KLIMAATVERANDERING EN OPRUKKENDE ZIEKTEN: EEN COMPLEX SAMENSPEL VAN FACTOREN

W. Van Bortel1, V. Versteirt1, F. Van Gompel2, M. Coosemans1

INLEIDING

Er is een bijna unanieme consensus dat tengevolge van de antropogene emissie vanbroeikasgassen het klimaat de komendedecennia zal veranderen. Het Intergo-vernmental panel of climate change (IPCC, ziekader) voorspelt dat de gemiddelde glob-ale temperatuur tegen 2100 zal stijgen met1,8 tot 4°C [1]. Deze voorspellingen zijnechter gebaseerd op klimaatmodellen dieverschillen van model tot model, zoalsduidelijk blijkt uit de grote variatie in deverwachte stijging. Dit komt onder anderedoor de onzekerheden in de toekomstigeuitstoot van broeikasgassen en de on-volledige kennis van processen en terug-koppelingsmechanismen die het klimaatbeïnvloeden. Bovendien zullen de gevol-gen van de klimaatsverandering niet over-al gelijk zijn. De verschillende scenario’swijzen op belangrijke wijzigingen van deseizoenspatronen in heel Europa. Deopwarming zou het grootst zijn in oostelijkEuropa tijdens de winter en in westelijk enzuidelijk Europa in de zomer. In noordelijkEuropa zou de opwarming gedurende dewinter groter zijn dan tijdens de zomer, inzuidelijk en centraal Europa zou dit hetomgekeerde zijn. Algemeen voorspellende scenario’s een milder en natter klimaatin noordelijk Europa terwijl in zuidelijkEuropa de kans op droogte stijgt [2].

De klimaatverandering kan een aantaldirecte en indirecte gevolgen hebben voorde gezondheid van de mensen [3]. Directegevolgen zijn te wijten aan extreme weers-omstandigheden zoals de hittegolf vanaugustus 2003 die in Europa, voornamelijkin Frankrijk, meer dan 30.000 doden totgevolg had [4]. Andere rechtstreeksegevolgen op de menselijke gezondheid zijnde nasleep van overstromingen te wijtenaan de stijging van het zeeniveau of degevolgen van extremere weersomstandig-heden. Bovendien kunnen veranderingenvan het regenpatroon eveneens eeninvloed hebben op voedselproductie en viadeze weg op gezondheid.

In het kader van klimaatopwarming wor-den vectoroverdraagbare ziekten dikwijlsgenoemd. Hierbij wordt meestal gedachtaan het terugkeren van malaria datvroeger endemisch was in onze streken,het opduiken van tropische arbovirussenzoals Chikungunya, Dengue of West Nile

Sleutelwoorden

Vector, Malaria, Chikungunya,

Ziekte van Lyme, Klimaat

Samenvatting

De mogelijke effecten van klimaatveran-deringen op gezondheid zijn een veelbe-sproken onderwerp. Hierbij wordt meestalgedacht aan het terugkeren van malaria ofhet opduiken van andere infectieuze ziek-ten zoals arbovirussen. De vraag stelt zichechter wat de juiste impact is van kli-maatverandering op vectoroverdraagbareziekten en of hierover voorspellingen kun-nen gedaan worden. Dit artikel wil geenvolledig overzicht geven van de op-rukkende problemen maar wenst de com-plexiteit van de epidemiologie van vec-toroverdraagbare ziekten aan te tonen aande hand van drie voorbeelden die allen eenverschillende situatie vertegenwoordigen:malaria als een historisch belangrijke ziek-te voor Europa, Chikungunya als eenopduikende ziekte en de ziekte van Lymeals een endemische ziekte in Europa.

