leraar

doorhetlandtrekkenenwiensdoelhetisdeinstemmingvanhetpubliektebereiken,wijst

ophettoegenomenbelangvandeoordelendeluisteraar.

Datwaarheiddaarnaastnietmeernarratiefis,toontzichtinhetontstaanendebloeivan

demythekritiekvanafdezesdeeeuwvot.,waarinondermeerXenophanesvanKolofonzijn

beroemdeuitspraakdeeddatalspaardengodenzoudenhebben,dieerdanzoudenuitzien

als paarden. Ook Plato’s literatuurkritiek vormt een goed voorbeeld van het verzet tegen

narrativiteit.De ideedatmytheswaarheidsgetrouw zoudenzijn,werdplotssterk intwijfel

getrokken.Waarheid isnamelijknietmeerdatwattotdetraditiebehoortendaardooruit

de vergetelheid wordt gehaald, maar dat wat de ‘echte werkelijkheid’ beschrijft. Een

waarheidsspreker is niet langer de anonieme spreekbuis van de muzen, maar een

persoonlijkeauteurdievoorzijnsprekenkanwordenverantwoordelijkgesteld101.

Dat de nieuwewaarheid ook veelminder effectief is, werd reeds geïllustreerd aan de

hand van de verandering in de rechtspraak.Waarheid bestaat nietmeer uit een correcte

toepassing vaneenprocedure,maaruit de kritische vergelijking vanhet resultaat vandie

proceduremetdewerkelijkheid.‘Waarheid’wordtopdiemanierietspassiefs,eenevaluatie

van een uitspraak nadat de uitspraak plaatsvond. Actie wordt voorafgegaan door

deliberatie102,waarineerstoverwaarheidwordtbeslist.

EenlaatstebelangrijkeverschuivingzagenwereedsgebeurenbijThucydides.Waarhetin

een orale samenleving zo is dat “the individual has little perception of the past except in

termsofthepresent”,wordthetbewustzijnvandeeigentijdenplaats invergelijkingmet

anderetijdenenplaatsengroterwanneerwoordenletterlijk,inhunmaterialiteit,vanuitdie

anderetijdenenplaatsenafkomstigkunnenzijn.Bovendienkaninformatieuithetverleden

bewaardblijvenzonderdatzerelevantmoetwordengemaaktdoorzeaantepassenaande

eigentijd.Deschriftelijkewaarheidkrijgtduseenspecifiekeplaats inderuimteendetijd.

Terwijl Hesiodus een onderscheidmaakte tussen de tijd van de goden en de tijd van de

mensen en daarmee het verre verleden in een waas van tijdloosheid hulde, traden bij

Thucydideshedenenverledenvoorheteerstindialoog.

De informatiepoel wordt door invloed van het schrift dus veel minder volgens een

homeostatischprocesonderhouden.Niet alleen zijn de eigenschappen typerend voor een

oralewaarheid danminder relevant, de nieuwewaarheid past zich eveneens aan aan de

101Cf.Havelock:“Aslanguagebecameseparatedvisuallyfromthepersonwhoutteredit,soalso

the person, the source of the language, came into sharper focus and the concept of selfhoodwasborn.(Havelock,TheMuseLearnstoWrite:ReflectionsonOralityandLiteracyfromAntiquitytothePresent,113.)

102Detienne,LesmaîtresdevéritédanslaGrècearchaïque,169.

48

nieuwedragervanhetcollectievegeheugen.Indevijfdeeeuwbegintdemanierwaaropde

informatiepoel het efficiëntst wordt onderhouden en overgeleverd te veranderen,

‘waarheid’wordtminder enminder verbondenmet het geheugen enmeer enmeermet

theoria.‘Herinnering’isnietmeereengevechttegendevergetelheid,maareeninzichtinde

wareaardvandewerkelijkheid.

De belangrijke veranderingen die ‘waarheid’ in de overgang van een orale naar een

schriftelijkecultuurondergaat,tonenzichmisschiennoghetbestindatwaaraanhetwoord

voorennadieovergangwordtgeopponeerd.Waardearchaïschea-lètheia–letterlijk–een

tegengestelde was van lèthè, ‘vergetelheid’, ontstaat er in het nieuwe spreken over

waarheideennieuwetegenstelling,namelijkdietussenwaarheidenschijn.Platoisopnieuw

het schoolvoorbeeld vandeveranderingdiehierplaatsvindt.Uit zijnallegorie vandegrot

blijktbijvoorbeeldheelduidelijkdatPlatozichalsdoelsteltdewaarheidtezoekendoorzich

los te rukkenuit dedoxa, de schijnwerkelijkheid.Ookonderstaand stukje uit zijnPoliteia,

eendialoogtussenSocratesenGorgias,illustreertdenieuwetegenstellinggoed:

SocratesZohebbenwedanblijkbaargevonden,datdetalrijkeleuzenaangaandehetschoneenal de rest die bij de massa opgeld doen, ergens halfweg tussen het niet-zijn en hetzuiverezijnwentelen.

GorgiasDatisinderdaadwatwegevondenhebben.

SocratesNuwarenwehetervooraftochalovereensgewordendat,alsweietsvandieaardinhetoogzoudenkrijgen,wehetzoudenmoetenbestempelenals‘meenbaar’ennietals‘kenbaar’,daarhettusseninzwevendegevatwordtdoorhettussenvermogen.

GorgiasDathaddenweerkend.

SocratesWaarwedusmensenaantreffendiewèlhetschouwspelvandetalrijkeschonedingenzien,dochzonderdeschoonheidzelfteaanschouwenenzonderbijmachtetezijneengids erheen te volgen, mensen die wèl rechtvaardige dingen zien, doch niet derechtvaardigheidzelf,enzometalderest,daarzullenwezeggendatzeoveralleseenmening bezitten, maar dat het hun volledig ontbreekt aan de kennis van de dingen,waaroverzeeenmeningbezitten.

GorgiasDaarvaltnietaanteontkomen.

SocratesDoch wat nu gezegd van hen die elk ding-in-zichzelf en al die dingen als eeuwig-onveranderlijkaanschouwen?Moetenwijnietzeggendatzijdekennisbezitten,ennietdemening?

49

GorgiasNogmaals:daarvaltnietaanteontkomen.

SocratesEnzullenweooknietbewerendatdezelaatstengenegenheidenliefdehebbenvoordevoorwerpenderkennis,deeerstenvoordiedermening?Ofherinnerenwijonsnietdat,naar wij beweerden, die lui wèl van mooie stemmen houden, graag mooie kleurenaanschouwen,enz.,maardatzeerzelfsnietvanwillenhorendathetabsoluteschoneietswerkelijkszouzijn?

GorgiasDatherinnerenweons.

SocratesDan zullenweookwelnietuitde toonvallen, alswehenveeleer ‘meen-gragen’dan‘ken-gragen’<wijsgeren>noemen.Enzoudenzehetonsergkwalijknemenalswehenzonoemden?

GorgiasNeen!Tenminstenietalszenaarmijnraadwillenluisteren.Wanthetgaatnietaan,dewaarheidietskwalijkstenemen.

SocratesEndemensendieinalleshetabsoluteZijnverwelkomen,zullenwewijsgerenmoetennoemen,enniet‘mening-lievenden’?

GorgiasAbsoluut.103

Inhetcollectievegeheugenzittenendaardoorletterlijkuitdevergetelheidgehaaldworden,

volstaatniet langervoorPlatoom‘waarheid’temogenwordengenoemd.‘Waarheid’kent

niet meer ‘vergetelheid’ als primaire tegenstelling, maar ‘mening’ of ‘schijn’, wat van

waarheidssprekeneenkritischsprekenmaakt.

DatPlato’s kritiekopmeningenbovendien tekenend is vooreen tijdwaarinhet schrift

zijn opmars kent en hetwaarheidssprekenwordt gedemocratiseerd, blijkt uit het feit dat

ookvandezekritiek,netalsvanzijnkritiekdathetschrifthetmenselijkgeheugennietten

goede komt, vandaag echo’sweerklinken. Er heerst vandaag namelijk – en niet helemaal

onterecht–veelergernisoverdestortvloedaanmeningendiededoordecomputerenhet

internetnogexponentieeltoegenomendemocratiseringvanhetwaarheidssprekenmetzich

meeheeftgebracht.

Vaneenlogicavandeambiguïteitnaareenlogicavandecontradictie

Hetkritischdenkendatdoortoedoenvandeschriftaaneenopmarsbegon,zorgdevolgens

Detiennevooreenzodaniggrotebreukmethetarchaïschewaarheidssprekendathijspreekt

103Plato,DeStaat,5,479d-480a.

50

van een veranderende logica. Hij stelt dat de verschuiving van het magisch-religieuze

sprekennaarhetdialogischesprekendeverschuiving is vaneen logicavandeambiguïteit

naareenlogicavandecontradictie.Diestellinglokteveelkritiekuit:

Butthedeliberateuseofapparantlyself-contradictorystatementsinwritersbefore(orindeed after) Aristotle does not imply an alternative logic in which the law of self-contradiction is suspended: any such suspension rulesout intelligible communication.[…] But although in the development that ends with Aristotle’s clear statement thattruth and falsehood relate to propositions (e.g. Int.16 a 9ff, cf. Plato, Sph.261 d ff)fundamental epistemological and logical issues are clarified (for instance the criteriathatmightbeusedtosupportaclaimforknowledge,andthedifferencebetweentruthandvalidity),thereisnoquestionofAristotlethinking–orofitbeingthecase–thattheconditionsunderwhichstatementsaretrueorfalsewerethemselvesalteredduringthecourseofthisdevelopment.104

Hetsprekendateenoralesamenlevingkarakteriseertlietcontradictiesechternietperse

toe, zevielenerenkelminder inop.OokdearchaïscheGriekenkendenwaarschijnlijkeen

onderscheid gelijkaardig aandat vanons tussen ‘waar’ en ‘vals’,maarhet is pas vanafde

verspreiding van het schrift en het ontstaan van daarbij horende dialogische cultuur dat

‘vals’ de belangrijkste opponent werd van ‘waar’. Zoals straks ook zal blijken uit de

besprekingvandeontwikkelingvandeboekdrukkunst,springencontradictiesveelmeer in

hetoogwanneeruitsprakenzwartopwitnaastelkaarwordengelegd.PaulVeynenoemtde

waarheid van de archaïsche Grieken in dat opzicht een ‘respecterende waarheid’, in

tegenstelling tot een ‘kritischewaarheid’105. In een cultuur waarin waarheid voornamelijk

‘hetonverborgene’was,datwatvangeneratieopgeneratiewerddoorgegeven,de‘traditie’,

gesprokendoorautoriteitendiebijnaeenalleenrechtopkenniskondenverwerven,werdde

traditieindeeersteplaatsgerespecteerdengeloofd:“L’historienanciencroitd’abordetne

doutequesurlesdétailsoùilnepeutpluscroire.”106

Met de overgang van archaïsch naar klassiek Griekenland was er daarom niet zozeer

sprakevaneenveranderingvandecriteriavoordetegenstelling‘waarofvals’,maarvaneen

introductie van de tegenstelling ‘waar of vals’, of op zijn minst de toename van de

dominantievandietegenstelling,omdat‘waarofvals’eerderdan‘waarheidofvergetelheid’

hoort bij de nieuwe manier waarop de gedeelde informatiepoel het efficiëntst werd

overgeleverd:“AvecParménide,Alètheiaseconfondmêmeavecl’exigenceimpérieusedela

non-contradiction.”107 Pas bij het schrift wordt het waarheidsspreken, aan de hand van

104Lloyd,Magic,ReasonandExperience:StudiesintheOriginandDevelopmentofGreekScience,124.

105Veyne,LesGrecsont-ilscruàleursmythes?,59.106Ibid.,20.107Detienne,LesmaîtresdevéritédanslaGrècearchaïque,239.

51

‘waarheid’,genormeerddoorhetvermijdenvanvalsheden,eerderdanhetontsnappenaan

devergetelheid,en indiezinkandus inderdaadgesprokenwordenvaneenveranderende

logica.

Rond de vijfde eeuw vot. vindt dus een ingrijpende verandering plaats in de manier

waaropwaarheidwordtgesproken.Nietmeerpoëtenenprofetenmaar filosofen spreken

waarheidennietmeerritualiseringennarrativiteit,maarkritischereflectieenobjectiviteit

karakteriserendat spreken.Deverandering indemanierwaarophetcollectievegeheugen

werdgedragen,isopzijnminsteendeelvanderedenwaaromhetconcept‘waarheid’rond

devijfdeeeuwvot.plotsuiteenaantalnieuwedradenwerdgevlochten.Tieneeuwenlater

leidde de ontwikkeling van de boekdrukkunst tot een verdere verspreiding en

democratiseringvanhetschrift,meteenfeitelijkewaarheidtotgevolg.Deinvloeddiedatop

‘waarheid’uitoefende is in grotemateeenversterking vande invloedvanhet schrift.Dat

doethetvermoedenrijzendathetschriftindevijfdeeeuwvot.dekiemheeftgelegdvande

feitelijkewaarheiddievandaagzovanzelfsprekendis.

Vanmiddeleeuwennaarmoderniteit

NebendieWahrheitderOffenbarungtrittjetzteineeigeneundursprüngliche,eineselbständigeWahrheitderNatur.DieseWahrheitistunsnichtimWortGottes,sondernin

seinemWerkgegeben;sieberuhtnichtaufdemZeugnisderSchriftoderderTradition,sondernsieliegtunsjederzeitgegenwärtigvorAugen.Abersieistfreilichnurfürdenlesbar,derdieSchriftzüge,indenensiesichdarstellt,zuerfassenunddersiesichzu

enträtselnweiß.SiekannnichtinbloßeWortegekleidetwerden;sondernderihralleinentsprechendeundderirhgemäßeAusdruckliegtindenmathematischenGebilden,indenFigurenundZahlen.Aberinihnenunddurchsiestelltsiesichauchinvollendeter

Form,inlückenloserGeschlossenheitundindurchsichtigerKlahrheitdar.

–ErnstCassirer108

In een voetnoot bij zijn uitspraak dat met Thucydides de geschiedschrijving echt begint,

schrijftHumehetvolgende:

Ingeneral,thereismorecandourandsincerityinancienthistorians,butlessexactnessand care, than in themoderns. Our speculative factions, especially those of religion,throw such an illusion over ourminds, thatmen seem to regard impartiality to theiradversies and to heretics, as a vice or weakness: But the commonnes of books, by

108Cassirer,DiePhilosophiederAufklärung,42–43.

52

means of printing, has obliged modern historians to be more careful in avoidingcontradictionsandincongruities.109

Door Thucydides de eerste echte geschiedschrijver te noemen en de boekdrukkunst als

verantwoordelijk tezienvooreengroterebezorgdheidomcontradicties tevermijden, legt

Hume zijn vinger op de twee momenten die ook volgens mijn verhaal van belang zijn

geweestbijhetontstaanvaneenfeitelijkwaarheidsspreken.

In de vijfde eeuw vot. verandert ‘waarheid’ omdat de drager van de gedeelde

informatiepoel verandert. Het collectieve geheugen is niet meer volledig afhankelijk van

individuele, menselijke geheugens, maar kan vanaf dan ook via het schrift worden

overgeleverd.Opvallendisnudatdeveranderingenindemanierwaaropkennisvergaarden

gedeeldwordtdoortoedoenvandeontwikkelingvanhetschrift(zoalsdemocratisering,een

groter bewustzijn van het heden in contrast met het verleden en een afzetten tegen

narrativiteit) ook aan de invloed van de boekdrukkunst in de 16e en 17e eeuw worden

toegeschreven. Zo vertoont de opmerking vanHumedatmoderne historici zich door ‘the

commonnes of books’ meer verplicht voelen om contradicties te vermijden, een sterke

overeenkomstmetDetiennesovergangvaneen‘logicavandeambiguïteit’naareen‘logica

van de contradictie’. De invloed van de boekdrukkunst op het waarheidsspreken is

inderdaad,vooreengrootdeel,eenuitvergrotingvandeverschuivingdie ‘waarheid’ inde

vijfdeeeuwvot.onderging.

Niettemin ishet interessantderelatietussendeontwikkelingvandeboekdrukkunsten

de rol van ‘waarheid’ van naderbij te bestuderen, aangezien de invloed van de

boekdrukkunstophetwaarheidssprekennietvolledigteherleidenvalttoteenkwantitatieve

uitvergroting van wat er in de vijfde eeuw vot. bij het ontstaan van een schriftcultuur

gebeurde. De periode van de 16e en 17e eeuwwordt niet voor niets de periode van de

wetenschappelijke revolutie genoemd. Zoals zal blijken gaat de ontwikkeling van

wetenschap als nieuwe kennispraktijk en de groeiende band tussen ‘waarheid’ en

‘feitelijkheid’ookgepaardmeteenafzettentegenhetfilosofischwaarheidsspreken.

Net zoals demeesteuitvindingen zagdeboekdrukkunst niet vande eneopde andere

dag het levenslicht. De kunst van het drukken kent een lange ontwikkeling in veel

verschillendestappen.De innovatie inde15eeeuwvanJohannesGutenberg,denaamdie

meestalmetdeuitvindingvandeboekdrukkunstwordtgeassocieerd,isdetechniekvande

losse letters. Voordienwerd voornamelijk gebruik gemaakt van de blokdruk, een techniek

dieinChinareedsindeachtsteeeuwwerdontwikkeld,waarbijhelepagina’svanboekenin

109Hume,WritingsonEconomics,148.

53

hout werden uitgesneden. Drukken aan de hand van de blokdruk was een kostelijk en

arbeidsintensiefproces.Ookdetechniekmetdelosseletterswerdreedsvanafde11eeeuw

inChinaontwikkeld,maarmetGutenbergdoetzeinde15eeeuwinEuropahaarintrede.In

1457bouwdeGutenbergzijneerstedrukpers,inMainz.DeuitvindingvanGutenbergleidde

totverschillendeveranderingenindepublicatievanboeken,zoalseenplotsestijgingvanhet

aantal boeken datwerd uitgegeven en een daling van de arbeidsuren die daarvoor nodig

waren, waardoor 1457 inderdaad het jaar van de uitvinding van de boekdrukkunst kan

worden genoemd110. Kort daarna verspreidde de boekdrukkunst zich bovendien aan een

razend tempo doorheen Europa. In Italië alleen al steeg het aantal steden waarin een

drukperstevindenwasindeperiodevan1471tot1480vanviernaarbijnaveertig111.

