HERONTWIKKELING VAN ERFGOED PAGINA 1 VAN 8

HERONTWIKKELING VAN ERFGOED

HET BELANG VAN SAMENWERKING EN EEN GOED CONCEPT

door: Paul Overakker, Pieter van der Heijden en Dirk Baalman

Erfgoedinstellingen zoals musea zijn op zoek nieuwe business- en verdienmodellen. Minder

vaste bijdragen van leden en/of uit subsidies dwingt ze om meer eigen inkomsten te

verwerven. Veelal vraagt het een ingrijpende verandering waarbij soms zelfs een nieuwe

reden van bestaan moet worden uitgevonden. Het nieuwe concept moet ‘kloppen’ met de

oorspronkelijke identiteit, maar ook met de markt, de trends en ontwikkelingen en de

omgeving. Vaak zit echter het gebouw in de weg en men is gehecht aan wat er is

opgebouwd. Het zijn complexe en ingrijpende processen. De praktijk laat zien dat

samenwerking met derden en een goed concept van grote invloed zijn op het succes. In

dit artikel wordt uiteengezet wat hier allemaal bij komt kijken, met als voorbeeld Natura

Docet Wonderryck Twente.

Paul Overakker is verbonden aan WagenaarHoes Organisatieadvies te Driebergen.

Hij was onder andere procesmanager voor de ontwikkeling van Natura Docet

Wonderryck, “Kunstwerk Diepenheim” en een aantal rijksmonumenten zoals het

Stadhuis van Enschede, de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam en monumentale

kerken in Zutphen en Apeldoorn. Bij herontwikkelingsopgaven werkt hij regelmatig

samen met Pieter van der Heijden en Dirk Baalman.

Pieter van der Heijden is directeur en partner van bureau XPEX uit Amsterdam en

conceptontwikkelaar in de culturele en recreatieve sector.

Dirk Baalman is directeur van Het Oversticht en adviseert overheden en instellingen

over de architectuurhistorische waarde en transformatieruimte van monumenten.

HERONTWIKKELING DOOR SAMENWERKING

Klassieke aanpak bij herontwikkeling is dat instellingen zelf een nieuw concept bedenken

(of laten bedenken). Maar de hedendaagse praktijk van succesvolle herontwikkelingen

laat zien dat een concept zowel de basis vormt voor, als de uitkomst is van de samen-

werking van instelling, publiek, participanten, experts en stakeholders. Dat vraagt om een

goed doordacht proces op maat. Een standaardaanpak helpt niet, maar er is wel een

aantal samenhangende factoren, zoals in de figuur weergegeven, die het succes mede

bepalen.

HERONTWIKKELING VAN ERFGOED PAGINA 2 VAN 8

“NATURA DOCET WORDT WONDERRYCK”

Op 7 juni 2013 opende Natura Docet Wonderryck Twente zijn deuren. Het ruim 100 jaar

oude Provinciaal Natuurhistorisch Museum ‘Natura Docet’ in Denekamp (Noordoost

Twente) is dan veranderd in een landschapscentrum en belevingsmuseum dat zijn

bezoekersaantallen verdrievoudigd ziet.

Eind 2010 verkeerde Natura Docet in zwaar weer. Teruglopende bezoekersaantallen

zetten druk op investeringen in programmering, collectie en gebouw. Om deze vicieuze

cirkel te doorbreken moest het museum vernieuwen, een nieuw concept ontwikkelen.

Zonder innovatie zou het steeds moeilijker worden om aan de subsidie-eisen van de

Provincie Overijssel te voldoen. Samen met de provincie, de gemeente en instellingen als

Landschap Overijssel, Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en de andere regiogemeenten

werd een toekomstvisie opgesteld.

Voor het museum betekende dat ruimte voor nieuwe functies, waaronder een bezoekers-

centrum Nationaal Landschap, een suggestie van het provinciebestuur. Omdat er meer

gegadigden waren voor een dergelijk bezoekerscentrum, ontstond de inspirerende

gedachte om ook op andere locaties in Noordoost Twente informatiepunten te maken,

gelieerd aan het ‘centrale’ bezoekerscentrum.