Résumé

Les effets possibles des changements clima-tiques sur la santé font l’objet de nom-breuses discussions. Dans ce cadre, onévoque souvent le retour de la malaria oul’apparition d’autres maladies infectieusestelles les arboviroses. La question se posetoutefois de savoir quel est l’impact exactdu changement climatique sur les maladiesvectorielles et si des prévisions peuventêtre faites.Le présent article ne prétend pas donner unaperçu complet des problèmes qui appa-raissent, mais souhaite démontrer la com-plexité de l’épidémiologie des maladiesvectorielles à partir de trois exemplesreprésentant chacun une situation dif-férente : la malaria comme maladie his-toriquement importante en Europe, leChikungunya comme maladie émergenteet la maladie de Lyme comme maladieendémique en Europe.

virus of het uitbreiden van endemischeziekten zoals de ziekte van Lyme. De vraagstelt zich echter wat de juiste bijdrage vanklimaatverandering is op deze vectorover-draagbare ziekten en of hierover voor-spellingen kunnen gedaan worden.

OVERDRACHT VAN ZIEKTE-VERWEKKERS DOOR VECTOREN

Bij vectoroverdraagbare ziekten wordt deziekteverwekker door een geleedpotige, devector, van de ene gastheer naar de andereovergedragen. De ziekteverwekker of hetpathogeen kan onder andere een virus ofeen parasiet zijn. Voorbeelden van vec-toren zijn muggen, zandvliegen, kriebel-muggen, knijten1 en teken. Door hungedrag – het actief opzoeken van een gast-heer voor het nemen van een bloedmaal-tijd – verzekeren de vectoren de over-dracht van de ziekteverwekker. Depathogeen heeft de vector nodig voor hetdoorlopen van zijn levenscyclus. Deontwikkeling, reproductiegraad en deoverleving van vectoren wordt onderandere beïnvloed door temperatuur envochtigheid. Bovendien wordt de lengtevan de levenscyclus van de pathogeen inde vector bepaald door de temperatuur,waarbij de cyclus korter wordt als de tem-peratuur stijgt. Vele vectoroverdraagbareziekten vertonen dan ook een seizoensge-bonden patroon waarbij de transmissiebepaald wordt door onder andere regenvalen temperatuur. Vectoroverdraagbare ziek-ten kunnen dus enkel voorkomen waar de(micro-) klimaatomstandigheden geschiktzijn voor de groei en ontwikkeling vanzowel de vector als de ziekteverwekker inde vector. Het landschap, het landgebruik,het gedrag van de mens en zijn behuizin-gen zullen verder de overdracht beïnvloe-den en bepalen of de vector en de ziek-tekiemen zich kunnen handhaven of ver-spreiden.

MALARIA

Malaria in Europa. De eerste meldingenvan malaria (zie kader) in Europa daterenvan de Romeinse tijd [5] en de ziekte wastot de eerste helft van de vorige eeuwendemisch in Europa. Voordat de parasietwerd ontdekt door Laveran in 1880 envoor het ontrafelen van de transmissiecy-

40 2009, n° 2

clus stond malaria bekend als ‘Ague’ (acutekoortsaanval) en periodieke koortsen. Malariakwam voornamelijk voor in moerasgebieden, dik-wijls rond de kust, waar de Anopheles-muggeschikte broedplaatsen in brak water vond.Malaria was bovendien een ziekte van armemensen die in deze moerasgebieden leefden. Innoordelijk Europa kwam hoofdzakelijk Plas-modium vivax voor terwijl in zuidelijk Europa P.falciparum de dominante Plasmodium soort was.Plasmodium vivax was aangepast aan de specifiekeklimaatomstandigheden van noordelijk Europa.De temperaturen in de zomer waren voldoendehoog om de ontwikkeling van de parasiet in demug mogelijk te maken. In het begin van deherfst, als het kouder werd, zocht de mug eenwarm onderkomen in de huizen. Hierdoor kon demug overleven en steeg het contact tussen de vec-tor en de mens. In onze streken stond malaria danook bekend als “najaarskoortsen” [6]. De parasietoverleefde de winter in de lever van besmettemensen en verscheen opnieuw in de bloedbaanop het moment dat de muggen in de lente terugactief werden. Deze slapende levervormenzouden in de lente geactiveerd worden doorsteken van pas ontpopte en dus niet besmettemuggen [7,8].