De enorme verspreiding van teksten die het gevolg was van deze overgang van een

schrift-naareenprintcultuurwasnietalleenmeeverantwoordelijkvoordeontwikkelingvan

dewetenschap,maarookvoorhetontstaanvaneenfeitelijkewaarheid.

Eenstrengerelogicavandecontradictie

“L’histoireserepète”,zeggendeFransenenalswedeinvloedvandeboekdrukkunstopde

kennisvergaringvergelijkenmetdievanhetschrift twintigeeuweneerder,dankunnenwe

moeilijknaastdeherhalingkijken.DeeerdergeciteerdeuitspraakvanHumevormtaleen

mooivoorbeeldvanhoeveranderingenwaarvoordeboekdrukkunstverantwoordelijkwordt

geacht reeds aan de ontwikkeling van het schrift werden toegeschreven. Die gelijkenis is

natuurlijk niet verbazingwekkend, aangezien de boekdrukkunst zorgde voor een

exponentiële toennameen verspreiding van geschreven teksten. Samenmethet groeiend

belang van het schrift en de bijhorende logica van de contradictie, groeit ook de nieuwe

waarheid,dieindevijfdeeeuwvot.alsreactieopdearchaïschealètheiawasontstaan,uit

haar kinderschoenen. De eigenschappen die het kiemende feitelijke waarheidsspreken

onderscheidden van het archaïsche, worden door toedoen van de boekdrukkunst

geïntensifieerd.

Netalsindevijfdeeeuwvot.zorgtdeboekdrukkunstinde15eeeuwteneerstevooreen

verdere democratisering van het waarheidsspreken. Doordat de boekdrukkunst de

publicatie van teksten sneller, gemakkelijker en goedkoper maakte, vonden veel meer

110Eisenstein,ThePrintingRevolution,14.,cf.“Theadventofprinting,then,istakentomeanthe

establishmentofpressesinurbancentersbeyondtheRhinelandduringanintervalthatbeginsinthe1460sandcoincides,veryroughly,withtheeraofincunabula.”(Ibid.)

111 Zoals te zien op de kaart ‘The spread of printing’, ontworpen door Henri-Jean Martin,gereproduceerdinEisenstein,ThePrintingRevolution,17.

54

auteurshunwegtoteenlezerspubliek.Andersomzorgdedeboekdrukkunstookvoormeer

exemplarenvaneenzelfdetekst,waardoornietalleenhetaantalverschillendetekstenvoor

één lezer, maar ook het aantal verschillende lezers voor één tekst toennam. Bovendien

moestentekstennietmeerachterslotengrendelwordenopgeslotenomzetebeschermen

tegendetanddestijds,waarzeenkeldooreenheelkleineelitekondenwordenbestudeerd:

Thebestmaps,indeed,wereoftencarefullyhiddenfromview–likethemapmadeforafourteenth-centuryFlorentinemerchantwhichwasplacedinawarehouse‘secretlyandwellwrappedsothatnomancouldseeit.’Tomakemultiplecopieswouldnotleadtoimprovement, but to corruption of data; all fresh increments of information whencopiedweresubjecttodistortionanddecay.112

Hetvermenigvuldigenvantekstengingvanafdeboekdrukkunstnietmeergepaardmet

corruptieensamenmetdedalingvankostenarbeidleiddedatertoedattekstenvooreen

relatiefbreedpubliekbeschikbaarwerden.Invergelijkingmethoegemakkelijkengoedkoop

wij vandaagaan tekstengeraken, zijnboekenuitde16een17eeeuwnatuurlijkbijzonder

duur en zeldzaam, maar het verschil tussen toen en nu is minstens even groot als het

verschiltussentoenentweeeeuwenervoor,zodatterechtkanwordengesprokenvaneen

revolutieindedragervanhetcollectievegeheugen.

Naasteenverderedemocratisering zorgdedeboekdrukkunst ten tweedeookvooreen

toenamevanhethistorischbewustzijn dat inde vijfdeeeuwdoor toedoenvanhet schrift

ontstond.WatWilliamsaanThucydidestoeschreef,hetbesefvaneenobjectievetijd,wordt

doorElizabethEisensteinaandewetenschappersuitde16eeeuwtoegeschreven:

It took at least a century of printing before the multiform maps and tangledchronologiesinheritedfromscribalrecordsweresortedout,datareworked,andmoreuniform systems for arrangingmaterials developed. Before then, there was no fixedspatiotemporalreferenceframewhichmenoflearningshared.113

Samen met onder andere de ontdekkingsreizen en de herontdekking van de klassieken

leidde de snellere verspreiding van teksten over heel Europa tot een groter ruimte-

tijdbewustzijn. Ook de chaos die het gevolg was van de toegenomen aanwezigheid van

tekstenuitverschillendetijdenenplaatsenzaleenrolgespeeldhebbenindenoodaaneen

‘fixedspatiotemporalreferenceframe’.

Het toegenomen ruimte-tijdbewustzijn zorgde vervolgens, samen met de

democratisering van het schrijven en de snellere verspreiding van teksten, voor een

kritischer waarheidsspreken. Teksten werden met elkaar vergeleken, citeren en referen

wonnen aan belang en er ontstond een nieuwemanier van lezen,extensief in plaats van

112Ibid.,226.113Ibid.,133.

55

intensief:“[I]ndividualaccesstodiversetextsisadifferentmatterfrombringingmanyminds

tobearonasingletext.”114Middeleeuwsegeleerdenwordenafgebeeldmetéénboekinhun

hand,modernegeleerdenaanbureausoverladenmetgeschriften115.Dat indemoderniteit

komafwerd gemaaktmet het typisch scholastische becommentariëren van commentaren

op commentarenopAristoteles,wasduspasmogelijkdoordaterplots veelmeer teksten

voorhandenwarendieeenstudieverdienden.Dathadeenversterkingvandelogicavande

contradictie tot gevolg: “Contradictions became more visible, divergent traditions more

difficult to reconcile.”116 De boekdrukkunst leidde op diemanier tot een ‘struggle against

error’:

It replaced theprofessional lecture, thevoiceofauthority,bya text inwhosemarginyou could scribble your dissent. It replaced the manuscript, read more or less inisolation from other texts, with a book which could be consulted in a library,surroundedby competingauthorities. It introduced the indexasa ready route to thelocationof informationonspecifictexts,tomakeiteasiertosetoneauthorityagainstanother. And, by fostering a constant clash of arguments and ideas (Riccioli againstCopernicus; Hobbes against Boyle), it forced each side in an argument to adapt andchange.117

Nog veel meer dan het schrift is de boekdrukkunst dus verantwoordelijk voor wat

Detienne een ‘dialogisch spreken’ noemde met de daarbij horende logica van de

contradictie. De struggle against error leidde bovendien tot de nood aan een taalwaarin

rigoureustewerkkanwordengegaan,eentaaldieuniversaliteitenexactheidbiedt.Alseen

van de gevolgen van die nood ontstond, bij Newton, wiskunde als dé taal van de

wetenschap:

Philosophy is written in this grand book — I mean the universe — which standscontinually open to our gaze, but it cannot be understood unless one first learns tocomprehend the language in which it is written. It is written in the language ofmathematics, and its characters are triangles, circles, and other geometric figures,withoutwhichitishumanlyimpossibletounderstandasinglewordofit;withoutthese,oneiswanderingaboutinadarklabyrinth.118

Dewiskunde isbijuitstekgeschiktvooreen logicavandecontradictie.Er isoverigensook

geentaaldieerméérnoodaanheefttewordengezienennietalleengehoord.Bordenkrijt

zijnonontbeerlijkindewiskundeles.

114Ibid.,56.115 Zoals Ann Blair opmerkt inReading Strategies for Copingwith Information Overload, 15-16,

aangehaaldinIbid.,326.116Ibid.,48.117Wootton,TheInventionofScience,517.118 Uit Galilei, Il Saggiatore, zoals vertaald in Popkin, The Philosophy of the Sixteenth and

SeventeenthCenturies,65.

56

Ookwanneerdetaalvandewetenschapgeenwiskundegebruikt,onderscheidtzezich,

netalsdetaalvandefilosofieindevijfdeeeuwvot.,vandemeermuzischeofliterairetaal.

In de 16e eeuw herhaalt zich het schisma dat in de vijfde eeuw ontstond tussen taal als

beschrijvingvandewerkelijkheidentaalalspeitho:

Literaryexcellence,thestudyoflanguagesandantiquities,Criticism,Grammar,carriedby our immediate predecessors to amidday zenith, seem in our day to have passedtheirpeakandtobesinkingintoadecline.RarelyindeedappearsamongusaCasaubon,a Grotius, a Salmasius, a Scaliger, a Selden, a Bochardt, a Vossius – those lights andornaments of former days. Apparantly the learned of to-day are concerned to studythings,butcarelessaboutwords.119

Zo kloeg John Ray, een 17e-eeuwse botanist. Het is wat overdreven gesteld van Ray dat

geleerdenuitzijntijdzichnietmeeromwoordenbekommerden.Hijleefdeimmerstentijde

van onder andere JohnMilton en Joost van denVondel. Dat Ray een dergelijke uitspraak

deed,toontechterjuistaandatdetaalvandewetenschapzichverderenverderbegonte

verwijderenvandievandeliteratuurendatauteursdienetalsRayoverdenatuurschreven

zich inderdaadvooralmetdienatuurmoestenbezighoudenenveelmindermetwoorden.

(Raymagoverigens blij zijn dat hij geen 21e-eeuwsebotanist is,want vandaag komende

wetenschappelijke teksten uit zijn tijd bijzonder literair over. De stilistische en vormelijke

vereistenwaaraanwetenschappelijketekstennugebondenzijn,hebbennogveelmeerdan

dievantoenallesbehalveschoonheidofmuzikaliteitophetoog.)

De schrijfstijl die bij de verstrengde eis van non-contradictie hoort, is die van de

reportage, waarin zo gedetailleerd en realistischmogelijk wordt geschreven: “Statements

about the need to bring res and verba, things and words, closer together became

frequent.”120De sterkgestileerde taal vande renaissancekwamondervuur te liggen,een

verlangennaarstilistischesimplificatiestakdekopop.Hetgevolgdaarvanwasdat,netzoals

inde tijdvanThucydides, “aclearerdistinctionbetweenhistoryand fictiondeveloped.”121

Onomwondensprekenennaaktewaarheidwerdendenorm.Wetenschapuitde16eeeuwis

vaakgeschrevenindeeerstepersoon,omtebenadrukkendathetomeerste-handsevidentie

gaat,omeenbeschrijvingvandewerkelijkheid:

Sincethenewsciencehadyet toestablish itsclaimtoauthority, thatclaimhadtobeasserted by appealing to reality. In a world without peer review, texts, in order toconveytrustworthiness,reliabilityandaccuracy,hadtoemploy literarydevices. Inthecase of Kepler’sNewAstronom (1609) the quest for realism tookwhat seems to themodern reader amost peculiar form: instead of outlining his new astronomy, Kepler

119UithetvoorwoordvandeSynopsisMethodicaStirpiumBritannicarum,zoalsgeciteerdinRaven,JohnRay,Naturalist,251-252.

120Shapiro,ACultureofFact,199.121Ibid.

57

presentsanhistoricalnarrativeofhisquestforanewastronomy,withallhisfalseturnsandmistakescarefullyrecorded.122

De wetenschappelijke taal die in de 16e eeuw ontstaat, als beschrijving van wie es

eigentlich gewesen ist, doet denken aan een genre dat eveneens in die periode het

levenslicht ziet, dat van het nieuws. Net als demoderne filosofie, in tegenstelling tot de

aristotelische, vooral een beschrijving geeft, eerder dan een verklaring, beperkt een

nieuwsverslag zich ook tot een relaas van ‘feiten’, zonder commentaar of conclusies123.

Bovendieniseenvandemeesttyperendeeigenschappenvaneennieuwsverslagietsdatwe

ookzienopkomeninanderegenreszoalsdegeschiedschrijvingenreisverslagenendatbijna

niet voorkwam in aristotelische filosofie, namelijk de nadruk opparticulariteiten in plaats

van veralgemeningen124. Volgens Aristoteles moest filosofie zich bezighouden met de

universele principes. Hoewel bijvoorbeeld ‘ervaring’ een belangrijk vertrekpunt is om tot

wijsheid te komen, is die ervaring niet particulier, zoals in de vorm van een experiment,

maar algemeen125, eerder als ‘vertrouwdheid’, zoals wanneer we zeggen dat iemand een

‘ervarenpianist’is.Waardearistotelischewijsgeerduszoektnaaruniverselewijsheid,zoekt

demodernewetenschappernaarparticulierekennis.

En hier, in het opkomend belang van ‘wie es eigentlich gewesen ist’ en van het

particuliere, zien we een groei van het waarheidsspreken in de richting van wat we nu

‘feitelijkheid’noemen.

Hethuwelijktussen‘waarheid’en‘feitelijkheid’

Er ontstaat in de wetenschappelijke revolutie dus een nood om res en verba, dingen en

woorden,dichterbijelkaartebrengen.Hetwoorddatbijuitstekgeschiktisvoordietaak,is

‘feit’.Eenkarakteristiekeeigenschapvan‘feit’isnamelijkdatheteendubbelenatuurheeft,

“[L]e fait n’a jamais qu’une existence linguistique (comme terme d’un discours), et

cependanttoutsepassecommesicetteexistencen’étaitquela‘copie’pureetsimpled’une

autre existence, située dans un champ extra-structural, le ‘réel’”, zegt Roland Barthes126.

‘Feit’ slaat zowel op iets in de werkelijkheid (res) als op onze linguïstische representatie

122Wootton,TheInventionofScience,447.123Shapiro,ACultureofFact,86.124Ibid.125Dear,RevolutonizingtheSciences,5.126Barthes,zoals(inhetEngels)geciteerdinWootton,TheInventionofScience,422.

58

daarvan (verba)en“[T]hewholepointof the fact is that it inhabits twoworldsandclaims

thebestofboth.”127

Belangrijkisechterdat‘feit’indiezin,metdiedubbelenatuur,nognietzolangbestaat.

In de 16e eeuw is ‘feit’ zelf feitelijker geworden. Het woord ‘factum’ onderging in de

wetenschappelijke revolutie namelijk een ingrijpende verandering, die van eenmenselijke

daad naar een natuurlijk gegeven. In die beweging krijgt ‘feit’ ook het karakter van een

onwankelbare grondwaarop kennis kan worden gebouwd.Waar een ‘feit’ alsmenselijke

daadeerstnogvalskanzijn128,heerstevanafde18eeeuwdeleuze‘factsdon’tlie’.129

‘Factum’ betekent letterlijk ‘daad’ en was aanvankelijk een term die vooral in de

rechtspraak een belangrijke rol speelde.We zien ‘feit’ als ‘menselijke daad’ ook vandaag

vooralnoginjuridischecontextterugkomen.‘Strafbarefeiten’,bijvoorbeeld,zijnmenselijke

daden.Eenvandetyperendeeigenschappenvandewetenschappelijkerevolutieisdatmen

techniekenenwoordenwaarmeehetmenselijkewerdbeschrevenginggebruikenomook

de natuur te beschrijven. Een bekend voorbeeld daarvan is Descartes en zijn

machinemetafoor.Hetdiscoursvanderechtspraakinhetbijzonderheefteengroteinvloed

uitgeoefendopdewetenschappelijke revolutie, zoalsweooknog zien inde idee vaneen

‘natuurwet’. De reportagestijl die het gevolg is van het belang van eerste-handsevidentie,

krijgtzohetkaraktervaneengetuigenis:

Reportswere to emphasize the firsthand observation and experience of the speaker,who typically used the first person as a means of giving credibility to the discreteoccurrencesdescribed.Theuseofthefirst-personactivevoicewaspreciselywhatwasrequiredofawitnessdescribinganeventtoajuryorjudge[…].130

NetalseengetuigevooreenrechtbankschrijftKeplerinzijnDeStellaNovabijvoorbeeldhet

volgende:

Yesterday,whenIhadgrowntiredofwritingandmymindwasfullofdustmotesfromthinkingaboutatoms,shecalledmetodinnerandservedmeasalad.WhereuponIsaidtoher,‘Ifoneweretothrowintotheairthepewterplates,lettuceleaves,grainsofsalt,dropsofoil,vinegarandwateranthegloriouseggs,andallthesethingsweretoremainthere for eternity, then would one day this salad just fall together by chance?’ Mybeautyreplied,‘Butnotinthispresentation,norinthisorder.’131

127Ibid.,429.128Shapiro,ACultureofFact,45.129Ibid.,196.130Ibid.,113.131Kepler,zoalsgeciteerdinWootton,TheInventionofScience,447.

59

De feitendienen zo juist engedetailleerdmogelijk tewordenbeschreven. In tegenstelling

totinderechtspraakbetreffendefeitenechternietalleenmenselijke,maarooknatuurlijke

‘daden’132.

Eensleutelfiguur indeverschuivingvandebetekenisvan‘feit’ isFrancisBacon133.Door

nadruk te leggen op het experiment, een door de mens nagebootste en geobserveerde

natuurlijkeervaring,pastehijdeideevanmenselijkegetuigenisseninderechtspraaktoeop

empirischbewijsmateriaalalsgetuigenisvooreen‘natuurlijkedaad’.Hetexperimentmaakte

bovendien ook de moderne wetenschappelijke ervaring, in tegenstelling tot die van een

aristoteliaan,particulier.

