EEF DE WEERDBROOD OP DE PLANK, VERF OP HET DOEK

2 3

EEF DE WEERDBROOD OP DE PLANK, VERF OP HET DOEK

Toen hij 12 was kreeg hij al een nieuwe tekendoos in ruil voor een stilleven met zonnebloemen van zijn hand. Eef de Weerd werd geboren voor het ambacht van kunstschilder. Hij werkte vanuit een honger die vaak als ‘innerlijke noodzaak’ wordt omschreven.

JONGENSDROMENEef de Weerd en Theo Wolvecamp waren buurjongens, nagenoeg even oud en ze joegen dezelfde droom na: beiden wilden ze kunstschilder worden.Eef werd op 4 mei 1926 in Zutphen geboren, maar woonde het grootste deel van zijn jeugd aan de Krabbenbosweg in Hengelo. Zijn vader werkte er als havenarbeider. Eef kreeg een zusje en twee broertjes.

De jongens deden er alles aan om hun droom in vervulling te zien gaan: Samen kochten ze schildersmaterialen bij de verfwinkel van de weduwe Walhof en gezamenlijk maakten ze hun eerste tekeningen en schilderijen. Ze verslonden alles wat er over kunst te vinden was in de Openbare Leeszaal en bekeken schilderijen bij lijstenwinkel Kolthof. Ze kwamen in contact met de schilder Riemko Holtrop, die al naar Parijs was geweest, het mekka van de kunst, en daar had gestudeerd. Tekenleraar Herman Oets nam de jongens mee naar buiten, waar hij hun bomen en boomwortels liet schetsen. Eef had veel talent en maakte als kind al krachtige tekeningen met een uitgebalanceerde vlakverdeling. Ook draaide hij zijn hand niet om voor een goed gelijkend portret. Hij tekende zo goed dat hij al jong werk verkocht.

NOODGEDWONGEN ONDERBREKINGZijn ambitie werd een halt toegeroepen toen hij veertien jaar was. De Tweede Wereldoorlog brak uit, waardoor het steeds moeilijker werd lessen te volgen en aan materiaal te komen. Toen Eef nauwelijks achttien jaar was, werd hij opgepakt door de Duitsers en in een kamp aan de Poolse grens tewerkgesteld. De opmars van de Russen bracht de Duitsers ertoe grote groepen gevangenen en dwangarbeiders op te jagen. Omdat er onderweg zoveel mensen stierven werden deze dodenmarsen genoemd.

Vlak voor de bevrijding bracht zo’n mars De Weerd te voet naar Oostenrijk, waar hij werd opgevangen door de Amerikanen. De reis toonde hem alle vernielingen en het leed van de oorlog. Eef sprak maar mondjesmaat over de herinneringen aan deze voettocht die hem voor het leven heeft getekend.

Zijn vriend Theo Wolvecamp had meer geluk. Hij zat tijdens de oorlog ondergedoken bij zijn oom Albert, die jachtopziener was in de bossen bij Boekelo. De jonge mannen zagen elkaar terug na de oorlog en besloten samen naar de kunstacademie in Arnhem te gaan. Eef moest na een jaar alweer stoppen, omdat het geld op was in het gezin De Weerd. Theo zou iets later ook de academie verlaten. Hij wilde meer dan het reproduceren van de werkelijkheid. Hij was al op een abstracte manier aan het experimenteren met verf in kleur, vorm en structuur. Hij betrok een atelier in Amsterdam, trof daar Corneille, Constant en Karel Appel en was vanaf het eerste uur bij het ontstaan van de Experimentele Groep Holland, die in 1948 opging in de Europese Cobrabeweging.

Eef had geen andere keuze dan zijn militaire dienstplicht te vervullen. Hij werd naar het toenmalige Nederlands-Indië gestuurd, waar hij meedeed aan de politionele acties. De gewelddadigheden daarvan zullen hem, met zijn fijngevoeligheid, niet in de koude kleren zijn gaan zitten.

Eef de Weerd en Theo Wolvecamp omstreeks 1945

Eef en Theo maakten samen één van hun eerste schilderijtjes toen ze ongeveer 16 jaar oud waren. Het linker stilleven is van Eef en het rechter van Theo.