Verschillende factoren hebben bijgedragen tot hetverdwijnen van malaria uit Europa en tonen decomplexiteit van de epidemiologie van deze ziek-te aan. Malaria was vooral een probleem tijdensde kleine ijstijd die Europa teisterde in de tweedehelft van de 16e tot eind 17de eeuw. Het probleembleef bestaan tot in de 18de en 19de eeuw. Tegenhet einde van de 19de eeuw had zich een dalingingezet, in een periode dat de temperatuur begonte stijgen [9]. Het veranderende landgebruikwaarbij moerassen werden drooggelegd had eenbelangrijke impact op de aanwezigheid vangeschikte broedplaatsen voor de Anopheles-muggen. Bovendien veranderde eveneens debehuizing die meer muggen-vrij werd en werdener afzonderlijke stallen voor het vee voorzien.Door deze veranderingen in behuizing daalde hetcontact tussen de mens en de vector. Daarenbovenverbeterde de behandeling van malaria door deverminderde kost van kinine en de betere medis-che verzorging. In zuidelijk Europa waar een effi-ciëntere vector aanwezig was, speelden deze fac-toren eveneens een rol, maar het was slechts na deontdekking van de insecticidenwerking van DDTdat malaria van het continent geëlimineerd konworden [9].

Malaria kan enkel opnieuw endemisch worden inEuropa indien er zowel een voldoende grote vec-torpopulatie als een parasietreservoir (gametocytdragers, mensen zijn het enige reservoir ) aan-wezig zijn. Bovendien moeten deze twee ondergeschikte condities samenkomen om transmissiemogelijk te maken. Anopheles-muggen zijn nogsteeds aanwezig in Europa maar niet alleAnopheles species kunnen malaria overdragen. Dehistorische vector in noordelijk Europa, An.atroparvus, is niet wijdverspreid door het verdwij-nen van zijn habitat. Bovendien werd deze vector

enkel geassocieerd met overdracht van P. vivax enniet met de gevaarlijke P. falciparum parasiet. Inzuidelijk Europa komen de historische vectoren,An. labranchia en An. sacharovi nog steeds voor. Demoderne behuizing en levensgewoontes beperkenzeer sterk het contact tussen de vector en de mens.Jaarlijks komen vele malariapatiënten Europa bin-nen en sporadisch wordt er melding gemaakt vanlokale transmissie zoals in Griekenland, Italië,Frankrijk en Duitsland [10-12]. In Duitsland werdaangenomen dat An. plumbeus verantwoordelijkwas voor de overdracht. Er wordt echter vanuitgegaan dat de efficiëntie van ons gezondheidssys-teem in de diagnose en behandeling van dezepatiënten de opbouw van een voldoende grootgametocytreservoir, dat nodig is om lokale trans-missie te induceren, zal voorkomen [13].

CHIKUNGUNYA

Chikungunya in Italië. Chikungunya virus (ziekader) is een alphavirus van de familie van deTogaviridae en werd voor het eerst in Tanzaniageïsoleerd in 1952. De natuurlijk vectoren zijnAfrikaanse Aedes muggen die zich voornamelijkop primaten, de natuurlijke gastheer van hetvirus, voeden [14]. Gevallen bij de mens wordenwaargenomen in Afrika (Senegal, Kameroen,Gabon, Kenya en Sudan), de eilanden van deIndische oceaan (Comoren, La Réunion,Madagaskar, Mayotte, Mauritius, Seychellen) enin Azië (India, Malediven, Sri Lanka, Malaysia,Singapore). Twee vectoren spelen een rol bij deoverdracht tussen mensen namelijk Aedes aegyptien Ae. albopictus ook de tijgermug genoemd. In juli- augustus 2007 was er een uitbraak vanChikungunya in het noordoosten van Italië in destreek van Castiglione di Cervia en Castiglione diRavenna [15]. Dit was de eerste gedocumenteerdelokale transmissie van Chikungunya op hetEuropese vaste land. Verschillende factorenhebben bijgedragen tot de uitbraak in Italië. Deindex-case was vermoedelijk een persoon die injuni 2007 terugkwam van een reis naar Keralastate, India waar het virus endemisch is.Belangrijk is dat de viremie van deze geïn-fecteerde persoon voldoende hoog was bij zijnterugkeer naar Italië zodat deze de lokale vector-populatie kon besmetten. De competente vector,Ae. albopictus, was aanwezig en actief op hetmoment dat het virus werd geïmporteerd [16].Deze mug, oorspronkelijk afkomstig uit Azië, issinds september 1990 in Italië aanwezig en wordtnu over gans Italië teruggevonden, voornamelijkin het noordoosten van het land. Via de wereld-wijde handel (in eerste plaats van tweedehandsautobanden) is deze mug Italië meerdere kerenbinnengekomen en heeft ze zich kunnen vestigendoor de aanwezigheid van geschikte ecologischeomstandigheden. Distributiemodellen voor-spellen dat deze vector zich verder kan uitbreidenin Europa [17,18]. Bovendien werd de soort inandere landen opgemerkt waar ze via banden ofLucky bamboe werd binnenbracht [19]. Niet enkelde lokale klimaatomstandigheden maar ook deherkomst van de muggen en hun capaciteit om