‘Feit’ als natuurlijk gegevenbiedt de nieuwemanier van kennisvergaring een rotsvaste

grond. ‘De feiten zijn nu eenmaal de feiten’. Waar in de rechtspraak ‘de feiten moeten

worden vastgesteld’, bieden feiten in de wetenschap het vertrekpunt. Wootton

argumenteert dat ook in deze verschuiving de boekdrukkunst een belangrijke rol heeft

gespeeld.Getuigenissenuitderechtspraak,afkomstiguiteenmenselijkgeheugen,“degrade

as theypass fromear toear inanendlessgameofChinesewhispers”134.Hetkondaarom

nooitzekerzijnwatdefeitenprecieswaren.Feitenzoalswezenukennen,daarentegen,zijn

immuunvoorhetvirusvandedegradatie.Deideevandemogelijkheidvanreplicatiezonder

mutatie is sterk gelinkt aan de boekdrukkunst, waarbij het voor het eerst mogelijk was

verschillende quasi exact dezelfde exemplaren te voorzien van één boek. “The fact, you

might say, is an epistemological shadow originally cast by a material reality: the printed

book.”135

Dat‘feit’zo’nbelangrijkerolgingspelenindewetenschap,zouoverigenskunnenkomen

door demacht ervan omeen einde te stellen aan disputen.Hoewel in de rechtspraak de

feitennooitzekerkondenzijn,doordezwakheidvanhetmenselijkgeheugen,wasdejurybij

machtetebeslissenwatdefeitenwarengeweest,waarnadaarovernietmeerkonworden

gediscussieerd136. Door nu empirische evidentie de naam ‘feit’ te geven en ze diezelfde

machtvanhet laatstewoord teschenken,werddenieuwesoortkennisverwervingdiewe

vandaag‘wetenschap’noemengelegitimeerd.

Weziendushoeinde16eeeuw,mededoortoedoenvandeboekdrukkunst,demacht

vande logicavandecontradictiewordtversterkt.Datheeftondermeeralsgevolgdatde

132Deideevaneennatuurlijkgegevenalsgetuigevooreenstellingisletterlijkterugtevindenin

delogica,waareeninstantievaneenexistentiëleuitspraakeen‘witness’wordtgenoemd.133Shapiro,ACultureofFact,107.134Wootton,TheInventionofScience,514.135Ibid.136Ibid.,481.

60

noodontstaataaneentaalwaarinrigoureustewerkkanwordengegaan,waarresenverba

zodichtmogelijkbijeenliggen.Alsantwoordopdienoodgroeit ‘feit’uittoteennatuurlijk

gegeven,datnetalshetmenselijke‘factum’alsgetuigefunctioneertenzodenieuwesoort

kennis fundeert. Vanaf de 16e eeuw, en in toenemende mate, wordt de waarde van

informatie bepaald door de feitelijkheid ervan. De kiem van die feitelijkheid, die toen

weliswaar nog niet ‘feitelijkheid’ heette, werd reeds gelegd in de vijfde eeuw vot. bij de

ontwikkelingvanhetschrift,maarpasinde16eeeuwtreedden‘waarheid’en‘feitelijkheid’

ineenhuwelijk.

Eennieuwetheoria

In de wetenschappelijke revolutie groeit er een nieuw waarheidsspreken, waarin het

particuliere aan belang wint, zoals bijvoorbeeld blijkt in de rol van ervaring, en de nood

ontstaatomresenverbadichterbijeentebrengen.Dezoektochtnaarwaarheidisnietmeer

dezoektochtnaaralgemenewijsheden,maardeverzamelingvanzoveelmogelijkfeiten.Erg

kenmerkendvoordieverschuiving iswatergebeurtmet ‘theoria’.Detheorieëndiehoren

bijhetnieuwe,wetenschappelijkewaarheidssprekenzijnvaneenheelandereaarddande

theoriadiehetklassiekfilosofischwaarheidssprekenkenmerkte.

Zostamtheteerstegebruikvan‘theorie’zoalswehetnukennen, indezinvan‘logisch

gestructureerdgeheelvanproposities’,uitde16eeeuw:“Fullsillyandsorrieartists inany

kinde,especiallyinthesoundTheorie,andeffectuallpractiseofthewoorthiest,andnoblest

sciences.”137DetheoriavanPlatoenAristotelesbetekendeietshelemaalanders.Eerderdan

een‘setofsentences’138wastheoriaeenactiviteit,vaakvertaaldmet‘contemplatie’,waarbij

de filosoof een volledige transformatie onderging en zo waarheid kon beschouwen. De

verschuiving die ‘theorie’ in de wetenschappelijke revolutie onderging, van holistische

transformatienaareenverzamelingvanstellingen,is,netalsdegroeirichtingeenfeitelijke

waarheid,eentekenvanhetnieuwewaarheidssprekendatrondde16eeeuwontstond.De

boekdrukkunst leidde immers niet alleen tot een intensifiëring van de gevolgen die het

schriftindevijfdeeeuwvot.metzichmeehadgebracht,maarooktoteenfenomeendattot

dantoeongekendwas.

137Uit J.Harvey,DiscoursiueProbl. conc.Prophesies, i.5, zoalsgeciteerddoordeOxfordEnglishDictionaryonderhetlemma“theory”.

138 Logicidefiniëren ‘theory’bijvoorbeeldondermeerals volgt: “justa setof sentencesof L”of“thesetofsentencestrueinM”.(Urbaniak,Pawlowksi,andGodziszewksi,Hitchhiker’sGuidetoMeta-Arithmetic(draft),11.)

61

De16eeeuwkendevoorheteerstindegeschiedenisgeentekortaanteksten,maareen

overvloed139.Niet alleendeboekdrukkunstwasdaaroverigens voor verantwoordelijk, ook

bijvoorbeeld de herontdekking van antieke teksten en de ontdekkingsreizen, die een hele

nieuwewereldnaarhetwestenbrachten.Omdieplotse toestroomaan informatienog in

eengedeeldeinformatiepoeltekunnenoverleveren,groeidedenoodaanordeindechaos.

DesysteemdrangdiedaaruitontstondvindenwebijvoorbeeldterugbijConradGesner,die

in “the first and last attempt to encompass the entire output of the Commonwealth of

Learningwithintheconfinesofonework”140eenBibliothecaUniversalisschreef,waarinhij

een alfabetische index aanlegde van alle gekende auteurs die in het Grieks, Latijn of

Hebreeuwshaddengeschreven,netjesingedeeldincategorieënals‘arithmetica’,‘astrologia’

en‘astronomia’.

Inde16eeeuwmaaktdebezorgdheidomhetbewarenvaninformatiedusplaatsvoorde

bezorgdheidomdeenormetoestroomaaninformatietecontrolerenensystematiseren.De

meest efficiënte manier om de informatiepoel te onderhouden en door te geven is niet

meergegoteninmuzikaleverhalen,maarinsystematischegehelen.Eennieuwetechnologie

als drager vanhet collectieve geheugen zorgt voor eennieuwemanier omdat collectieve

geheugenoverteleveren,eennieuweinvullingvanwatvoorsoortinformatiewaardevolis,

met name veralgemeend tot wetenschappelijke theorieën. Het verschil met de oraliteit,

waar uitspraken juist concreet moesten worden gemaakt om bewaard te kunnen blijven

(denk aan de voorkeur voor verhalen over het floreren van eerlijkemensen in plaats van

uitsprakenals‘Eerlijkheidisdemeestdeugdzamehouding’),istreffend.

De betekenisverschuiving die ‘theorie’ onderging, wijst dus ondermeer op de nieuwe

nood die door toedoen van de boekdrukkunst ontstond. Het is echter opvallend dat het

woord ‘theorie’ gekozen werd als naam voor het antwoord op die nieuwe nood. Het

contrast tussen ‘theorie’ alswaarheidsspreken in de vorm van systematische gehelen van

neergeschreven stellingen en ‘theoria’ als waarheidsspreken in de vorm van een

persoonlijketransformatieisimmerserggroot.

Hetwoord‘theoria’benoemdeaanvankelijkeenculturelepraktijk,waarbijmeneenverre

reisondernamomnaareenspektakelofeenfestivaltegaankijken.Platogebruikt‘theoria’

alsmetafooromdeactiviteitvandefilosooftebeschrijven,dieookalshetwareeenverre

reis onderneemt om de waarheid te aanschouwen. Theoria wijst zo op een persoonlijke

tochtwaarbijdefilosoofincontactkomtmethetgoddelijkeendaardoorinstaatiswaarheid

te spreken, als in een extase. Hoewel de filosofen zich afzetten tegen het archaïsche

139Cf.Eisenstein,ThePrintingRevolution,326.140Ibid.,335.

62

waarheidsspreken, vertoont hun theoria er tochnogduidelijke overeenkomstenmee.Net

als de poëet of de ziener treedt de filosoof in zijn waarheidsspreken in contact met het

goddelijke, al is het nu niet mee via de muzen en het Geheugen, maar via theoria, de

contemplatie.

Deverschillenvanhetantieketheoriametdemodernetheoriespringeninhetoog.Waar

de antieke theoria een activiteit is, die van de persoonlijke tocht en transformatie, is de

moderne theorie een passieve entiteit, een geheel van stellingen dat door de

wetenschapperwordtbijeengebracht. In theoria als activiteit schuilt ookeenwantrouwen

tegenover het schrift. Neergeschreven is kennis immers steeds passief, ultieme waarheid

schuilt daarom niet in het schrift, maar in de activiteit van de contemplatie141. In

tegenstellingtotdetransformatievandeantieketheoria,dieholistischis,wordtdemoderne

theorieook gekarakteriseerddoorparticulariteit. Een theoriebestaatuit deoptelsomvan

individuelestellingen,waartusseneenlogischesamenhangbestaat.Daarnaaststaatookde

persoonlijkheid vande contemplatie in contrastmetdemodernewetenschapspraktijk,die

een gedeelde onderneming is. Samen met de antieke ‘theoria’ verdwijnt het ideaal van

wijsheid als persoonlijke eigenschap van een denker. Eén mens is niet in staat om al de

particuliereervaringentehebbendieeentheorieopbouwen,hijmoetkunnenvertrouwen

op de ervaringen van anderen, die hij terugvindt in hun als een getuigenis geschreven

teksten.

Naast‘feit’ondergaatdusook‘theorie’inde16eeeuweenverschuiving.‘Theorie’isniet

meer een actieve transformatie, holistisch en individueel,maar een passieve entiteit, een

verzamelingstellingen,deelvaneengedeeldepraktijk.Geziendezeopvallendeverschillen,

hoekomthetdandatjuisttheoriaalswoordwerdgebruiktomhetresultaatvandepraktijk

dieinde16eeeuwontstaat,dewetenschap,tebenoemen?

Wezienhoedemodernewetenschapzichinde16eeeuwhetwoord‘theorie’toeëigent.

Aanvankelijk stelden novatores zoals Copernicus hun nieuwe modellen namelijk voor als

‘slechtsmathematisch’,handigomvoorspellingenmeetedoenenberekeningenmeeuitte

voeren,maargeen‘philosophia’endusookgeen‘theoria’,geenwarekennis142.Eengoede

eeuw later worden die modellen wel ‘theorieën’ genoemd. Een bekende strijder om het

woord‘theorie’isbijvoorbeedIsaacNewton143.Wanneereencriticusvanzijnwerk,Ignatius

141 Cf. Roochnik, “What Is Theoria? Nicomachean Ethics Book 10.7–8,” 71.: “‘Knowledge’ heremeans ‘having’ but not actively using, while theoreinmeans ‘actively engaged in or workingwith’(energein)teknowledgeonehas.”

142Wootton,TheInventionofScience,677.143Ibid.,650–658.

63

Pardies, zijn artikel ‘a most ingenious hypothesis’ noemde, reageerde Newton

verontwaardigd:

IdonottakeitamissthattheRev.Fathercallsmytheoryanhypothesis,insomuchasheisnotacquiantedwithit.Butmydesignwasquitedifferent,foritseemstocontainonlycertainpropertiesoflight,which,nowdiscovered,Ithinkeasytobeproved,andwhichif I had not considered them as true, Iwould have them rejected as vain and emptyspeculation,thanacknowledgedevenasanhypothesis.144

NewtonvoegdeerwelaantoedatPardieszekergeenkwaadbedoelde,“asapracticehas

arisenofcallingbythenamehypothesiswhateverisexplainedinphilosophy”145.Hijnoemde

diepraktijkoverigens“prejudicial totruephilosophy”146.Doorzichhetwoord ‘theorie’ toe

teeigenen,wathijbijvoorbeeldreedsindetitelvaneenvanzijnwerkendoet(“ALetterof

Mr IsaacNewton [...] containing hisNewTheory about Light andColors”), verzetNewton

zichenerzijdsduidelijktegendegangbaremaniervanwerkenindefilosofie(diealleswatze

verklaart‘hypothese’noemt),maarmaakthijookaanspraakopdewaarheiddiedetheoria

vandeantiekefilosofenkonbereiken.Zijnsprekenisnietlouterhypothetisch,zoalsdatvan

Copernicus nogwel was,maar theoretisch, want hij beschouwt het alswaar. In ‘theorie’

werddenieuwemethodevandenovatoresduswaarheidsspreken.Zeblevenzichafzetten

tegenhetkennisideaalvaneenaristoteliaan,maarnoemdenhunsprekennuookwaarheid.

Netalsbijhetantieketheoria,verlooptindemodernetheoriedelinkmet‘waarheid’via

de logos. Hoewel het waarheidsspreken van Plato en Aristoteles dat van de mythische

verhalenvertellers doet weerklinken, vooral in contrast met dat van de moderne

wetenschappers, onderscheidt de filosofie zich toch ook duidelijk van de mythe. De

filosofischewaarheidssprekersroepenimmersnietmeerdemuzenaanterinspiratie,maar

beroepen zich op hun logos, de rede. Theoria wordt op diemanier sterk verbondenmet

redelijk denken, in tegenstelling totmythisch vertellen.Omwaarheid te kunnenbereiken,

moet je jespreken latennormerendoorde logos.Hierzienweeenkiemontluikenvande

logicalneedwaarmeeHorwich ‘waarheid’verbindt.ReedsAristotelesbouwde immerseen

logicaopaandehandvan‘waarheid’(‘eenconclusieiswaaralsdepremissenwaarzijn’).Bij

Aristoteles,en totaandewetenschappelijke revolutie, stonddie logischewaarheidechter

nogondergeschikt aande theoretischewaarheid, die geeneigenschapwas van stellingen,

maar een filosofische activiteit. Pas vanaf de moderniteit, mede door de invloed van de

boekdrukkunst,iswaarheidterugtevindeninhetschrift,alsdeverzamelingvanparticuliere

stellingen,geschreven ineenexacte taal. ‘Waarheid’wordt zo, inderdaad,een logical tool

144Newton,zoalsgeciteerdinibid.,656.145Newton,zoalsgeciteerdinibid.,657.146Newton,zoalsgeciteerdinibid.

64

ter veralgemening. Juist door het toennemend belang van het particuliere, van feiten,

ontstaatdenoodomtekunnenveralgemenen,omdefeitenbijeentebrengenintheorieën.

Waarheid verbergt zich nog steeds in theoria, maar die bestaat niet meer uit een

persoonlijketransformatievandefilosoof,maaruiteenlogischgestructureerdeverzameling

vanstellingen.

PlatoenAristotelesbevindenzichdus,alswaarheidssprekers,ophetsnijpuntvantwee

werelden, waarvan ook hun ambigue houding tegenover het schrift een teken is. In hun

functievanbemiddelaartussenhemelenaardedieslechtswaarheidkansprekendooreen

transformatie te ondergaan, lijken zij enerzijds nog op de archaïsche waarheidssprekers.

Anderzijds staan zij, in tegenstelling tot de mythische verhalenvertellers, niet meer ten

dienstevanhetGeheugenenhaarmuzen,maarvandeLogos.Pas inde16eeeuwechter

verandert de logos als middel om op te klimmen naar de goddelijke regionen van de

Waarheid in een logos als doel op zich. “[U]n jour est venuoù la vérité s’est déplacéede

l’acte ritualisé, efficace, et juste, d’énonciation, vers l’énoncé lui-même.”147 Voor Plato en

Aristoteleswas‘waarheid’nogdeWaarheid,inde16eeeuwzijnerenkelnogwaarheden.Zo

zeiookWilliams:“[T]hereisnosuchthingas‘thetruth’aboutthehistoricalpast,thoughas

with theuniverseorCaesar therearemany truthsabout it.”148En zo zijnwe,vertrekkend

vandearchaïschealètheia,aangekomenbijdefeitelijkewaarheid.

147Foucault,L’ordredediscours,17.148Williams,TruthandTruthfulness:AnEssayinGenealogy,257.

65

V Ineennotendop---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Mijnverhaalisverteld.Ikheb,somswatkortdoordebochtenmetreuzensprongen,deweg

proberentevolgendie‘waarheid’vanarchaïschGriekenlandtotheteindevande19eeeuw

heeftafgelegd.Vooraleerikaanhetlaatstedeelvandezethesisbegin,waarinikhetnogwil

hebbenoverhoediewegnietaltijdeven rechtlijnigenprobleemloos liepalsmijnverhaal

misschien doet uitschijnen en hoe de waarheid die in de 19e eeuw is aangekomen nog

stukjes meezeult van meer dan twintig eeuwen geleden, zal ik wat ik hiervoor op vijftig

bladzijdenhebbenverteldnogeensherhalen ineennotendop, indehoopdathetnet iets

duidelijkerwordtwaarhetverhaalvandaankwamenwaarhetnaartoewilde.

Het wetenschappelijk spreken heeft zich ‘waarheid’ toegeëigend. ‘Waarheid’ betreft

vandaagindeeersteplaatsderelatietussenproposities(ofzinnen,uitspraken)enfeitenin

dewereld,eenrelatiedievolgenseenwetenschappelijkemethodekanwordengeverifieerd.

De waarheid waarop poëten, kunstenaars, documentairemakers, filmregisseurs of

muzikantenaanspraakwillenmaken, iseen ‘anderesoortwaarheid’,een ‘afgeleidevorm’.

Enkelwetenschaphoeftnietteverantwoordenwaaromhaarsprekeneenwaarheidsspreken

is.