Gezicht op Delden, begin vijftiger jaren, olieverf op doek, 56 x66 cm

Zelfportret, 1952, krijt op papier, 50 x 40 cm

Schilderij voorzijde: Kaartspelers, 1980, olieverf op doek, 70 x 90 cm

4 5

EEN NIEUWE KANSTerug in Twente kreeg Eef, omdat hij gediend had, een beurs waarmee hij weer naar school kon. In Enschede was inmiddels de AKI (Academie voor Kunst en Inrichting) opgericht en Eef kon zich dus dichter bij huis in een vak gaan bekwamen. Hij schijnt zelfs de eerste leerling te zijn geweest die zich aanmeldde.

Veel kunstenaars wilden na de oorlog uitdrukking geven aan hun hernieuwde vrijheid, maar door de wederopbouw was er vooral vraag naar jong talent in de toegepaste richtingen, de kunstnijverheid. Kunst mocht mooi zijn, maar moest ook een maatschappelijke functie hebben. Eef werd in eerste instantie dan ook ingeschreven voor de richting reclametekenen, maar koos al snel voor autonome schilderkunst.

Hij kreeg les van Jan Bolink en Johan Haanstra, die zijn vrienden zouden worden. Het bleek opnieuw dat hij heel goed was in zowel een landschap als een stilleven vatten in een kleurrijke vlakverdeling. Ook modeltekenen ging hem goed af. Op de academie tekenden de leerlingen elkaar, maar werden er ook modellen van buiten betrokken. Onder hen de Alkmaarse Ans Wortel, die als ontwerpster werkte in de confectiefabriek Tubantia in Enschede en ook een aantal ‘naaihuizen’ had bij welgestelde dames.

ECHTGENOOT EN VADERHet model zitten leverde meer op dan de bijverdienste die Ans er voor kreeg. Ze werd verliefd op Eef, vooral door zijn ‘lichte, blauwe, felle ogen, die leken op de ogen van Van Gogh’s zelfportretten’. Er volgde een stormachtige verhouding, waarin veel over schilderkunst werd gepraat. Eef had enkele schilderhelden die non-figuratief, abstract werkten. Hij vertelde Ans dat hij pas net als zij zou kunnen schilderen als hij het tekenen en schilderen ‘naar de natuur’ goed onder de knie had. Toen Ans zwanger raakte, trouwde het stel, dat na dochter Marianne ook nog zoon Pieter kreeg.

Na zijn academietijd in de jaren 1949 tot 1953 begon De Weerd - onder invloed van tijd- en streekgenoten als Theo Wolvecamp - steeds meer te experimenteren met verf. Toch is zijn directe, zichtbare omgeving altijd de bron van zijn onderwerpen gebleven.

Het gezin De Weerd woonde acht jaar lang in wat het atelier was geweest van de overleden Twentse schilder Bert Henri Bolink aan de Hengelosestraat in Enschede. Er was geen elektriciteit, geen toilet en geen stromend water. Het waren jaren van armoe lijden. Eef viel als eerste in Enschede onder de contraprestatieregeling. Het betekende dat De Weerd in ruil voor een schamele toelage tekeningen moest inleveren.

Later kreeg het gezin in dezelfde stad een echt huisje aan de Drienerweg toegewezen. Naast het gezin De Weerd woonde daar de familie Geerts. Toen Eef eens een pakje shag kreeg van pa Geerts, gaf Eef hem één van de tekeningen die hij maandelijks maakte van zijn zwangere vrouw. Naast haar moederschap en naaiwerk probeerde Ans om zich op papier te uiten. Ze schilderde aan de keukentafel menselijke figuren, met de restjes verf van haar man. Ze had een stille wens kunstenares te worden.