2009, n° 2 41

knaagdieren op als gastheer voor de B. afzelii en B.burgdorferi s.s. terwijl vogels gastheer zijn van B.garinii en B. valaisiana [23]. De belangrijkste vectorvoor de mens van deze zoönose in Europa is deteek Ixodes ricinus. De teek kent drie ontwikke-lingsstadia, larve, nimf en adult, die zich op degrond schuilhouden als ze niet aan de gastheervastgehecht zijn om een bloedmaaltijd te nemen.Op de grond houdt de teek zich voornamelijkschuil in de vegetatie en de strooisellaag waar deluchtvochtigheid, die ten minste 80 - 85% moetbedragen, voldoende hoog en constant is.Omwille van deze vochtigheidsvereisten zijnteken vooral actief in de lente en in het najaar.Indien de zomers vochtiger worden kan ditpatroon echter wijzigen. De klimaatmodellenvoorspellen een milder en natter klimaat innoordelijk Europa, een ideale situatie voor teken.Studies wijzen uit dat zachtere winters een impacthebben op de noordelijke verspreiding van deteek Ixodes ricinus [24] en dat klimaatveranderingde densiteit van teken zou beïnvloeden.

In België kent de registratie van het aantalgevallen van Lyme een opwaartse trend met eenstijging van de incidentie van 2,2 per 100.000inwoners in 1997 tot 13,5 per 100.000 inwoners in2006 [25]. De ziekte is sterk aanwezig in de noord-zuid as van de provincie Antwerpen naar deprovincie Waals-Brabant. De heterogene spatialedistributie van Lyme is geassocieerd met factorendie verband houden met de vector, de pathogeen,de gastheer, het menselijk gedrag en het land-schap. De ziekte komt meer voor in gemengdelandschappen met bos en vrijstaande huizen,meestal in rijkere peri-urbane gebieden. Mensendie in deze residentiële wijken wonen, spenderenmogelijks meer vrije tijd buiten en komen aldusmeer in contact met de vector. Peri-urbanisatiezou dan ook een mogelijke verklaring kunnen zijnvoor de stij-ging van Lyme die in België wordtgenoteerd [26]. Zowel wijzigingen in menselijkgedrag zoals een grotere belangstelling voor natu-urbeleving als veranderingen in landschapsor-ganisatie werden in andere landen eveneens inverband gebracht met een stijging van de ziekte.Deze factoren beïnvloeden het contact tussen demens en de vector [23,27]. Verder kan het reeënbe-stand het transmissierisico verhogen. Reeën zijnde belangrijkste gastheer voor volwassen tekenmaar zijn geen reservoir voor de spirocheet. Deuitbreiding van het reeënbestand heeft een posi-tief invloed op het aantal teken waardoor het con-tact tussen mens en teek kan verhogen [26,28].