Filosofen als Heidegger en Nietzsche lieten echter merken dat die wetenschappelijke

waarheid allesbehalve vanzelfsprekend is, dat ooit, in een ver verleden, een andere

waarheid domineerde en dat de exclusieve autoriteit van dewetenschappelijkewaarheid

misschiennietzowenselijkis.‘Alètheia’betekendevoordearchaïscheGriekenietshelemaal

anders dan ‘waarheid’ voor ons vandaag betekent, volgens auteurs als Michel Foucault,

Jean-PierreVernant,PaulVeyne,MarcelDetienne.

Hoevalt,inhetlichtvandehistorischeonvanzelfsprekendheidvandewetenschappelijke

waarheid, de schijnbare vanzelfsprekendheid ervan vandaag te begrijpen? Wat is

‘waarheid’?Ineenpogingomeenantwoordtegevenopdevraagwatdegeschiedenisvan

‘waarheid’ zegt over de betekenis ervan vandaag, komen twee verschillende verhalen

tevoorschijn.EnerzijdsiserhetverhaalvanstructuralistenzoalsFoucault,Vernant,Veyneen

Detienne, die trachten aan te tonen hoe in een mythische cultuur waarheid niet werd

gesprokendoorwetenschappers(dietoenimmersnognietbestonden),maardoordichters

en priesters. ‘Waarheid’ kende bijgevolg niet de nu zo karakteristieke tegenstelling

‘valsheid’,maareerder‘vergetelheid’.Dooreenverschuivingvanwiedewaarheidssprekers

waren rond de vijfde eeuw vot. onderging ook ‘waarheid’ ingrijpende verschuivingen.

66

Anderzijds zijn er de meer analytisch gezinde Edward Craig en Bernard Williams, die

argumenterendat ‘waarheid’aaneennoodbeantwoordtdievanalletijden isenbijgevolg

geengeschiedeniskent.

Beideverhalen,zowelhetstructuralistischealshetanalytische,biedenechterslechtseen

antwoordop eendeel van de vragendie ons gebruik van ‘waarheid’ doet rijzen en beide

verhalenwijzenterechtopproblemenbijhetandereverhaal.Vanuiteenworstelingmetde

analytische en de structuralistische waarheid, met de vragen die beide waarheden nog

openlaten,ontstond,doorhetanalytischeenhetstructuralistischeverhaalbijeenteleggen,

eennieuwverhaal.

Datverhaalgaat,inhetkort,alsvolgt.Demensisvannatureeensociaalwezen.Leeuwen

kregen bij de schepping klauwen, olifanten slurfen, giraffen een lange nek en demensen

elkaar. Samenwerken is voor mensen letterlijk van levensbelang. Bij die samenwerking

speelt informatie, indebreedste zinvanhetwoord,eencruciale rol.Cultureel leren isbij

geen enkele soort zo uitgebreid en zo noodzakelijk als bij de mens en eerder dan een

‘rationeel dier’ zou de essentie van de mens (om met de woorden van Aristoteles te

spreken)misschienbeterwordenbegrepenalseen‘informatieverzamelend,samenwerkend

dier’.

Omdatdemenserniet inkanslagen inzijneentjeeen informatiepoelaante leggen, is

hetnoodzakelijkdathij in staat is zijn soortgenotenervan teovertuigenmethemmee te

werken. Een positieve bijdrage aan de gezamenlijke informatiepoel moet worden

aangemoedigd. ‘Eenpositievebijdrageaandegezamenlijke informatiepoel’krijgtbijgevolg

een naamen die naam verdient aanzien, verwerftmacht. ‘Waarheid’wordt geboren.Het

Griekse a-lètheia betekent letterlijk ‘het onverborgene’, dat wat zich in de openbaarheid

bevindt, datwatwordt doorgegeven van generatie op generatie, de traditie,de gedeelde

informatiepoel.

Indenbeginnewaserhetwoord,maarnogniethetschrift.Totaandezevende,zesde

eeuwvot.werddeinformatiepoelmondelingonderhoudenendoorgegeven.Hetgeheugen

vaneenorale samenleving isdeverzamelingvan individuele,menselijkegeheugensende

criteriavoorwatgoedebijdragenaandatgeheugenzijn,nemenduseigenschappenaanvan

watgoeddoordieindividuele,menselijkegeheugenswordtonthouden.Waarheidssprekers

zingen, vertellen, dansen, voeren mirakels uit en de alètheia dat hen daarbij vergezelt,

neemtdeeigenschappenaandiebijdatoralewaarheidssprekenhoren.

Toenwaserhet schrift.Hetcollectievegeheugenmoest zichplotsnietmeerbeperken

totindividuele,menselijkegeheugens,maarkonwordengedragenoppapier,zwartopwit.

67

Opnieuwnamhetcollectievegeheugen,vanafdandatvaneenschriftelijkesamenleving,de

eigenschappen aan van de materie waarop het gedragen werd. Langzaam maar zeker

ontstaat er een feitelijkewaarheid, eenwaarheid die past bij demeest efficiëntemanier

waarop het collectieve geheugen in een schriftelijke samenleving wordt onderhouden en

doorgegeven,metnamegegoteninwetenschappelijketheorieën.

69

VI Destrijdom‘waarheid’Overdeafgeleidewaarheden

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Hetverhaalzoalsikhethebneergeschreven,isergrechtlijnig.DeHerkunftwaarNietzsche,

en Foucault met hem, naar zoekt, is echter meestal allesbehalve rechtlijnig. Net als de

meeste concepten is onze feitelijek waarheid de uitkomst van vele strijden en in mijn

verhaalheb ikdieweinigaandacht geschonken.Als epiloogaandat verhaal zal ikdaarom

kijkennaardestrijdom‘waarheid’,nietzoalshijinhetverleden,bijdeverschillendecruciale

momenten op de weg naar de huidige dominante waarheid, woedde, maar zoals hij

vandaag, of op zijnminst in eenniet zoheel ver verleden,wordt gevoerd.Opdiemanier

vormtdezeepiloogeenillustratievanhetbelangvan‘waarheid’.Datdestrijdom‘waarheid’

hevigwoedt,behoeftnamelijkgeenverbazingtewekken.‘Waarheid’normeertnamelijkde

gedeelde informatiepoel, datwat belangrijk genoeg is om bewaard te blijven. ‘Waarheid’

geeftdus spreekrecht.Ook toontde strijd aanhoebij de verschillendeovergangen inhet

gebruikvan ‘waarheid’die ikhierbovengeschetstheb,deenedraadniet zomaarophoudt

met bestaan wanneer een andere begint. Er komen verschillende eigenschappen van de

archaïsche waarheid terug in de manier waarop strijdlustigen zich tegen het

wetenschappelijke waarheidsspreken afzetten en zich een eigen waarheid willen

toeëigenen,eenwaarheiddiewijnugeneigdzijn‘afgeleid’tenoemen,hoewelzehistorisch

gezieneerstkwam.

Dedocumentaire

Alles,selbstdieLügedientderWahrheit.SchattenlöschendieSonnenichtaus.

–FranzKafka

Depoëtischewaarheid

Een van de strijdtonelen waar om ‘waarheid’ wordt gevochten, is het spreken over de

waarde van poëzie. Meer dan eens wordt aan poëzie ook het spreken van waarheid

70

toegedicht,maardewaarheiddiepoëziebezit, zouvaneenandereaardzijndan feitelijke

waarheden: “You don’t read poetry for the kind of truth that passes for truth in the

workadayworld.Youdon’treadapoemtofindouthowyougettoTwenty-fourthStreet”149,

zegtdichterMarkStrand.Devraagisvoorwatvoorsoortwaarheidjepoëziedanwelleest.

Dewaarheiddieinpoëzieverborgenzit,wordtweleens‘dieper’en‘belangrijker’genoemd

dandewaarhedendiewetenschap verkondigt, zoals door Sharlow in zijn “Poetry’s Secret

Truth”:

Somepeoplebelievethatpoetrycanhelpthemindtograspthetruenatureofthings—thatpoeticexperiencecanproduceadeepercontactwithreality,andamorecompleteviewofreality,thancanordinaryexperience.150

Watmijhierinteresseert,isnietofpoëzieinderdaadbelangrijkerewaarhedenbezitdan

wetenschap,maarwaaromergezegdwordtdatdatzoisenwatermeewordtbedoeld.Het

isnamelijkopvallenddaterniet zozeerwordtgeargumenteerddatpoëzieweliswaargeen

waarheden bevat maar toch waardevol is, maar juist dat poëzie waardevol is omdat ze

waarhedenbevatdieniettekarakteriserenvallenaandehandvanT-zinnen.

Eenvandevroegsteverkondigersvanhetbelangvanpoëtischewaarheid isAristoteles,

die een onderscheid maakte tussen poëtische en historische waarheid en aan de eerste

meerwaardetoekendedanaandetweede:

Uithetbovenstaandeblijkt voortsdathetnietde specifieke taakvandedichter is tesprekenvangebeurtenissendiehebbenplaatsgevonden,maarvandingendiezodanigzijn dat ze zouden kunnen gebeuren, ik bedoel: van wat mogelijk is volgens dewaarschijnlijkheid of noodzakelijkheid. Want de dichter verschilt niet van degeschiedschrijver doordat hij zich uitdrukt in verzen en de ander in proza (het zouimmers mogelijk zijn het werk van Herodotus in verzen te zetten en dan zou hetevenzeereengeschiedwerk zijnmètversmaatalshetdat is zonderversmaten),maarhetonderscheidbestaathierindatdegeschiedschrijverspreektvangebeurtenissendiehebben plaatsgevonden, en de dichter van zodanige als zouden kunnen gebeuren.Daaromispoëzieookfilosofischerenserieuzerdangeschiedschrijving,wantdepoëzieheeft veeleer het algemene tot onderwerp, de geschiedschrijving het bijzondere. Enalgemeen is <bijvoorbeeld>: bij wàt voor soort van mens past het volgens dewaarschijnlijkheidofnoodzakelijkheidwàtvoorsoortvandingentezeggenoftedoen?Enhetalgemene ishetobjectwaaropdepoëziemikt;daaromgeeftzijpas in tweedeinstantie namen. En het bijzondere is <bijvoorbeeld>:wat heeft Alcibiades gedaan ofmeegemaakt?151(Mijncursivering.)

HetbelangrijksteverschiltussenhistorischeenpoëtischewaarheidisvoorAristotelesdus

dat poëzie algemene waarheden te vertellen heeft en geschiedschrijving enkel specifieke

gebeurtenissen.Poëzie,metanderewoorden,zoektnietnaarfeitelijkheid.Dewaarheidvan

149ZoalsgeciteerdinYezzi,“PoetryandTruth.”150Urbaniak,Pawlowksi,andGodziszewksi,Hitchhiker’sGuidetoMeta-Arithmetic(draft),11.151Aristoteles,Poëtica,IX,51a36.

71

degeschiedschrijversheeftzich,zoalsHumesteltenWilliamsmethem,pasbijThucydides

losgerukt van de poëtischewaarheid,met het schrift als bondgenoot. Aristoteles bevindt

zich inderdaad in een overgangsfase, waarin de poëtische waarheid voor het eerst

concurrentie krijgt en het waarheidsspreken van schrijvers de strijd aangaatmet dat van

sprekers. Net als bij Plato kunnen we hier bij Aristoteles, hoewel hij in vele opzichten

duidelijkeen schrijvendewaarheidsspreker is, eenonbehagen terugvindenmethet steeds

maar toenemende belang van het schrift en het bijbehorende waarheidsspreken, een

onbehagendatzichuitineen(her)waarderingvanhetpoëtischewaarheidsspreken.

Inhetonderscheid tussenhetalgemeneenhet specifieke,waarbijAristoteles voorhet

algemene kiest, zien we ook een voorafschaduwing van de strijd die in de 16e eeuw zal

leiden tot de wetenschappelijke revolutie, die tussen de aristotelische traditie en de

novatores, die, door zich ‘theorie’ toe te eigenen, van ‘feitelijkheid’ de nieuwe waarheid

maken.

In de moderne tijd, wanneer het feitelijke waarheidsspreken de overhand neemt,

ontstaat er een nieuwe strijd rond ‘waarheid’. Een voorbeeld van een twijfelaar aan de

poëtische aanspraak op ‘waarheid’ is William Shakespeare. Zo zegt zijn Theseus in A

MidsummerNight’sDream:

Morestrangethantrue:InevermaybelieveTheseantiquefables,northesefairytoys.Loversandmadmenhavesuchseethingbrains,Suchshapingfantasies,thatapprehendMorethancoolreasonevercomprehends.Thelunatic,theloverandthepoetAreofimaginationallcompact:Oneseesmoredevilsthanvasthellcanhold,Thatis,themadman:thelover,allasfrantic,SeesHelen'sbeautyinabrowofEgypt:Thepoet'seye,infinefrenzyrolling,Dothglancefromheaventoearth,fromearthtoheaven;AndasimaginationbodiesforthTheformsofthingsunknown,thepoet'spenTurnsthemtoshapesandgivestoairynothingAlocalhabitationandaname.Suchtrickshathstrongimagination,Thatifitwouldbutapprehendsomejoy,Itcomprehendssomebringerofthatjoy;Orinthenight,imaginingsomefear,Howeasyisabushsupposedabear!152

152Shakespeare,“SCENEI.Athens.ThePalaceofTHESEUS.”

72

Shakespeare, tijdgenoot van Galilei, kan hier gelezen worden als voorstander van een

feitelijkewaarheidindestrijddieinzijntijd,waarinhetwetenschappelijkwaarheidsspreken

langzaambegonteontluiken,over‘waarheid’woedde.

Wanneereeneeuwoftweelaterdewetenschappelijkerevolutiezichheeftvoltrokkenen

wetenschappers zich als waarheidssprekers niet meer hoeven te verantwoorden, laait de

reactievanuitdepoëtischehoekweerop.DedichterWordsworth,bijvoorbeeld,grijptterug

naarAristoteles:

Aristotle,Ihavebeentold,hathsaid,thatPoetryisthemostphilosophicofallwriting:itis so: its object is truth, not individual and local, but general, and operative; notstanding upon external testimony, but carried alone into the heart by passion; truthwhichisitsowntestimony,whichgivesstrengthanddivinitytothetribunaltowhichitappeals, and receives them from the same tribunal. Poetry is the image ofman andnature.153

Het monopolie van wetenschappers op ‘waarheid’ dat zich sinds het huwelijk tussen

‘feitelijkheid’en‘waarheid’heeftgemanifesteerd,wordtonderworpenaanpoëtischekritiek.

ZozeiWernerHerzog,eenbelangrijkeDuitseregisseur:“Manisagodwhenhedreams,but

abeggarwhenhereflects”,“Factsdonotconstitutethetruth.Thereisadeeperstratum”,

en “Someone is probably fact-checking this right now. Let them fact-check themselves to

death!”154 En in The Guardian reageert Andrew Brown tegen de nobelprijswinnende

wetenschapperHarryKyotoomdatdiewetenschapalsenigewegnaarwaarheidziet.Inzijn

reactietoontBrownhetprobleemaanvanKyoto’swaarheidsconcept:

Firstthereisaslidesaying(hisemphases):"Scienceistheonlyphilosophicalconstructwe have to determine TRUTH with any degree of reliability." Think about this for amoment.Isitascientificstatement?No.Canitthereforebereliedonastrue?No.

En:

But formal paradoxes haveone advantagewell known to logicians,which is that youcanusethemtoproveanything,asKyotoproceedstodemonstrate.Or,asheputs it:"Withoutevidence,anythinggoes."Remember,hehasjustdefinedtruth(orTRUTH)assomethingthatcanonlybeestablishedscientifically.Sonothinghesaysaboutethicsorintellectual integrityafterthatneedbetakeninthe leastbitseriously. Itmaybetrue,butthereisnoscientificwayofknowingthisandhedoesn'tbelievethereisanyotherwayofknowinganythingreliably.155

153WordsworthandReed,TheCompletePoeticalWorksofWilliamWordsworth:TogetherwithaDescriptionoftheCountryoftheLakesintheNorthofEngland,NowFirstPublishedwithHisWorks...,501.

154Camp,“InConversationwithWernerHerzog:‘FactsDoNotConstituteTruth.’”155Brown,“ScienceIstheOnlyRoadtoTruth?Don’tBeAbsurd.”

73

Dediscussieoverdevraagwiehet(exclusieve)rechtheeftophetsprekenvanwaarheid

wordt hevig gevoerd en reeds daaruit blijkt dat ‘waarheid’ als bijzonderwaardevolwordt

gezien.Dathetvooraldepoëtischekantisdiemoetvechtenvoorhaarwaarheid,wijstopde

alomtegenwoordigheid van het wetenschappelijke denken, dat zo vanzelfsprekend

aanspraakmaaktop‘waarheid’dathetdieaanspraaknietmeerhoeftteverantwoorden.

Opvallend is vervolgens hoe het poëtische spreken zich een waarheid tracht toe te

eigenendiesterkdoetdenkenaandearchaïschewaarheid.Vooralderolvan‘waarheid’in

hetsprekenoverdocumentairemaaktdatduidelijk156.

Dewaarheidvandedocumentaire

Dedocumentaire vormt een interessante casus in het sprekenover ‘waarheid’ omdat het

onderscheid tussen documentaire als genre en fictiefilm vaak wordt gemaakt als het

onderscheidtussenfilmdiewareenfilmdieonware,verzonnengebeurtenissenverhaalt.Zij

die met documentaire bezig zijn, en zeker zij die dat op een kunstzinnige manier doen,

benadrukken echtermaar al te graag dat de grens tussen fictie en non-fictie allesbehalve

duidelijkisendatdewaardevaneendocumentairenietschuiltindecorrecteweergavevan

gebeurtenissen.Desondanksziendocumentairemakerszichalssprekersvanwaarheid,maar

dan van een waarheid die zich expliciet distantieert van de feitelijke waarheid van de

wetenschap.Dewaarheiddieindiedistantiëringontstaat,vertoonteensterkeovereekomst

metdealètheiavandearchaïscheGrieken.