Brood op de plank, begin vijftiger jaren, olieverf op doek, 70 x 90 cm Landschap in de sneeuw, 1956, olieverf op doek

Portret van Ans, begin vijftiger jaren, krijt op papier, 50 x 40 cm

Zwangere Ans,1951, krijt op papier, 70 x 50 cm

6 7

GEVIERD TWENTS SCHILDERAls aanstormend talent vertrok Eef in 1953 voor een maand naar de Haute Savoie in Frankrijk. Dankzij een regeling van de Holtense huisarts J.P. Nagelhout konden jonge kunstenaars in ruil voor in hun verblijfplaats gemaakt werk, kost en inwoning krijgen bij hun hospita aldaar. In de Nagelhoutcollectie bevindt zich een met krachtige lijnen getekend portret van Ans Wortel uit die tijd.

In 1954 ging Theo Wolvecamp na zijn Cobra-avontuur weer bij zijn moeder wonen in Hengelo. De jeugdvrienden praatten uitgebreid over schilderkunst aan de Drienerweg. Er was genoeg te vertellen: Wolvecamp was in Amsterdam, Bretagne en Parijs geweest. Ook introduceerde hij zijn vriend bij de Hengelose Hans en Alice de Jong, die moderne kunst verzamelden. Theo werd op zijn beurt door Eef meegenomen naar zijn Enschedese kunstvrienden. Het atelier van Jan Bolink bijvoorbeeld was een trefpunt voor jonge, ambitieuze schilders uit de streek.

Zijn leergierigheid, talent en contacten in de kunstwereld zetten zoden aan de dijk. Eef exposeerde in 1954 met de Twentse Kunstkring in De Waag in Almelo. De kritieken waren lovend.De AKI, het Rijksmuseum Twenthe, kunstminnende fabrikanten en vertegenwoordigers van de pers hadden de handen ineengeslagen voor een Enschedese Kunststichting (EKS), die tentoonstellingen, excursies en rondleidingen organiseerde. Eef werd bij een heel aantal tentoonstellingen uitgenodigd in de jaren die volgden.

Samen met andere Twentse moderne kunstenaars exposeerde hij werk in Eibergen en Neede, twee keer in Enschede en in de Hengelose Kunstzaal en schouwburg. In de kranten werd eerst nog onwennig gereageerd op het ontbreken van ‘herkenbaarheid’. Maar al snel nam de waardering toe. De gevoeligheid en de mysterieuze zeggingskracht van het werk van De Weerd werden geprezen.

Na exposities in Arnhem en Rotterdam nam De Weerd in 1958 deel aan een tentoonstelling in Rijksmuseum Twenthe in Enschede. Hij ontving in ’58 en ’59 een eervolle vermelding bij de Gerard ter Borghprijs. Een belangrijke Overijsselse kunstprijs.In 1961 was er alweer een tentoonstelling in de Hengelose Kunstzaal.

Gekeken naar zijn artistieke prestaties leek het Eef de Weerd voor de wind te gaan in deze jaren. Maar de tentoonstellingen en extra publiciteit brachten nog steeds te weinig ‘brood op de plank’. Daarnaast leek Eef nog steeds last te hebben van zijn oorlogservaringen, waardoor hij af en toe moeilijk zijn emoties de baas kon.

BREEKPUNTNa een aantal jaren kon Ans de armoede en spanningen niet langer verdragen en vertrok eind jaren ’50 met de twee kinderen naar Amsterdam. Omdat Ans met haar haar naaiwerk steeds het meeste geld had binnen gebracht, kon Eef in zijn eentje de huur niet meer betalen en werd hij uit huis gezet. De gemeente Enschede ontruimde daarbij ook nog zijn atelier. Al zijn werk en kostbare spullen werden buiten in de regen gesmeten. Leden van opera Forum, die in hetzelfde gebouw huisde, ontfermden zich over een aantal schilderijen en waardevolle papieren, zoals het trouwboekje van Ans en Eef en het werk waarvoor Eef de eervolle vermeldingen kreeg bij de Gerard Terborchprijs. Veel schilderstukken zijn nog steeds onvindbaar.

Eef kon alles niet meer verwerken en werd in Wolfheze bij Arnhem opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. Hij kreeg rustgevende medicatie, bleef wel schilderen, maar trad met dit werk niet naar buiten. De artsen adviseerden hem alleen lichamelijk werk te verrichten. Dit deed hij in Apeldoorn in een plaatijzerfabriek.