CONCLUSIE

Een vectoroverdraagbare ziekte wordt geken-merkt door het feit dat de ziekteverwekker dooreen geleedpotige van de ene gastheer naar deandere wordt overgedragen waarbij de ziektever-wekker de vector nodig heeft voor het doorlopenvan zijn levenscyclus. Overdracht kan enkelplaatsvinden indien de ziekteverwekker, de vec-tor en een vatbare gastheer aanwezig zijn (Figuur1). In Europa zijn Leishamaniase (vector: zand-

eitjes te produceren die kunnen overwinteren,zullen bepalen of de geïntroduceerde muggenzich kunnen vestigen in het land waar ze werdenbinnengebracht. Aedes albopictus muggen afkom-stig van gematigde klimaatzones hebben dezecapaciteit terwijl tropische Ae. albopictus popu-laties geen overwinterende eitjes kunnen produc-eren [20,21]. De lokale klimaatomstandighedenzijn geen beperkende factor voor het vestigen vandeze soort in onze contreien [21]. Aedes albopictusis eveneens een vector van het Dengue-virus datzich wereldwijd uitbreidt. Het voorbeeld van Chikungunya wijst op hetbelang van het wereldwijde transport van goe-deren en mensen bij de introductie van ziektever-wekkers en vectoren. Bovendien is de ‘timing’ vanbelang: het virus moet het land binnengebrachtworden op het moment dat de competente vectoractief is. Daarom zou een import van Chikun-gunya vanuit endemische landen uit denoordelijke hemisfeer (India) waarschijnlijker zijndan uit landen van de zuidelijke hemisfeer(Landen van de Indische Oceaan). De meestegevallen in de Indische Oceaan worden gerappor-teerd tussen december en juni, een periode dat Ae.albopictus in Europa niet actief is, terwijl de hoog-ste incidentie van Chikunguya in India wordtwaargenomen in het derde kwartaal van het jaar[16,22].

DE ZIEKTE VAN LYME

Teken en de ziekte van Lyme. De ziekte van Lyme(zie kader) wordt in Europa veroorzaakt door despirocheet Borrelia burgdorferi s.l.. In Europa is deepidemiologie van deze ziekte ingewikkeld daarverschillende soorten van het Borrelia burgdorfericomplex aan de basis liggen van de ziekte, iedermet een verschillend ziektebeeld. Bovendien is ereen spirocheet – gastheer specificiteit en heeftiedere Borrelia-soort een eigen reservoir. Zo treden

Figuur 1. Schematische voorstelling van vectoroverdraagbare ziekten, de essentiële componenten van het systeem, de elementen die overdracht bepalen en de factoren dieeen invloed hebben op de overdracht. De invloed van deze factoren is complex en verto-nen vele onderlinge relaties en terugkoppelingsmechanismen, daarom is slechts eenopsomming weergegeven.

42 2009, n° 2

vliegjes), West Nile virus (vector: muggen),Rickettsia (vector: teken), Tick born encephalitis(Vector: teken) en de ziekte van Lyme (vector:teken) endemisch. Andere ziekten kunnen inEuropa enkel voorkomen indien ze geïmporteerdworden. Het wereldwijde verkeer speelt hierineen belangrijke rol zoals het voorbeeld vanChikungunya aantoont. Bovendien zorgt hetwereldwijde transport eveneens voor de versprei-ding van competente vectoren buiten hun oor-spronkelijke verspreidingsgebied. De aanwezig-heid van vector en pathogeen is echter niet vol-doende om een overdracht tot stand te brengen.Factoren die afhangen van de vector (overleving,gedrag, ecologie), de parasiet (de lengte van decyclus) en de mens (immuniteit) zullen bepalen ofnieuwe infecties zullen optreden vanuit een pri-maire infectie. Deze factoren worden op hunbuurt beïnvloed door zowel biotische als abioti-sche factoren (Figuur 1) die onderling sterk ver-bonden zijn en elkaar wederzijds kunnen ver-sterken of verzwakken. Door de duidelijke impactvan klimaatfactoren op het systeem worden vec-

toroverdraagbare ziekten dikwijls genoemd in hetkader van klimaatveranderingen. De overdrachtwordt echter ook beïnvloedt door socio-economi-sche factoren, omgevingsfactoren, vectorcontroleen toegang tot gezondheidsstructuren. De fac-toren die transmissie bepalen zijn complex enonderling sterk verbonden zoals aangetoond doorde verschillende voorbeelden (Figuur 1).