Deredenwaaromhetdebatover‘waarheid’inhetsprekenoverdocumentairezohevig

woedt, is dat documentaire als kunstgenre gekarakteriseerdwordt door een paradox. Als

kunstvormzijndekeuzesvandevertellernamelijksterkaanwezigenookbelangrijk,maar

als documentaire tracht ze juist op een of andere manier een weergave te zijn van de

werkelijkheid. Zoals documentairemaker Eddie Schmidt het zegt: “There's the maxim in

moviemaking that ‘every cut is a lie,’ therefore documentary filmmaking is essentially a

paradox:anunspoolingoftruthbuiltonacarefulpyramidofintricatelies.Orisit?”157Hetis

veelbetekenend dat het debat over ‘waarheid’ bij documentaire draait over de spanning

tusseneengetrouweweergavevandewerkelijkheidenhetingrijpendaarinvaneenauteur.

156 Mijn bespreking van de poëtische waarheid doet uitschijnen alsof die waarheid eenongeschondenoverblijfselisuitarchaïschetijden.Detoennemendedominantievanhetschriftendegroei van ‘waarheid’ richting ‘feitelijkheid’ heeft echter ook zijn sporen achtergelaten in niet-wetenschappelijkspreken,zoalsbijvoorbeelddeopkomstvanhetrealismeindeliteratuurinde18eeeuw.Ikzalhierechterenkelsprekenoverdemanierwaaropdepoëtischewaarheidherinnertaandearchaïschewaarheidennietoverhoezedoordefeitelijkeisbeïnvloed.

157Schmidt,“WheretheTruthLies—OrNot|InternationalDocumentaryAssociation.”

74

Hetaldannietkunnengevenvaneen ‘louterobjectieve’voorstellingvandewerkelijkheid

blijktnamelijkcruciaaltezijnomwaarheidtemogenspreken.Volgenssommigenmoetde

documentaire,omwaartezijn,zofeitelijkmogelijkzijn,terwijlanderenindesubjectiviteit

juisteen‘andere,dieperevormvanwaarheid’zien.

Dat de aanwezigheid van een auteur als problematisch wordt ervaren voor het

waarheidsgehalte van een documentaire, wijst er dus nogmaals op dat ‘waarheid’ en

‘feitelijkheid’vandaagdichtbijelkaarliggenendatnauweverwantschapwordtinhetdebat

over de waarheid van documentaire in vraag gesteld. Zo reageert Trinh Minh-Ha, een

documentairemaakster die in “Documentary Is/Not a Name”158 het verband tussen

documentaire en ‘waarheid’ onderzoekt, tegen de eis van waarachtigheid als correcte

weergavevandewerkelijkheid:“Realtimeisthoughttobemore‘truthful’thanfilmictime,

hencethelong-take[...]andminimalornoediting[...]aredeclaredtobemoreappropriate

if one is to avoid distortions in structuring the material.”159 Dat ‘truthful’ hier tussen

aanhalingstekensstaat, toontaldatzehetnieteens ismetde invullingdieaan ‘waarheid’

wordtgegeven.Deideedatdocumentairegeenfeitelijke,maarweleenandere,‘diepere’en

dusbeterevormvanwaarheidbevat,wordtookdooranderengedeeld:“Therearedeeper

strataoftruthincinema,andthereissuchathingaspoetic,ecstatictruth.Itismysterious

andelusive,andcanbereachedonlythroughfabricationand imaginationandstylization”,

zegt Schmidt160. En Randolph Jordan argumenteert expliciet voor een herdefiniëring van

‘waarheid’:

At theheartof thematter lies theconceptof truth.Aswemoveawayfrombelievingthattruthinimageryisafunctionoftheimage’sindexicalrelationshipwithitssubject,thereseemstobeathrusttowardsunderstandingtruthasbeingthatwhichdefinesourworldforus:perception.161

Er wordt dus voor geijverd om ‘waarheid’ in documentaire niet te zien als een relatie

tussen het afgebeelde en de werkelijkheid. Documentaires moeten bijgevolg ook niet

gelezenwordenzoalswetenschappelijketeksten:

Basedonhis assertions, Iwill suggest that all the arguments for anunderstandingoftruthas lyingbetweenthecontradictionsthatpresentthemselves intextscanbeseento findahome in thenotion thatdocumentary truthdoes, in fact, liewithin the textitself. It is theconceptoftruththatmustberefined inordertounderstandhowsuchtruthcanexistwithinagivenfilmtext.162(Mijncursivering.)

158Minh-Ha,“DocumentaryIs/NotaName.”159Ibid.,80.160Schmidt,“WheretheTruthLies—OrNot|InternationalDocumentaryAssociation.”161Jordan,“TheGap:DocumentaryTruthbetweenRealityandPerception.”162Ibid.

75

De reactie op de feitelijke waarheid is dus tegelijk een reactie op de logica van de

contradictie,dieinderdaadnauwgerelateerdisaandefeitelijkewaarheid.Dewaarheidvan

dedocumentaire lijktzijnthuistevindeninhetarchaïschemagisch-religieuzesprekenmet

zijn logica van de ambiguïteit, eerder dan in het logisch-dialogisch spreken dat de

wetenschapkenmerkt.OokuitdetekstvanMinh-Hablijkteendergelijkeambiguïteit:“[F]or

whatisonetodowithfilmsthatsetouttodeterminetruthfromfalsitywhilethevisibilityof

this truth lies precisely in the fact that it is false?”163 Dat ‘valsheid’ niet per se een

tegenstellingisvan‘waarheid’,isnietzovreemdvooreenmediumdatprobeertwaarheidte

spreken terwijl het er zich van bewust is dat het daarbij de werkelijkheid niet helemaal

beschrijftzoalsdieis,enzijnwaarheidjuistprobeerttevindenindie‘vervalsing’.

Waar de feitelijke waarheid van de wetenschapper naast de strenge eis van non-

contradictieookwordtgekenmerktdoordevereiste van ‘objectiviteit’, zoektdepoëtische

waarheid van de documentairemaker bewust naar ‘subjectiviteit’. Dat blijkt onder meer

reeds uit bovenstaand citaat van Jordan (“a thrust towards understanding truth as being

thatwhich defines ourworld for us: perception”),maar hij vermeldt die subjectiviteit ook

expliciet:

What can be seen in the trends of recent documentaries is a move away from anunderstandingoftruthasbeingafunctionofthetraditionalnotionofthephotograph’sindexical relationship with reality, and a growing acceptance of truth as being thesubjectiveconstructionofourperceptions.164(Mijncursivering.)

Jordan is overigens ook hier niet alleen in zijn nadruk op het subjectieve van een

poëtischewaarheid.ZozegtSharlow:

Poetry,then,canspeakthetruth–atruthdifferentfromthetruthsofintellect.Poetryis capable of revealing, or pointing to, the rich stratum of the subjective fact thatpermeates theworld inwhichwe live, and thatoften goes almost entirelyunnoticedduringourroutine,unobservantexistence.165(Mijncursivering.)

Opvallend is dat Sharlow in zijn omschrijving van de poëtische waarheid de woorden

‘subjectief’en‘feit’combineert,wateencontradictiointerminislijkttezijn,aangezieneen

feit meestal gedefinieerd wordt als iets objectiefs, tegengesteld aan het subjectieve

‘mening’.Sharlowisoverigensnietdeenigediespreektoversubjectievefeiten.Zokomen

bij Minh-Ha de volgende uitspraken voor: “Poetry has no restrictions on the range of

subjectivefactsitcanexplore.Sciencedeliberatelyrestrictsitsattentiontoanarrowsetof

163Minh-Ha,“DocumentaryIs/NotaName,”76.164Jordan,“TheGap:DocumentaryTruthbetweenRealityandPerception.”165Sharlow,“Poetry’sSecretTruth,”7.

76

subjectivefacts”166,en:“Subjectivefactsarenot‘onlyinthemind’.Theyarecharacteristics

oftheobserver-objectcouple.”167

Hetlijkteropdat,juistomdat‘waarheid’en‘feitelijkheid’zosterkmetelkaarverbonden

zijn, documentairemakers, om zich te kunnen bevestigen als waarheidssprekers,

‘feitelijkheid’naarzichtoetrekkendoortesprekenover‘subjectievefeiten’.Minh-Hamerkt

zelfopdat‘truth’grotendeelshetzelfdebetekentals‘fact’endetoonvandezinwaarinze

datopmerkt,doetuitschijnendatzediegelijkschakelingbetreurt:

Documentary may be anti-aesthetic, as some still affirm in the line of the Britishforerunner, but it is claimed to be no less an art, albeit an art within the limits offactuality.When,inaworldofreification,truthiswidelyequatedwithfact,anyexplicituseofthemagic,poetic,orirrationalqualitiesspecifictothefilmmediumitselfwouldhavetobeexcludedaprioriasnonfactual.168

Sindshetstrengehuwelijktussen‘waarheid’en‘feitelijkheid’ishetvooreenniet-feitelijk

spreken onmogelijk geworden aanspraak te maken op ‘waarheid’. Door daarom de

betekenis van een documentaire een van ‘subjectieve feiten’ te noemen, zorgt Minh-Ha

ervoor dat de documentaire die aanspraak toch nog kan maken. Uit de noodzaak om je

spreken‘feitelijk’tenoemenalsjeaanspraakwilmakenop‘waarheid’blijktopnieuwdatde

wetenschappelijke, feitelijke invullingvan ‘waarheid’zodominant isgewordendatookhet

spreken dat een reactie wil zijn op dat wetenschappelijke waarheidsspreken zich moet

karakteriserenalsfeitelijk.

Depoëtischewaarheid karakteriseert zichdusnegatief door zich af te zetten tegende

feitelijkewaarheidvandewetenschap.Eenpositieveinvullingvindtze,aldannietbewust,

in eigenschappen die de archaïsche alètheia karakteriseerden. Zo worden in poëtisch

sprekenwaarhedenontdekt:

Therealmofsubjectivefactthatagoodpoembringsto light includesthingsofwhichwenormally fail to be aware. Thus, poetrydoesnot only tell the truth; it also tells asecret. The secret is thenew realmof experienceand feeling thatpoetry reveals.Nooneishidingthis“secret”fromus.Usuallywehideitfromourselves.169

EnDavidLynchspreektalsvolgtoverzijnrolalsfilmmaker:

It’salittlebitanin-betweenplace.It’slikeadirty,little,forgotten,hiddencorner.AndIlovethoseareas.Youcandiscoversecrets.They’relittletruthfulplaces,butthey’renotobvious.Youhavetosinkinandfindthem,andyoudon’tevenknowsortofwhattheyaretilltheelementscometogether.Thentheystarttalkingtoyouandyoustartseeing

166Ibid.,9.167Ibid.,6.168Minh-Ha,“DocumentaryIs/NotaName,”85.169Sharlow,“Poetry’sSecretTruth,”4–5.

77

moreabout the truthof the thing.At first you fall in lovewith thembutyouhaven’tstartedsinkinginyet.170

OokMinh-Hazietdedocumentairemakeralsonthuller:

Thesociallyorientedfilmmakeristhusthealmightyvoice-giver[...],whosepositionofauthorityintheproductionofmeaningcontinuestogounchallenged,skillfullymaskedasitisbyitsrighteousmission.171

Alsontdekkendewaarheidssprekerkrijgtdedocumentairemakermachtenautoriteit.Hijkan

beslissen wie of wat het waard is gehoord of gezien te worden en wie of wat door de

vergetelheidzalwordenopgeslokt.Hetpoëtischwaarheidssprekenvindt,volgensMinh-Ha

inhaarrolals ‘almightyvoice-giver’nietalleenmacht,maarookeenplicht.Documentaire,

en kunst in het algemeen, heeft als taak om te spreken in de plaats van hendie dat niet

kunnen:

Thesilentcommonpeople–thosewho“haveneverexpressedthemselves”unlesstheyare given the opportunity to voice their thoughts by the onewho comes to redeemthem–areconstantlysummonedtosignifytherealworld.172

Het waarheidsspreken van de kunst lijkt op die manier sterk op het archaïsche

waarheidsspreken. Ook de archaïsche waarheidssprekers waren de spreekbuis van de

muzen, ook zij spraken voor hen ‘who have never expressed themselves’. Het ideaal van

Minh-Ha verschilt van het archaïsche in de mate dat zij ‘de kleine man’ een stem wil

verlenen,nieteenteroemenheldofeengod,maarzoweldehedendaagsekunstenaarals

dearchaïschedichterofprofeetsprakenwaarheiddooralsgeprivilegieerdespreekbuisvan

demuzenhetwoordtegevenaanhendienietkunnenspreken–ofhetnu‘dekleineman’is

ofdegodenendedoden–omer zovoor te zorgendat ietswathetwaard isgehoord te

wordennietverdwijntindevergetelheid.

In het debat over de rol van de documentaire als ‘waarheidsgetrouwe beschrijving’ of

‘almighty voice-giver’ zien we dus een strijd om ‘waarheid’ tevoorschijn komen en een

verzet tegen de dominante feitelijkewaarheid van dewetenschap. In dat verzet ontstaat

een andere waarheid, die dan ‘afgeleid’ of ‘secundair’ wordt genoemd en sterke

overeenkomstenvertoontmetdearchaïschealètheia.Hetwaarheidssprekenvandepoëzie

zoektnietnaarfeitelijkewaarheden,maarnaardeWaarheid.

170LynchonLynch.171Minh-Ha,“DocumentaryIs/NotaName,”83–84.172Ibid.,84.

78

Waarheidscommissies

BetrachtedieHerde,dieandirvorüberweidet:sieweißnicht,wasGestern,wasHeuteist,springtumher,frißt,ruht,verdaut,springtwieder,undsovomMorgenbiszurNachtundvonTagezuTage,kurzangebundenmitihrerLustundUnlust,nämlichandenPflockdesAugenblicks,unddeshalbwederschwermütignochüberdrüssig.Dieszusehengehtdem

Menschenhartein,weilerseinesMenschentumssichvordemTierebrüstetunddochnachseinemGlückeeifersüchtighinblickt–denndaswillerallein,gleichdemTiereweder

überdrüssignochunterSchmerzenleben,undwillesdochvergebens,weileresnichtwillwiedasTier.

[...]Eswundertesichaberauchübersichselbst,dasVergessennichtlernenzukönnenund

immerfortamVergangenenzuhängen:magernochsoweit,nochsoschnelllaufen,dieKetteläuftmit.EsisteinWunder:derAugenblick,imHuschda,imHuschvorüber,vorhereinNichts,nachhereinNichts,kommtdochnochalsGespenstwiederundstörtdieRuhe

einesspäterenAugenblicks.FortwährendlöstsicheinBlattausderRollederZeit,fälltheraus,flattertfort–undflattertplötzlichwiederzurück,demMenschenindenSchoß.DannsagtderMensch“icherinneremich”undbeneidetdasTier,welchessofortvergißtundjedenAugenblickwirklichsterben,inNebelundNachtzurücksinkenundaufimmer

verlöschensieht.

– Nietzsche,UnzeitgemäßeBetrachtungen173

Aanheteindevande20eeeuwrijzenherenderjuridischeinstellingenuitdegronddiezich

‘waarheidscommissies’noemen. Ze zijn voorbeeldenvan transitional justice (“The concept

of justice associated with periods of political change, characterized by legal responses to

confront thewrongdoing of repressive predecessor regimes”174) en gaan gepaardmet de

overgang die een samenleving maakt naar een democratie. Het doel van een

waarheidscommissieisominhetreinetekomenmethetgedanekwaadvanderegeringvan

het oude regime. In tegenstelling tot instanties als een oorlogstribunaal legt een

waarheidscommissiedefocusopdenodenvandeslachtoffers(‘restorativejustice’)inplaats

vanophetstraffenvanmisdadigers(‘retributivejustice’).Waarheidscommissieswordendus

opgerichtomdeoorzakenengevolgenvangeweldenonderdrukkingteverhelderen, inde

hoopopdiemanierdeovergangnaareendemocratietevergemakkelijkenensocialerustte

installeren.Eengangbaredefinitievan‘waarheidscommissie’luidtdanookalsvolgt:

A truth commission is an ad hoc, autonomous, and victim-centered commission ofinquirysetupinandauthorizedbyastatefortheprimarypurposesof(1)investigatingandreportingontheprincipalcausesandconsequencesofbroadandrelativelyrecentpatternsofsevereviolenceorrepressionthatoccurredinthestateduringdeterminateperiodsofabusive ruleor conflict, and (2)making recommendations for their redressandfutureprevention.175

173Nietzsche,“VomNutzenUndNachteilDerHistorieFürDasLeben,”§1.174RutiTeitel,zoalsgeciteerdinBevernage,History,MemoryandState-SponsoredViolence,6.175Freeman,TruthCommissionsandProceduralFairness,18.

79

Deredenwaaromwaarheidscommissieseenplaatskrijgeninditverhaal,isdatze,netals

dedocumentaire,eenvoorbeeldvormenvanhetverzettegeneenfeitelijkewaarheidenvan

hoe een niet-feitelijke waarheid vandaag nog een belangrijke rol kan spelen. Hoewel de

waarheid waar waarheidscommissies naar zoeken soms op een feitelijke manier wordt

omschreven(volgensTheInternationalCenterforTransitionalJusticebijvoorbeelddienteen

waarheidscommissie“todeterminethefacts,rootcauses,andsocietalconsequencesofpast

humanrightsviolations”176),verzettenzijzich indatzoekentochooktegeneenexclusieve

focus op feiten. Zo zienwe bijvoorbeeld hoe het Zuid-AfrikaanseTruth andReconciliation

Commisseenaasteenfeitelijkeookdrieanderewaarhedendefinieert.‘Feitelijkheid’krijgtzo

binnen ‘waarheid’ wel een plaats, maar geen geprivilegieerde. “The rise of truth

commissions in most cases cannot be explained exclusively by their fact-revealing

capacities”177.Daarnaastwordthetdoelvaneenwaarheidscommissiesomsomschrevenals

dezoektochtnaarméérdanenkelwaarheid,juistomdat‘waarheid’vandaagzodichtligtbij

‘feitelijkheid’. De beschrijving van wat dat ‘meer’ dan is, doet vaak denken aan het

archaïsche alètheia, een waarheid die niet in contrast staat met ‘valsheid’, maar met

‘vergetelheid’.