Wat is het succes van Wonderryck? Voor welk concept koos men, en hoe en met wie is

samenwerking gezocht en gevonden?

CONCEPT ALS BASIS VOOR HERONTWIKKELING

Herontwikkeling begint en eindigt met het vinden van een positie in de samenleving, die

dan vertaald moet worden in functies, programmering en huisvesting. Het nieuwe concept

heeft meestal ook gevolgen voor bestuur en organisatie, omdat de strategische opgave

wijzigt en andere competenties worden gevraagd van de leiding, de organisatie en haar

medewerkers. Een goede businesscase is nodig voor inzicht in exploitatie en investeringen.

HERONTWIKKELING VAN ERFGOED PAGINA 3 VAN 8

IDENTITEIT EN CONCEPT

Identiteit en concept liggen in elkaars

verlengde en beïnvloeden elkaar. De identiteit

is bepalend voor het 'wat' van dat verhaal. Het

concept beschrijft hoe en waarmee het

verhaal verteld wordt. Een witgoedhandel,

sportzaak of klimhal in een kerk voelen als

conflicterend met de identiteit van het

gebouw. Een boekwinkel is al meer in lijn.

Voor musea wordt het onderscheid tussen

identiteit en concept - vooralsnog - minder

absoluut gevoeld; musea ontlenen hun

identiteit aan hun collectie en vertellen daar verhalen over. Maar het zijn - net als bij

kerken en andere erfgoedinstellingen - steeds vaker de verhalen dan de intrinsieke

waarde van de collectie die de identiteit van het museum in de ogen van de bezoekers

bepalen. En daarmee begint het concept de identiteit te veranderen.

Voor Natura Docet vielen identiteit en concept lang

samen: een regionaal natuurmuseum, opgericht door een

lokale schoolmeester, gevestigd in diens woonhuis. Het

nieuwe concept van Wonderryck gaat uit van de locatie als

middelpunt van een informatienetwerk over het Twents

landschap. De museale presentaties kregen daarbinnen

een rol als intermediair tussen de vluchtige perceptie van

de toerist en de 'inside knowledge' van de bewoners.

Met andere woorden: je ziet een heel ander landschap

wanneer je Twente ziet door de ogen van een vlinder,

een buizerd, een kikker of een schoolmeester met

Jac.P.Thijsse-achtige ambities. Het concept verandert

daarmee de identiteit van het museum: van kennispunt

en bewaarplaats tot knooppunt en intermediair.

Door de ogen van een buizerd zie je vanuit de lucht een urinespoor oplichten: prooi!

HERONTWIKKELING VAN ERFGOED PAGINA 4 VAN 8

Een aparte zaal gewijd aan de Twentse Jac. P. Thijsse, meester Bernink.

Geprojecteerde vlinders zwermen rond zijn portret.

FUNCTIES EN PROGRAMMA

Zodra concept en identiteit bekend zijn kunnen de functies en het programma bepaald

worden. Alle functies en programma’s moeten logisch passen in het concept, dat eenduidig

en herkenbaar is voor het publiek. Het belang van een goed concept wordt juist hier

zichtbaar Zonder concept is er het risico van een bedrijfsverzamelgebouw waarin de rode

draad ontbreekt of in ieder geval niet herkenbaar is.

Vóór de herontwikkeling was Wonderryck een museum met een waardevolle collectie in

de vitrinekasten. Nu is de wijze van presenteren van de collectie op de beleving gericht.

Funky Forest, een installatie van Theodore Watson, herontwikkeld voor Wonderryck Andere functies die erbij kwamen zijn het bezoekerscentrum Nationaal Landschap

Noordoost Twente, de VVV, een restaurant en een winkel. Bij zowel de inhoud als

vormgeving van alle functies is het concept TWENTE VAN DICHTBIJ leidend geweest.