Door wijzigingen in landgebruik, urbanisatie,wereldwijde transport van mens en goederen,socio-economische factoren en klimaatveran-deringen zullen in de nabije toekomst trans-missiepatronen van vectoroverdraagbare ziektenzowel in endemische als in niet-endemischegebieden wijzigen [29]. Deze factoren kunnenelkaar versterken of verstoren zodat het aandeelvan elke factor niet altijd duidelijk is. Een verbe-terde kennis van de vectoren is een eerste stap omdeze problematiek beter te begrijpen. Bovendienis het nodig om waakzaam te zijn en deze ziektencorrect op te volgen zodat, indien nodig, adequaatkan opgetreden worden.

IPCC: Het Intergovernmental panel of climate change is een intergouvernementele instelling

opgericht door the World Meteorological Organization (WMO) en the United Nations

Environmental Programme (UNEP). Ze werd opgericht in 1988 om beleidsmakers en andere

geïnteresseerden in klimaatverandering een objectieve bron van informatie te verschaffen.

Het eerste rapport verscheen in 1990, het vierde rapport in 2007. De rapporten kunnen

ingekeken worden op de website van het IPCC http://www.ipcc.ch.

Malaria: Malaria is een infectieziekte verwekt door de eencellige parasiet van het geslacht

Plasmodium. Er bestaan vier verschillende soorten die pathogeen zijn voor de mens (P. falci-

parum, P. vivax, P. malariae en P. ovale) waarvan P. falciparum de gevaarlijkste en de meest ver-

spreide is. Recent werd aangetoond dat P. knowlesi, een Plasmodium soort die bij apen

voorkomt, ziekte veroorzaakt bij de mens [30]. De parasiet wordt overgedragen door een

steek van bepaalde Anopheles soorten en de ecologie van deze muggen zal de aan- of

afwezigheid van de ziekte zeer sterk bepalen.

De incubatietijd, de tijd tussen een besmettende steek en het uitbreken van de ziekte, ligt

gemiddeld tussen 10 dagen en 4 weken (zelden enkele maanden). Het ziektebeeld wordt

gekenmerkt door koortsaanvallen maar kan in het begin lijken op een gewone griep. Soms

kan op enkele dagen tijd een dergelijke aanval dodelijk aflopen indien niet tijdig een correcte

behandeling wordt ingesteld. In endemische streken wordt de ziekte bestreden door het

grootschalig gebruik van muggennetten behandeld met insecticide of binnenhuisverstuivin-

gen met insecticiden. Patiënten in endemische gebieden worden behandeld met een

artemisinine-combinatietherapie. Artemisininederivaten zijn extracten van een Chinese

plant (Artemisia annua) die in China al eeuwen gebruikt worden voor de behandeling van

koorts. In 1972 ontdekten Chinese wetenschappers de antimalaria eigenschappen van deze

derivaten. Het wordt in combinatie met een ander geneesmiddel toegediend om de ontwik-

keling van geneesmiddelresistentie tegen te gaan of te vertragen. Voor personen die naar

endemische streken reizen is het nemen van preventieve maatregelen om malaria te

voorkomen belangrijk. Dit houdt een bescherming in tegen de muggensteken en medicatie

tegen de parasiet. Voor de recentste informatie voor reizigers verwijzen we naar www.itg.be.

2009, n° 2 43

BRONNEN

(1) Instituut voor Tropische Geneeskunde, departementParasitologie (ITG)

(2) Instituut voor Tropische Geneeskunde, departementKlinische Wetenschappen (ITG)

NOOT

Knijten zijn kleine bloedzuigende muggen van de fa-milie Ceratopogonidae

REFERENTIES

1. IPCC. Climate change 2007: Synthesis Report.http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/syr/ar4_syr.pdf, 1-73. 2007.