DevierwaarhedenvandeTRC

In1995werddoordeZuid-AfrikaanseregeringnadeafschaffingvandeapartheideenTruth

andReconciliationCommission (TRC) ingesteld,dat, zoalsdenaamaldoetvermoeden,als

doelhadomviahetontdekkenvandewaarheidoverdeapartheideenverzoeningtotstand

tebrengen178.

OpvallendisdatdeTRC,omzoveelmogelijkvandiewaarheidtekunnenontdekken,een

complexedefinitievoorzagvan‘waarheid’179.Teneerste iserde‘feitelijke’of ‘forensische’

waarheid,dieverwijstnaarde“familiarlegalorscientificnotionofbringingtolightfactual,

corroborated evidence, and of obtaining accurate information through reliable (‘impartial

andobjective’)procedures (TRC,1 (5)30)”180.Ten tweedewordtookeennarratievevorm

vanwaarheidgedefinieerd,de‘individuelewaarheidvanzowelslachtoffersalsdaders’181.De

176“CanWeHandleTheTruth?”177Bevernage,“WritingthePastOutofthePresent:HistoryandthePoliticsofTimeinTransitional

Justice,”112.178 “Truth and Reconciliation Commission, South Africa (TRC) | South African History |

Britannica.com.”179Moon,“NarratingthePresent:ConfessionalandTestimonialTruth-Telling,”107–110.180Ibid.,108.181Ibid.

80

narratieve waarheid werkt, net als de poëtische waarheid, als een getuigenis. Volgens

DesmondTutu ishetbelangrijkdatdeTRCzou ‘luisterennaar iedereen’endat“everyone

should be given a chance to say his or her truth as he or she sees it.”182 Net als de

documentairegeeftdewaarheidscommissiespreekrechtaanhendieandersmisschienhet

zwijgen zou worden opgelegd. Zo zegt Kader Asmal, een voormalige minister van Zuid-

Afrika:

Unlikemany truth commissions that preceded it, our own was not solely concernedwith granting amnesty to perpetretors of human rights abuses. It in addition gave avoicetothevictimsandprovidedforreparationtoandrehabilitationofthevictims.183(Mijncursivering)

Tutumerktopdatdenarratievewaarheidinhetbijzonderbelangrijkisvooreenlandals

Zuid-Afrika omdat de culturele traditie daar nog sterk oraal is184, waarmee opnieuw de

invloedvandedragervanhetcollectiefgeheugen–mondelingofschriftelijk–op‘waarheid’

duidelijkwordt.

Naast een narratieve waarheid erkende de TRC vervolgens nog een sociale waarheid

(“the ‘truth of experience that is established through interaction, discussion and debate’

(TRC, 1 (5) 39)”185) en een genezende waarheid (“‘facts and what they mean within the

context of human relationships—both amongst citizens and between the state and its

citizens’ (TRC, 1 (5) 43)”186). Hoewel de feitelijke waarheid wel zijn plaats krijgt in het

waarheidssprekenvandeTRC, isdieplaatsdusallesbehalvegeprivilegieerd,want“it isnot

enough simply todeterminewhathadhappened (TRC,1 (5)44).”187Dewaarheidvaneen

waarheidscomissie als het TRC is méér dan een verzameling van de feiten. In dat ‘meer’

komtbovendienookhetarchaïschwaarheidsconcept tevoorschijn,zoals reedsblijktuitde

definitievan‘narratievewaarheid’.Netzoalsdearchaïschealètheiauitdewaarheidvande

TRC zich in eenmenselijke getuigenis en een gevecht tegen de vergetelheid.Opvallend is

bovendiendatdiearchaïschewaarheid vooraldaar lijktop teduikenwaarhet schriftnog

nietvolledigoverheerst.

In het gevecht tegen de vergetelheid toont het waarheidsspreken van

waarheidscommissies zichechterbijzonderambivalent. Juistdoordemoderneverbintenis

tussen‘waarheid’en‘feitelijkheid’isdestrijdtegendevergetelheidsomseenuitingvaneen

afkeervandewaarheiddienietsméérlijkttezijndandeverzamelingvanfeiten.

182DesmondTutuzoalsgeciteerdinibid.183Asmal,“Truth,ReconciliationandJustice:TheSouthAfricanExperienceinPerspective,”1.184Moon,“NarratingthePresent:ConfessionalandTestimonialTruth-Telling,”108.185Ibid.,109.186Ibid.187Ibid.

81

Eengevechttegenvergetelheid,eenverzettegenwaarheid

Indeviersoortenvan‘waarheid’diehetTRConderscheidt,zienweopeenexplicietemanier

denoodaaneenniet-feitelijkewaarheid. Interessanter isechternogde implicietewerking

van ‘waarheid’ in het discours van en over waarheidscomissies. Hoewel die waarheid

enerzijds een sterke overeenkomst vertoontmet de archaïschewaarheid, in de vorm van

een gevecht tegen de vergetelheid, wijst Berber Bevernage erop dat het discours van

remembranceparadoxaalgenoegjuistdevergetelheidtotgevolglijkttewillenhebben.

Eenoudejoodsewijsheidzegtdatherinnerenhetgeheimisvanverlossing.OokGeorge

Santayana’s beroemde uitspraak – “Thosewho forget the past are condemned to repeat

it”188–vindtinwaarheidscommissiesduidelijkeenweerklank.ZowordtdeTRC“oneofthe

most interesting remembrance spaces (lieu de la mémoire) of our time”189 genoemd en

zoudenwaarheidscommissies gebaseerd zijn “on the idea that the remembrance of truth

brings with it the supreme or ultimate form of justice.”190 De gruwelijkheden uit het

verledendienentewordenonthulden inhetcollectievegeheugentewordenopgenomen

opdatzenietmeerzullenwordenherhaald.

Hoewel het spreken vanwaarheidscommissies tekenen vertoont van onvredemet een

louter feitelijke waarheid en doordat de nadruk op remembrance doet denken aan het

archaïsche waarheidsspreken, lijkt de waarheid van waarheidscommissies voor een groot

deel feitelijk te blijven. Juist omdat ‘waarheid’ en ‘feitelijkheid’ zo sterk met elkaar

verbondenzijn,zeggenwaarheidscommissiesbijvoorbeeldvanzichzelfnaarmééropzoekte

zijn dan naar waarheid. Waar het archaïsche streven naar alètheia gelijkstond aan een

gevechttegendevergetelheid,wordtwaarheidinhetdiscoursvanwaarheidscommissieszo

ondergeschiktaanremembrance:

This[therighttoknow]isnotsimplytherightofanyindividualvictimorhisnearestanddearest to know what happened, a right to the truth. […] Its corollary is a ‘duty toremember’onthepartoftheState:tobeforearmedagainsttheperversionsofhistorytogounderthenamesofrevisionismornegationism,forthehistoryofitsoppressionispart of a people’s national heritage and as such must be preserved.191 (Mijncursivering.)

Juist omdat onze waarheid niet meer betekent dan ‘what happened’, volstaat ze niet

langer om belangrijke informatie te redden van de vergetelheid. Hoewel we in

188ZoalsgeciteerdinBevernage,“WritingthePastOutofthePresent:HistoryandthePoliticsof

TimeinTransitionalJustice”,11.189Lollini,“Chapter3:ReconstructingthePastBetweenTrialsandHistory,”67.190Bevernage,History,MemoryandState-SponsoredViolence,10.191UNspecialrapporteurLouisGarnet,zoalsgeciteerdinibid.

82

waarheidscommissies dus een spreken tegenkomen dat sterk doet denken aan het

archaïschewaarheidsspreken,met ‘alètheia’alsgetuigenisenreddingvandevergetelheid,

zijnwaarheidscommissies,paradoxaalgenoeg,opzoeknaarméérdannaarwaarheid.

In verband met de ontevredenheid van waarheidscommissies met ‘waarheid’ is het

interessanteensterugtekijkennaarPlato’skritiekophetschriftinzijnmythevanTheuthen

Thamus. “Want uw uitvinding zal in de ziel van hen die haar leren, vergetelheid doen

ontstaan,doordatzezullenverwaarlozenhungeheugenteoefenen”,schreefhij.“Doorhun

vertrouwen in het schrift, zullen ze immers hetmiddel om zich iets te herinneren buiten

zichzelf gaan zoeken, in vreemde lettertekens, in plaats van in zichzelf, door zelf hun

geheugen inwerking te stellen.”Deuitvindingvanhet schrift is geen toverdrankvoorhet

geheugen (‘memory’, in een Engelse vertaling192), maar voor een ‘vaag-zich-te-binnen-

brengen’(‘remembrance’, indieEngelsevertaling).Alsvervangervoorhetgeheugen,waar

de werkelijke wijsheid zich bevindt, biedt het schrift slechts een schijnwijsheid. Echte

waarheidwordtnietgevondeningeschreventeksten.

In zijn schrik dat het schrift het menselijk geheugen zou corrumperen, trok Plato

‘waarheid’ ervan los, maar in de 20e eeuw zijn beide meer dan eens, via ‘feitelijkheid’,

onlosmakelijkverbonden.WaarPlatozichaandehandvan‘waarheid’tegenhetschrift,de

vergetelheid,verzette,verzetmenzichinde20eeeuwtegendevergetelheidjuistdoorzich

tegen waarheid te verzetten. Het door feitelijkheid doordrongen waarheidsspreken is

immersnietlangereenstrijdertegen,maareendienaarvandevergetelheid.

NietalleenPlatozageenverbandtussenschrijvenenvergeten.Hemmingwayschreefer

bijvoorbeeldeenkortverhaalover,“TheStrangeCountry”,gebaseerdopietswathijzelfhad

meegemaakt.Zijnvrouwwasdekofferwaarinallebestaandekopieënvanzijnkortverhalen

inzaten, kwijtgeraakt en Hemmingway wist dat daarmee de verhalen voorgoed verloren

waren.Hethoofdpersonageinzijnverhaalzegthetvolgende:

WritingthemIhadfeltalltheemotionIhadtofeelaboutthosethingsandIhadputitall in and all the knowledge of them that I could express and I had rewritten andrewritten until it was all in them and all gone out of me. Because I had worked onnewspapers since I was very young, I could never remember anything once I hadwritten itdown;aseachdayyouwipedyourmemoryclearwithwritingasyoumightwipeablackboardclearwithaspongeorawetrag.193

Alsexternegeheugenneemthet schriftde taakvanonsgeheugenover,door ietsneer te

schrijvenstaanweonszelftoehettevergeten.

192Plato,Phaedrus,vertaalddoorHaroldN.Fowler.193HemmingwayzoalsgeciteerdinKonnikova,“OnWriting,Memory,andForgetting:Socratesand

HemingwayTakeonZeigarnik.”

83

De link tussen het gevaar van het schrift en het waarheidsspreken van

waarheidscomissieskunnenwevindenbijDerrida,diebangwasdatwaarheidscommissies

een ‘oefening in het vergeten’waren en tijdens een bezoek aan het TRC in Zuid-Afrika in

1998 het volgende zei: “When I handwrite something on a piece of paper, I put it inmy

pocketorinthesafe,it’sjustinordertoforgetit,toknowthatIcanfinditagainwhileinthe

meantimehavingforgottenit.”194

Netalshetneerschrijvenvanwaarheidoppapierlijkthetzoekennaarwaarheidvaneen

waarheidscommissie inderdaad vaak als doel te hebben iets van zich af te zetten, een

hoofdstukuitdegeschiedenisaf te sluiten.Het is interessanthiereens tekijkennaarhoe

Detiennederelatietussen‘alètheia’en‘lèthè’schetst.Integenstellingtotmet‘valsheid’als

opponentiswaarheidimmersnietaltijdteverkiezenbovenvergetelheid.Hetverlangennaar

vergetelheid en de daarbijhorende ambivalentie van waarheid is, volgens Detienne,

typerend voorhet archaïschewaarheidsspreken. ‘Lèthè’ staat niet alleen voordeduistere

vergetelheidwaartegenmoetwordengevochten,maarookvoorderoesdiedepijnvanhet

levendoetvergeten:“QuelleestlanaturedecetOubli?Cen’estpluslapuissancenégative,

l’enfantdeNuit,quis’opposeàl’Alètheia lumineuse.Lèthèn’estpasici l’obscuritéépaisse;

elleestl’ombre,l’ombrequicernelalumière,l’ombred’Alètheia.”195

Deambivalentievan‘waarheid’isookbelangrijkindegeschiedschrijving.ZoalsNietzsche

het zomooi zegt, zijnwij namelijkwandelendeencyclopedieëngeworden, niet in staat te

levenen tehandelen inhetheden196.Hetprobleemvandemoderne, schrijvendemens is

dat hij niet meer bij machte is het verleden gewoonweg te vergeten. De kracht van het

schrift schuilt erin dat het bewaring en herinnering vergemakkelijkt, maar de keerzijde

daarvan is een gebrek aan een systeem van eliminatie, aan ‘structurele amnesie’. Dat

“preventstheindividualfromparticipatingfullyinthetotalculturaltraditiontoanythinglike

the extent possible in non-literate society.”197 Het collectieve geheugen is voor de mens

enormbelangrijkendaardoordraagthijzijnverledensteedsmetzichmee.Ookineenorale

samenleving was dat reeds het geval, maar de introductie van het schrift, en later de

boekdrukkunst,hebbendeaanwezigheidvandatverledenalomtegenwoordiggemaakt.Hoe

eenvoudigerinformatieinhetcollectievegeheugenwordtbewaard,hoemoeilijkervergeten

wordt en hoe hoger de nood aan eenmanier om actief af te rekenenmet het verleden.

Berber Bevernage beschrijft in History, Memory, and State-Sponsored Violence hoe

194ZoalsgeciteerdinBevernage,History,MemoryandState-SponsoredViolence,48.195Detienne,LesmaîtresdevéritédanslaGrècearchaïque,137–138.196GoodyenWatt,“TheConsequencesofLiteracy,”335.197Ibid.,334.

84

geschiedschrijving aan die nood kan beantwoorden, bijvoorbeeld in de vorm van

waarheidscommissies,dieondermeerdienen“tohelpcreateanewbeginningandabreak

with the past at a moment when forgetting lo longer seems fit for this job.”198 De

remembrance die een waarheidscommissies zich als doel stelt, moet niet worden

tegengesteldaanvergeten,maaraanmemory,demanierwaaropdegruwelijkhedenvanhet

verleden in het collectieve geheugen gegrift staan zonder ingrijpen van

waarheidscommissies (hier speeltdusdezelfde tegenstelling,die tussen ‘remembrance’ en

‘memory’, die ook in Plato’s kritiek op het schrift terugkwam!). “History, I claim, is

introducedintothefieldoftransitionaljusticenotdespiteanalreadyoverabundantmemory

butbecauseofit,”199want“Theproblemwiththepastisthatitisnotpast.”200

Inhetdiscoursvanwaarheidscommissieszienweinderdaaddebetrachtingterugkomen

omhetverledenverledentemaken.“Havinglookedthebeastofthepastintheeye”,zegt

Desmond Tutu, “the door on the past should be shut so that it would not imprison the

‘glorious future’.”201 Om af te rekenen met het verleden moet een breuk worden

geïnstalleerd in de tijd. Dat gebeurt bijvoorbeeld door van die verleden tijd een

‘onverklaarbare’,haastmythischetijdtemaken:“[I]nthehistoryofnations,eventhatofthe

most cultivate nations, there exist harsh, obscure and quasi inexplicable epochs”, zegt

General Martín Balza in een speech ter verontschuldiging van de wreedheden die de

militaire junta van 1976 tot 1983 in Argentinië beging. Waarheidscommissies onthullen

gebeurtenissenuithetverledenalsdeeluitmakendvaneentijddiekwalitatiefanderswas

dandehuidigetijd,zodatzenietinstaatzoudenzijnhethedennogtebeïnvloeden.

Berber Bevernage koppelt de manier waarop geschiedschrijving een breuk met het

verleden kan bewerkstelligen aan een nieuwe tijdsconceptie. Zoals ook BernardWilliams

reeds opmerkte, wordt een uitspraak, door hem ‘historisch waar’ te noemen,

“determinatelylocatedinthetemporalstructure”202.VolgensBevernageheeft“theturnto

history” in de rechtspraak dan ook als doel “to invoke the notion of irreversibility and

restore or enforce the characteristically modernist belief in a break between past and

presentthatisthreatenedbyamemorythatrefusestoletthepastgo.”203Deideevaneen

onomkeerbaretijdissterkverbondenmetdeideevaneenvooruitgangenindiezinookmet

198Bevernage,“WritingthePastOutofthePresent:HistoryandthePoliticsofTimeinTransitionalJustice,”56.

199Ibid.,113.200Ibid.,13.201DesmondTutu,zoalsgeciteerd inBevernage,History,MemoryandState-SponsoredViolence,

119.202Williams,TruthandTruthfulness:AnEssayinGenealogy,163.203Bevernage,History,MemoryandState-SponsoredViolence,15.

85

de mogelijkheid van een radicale breuk tussen het heden en het verleden, waarbij het

verledengeeninvloedmeeruitoefentophetheden.‘Tijd’iseenenkele,rechtelijn.Aande

handvangeschiedschrijvingzijnwaarheidscommissiesinstaatgebeurtenissen‘historisch’te

maken, datwil zeggen ze eenduidelijke plaats op de rechte lijn van de tijd te geven.Die

plaatsligtverwijderdvanhetpuntopdelijnwaarhethedenligtenaandeanderekantvan

de richting waarheen de pijl wijst, de toekomst. Aan de hand van remembrance, in

tegenstellingtotmemory,slaagtdewaarheidscommissie,doortebepalenwatremembered

moetworden, er eveneens in te bepalenwat in het verleden thuishoort. Eenherinnering

hebben we alleen van iets dat voorbij is. Door iets ‘historisch’ te maken, geeft de

geschiedschrijvinghetdusinremembranceeenduidelijkafgebakendeplaatsinhetverleden,

integenstellingtothetgeheugen,memory,datzoektnaar‘eternalcontemporaneity’204.Het

waarheidsspreken van waarheidscommissies is zo een strijd om het collectieve geheugen

een bepaalde vorm te geven, waarbij gruwelijkheden netjes een plaats krijgen in een

verleden tijd,opdatdesamenlevingalseennatievooruitgaateneenwreedhoofdstukuit

zijngeschiedeniskanafsluiten.