Begin jaren ’70 ontwikkelde Eef suikerziekte. Zijn hospita in Apeldoorn wilde niet dat hij schilderde in haar huis en wilde niet voor hem zorgen. Hij keerde terug naar zijn ouderlijke woning in Hengelo. Hij trok daar in bij zijn broer Albert, die Eef jarenlang met volledige inzet zou ondersteunen en verzorgen. Eef begon weer helemaal bij het begin, en ging modeltekenen bij Scheppende Handen.

Zonder titel, 1968, o.i inkt, 25 x20 cm

Zonder titel, olieverf op doek, 100 x 80 cmPortret van Eef de Weerd door Johan Haanstra Eef in zijn atelier in de vijftiger jaren

8 9

DE HERSTARTIn 1973 pakte Eef het schilderen weer met volle overgave op. Hij begon waar hij begin jaren ‘60 was gestopt: hij experimenteerde met een oliespuitje met zwarte verf. Hij liet de verf over het doek of papier lopen, waardoor er vormen ontstonden die aan landschapjes doen denken. Hij kwam in de BKR, de opvolger van de contraprestatieregeling en kreeg drie keer een atelier toegewezen in oude schoolgebouwen in Hengelo. Wolvecamp en De Weerd maakten kunstreizen naar België, Denemarken en Duitsland.

Iets later kwamen de monumentale, kleurrijke doeken met zwart omlijnde kleurvlakken. Het zouden landschappen vanuit vogelperspectief kunnen zijn. Een recensent schreef over dit werk: ‘Het moet gezegd worden dat Eef de Weerd duidelijk een colorist is. Iemand die ‘moeilijke’, felle kleuren naar zijn hand weet te zetten en soms met verrassende kleurstellingen voor de dag komt.’ Het geheimzinnige karakter van zijn vroege werk maakte plaats voor constructie. Misschien kwam het ook doordat de rustgevende medicatie het lastig maakte om de diepten van zijn ziel te bereiken. Hoe het ook zij, hij voelde zich er goed bij.

In deze jaren was Ans Wortel al flink aan de weg aan het timmeren. Met haar vervormde vrouw- en kinderfiguren en poëtische teksten over haar eigen leven zocht en kreeg ze veel publiciteit. Ze exposeerde in heel Nederland, waaronder in de Hengelose Kunstzaal in 1970, waardoor Eef niet om zijn ex-vrouw en haar succes heen kon.

BESCHEIDEN EN WILSKRACHTIGWies Hendriks van de Hengelose galerie De Pook nam vanaf eind jaren ‘70 de zaken van De Weerd waar. Hij kon zich volledig op zijn werk richten en ging bezig met een opdracht voor een wandschildering, een sgraffito. Hoewel de ontwerpen sterk waren, werd het niets met deze opdracht. Maar die leerde hem wel dat zijn werk ook toegepast zou mogen zijn.

Er volgde een behoorlijk aantal tentoonstellingen in Twente, maar ook in Deventer, Zevenaar, Vught en Apeldoorn. In 1986 was er ter ere van zijn 60e verjaardag een dubbeltentoonstelling in Hengelo: Galerie De Pook liet zijn meest recente werk zien, de Kunstzaal kwam met een overzichtstentoonstelling. Compleet was die bij lange na niet, door het verdwijnen van veel werk uit de jaren ’50 en ’60.

Hoewel hij lang uit beeld was geweest en zijn lichamelijke toestand te wensen overliet in de jaren daarna, wist hij toch een krachtig, nieuw en vakkundig oeuvre te creëren. Hij werd dan ook geroemd vanwege zijn doorzettingsvermogen.

De exposities in zijn eigen stad betekenden veel voor Eef. Hij vond voldoening in het werken zelf, in het verwerken van zijn omgeving tot kleur en lijn, en de manier waarop hij dit deed werd alom geprezen. Hij bleef echter afhankelijk van de BKR-regeling. Zoals in een interview bleek, was hij daardoor veel te bescheiden. De positieve aandacht bij de dubbeltentoonstelling in zijn eigen Hengelo zal hem hebben gesterkt.