2. Alcamo J, Moreno JM, Novaky B, Bindi M, CorobovR, Devoy RJN, Giannakopoulos C, Martin E, OlesenJE, Shvidenko A. Europe. In: Parry ML, Canziani OF,Palutikof JP et al., eds. Climate Change 2007:Impacts, adaptation and Vulnerability. Contributionof working group II to the fourth assessment reportof the intergovernmental panel on climate change.Cambridge: Cambridge University Press, 2007;541-80.

3. McMichael AJ, Woodruff RE, Hales S. Climatechange and human health: present and future risks.Lancet 2006;367:859-69.

4. International federation of Red Cross and RedCrescent. World Disasters Report. HYPERLINKhttp://www.ifrc.org/publicat/wdr2004/chapter2.asp. 2008.

5. Bruce-Chwatt LJ, de Zulueta J. The rise and fall ofmalaria in Europe. A historical epidemiologicalstudy. Oxford: Oxford University Press, 1980.

6. Devos I. Allemaal beestjes. Mortaliteit en mor-biditeit in Vlaanderen, 18de-20ste eeuw. Gent:Academia Press, 2006.

7. Hulden L, Hulden L, Heliovaara K. Natural relaps-es in vivax malaria induced by Anopheles mosqui-toes. Malaria J 2008;7:64.

8. Hulden L, Hulden L. Dynamics of positional war-fare malaria: Finland and Korea compared. MalariaJ 2008;7.

9. Reiter P. From Shakespeare to Defoe: Malaria inEngland in the Little Ice Age. Emerg Infect Dis2000;6:1-11.

10. Kruger A, Rech A, Su XZ et al. Two cases ofautochthonous Plasmodium falciparum malaria inGermany with evidence for local transmission byindigenous Anopheles plumbeus. Trop Med IntHealth 2001;6:983-5.

11. Alten B, Kampen H, Fontenille D. Malaria inSouthern Europe: resurgence from the past? In:Takken W, Knols BGJ, eds. Emerging pests and vec-tor-borne diseases. Wageningen: WageningenAcademic Publishers, 2007;35-57

12. Armengaud A, Legros F, d'Ortenzio E et al. A case ofautochthonous Plasmodium vivax malaria, Corsica,August 2006. Trav Med Infect Dis 2008;6:40.

13. Takken W, Kager PA, Verhave JP. Will malaria returnto North-West Europe. In: Takken W, Knols BGJ, eds.Emerging pests and vector-borne diseases.Wageningen: Wageningen Academic Publishers,2007;23-34.

14. Fontenille D, Failloux A, Romi R. Should we expectChikungunya and Dengue in Southern Europa. In:Takken W, Knols BGJ, eds. Emerging pests and vec-tor-borne diseases. Wageningen: WageningenAcademic Publishers, 2007;169-84.

15. ECDC. Mission report: Chikungunya in Italy. JointECDC/WHO visit for a European risk assessment.1-26. 2007.

16. Charrel RN, de Lamballerie X, Raoult D. Seasonalityof mosquitoes and chikungunya in Italy. LancetInfect Dis 2008;8:5-6.

17. Benedict MQ, Levine RS, Hawley WA et al. Spreadof the tiger: Global risk of invasion by the mosquitoAedes albopictus. Vector Borne Zoonotic Dis2007;7:76-85.

18. Medlock JM, Avenell D, Barrass I et al. Analysis ofthe potential for survival and seasonal activity of

Chikungunya: Chikungunya is verantwoordelijk voor een acute infectie gekarakteriseerd

door hoge koorts, gewrichtspijn (arthralgia), spierpijn (myalgia), hoofdpijn en huiduitslag.

De incubatieperiode duurt 2 tot 12 dagen. Sinds 2004 duikt deze ziekte opnieuw op in Oost-

Afrika en Azië [31]. Ondanks dat de ziekte niet beschouwd wordt als levensbedreigend wer-

den er toch abnormale hoge sterftecijfers waargenomen tijdens de uitbraak van La Réunion

[32]. Er is geen vaccin voorhanden en de behandeling is symptomatisch. Preventie is enkel

gebaseerd op persoonlijke bescherming tegen muggensteken. De controle van een epidemie

is gebaseerd op vectorcontrole, het bestrijden van de muggenpopulatie.