DateenwaarheidscommissiezoalsdeTRCnatievormingalsdoelheeft,isoverigensgeen

geheim. “It is the creation of a nation”, zei Albie Sachs tijdens een symposium ter

voorbereiding van de TRC205. Het creëren van een collectief geheugen is inderdaad een

belangrijk onderdeel in het creëren van een natie. Om vanzelfsprekende redenen wil de

nieuwe, ‘rechtvaardige’natiedieuitdeoude, ‘wrede’ontstaathet liefstdatdegruweluit

hetverledeninhetcollectievegeheugenletterlijkalsverledenwordtervaren.

Natievorming gaat meestal gepaard met een mechanisme van exclusie, een ‘wij’ kan

slechtsbestaanalshetzichafzettegeneen‘zij’.Inhetgevalvandenatiesdieopbasisvan

waarheidscommissies worden gevormd, waarbij vooral een temporele eerder dan een

geografischeofracialegrensvanbelangis,wordenmensenbuitengeslotendiehetverleden

nietachterzichkunnenlaten:

Exactly where (and when) are those few people living who still carry the old SouthAfrican flag to sportingevents in thenewSouthAfrica?Where (andwhen) are thosepilotsofournationalairlineliving,stillobliviousthattheoldHFVerwoerddaminthemiddleofthecountry,a landmarktheyarefondofpointingouttopassengers, isnowcalled the Garieb in honour of the area’s inhabitans. Where (and when) are thosepeoplelivingwhoproclaimgrandlytheirpropertyrightsoverlandandwatertakenfromtheblacksat fire-salepricesafterviolent forcedremovals?What timearesomeofusliving?206

204YosefHayimYerushalmi,zoalsgeciteerdinibid.,14.205Ibid.,54.206Asmal,zoalsgeciteerdinibid.,60.

86

Hetverledenis,letterlijk,aforeigncountry.

Eenmooieillustratievanhoederemembrancevanwaarheidscommissieshetdoelheeft

datwatzeblootlegtenherinnerteigenlijktebegraven,ishetfenomeenvandeMadresde

PlazadeMayo207.DezeMadreszijndemoedersvandesaparecidos,mensendietijdenshet

dictatoriale bestuur in Argentinië van 1976 tot 1983 ‘verdwenen’. Zij verenigden zich en

vroegendewaarheidoverhunverdwenenkinderenaandeautoriteiten.Opvallendisdatde

Madres zich,wanneer de dictatuurwas gevallen en de overgangwerd gemaakt naar een

democratie – ook hier bemiddeld door een waarheidscommissie – verzetten tegen de

manier waarop de desaparecidos in het collectieve geheugen werden gebracht. In hun

streven om de desaparecidos niet te vergeten, weigerden deMadres alle pogingen tot

remembrance die de autoriteiten uitvoerden, zoals begrafenissen, eerbewijzen,

monumenten en museums. ‘Nunca más [Nooit meer]’ was de leuze van de nieuwe

democratie,‘Desaparecidosparasiempre[Desaparecidosvooraltijd]’dievandeMadres.De

desaparecidos zouden voor eeuwig als geestendoorArgentiniëblijvendwalen,wantdoor

hen als doden te eren zouden zij naar een afgesloten en verleden tijdperk worden

verbannen. De op het eerste zicht vreemde reactie van de Madres op de

waarheidscommissie – hun weigering van postuum eerbetoon aan hun verloren zonen –

wordtmindervreemdalswezebegrijpenalseenreactieopdealètheiavaneendergelijke

commissie, die eigenlijk lèthè als doel heeft. “[T]he truth produced by the CONADEP, the

Madresclaimed,wasa‘truthofthegraveyards’.”208

WaardeMadresaanvankelijkdanookomwaarheidvroegen,zoalsineenartikeldatzein

1977ineenkrantplaatsten(‘Solopedimoslaverdad[Wevragenenkelomdewaarheid]’209)

werd hun strijd vanaf 1979,wanneer dedesaparecidos ‘gewoon dood’werden verklaard,

een strijd voor meer dan de waarheid. Hun weigering om te aanvaarden dat de

desaparecidos doodwarenenomover tegaan totde rouw,wijstnietop irrationaliteitof

waanzin,maarophunweigeringomdedesaparecidosnaareenverledentijdteverdrijven.

“Weknowwhathappened”,zeiHebeDeBonafini,eenvandestichtersvandeMadres,“We

are not mad, we do not ask impossible things.”210 Aangezien de waarheid van

waarheidscommissiesjuisttotdoelhadhetverledentevergevenenvergeten(“Allthedead

207HetvoorbeeldvandeMadresisontleendaanBevernage,ibid.,24-45.208Ibid.,34.209Ibid.,39.210HebeDeBonafini,zoalsgeciteerdinibid.,43.

87

havetoberespected,butthedebtshavebeencleared,andtheonlythingthatreallycounts

isthetruth”211),werddieweigeringeenverzettegenwaarheid.

Dearchaïschewaarheidwas letterlijkeena-lètheia,eenpogingomaandevergetelheid

teontsnappen.Waarheidwasdatwat, via individuelemenselijkegeheugens, als collectief

geheugenvangeneratieopgeneratiewerddoorgegeven.Vanafdevijfdeeeuwvot.namhet

schriftdie zware taakvandrager vanhet collectief geheugenmeerenmeerover,waarbij

‘waarheid’eigenschappenaannamdietyperendzijnvoorhetdialogisch,kritischdenkendat

in een schrifcultuur ontstaat. Dat had een transformatie van het collectieve geheugen als

gevolg.Doorietsneerteschrijvenkanhetnietalleenwordenbewaard,maarkunjehetook

letterlijk ‘van je afschrijven’, waardoor de feitelijke waarheid soms het tegendeel van

alètheia tot doel lijkt te hebben. ‘Herinnering’ is door toedoen van het schrift historisch

geworden, remembrance in plaats vanmemory, waardoor het in staat is het herinnerde

achterzichtelaten.

Indestrijdtussenmemoryenremembrancekomtzoopnieuwdestrijdtussenalètheiaen

lèthè terug. Omdat ‘waarheid’ nu ten dienste staat van remembrance en niet langer van

memory,keertdiestrijdzichechter,integenstellingtotbijPlato,ooktegenwaarheid.Inhet

waarheidsspreken van en overwaarheidscommissies zienwe dus enerzijds een verlangen

omwaarheid tekunnensprekenzoalsdearchaïscheGriekendatdeden,eenwaarheiddie

nognietinnigverbondenismet‘feitelijkheid’,anderzijdsechterookdeonmogelijkheidom

datnogtedoen,juistdoordieverbintenis.

211GeneralMartínBalzain1995,zoalsgeciteerdinibid.,42.

89

Conclusie

Eenoverzicht

Als gevolg van een verwondering over de verschillende manieren waarop ‘waarheid’

vandaaggebruiktwordt,nameentijdgeleden,indegeestvanNietzsche,devraagnaarde

oorsprong vanwaarheid bezit vanmij. Die vraag nam de vorm aan van de vraag naar de

vanzelfsprekendheid van Convention T als basis voor eender welke hedendaagse

waarheidstheorie. Een onderzoek daarnaar resulteerde in een genealogie van waarheid,

waarbijdeWaarheidvandearchaïscheGriekveranderdeinfeitelijkewaarheden.

Vanuiteenonderzoeknaardefunctievan‘waarheid’,naarde(veranderende)spelregels

diehetgebruikervanleiden,kwamikbijterechtbijHorwich’logicalneed.‘Waarheid’zouin

het leven geroepen zijn als antwoord op de logische nood om te veralgemenen over

proposities. Ook Bernard Williams spreekt in zijn genealogie over een nood waaraan

‘waarheid’beantwoordt,metnamedenoodaaneengedeeldeinformatiepoel,dieontstaat

vanuit de typisch menselijke afhankelijkheid van informatie en samenwerking. Doordat

Williamsvertrektvanuiteenfictievenatuurstaat,blijfthijechterblindvoordestrijddieover

‘waarheid’werdenwordtgevoerd,waaruitnietalleenblijktdat‘waarheid’weldegelijkeen

geschiedenis kent, maar dat ook vandaag de feitelijke invulling van ‘waarheid’ niet

vanzelfsprekend is. Ondanks zijn geloof in de ahistoriciteit van ‘waarheid’, wijstWilliams’

bespreking van Thucydides, die zich als eerste geschiedschrijver bekommerde om de

waarheid,opeenveranderendwaarheidsspreken.Door toedoenvanhet schrift verandert

immersnietalleendeconceptievanhetverleden,maarookwatwaardevolle informatie is

om in de gedeelde informatiepoel teworden opgenomen en vanwat demeest efficiënte

manier is om die informatiepoel te overleveren. Dat wat er bij Thucydides in de

geschiedschrijving gebeurt een symptoom is van een groter fenomeen,wordt duidelijk in

wat Detienne vertelt over de overgang van een magisch-religieus naar een dialogisch

waarheidsspreken rond de vijfde eeuw vot. Het archaïsch waarheidsspreken typeert een

samenlevingwaarinhetgeheugeneenenormbelangrijkerolspeelt.Omtekunnenbewaard

worden, vertoont informatie danook eigenschappen zoals ritualisering, sociale relevantie,

effectiviteit en atemporaliteit. In een dergelijke samenleving zijn waarheidssprekers

verhalenvertellers,zangers,zienersenrechters.

Wanneer rond de vijfde eeuw vot. het schrift in gebruik geraakt en als drager van het

collectieve geheugen begint te dienen, verandert het waarheidsspreken ingrijpend. Door

90

woordenneer te schrijven, kunnenzewordenontkoppeldvandewerkelijkheidenvande

spreker, zodat een kritische vergelijking mogelijk wordt en de idee van correspondentie

tusseneentaligeuitspraaken‘dewerkelijkheid’zichontwikkelt.Denieuwewaarheiddiebij

die nieuwe drager van het collectieve geheugen hoort, is niet meer onbetwistbaar,

narratief,effectiefofatemporeel.Erontstaateenlogicavandecontradictie.Nietmeervia

demuzenkrijgtdewaarheidssprekertoegangtotdewaarheid,maarviazijnlogos.Waarheid

toontzichniet langer ineenmuzikale inspiratie,maar in theoria,contemplatie, inzicht.De

primairetegenstellingvan‘waarheid’isbijgevolgooknietmeer‘vergetelheid’,maar‘schijn’.

Hoewel de waarheid van de filosofen zich duidelijk onderscheidt van die van de

verhalenvertellers,wordtzepasechtfeitelijkvanafdeontwikkelingvandeboekdrukkunstin

de 16e eeuw. Waarheidsspreken wordt dan nog kritischer, de logica van de contradictie

versterktzich.Alsgevolgdaarvanontstaatereennieuwetaalvandewaarheid,dieprobeert

om res en verba zo dicht mogelijk bijeen te brengen en niet het algemene, maar het

particulierebeschrijft.Eentreffendtekenvandienieuwetaalisdemanierwaarop‘feit’een

transformatie ondergaat om de kloof tussen taal enwerkelijkheid te kunnen dichten. Als

particulieregetuigenvannatuurlijkegebeurtenissenbiedenfeiteneenvastegrondomhet

nieuwewaarheidssprekenoptebouwen.‘Waarheid’beantwoordtnuinderdaadeenlogical

need,metnamedeveralgemeningvandieparticuliere, feitelijke stellingen toteen logisch

gestructureerdgeheel,datmendan‘theorie’noemt. Inde19eeeuwheeftdewetenschap

zich zodanig geprivilegieerd als waarheidsspreken dat haar feitelijke waarheid het

vanzelfsprekendevertrekpuntisgewordenvoorelkewaarheidstheorie.

Ondanksdeschijnbarevanzelfsprekendheidervanwordtdefeitelijkewaarheidtochniet

altijd en door iedereen aanvaardt. Er woedt immers een hevige strijd rond ‘waarheid’,

waarbij tegenstanders van de feitelijke waarheid soms lijken terug te grijpen naar de

archaïsche waarheid van de verhalenvertellers. In het discours van en over

documentairemakers zienwebijvoorbeeld hoe een onvredemet ‘waarheid’ als een juiste

weergavevanderealiteit,waardeklooftussentaalenwerkelijkheidzodunmogelijkwordt

gemaakt, leidt tot eenwaarheidsspreken dat openbaart, getuigt, de zwijgenden een stem

verleent.Ook in het discours van enoverwaarheidscommissies komenelementenuit het

archaïsche waarheidsspreken terug, zoals het belang van het herinneren als strijd tegen

vergetelheid.Deonlosmakelijkeverbintenisvan‘waarheid’met‘feitelijkheid’zorgterechter

voordatdiestrijdtegenvergetelheidzichomzetineenstrijdtegenwaarheid,aangezieneen

feitelijkewaarheidvaakjuistdevergetelheidalsdoellijkttehebben.

91

Meerdaneenafgerondverhaal isdezethesiseeneerstepogingtoteenschetsvanhoe

eengenealogievan‘waarheid’erzoukunnenuitzien.Dieschetsroeptmeervragenopdan

zeerbeantwoordt,elkdeelvanhetverhaalverdientverderonderzoek.Zowees ikophet

belang van ‘feit’ en ‘theorie’ voor ‘waarheid’, waarbij ik beide concepten aan een zeer

beperktediscoursanalyseonderwierp,dieveelgrondigerzoukunnenwordenuitgediept.De

relatie tussen ‘waarheid’en ‘kennis’ kaneveneensverderwordenonderzocht,alsookwat

de Herkunft en de Enstehung zijn van ‘informatie’, van ‘kritisch’, van ‘theorie’, van

‘objectiviteit’en‘subjectiviteit’.

DaarnaastdoetdeuitspraakdatdeWaarheidisvervangendoorvelewaarhedendenken

aan het perspectivismedat sindsNietzsche aan een stevige opmars is begonnen.Het zou

interessant zijn te onderzoeken welke link mogelijks bestaat tussen de overgang van de

archaïschewaarheidnaareenfeitelijkeendievaneenabsolutewaarheidnaareenrelatieve.

Een andere belangrijke vraag is die naar welk gevaar een feitelijke waarheid behelst.

Omdat‘waarheid’instaatismachtteverlenen,schuiltimmersinelketoeëigeningervaneen

gevaar. Dat gevaar lijkt echter bij een feitelijke waarheid nog groter te zijn, omdat de

feitelijkewaarheid,meerdanandere,haareigenmachtverbergt.Totslotwilikdaarom,als

springplanknaareenmogelijkverderonderzoek,nogevenstilstaanbijhetspecifiekegevaar

vaneenfeitelijkewaarheid.

Hetgevaarvaneenfeitelijkewaarheid

Destrijdrond‘waarheid’toontdat,integenstellingtotwatdegenealogievanWilliamsdoet

uitschijnen, het antwoord op de nood aan een gedeelde informatiepoel niet eenduidig is.

Het is niet vanzelfsprekend wat voor informatie het waard is om in die poel te worden

opgenomenendusdenaam‘waarheid’verdient.Aangeziendienaamspreekrechtverleent,

wordter somshardomgevochten.Wie zich ‘waarheid’ kan toeëigenen,hoeft verderniet

meerteverantwoordenwaaromzijnsprekenbelangrijkzouzijn.Destrijdom‘waarheid’ is

duseigenlijkeenstrijdommacht.EnzokomenweuitbijFoucaultenzijn‘régimesdevérité’:

Lavéritéestdecemonde;elleyestproduitegrâceàdemultiplescontraintes.Etelleydétientdeseffetsréglésdepouvoir.Chaquesociétéasonrégimedevérité,sapolitiquegénérale de la vérité : c'est-à-dire les types de discours qu'elle accueille et faitfonctionnercommevrais;lesmécanismesetlesinstancesquipermettentdedistinguerles énoncés vrais ou faux, la manière dont on sanctionne les uns et les autres ; les

92

techniquesetlesprocéduresquisontvaloriséespourl'obtentiondelavérité;lestatutdeceuxquiontlachargededirecequifonctionnecommevrai.212

Waarheid een regime noemen maakt het gevaar dat elk waarheidsspreken met zich

meebrengt expliciet. Een waarheidsspreken is een ‘système d’exclusion’213, het geeft

sommigenrechtvansprekentenkostevananderen.

Bijdefeitelijkewaarheidwordtdatgevaarmisschiennogwelgroter.ZomerktFoucault

op dat het archaïsch waarheidsspreken nog expliciet verbonden was aanmachtsfuncties,

zoals die van de rechter of ziener214, in tegenstelling tot het wetenschappelijke

waarheidsspreken:

Lediscoursvrai,quelanécessitédesaformeaffranchitdudésiretlibèredupouvoir,nepeutpas reconnaître lavolontédevéritéqui le traverse;et lavolontédevérité, cellequis’est imposéeànousdepuisbienlongtemps,esttellequelavéritéqu’elleveutnepeutpasnepaslamasquer.215

Archaïsche poëten, zieners en rechters spraken de Waarheid, die aanzien verdiende,

“pour lequel on avait respect et terreur”216. Wetenschappers zoeken slechts naar

waarheden, die van alle substantiële inhoud zijn ontdaan en louter tot veralgemening

dienen.“Thereisnothingmoretotruththanthat!”217Waarheidsteltzonietveelmeervoor,

maardoordeonzichtbaarheidvanhaarmachtwordthetgevaarervangroter.