Herfsttover, 1981, olieverf op doek, 150 x110 cm Compositie in bruin en blauw, z.j., olieverf op doek, 150 x 110 cm Sunglow, 1976, olieverf op doek, 150 x110 cm Naakt op de rug gezien, 1986, krijt op papier, 66 x 46 cm

10 11

SOCIAAL REALISTAnders dan zijn vriend Theo Wolvecamp, die experimenteerde met verf, kwast en paletmes, ontstonden er bij Eef steeds meer herkenbare motieven. Misschien kon hij daarom het modeltekenen ook nooit loslaten en heeft hij dat tot in zijn laatste jaren volgehouden. Wolvecamp was een surrealist-symbolist.

In een deel van het werk uit het begin van de jaren ’80 staan vervormde menselijke figuren centraal. De Weerd maakte zo ook een serie met het thema ‘Vluchtelingen’. De actualiteit van die tijd bracht hem wellicht terug naar zijn eigen belevingen in de oorlogsjaren. Omdat hij op een figuratieve manier maatschappelijke misstanden uitbeeldde, zei Theo Wolvecamp al eens tegen schilder Henk Lassche dat Eef eigenlijk een sociaal realist had moeten worden.

EEN VAN DE ZEER BEGAAFDENDe fysieke gezondheid van Eef de Weerd ging steeds verder achteruit. Op 30 december 1989 overleed hij vrij plotseling, 63 jaar oud. Hij had zich er juist op verheugd dat zijn dochter Marianne meer tijd met hem wilde doorbrengen. Ze zouden samen de schade van de jaren waarin ze elkaar hadden moeten missen nog een beetje herstellen. Door initiatief van Marcel te Kiefte (directeur van het Kunstcentrum, de opvolger van de Hengelose Kunstzaal) en Henk Lassche heeft Marianne wel de uitgave van een boek over haar vader en zijn werk kunnen meemaken. Het boek verscheen in 1999 dankzij enkele verkooptentoonstellingen van werk van de schilder.

Op 2 januari 1990 werd de dood van kunstschilder Eef de Weerd in de krant gemeld met de volgende woorden: ‘Eef de Weerd schilderde met een onmiskenbaar talent, maar tot een doorbraak naar grotere bekendheid dan binnen een kleine kring kwam het nooit. Jaren geleden noemde onze toenmalige kunstrecensent hem al eens ‘één van de zeer begaafden’. Eef de Weerd schilderde honderden vaak imponerende en levendige werken. Met zijn vitale en kleurrijke schilderkunst ging hij heel bescheiden toch zijn eigen persoonlijke weg’.

COLOFONDeze uitgave is tot stand gekomen dankzij financiële steun van Lionsclub Hengelo.

Samenstelling:

Tekst:

Fotografie:

Vormgeving:

Druk:

Met dank aan:

Directie en medewerkers Rabotheater HengeloGemeente HengeloStichting Nagelhout HoltenMw. G.J. GeertsDhr. Albert de WeerdMw. Ingrid BosmanMw. T. HaverkampFam. HaanstraGalerie en Kunstuitleen de Pook Hengelo

Dit jaar is het 90 jaar geleden dat de schilder Eef de Weerd werd geboren. De herdenkingstentoonstel-ling vindt plaats in Rabotheater Hengelo van 11 september 2016 tot en met 1 maart 2017 en is beperkt toegankelijk.

Compositie, 1982, olieverf op doek, 195 x140 cm Adam en Eva, 1980, olieverf op doek, 150 x110 cm

Theo Wolvecamp en Eef de Weerd in de Hengelose Kunstzaal in 1986

Zonder titel, z.j., gemengde techniek, 20 x 25 cm

Henk Lassche en Evelien Snijders

Evelien Snijders

Agnes Booijink

Pagina 11: Wim van Oostrom

WIDE industrial design

Netzodruk Enschede

Vluchtelingen, z.j., gemengde techniek/collage, 50 x 36 cm