De ziekte van Lyme: De ziekte van Lyme wordt in Europa veroorzaakt door de spirocheet

Borrelia burgdorferi s.l. In België wordt de ziekte systematisch opgevolgd en gerapporteerd en

de recentste gegevens kunnen gevonden worden op de website van het Wetenschappelijk

Instituut Volksgezondheid (http://www.iph.fgov.be/epidemio/).

De behandeling van deze ziekte is mogelijk met antibiotica. Een recent overzicht van de

behandeling kan gevonden worden op

http://www.bcfi.be/Folia/Index.cfm?FoliaWelk=F31N05C.

Een behandeling moet echter niet na elke tekenbeet gestart worden omdat niet elke teek

besmet is en niet elke besmette teek de ziekte zal overdragen.

44 2009, n° 2

Aedes albopictus (Diptera: Culicidae) in the UnitedKingdom. J Vector Ecol 2006;31:292-304.

19. Scholte E-J, Schaffner F. Waiting for the tiger: esta-blishment and spread of the Aedes albopictus mosqui-to in Europe. In: Takken W, Knols BGJ, eds.Emerging pests and vector-borne diseases.Wageningen: Wageningen Academic Publishers,2007;241-60.

20. Hanson SM, Craig GB, Jr. Cold acclimation, dia-pause, and geographic origin affect cold hardinessin eggs of Aedes albopictus (Diptera: Culicidae). JMed Entomol 1994;31:192-201.

21. Takumi K, Scholte EJ, Braks M et al. Introduction,Scenarios for Establishment and Seasonal Activity ofAedes albopictus in The Netherlands. Vector BorneZoonotic Dis 2008. in press.

22. ECDC. Assessing the risk of importing dengue andchikungunya viruses to the EU. 1-55. 2008.Stockholm, European Centre for Disease Preventionand Control.

23. Randolph SE. The shifting landscape of tick-bornezoonoses: tick-borne encephalitis and Lyme borre-liosis in Europe. Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci2001;356:1045-56.

24. Lindgren E, Talleklint L, Polfeldt T. Impact of climat-ic change on the northern latitude limit and popula-tion density of the disease-transmitting Europeantick Ixodes ricinus. Environ Health Perspect2000;108:119-23.

25. IPH. Surveillance van Infectieuze Aandoeningen

door een Netwerk van Laboratoria voorMicrobiologie 2006 + Epidemiologische Trends 1983– 2005. http://www.iph.fgov.be/epidemio/epinl/plabnl/plabannl/06_041n_v.pdf.2006.Peillaboratoria 2006.

26. Linard C, Lamarque P, Heyman P et al. Deter-minants of the geographic distribution of Puumalavirus and Lyme borreliosis infections in Belgium. IntJ Health Geogr 2007;6:15.

27. Lindgren, E. and Jaenson, T. G. T. Lyme borreliosisin Europe: influences of climate and climate change,epidemiology, ecology and adaptation measures. 1-34. 2006. WHO, Regional Office for Europe.

28. Martina BE, Osterhaus ADME. Wildlife and the riskof vector-borne viral disease. In: Takken W, KnolsBGJ, eds. Emerging pests and vector-borne diseases.Wageningen: Wageningen Academic Publishers,2007;411-38.

29. Sutherst RW. Global change and human vulnerabi-lity to vector-borne diseases. Clin Microbiol Rev2004;17:136-73.

30. Cox-Singh J, Singh B. Knowlesi malaria: newlyemergent and of public health importance? TrendsParasitol 2008;24:406-10.

31. WHO. Outbreak and spread of Chikungunya. WklyEpidemiol Rec 2007;82:409-16.

32. Renault P, Solet JL, Sissoko D et al. A major epide-mic of Chikungunya virus infection on ReunionIsland, France, 2005-2006. Am J Trop Med Hyg2007;77:727-31.

Correspondentie-adresDr. Wim Van BortelInstituut voor TropischeGeneeskundeDepartement Parasitologie,eenheid entomologieNationalestraat 155B-2000 Antwerpen

e-mail: wvbortel@itg.be

2009, n° 2 45