Bovendienheeftdewetenschapzich‘waarheid’volledigtoegeëigend,wetenschapwordt

meerdaneens ‘deenigewegnaarwaarheid’genoemd. Indestrijdom‘waarheid’zienwe

dan ook hoe poëten en documentairemakers in de verdedigende positie zitten, in

tegenstelling totwetenschappersmoeten zij verantwoordenwaarom zij waarheid zouden

mogen spreken. “Il n’a y de vérité que scientifique”, zei ook Canguilhem218 (die overigens

een grote invloed op Foucault heeft uitgeoefend). Enkel het wetenschappelijk spreken

bevindtzich‘inhetware’.Hethoeftdaartrouwensnietuittekomen,detaakomdewaarde

vandiewaarheidteonderzoekenenaaneenkritiekteonderwerpen, ligtopdeschouders

van de filosofie, zoals Nietzsche duidelijkmaakte. Plato en Aristoteles probeerden nog te

verantwoordenwaarom de zoektocht naarwaarheid belangrijkwas. Aristoteles linkte die

zoektochtbijvoorbeeldaanhetmeestgelukkigeleven,omdattheoriahetgoddelijkeinons

212Foucault,Lafonctionpolitiquedel’intellectuel.213Foucault,L’ordredeDiscours,15.214Ibid.,17.215Ibid.,22.216Ibid.,17.217Cf.Eerderaangehaaldecitaat,Horwich,Truth--Meaning--Reality,v.218“PhilosophieetVérité.”

93

activeert219.Eenkritischereflectieoverwatzedoetwordtdewetenschapvandaagechteruit

handengenomen.

Elkwaarheidssprekenbehelsteengevaar,maarde richtingdie ‘waarheid’ sindsde16e

eeuwisingeslagen,richting‘feitelijkheid’enalsprivilegevoordewetenschap,dusnogmeer,

wantde feitelijkewaarheidverbergthaareigenonvanzelfsprekendheid. Ikweeserhieren

daar al op dat wat er in de vijfde eeuw vot. met het schrift en in de 16e eeuwmet de

boekdrukkunst gebeurde, vandaag opnieuw gebeurt. Voor de derde maal zorgt een

informatietechnologische ontwikkeling – ditmaal van de computer en het internet – voor

een ingrijpende verandering in hoe het collectieve geheugen wordt overgeleverd. Juist

daarom is een bewustzijn van het gevaar van een als te vanzelfsprekend aangenomen

waarheidbelangrijkendringtdenoodaaneenzoektochtnaardeontstaansgeschiedenisvan

‘waarheid’zichop.

DeelsalsantwoordopWilliams’ahistorischewaarheidwees ikdusopdestrijddiezich

ronddetoeëigeningvan ‘waarheid’afspeeltendiede (historische)onvanzelfsprekendheid

toontvandewaarheiddievandaagheerst.Daardoorbegafikmeinfoucaultiaansewateren.

‘Waarheid’isechter,inmijnverhaal,nietzomaarvermomdemacht.Dezegenealogievertelt

ietsmeeroverhoehetkomtdatjuist‘waarheid’eenmachtsfunctiekanuitoefenen,namelijk

omdat ze normeert over de gedeelde informatiepoel waarvan de mens afhankelijk is als

gevolgvanzijnlichamelijkegebrekkigheid.Denoodaandieinformatiepoelisderodedraad

waarrond‘waarheid’doorheendegeschiedeniswerdgewevenenalsantwoordopdienood

isdewaardevan‘waarheid’vanzelfsprekend.Devanzelfsprekendheidwaarmee‘waarheid’

vandaag dat antwoord biedt aan de hand van Convention T is echter helemaal niet zo

vanzelfsprekend.Zeishetgevolgvaneenwoeligestrijd,waarindeWaarheid isgesneuveld

enenkelnogwaarhedenzijnovergebleven.

219Aristoteles,NicomacheanEthics,10.7.1.

95

Bibliografie

“Advies aan de student: laat je laptop thuis.” De Morgen, April 21, 2016.http://www.demorgen.be/wetenschap/advies-aan-de-student-laat-je-laptop-thuis-b0202984/.

Alston, William P. “A Realist Conception of Truth.” In The Nature of Truth: Classic andContemporary Perspectives, door Michael Lynch, 41–66. Bradford Books. London: TheMITPress,2001.

Aquinas, Thomas. “Question 16, Truth.” In Summa Theologica, edited door Kevin Knight,vertaald door Fathers of the English Dominican Province. newadvent.org, 2008.http://www.newadvent.org/summa/1016.htm.

Aristoteles.NicomacheanEthics.VertaalddoorH.Rackham.Aristotlein23Volumes,Vol.19.London: Harvard University Press, 1934.http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0054%3Abook%3D10%3Achapter%3D7%3Asection%3D1.

———.Poëtica. Vertaald door N. van der Ben and J.M. Bremer. Vijfde druk. Amsterdam:Athenaeum–Polak&VanGennep,2004.

———.Politica.VertaalddoorJanMaartenBremerandTonKessels.Groningen:HistorischeUitgeverij,2012.

Aristotle. “Book I, Part VII.” In Physics, vertaald door R.P. Hardie and R.K. Gaye, n.d.http://classics.mit.edu//Aristotle/physics.1.i.html.

Asmal, Kader. “Truth, Reconciliation and Justice: The South African Experience inPerspective.”TheModernLawReviewVol.63,No1(January2000):1–24.

Austin,J.L.“Truth.”InTheNatureofTruth,25–37.BradfordBooks.London:TheMITPress,2001.

Bar-Elli, G. The Sense of Reference: Intentionality in Frege. Perspektiven Der AnalytischenPhilosophie/PerspectivesinAnalyticalPhilosophy.DeGruyter,1996.

Bevernage, Berber.History,Memory and State-Sponsored Violence. New York: Routledge,2011.

———.“WritingthePastOutofthePresent:HistoryandthePoliticsofTimeinTransitionalJustice.”HistoryWorkshopJournal,111-131,Issue69(2010).

Boyer,P.ReligionExplained.PerseusBooksGroup,2013.

Brown,Andrew.“ScienceIstheOnlyRoadtoTruth?Don’tBeAbsurd.”TheGuardian,July4,2011.

Camp, James. “InConversationwithWernerHerzog: ‘FactsDoNotConstituteTruth.’”TheGuardian.September7,2014.

“Can We Handle The Truth?” ICTJ, n.d. https://www.ictj.org/gallery-items/truth-commissions.

Cassirer,E.DiePhilosophiederAufklärung.PhilosophischeBibliothek.Meiner,F,2007.

Cole,Thomas.“ArchaicTruth.”QuaderniUrbinatiDiCulturaClassica13,no.1(1983):7–28.doi:10.2307/20538760.

96

Craig,Edward.KnowledgeandtheStateofNature.Oxford:ClarendonPress,1990.

Detienne, M. Les maîtres de vérité dans la Grèce archaïque. Livre de Poche Références.Parijs:Librairiegénéralefrançaise,2006.

Dowden, Bradley, and Norman Swartz. “Truth.” Internet Encyclopedia of Philosophy, n.d.http://www.iep.utm.edu/truth/.

Eisenstein, Elizabeth L. The Printing Revolution. Second Edition. New York: CambridgeUniversityPress,2005.

Foucault,Michel.Leçons sur la volontéde savoir: coursauCollègedeFrance,1970-1971 ;.EditeddoorF.Ewald,A.Fontana,D.Defert.HautesÉtudes.Gallimard,2011.

———. La fonction politique de l’intellectuel. Interview door Alessandro Fontana enPasquinoPasquale,1977.http://1libertaire.free.fr/MFoucault134.html.

———.L’ordredeDiscours.CollègedeFrance:Gallimard,1970.

———.“Nietzsche,LaGénéalogie,L’histoire.”InHommageÀJeanHyppolite,145–72.Paris:PressesUniversitairedeFrance,1971.

Freeman,M.TruthCommissionsandProceduralFairness.CambridgeUniversityPress,2006.

Glanzberg, Michael. “Truth.” The Stanford Encyclopedia of Philosophy, n.d.http://plato.stanford.edu/archives/fall2014/entries/truth/.

Gómez-Torronte, Mario. “Alfred Tarski.” The Stanford Encyclopedia of Philosophy, n.d.http://plato.stanford.edu/archives/spr2015/entries/tarski/.

Goody,Jack,andIanWatt.“TheConsequencesofLiteracy.”ComparativeStudies inSocietyandHistoryVol.5,No.3(April1963):304–45.

Grossman, Marshall. “Mimetic Verisimilitude and Poetic Truth in Book II of The FaerieQueene.” Spenser Review 42.2.9, no. Winter 2013. Accessed January 25, 2016.http://www.english.cam.ac.uk/spenseronline/review/volume-42/issue-422-3/in-memoriam-marshall-grossman-october-24-1947-march-29-2011/mimetic-verisimilitude-and-poetic-truth-in-book-ii-of-the-faerie-queene.

Havelock,E.A.TheMuseLearnstoWrite:ReflectionsonOralityandLiteracyfromAntiquitytothePresent.YaleUniversityPress,1986.

Heidegger,Martin.TheEssenceofTruth.London:Continuum,2002.

Hesiodus. De Geboorte van de Goden. Vertaald door Wolther Kassies. Amsterdam:Athenaeum–Polak&VanGennep,2002.

Homeros.Ilias.VertaalddoorImmeDros.Amsterdam:VanOorschot,2015.

Homerus. Ilias. Vertaald doorM.A. Schwartz. Derde druk. Haarlem: H.D. TjeenkWillink&ZoonN.V.,1965.

Horsten,Leon.TheTarskianTurn.Bristol,2010.

Horwich,P.Truth.OxfordUniversityPress,USA,1998.

———.Truth--Meaning--Reality.OUPOxford,2010.

Hume,D.Writings on Economics. Edited door E. Rotwein enM. Schabas.NewBrunswick:TransactionPublishers,2007.

Jordan, Randolph. “The Gap: Documentary Truth between Reality and Perception.”OffscreenVolume7,no.Issue1(January2003).http://offscreen.com/view/documentary.

97

Konnikova,Maria.“OnWriting,Memory,andForgetting:SocratesandHemingwayTakeonZeigarnik,” April 30, 2012. http://blogs.scientificamerican.com/literally-psyched/on-writing-memory-and-forgetting-socrates-and-hemingway-take-on-zeigarnik/.

Lepore, Jill. “After the Fact.” The New Yorker, March 21, 2016.http://www.newyorker.com/magazine/2016/03/21/the-internet-of-us-and-the-end-of-facts.

Lloyd,G.E.R.Magic,ReasonandExperience:StudiesintheOriginandDevelopmentofGreekScience.CambridgePaperbackLibrary.CambridgeUniversityPress,1979.

Lollini,Andrea.“Chapter3:ReconstructingthePastBetweenTrialsandHistory.”Quest:AnAfricanJournalofPhilosophyXVI,no.1–2(2002):61–68.

Lynch,Michael.TruetoLife:WhyTruthMatters.Cambridge,Mass.:MitPress,2004.

Lynch,M.P. The Nature of Truth: Classic and Contemporary Perspectives. Bradford Books.London:TheMITPress,2001.

LynchonLynch.Faber&Faber,Limited,1993.

Mackay, E. Anne, ed. Orality, Literacy, Memory in the Ancient Greek and Roman World.OralityandLiteracyinAncientGreece,Vol.7.Leiden•Boston:Brill,2008.

McGrath, M. Between Deflationism and Correspondence Theory. Studies in Philosophy.Taylor&Francis,2014.

Minh-Ha, Trinh T. “Documentary Is/Not aName.”October, TheMIT Press, Vol. 52 (Spring1990):76–98.

Miton, Helena, Nicolas Claidière, and Hugo Mercier. “Universal Cognitive MechanismsExplain the Cultural Success of Bloodletting.” Evolution and Human Behavior 36, no. 4(n.d.):303–12.

Moon,C.“NarratingthePresent:ConfessionalandTestimonialTruth-Telling.”InNarratingPoliticalReconciliation:SouthAfrica’sTruthandReconciliationCommission,91–114.G -Reference,InformationandInterdisciplinarySubjectsSeries.LexingtonBooks,2009.

Nietzsche,Friedrich.Degenealogievandemoraal:eenstrijdschrift.VertaalddoorThomasGraftdijkandHansDriessen.Nietzsche-Bibliotheek.SingelUitgeverijen,2011.

———. “Vom Nutzen Und Nachteil Der Historie Für Das Leben.” In UnzeitgemäßeBetrachtungen.Leipzig:E.W.Fritzsch,1893.

———.Voorbij goed en kwaad: voorspel tot een filosofie van de toekomst. Vertaald doorThomasGraftdijkenHansDriessen.Nietzsche-Bibliotheek.SingelUitgeverijen,2011.

Ovidius. Metamorphosen. Vertaald door Marietje d’ Hane-Scheltema. Amsterdam:Athenenaeum-Polak,2009.

OxfordEnglishDictionary.“‘Fact,N.,Int.,andAdv.’,”n.d.http://www.oed.com

———.“‘Factuality,N.’,”n.d.http://www.oed.com

———.“‘Theory,N.’,”n.d.http://www.oed.com

Pavord,Anna.TheNamingofNames.London:BloomsburyPublishing,2005.

Pedersen,Nikolaj Jang Lee Linding, andDouglas Edwards. “Truth asOne(s) andMany:OnLynch’sAlethicFunctionalism.”AnalyticPhilosophy52,no.3(September1,2011):213–30.

“Philosophie et Vérité.”Dossiers Pédagogiques de La Radio-Télévision Scolaire,March 27,

98

1965.

Pinter,Harold.“Art,Truth&Politics.”NobelLecture,December7,2005.

Plato. Brieven VII. Vertaald door Xaveer De Win. Plato, Verzameld werk. Antwerpen: DeNederlanscheBoekhandel,1980.

———. De Staat. Vertaald door Xaveer De Win. Plato, Verzameld werk. Antwerpen: DeNederlanscheBoekhandel,1980.

———. Gorgias. Vertaald door Xaveer De Win. Plato, Verzameld werk. Antwerpen: DeNederlanscheBoekhandel,1980.

———. Phaedrus. Vertaald door Xaveer De Win. Plato, Verzameld werk. Antwerpen: DeNederlanscheBoekhandel,1980.

———.Protagoras. Vertaald door Xaveer DeWin. Plato, Verzameldwerk. Antwerpen: DeNederlanscheBoekhandel,1980.

Popkin,RichardHenry.ThePhilosophyoftheSixteenthandSeventeenthCenturies,1966.

Putnam, H. Pragmatism: An Open Question. Blackwell, 1995.https://books.google.be/books?id=9CfHQgAACAAJ.

Roberts,Genevieve.“GoogleEffect:IsTechnologyMakingUsStupid?”TheIndependent,July15, 2015. http://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/features/google-effect-is-technology-making-us-stupid-10391564.html.

Roochnik, David. “What Is Theoria? Nicomachean Ethics Book 10.7–8.”Classical PhilologyVol.104,no.No.1(January2009):69–82.

Rorty, R. Truth and Progress: Philosophical Papers. Philosophical Papers. CambridgeUniversityPress,1998.

Rorty, R., P. Engel, and P. Savidan.What’s the Use of Truth?. Columbia University Press,2007.

Sadler,Ted.TheEssenceofTruth.London:Continuum,2002.

Schmidt, Eddie. “Where theTruth Lies—OrNot | InternationalDocumentaryAssociation.”Accessed March 20, 2016. http://www.documentary.org/magazine/where-truth-lies-or-not.

Shakespeare,Williams. “SCENE I. Athens. ThePalaceof THESEUS.”AccessedMay1, 2016.http://shakespeare.mit.edu/midsummer/midsummer.5.1.html.

Shapiro,Barbara.ACultureofFact.CronellUniversityPress,2000.

Sharlow, Mark F. “Poetry’s Secret Truth,” 2004.https://www.eskimo.com/~msharlow/philos/poetrys_secret_truth.pdf

Sperber,Dan.“AnObjectiontotheMemeticApproachtoCulture.” InDarwinizingCulture:TheStatusofMemeticsasaScience,163–73.Oxford:OxfordUniversityPress,2000.

———.“AnthropologyandPsychology:TowardsanEpidemiologyofRepresentations.”Man20,no.1(1985):73–89.

Statenvertaling,n.d.http://www.statenvertaling.net/bijbel/gene/1.html.

Stoljar, Daniel, and Nic Damnjanovic. “The Deflationary Theory of Truth.” The StanfordEncyclopedia of Philosophy, 2014.http://plato.stanford.edu/archives/fall2014/entries/truth-deflationary/.

“Truth and Reconciliation Commission.” Accessed January 24, 2016.

99

http://www.justice.gov.za/trc/.

“Truth and Reconciliation Commission, South Africa (TRC) | South African History |Britannica.com.” Accessed January 24, 2016. http://www.britannica.com/topic/Truth-and-Reconciliation-Commission-South-Africa.

“Truths Synonyms, Truths Antonyms | Thesaurus.com.” Accessed January 23, 2016.http://www.thesaurus.com/browse/truths.

Tutu, Desmond. “ArchbishopDesmond Tutu’s Address to the First Gathering of the TruthandReconciliationCommission.”December16,1995.

———. “TheTruth andReconciliationProcess - Restorative Justice.” presentedat the TheThirdLongfordLecture,Westminster,February16,2004.

Urbaniak, Rafal, Pawel Pawlowksi, andMichal TomaszGodziszewksi.Hitchhiker’s Guide toMeta-Arithmetic(draft),n.d.

Veyne,Paul.Lesgrecsont-ilscruàleursmythes?.Points,2014.

“What Is the Difference between Fact and Truth?” Philosophy Stack Exchange, March 9,2013. http://philosophy.stackexchange.com/questions/8053/what-is-the-difference-between-fact-and-truth.

Williams,B.TruthandTruthfulness:AnEssayinGenealogy.PrincetonUniversityPress,2010.

Wittgenstein, Ludwig. Philosophical Investigations. Vertaald door G.E.M. Anscombe. Vol.SecondEdition.Oxford:BasilBlackwell,1958.

———.PhilosophischeUntersuchungen.7thed.Berlin:Suhrkamp,2003.

Wootton,David.TheInventionofScience.NewYork:HarperCollins,2015.

Wordsworth, W., and H. Reed. The Complete Poetical Works of William Wordsworth:TogetherwithaDescriptionoftheCountryoftheLakesintheNorthofEngland,NowFirstPublishedwithHisWorks...J.Kay,jun.andbrother,1837.

Yanal, Robert J. “Aristotle’s Definition of Poetry.” Noûs 16, no. 4 (1982): 499–525.doi:10.2307/2215204.

Yezzi,David.“PoetryandTruth.”TheNewCriterionVolumme33,no.Number8(April2015):20.