De informatiepunten voor de bezoekers en toeristen van de regio zijn onderdeel van het

concept en zowel thematisch als qua presentatie verbonden met Wonderryck. Door

programmering van fiets- en wandeltochten en onder begeleiding van een gids ‘reizen’

bezoekers van informatiepunt naar informatiepunt door het Twents landschap.

HERONTWIKKELING VAN ERFGOED PAGINA 5 VAN 8

De informatiepunten zijn gemarkeerd met een vlinder. Zonnecellen op de vleugels verzamelen overdag stroom om de vlinders 's avonds te laten oplichten.

Het restaurant van Wonderryck In Twente is weinig lichtvervuiling.

Aan de nacht in Twente is een aparte zaal gewijd.

BESTUUR EN ORGANISATIE

Gewijzigde functies, activiteiten en programmering vragen ook om heroverweging van de

bestuurlijke en organisatorische situatie. Vaak moeten nieuwe rollen vervuld worden en

zijn andere competenties nodig om het nieuwe concept succesvol te realiseren. Soms

vertaalt de samenwerking met derden zich ook in een nieuwe bestuurlijk-juridisch opzet

en andere bestuurlijk-organisatorische verhoudingen. Zonder heroverweging van de

bestuurlijke en organisatorische context is er een risico dat het concept niet optimaal

wordt gerealiseerd en geëxploiteerd.

Bij Wonderryck was al voor de herontwikkeling duidelijk dat een nieuw bestuur en andere

organisatie nodig waren voor de nieuwe rol en taken. Vanwege de integratie met functies

zoals VVV, restaurant en winkel werd voor een samenwerkingsmodel met contracten

gekozen. Er is een samenwerkingsverband met de partijen die de informatiepunten

exploiteren. De directie van Wonderryck werd versterkt met een commercieel manager

vanwege het grote belang van goede marketing en programmering in de nieuwe setting.

HERONTWIKKELING VAN ERFGOED PAGINA 6 VAN 8

INVESTERING EN EXPLOITATIE

De businesscase vormt de basis voor de investeringsbeslissing van de opdrachtgever of

eigenaar. Daarnaast is de overtuiging en het geloof van bestuurders, medewerkers en

stakeholders belangrijk voor het succes. Die overtuiging, en uiteraard een goede

marketing en programmering, zijn essentieel en kunnen het verschil maken.

Over de businesscase van Wonderryck bestonden aanvankelijk de nodige twijfels.

Konden de 40.000 bezoekers wel gerealiseerd worden? Het voormalige museum haalde

amper 12.000 bezoekers op jaarbasis. Maar Wonderryck zou iets totaal anders worden:

een voorziening met veel programmering van culturele, recreatieve en commerciële

activiteiten. De sleutelpersonen stelden uiteindelijk een realistische businesscase op en er

werden nieuwe bestuurders geworven die de ambities omarmden en wilden realiseren.

Een halfjaar na de opening werden er al 30.000 bezoekers geteld. Maar van ‘op de winkel

passen’ is geen sprake. Wonderryck is voortdurend bezig met marketing en vernieuwende

programma’s om bestaande en nieuwe publieksgroepen te bereiken.

SAMENWERKING MET PUBLIEK, MARKT, EXPERTS, OVERHEID

De herontwikkeling van erfgoed vindt plaats in een context en dynamiek waarin publiek,

markt, experts en overheid hun rol vervullen en samenwerken. Goede concepten zoals

die van Wonderryck vormen de basis voor een succesvolle exploitatie. Het succes wordt

mede bepaald door de mate waarin de genoemde ‘groepen’ hun bijdrage leveren aan de

vernieuwing en het concept waarderen. De waardering kent vier invalshoeken.

MAATSCHAPPELIJKE WAARDE

Erfgoedinstellingen ontlenen hun bestaansrecht steeds meer aan de belangstelling van

het publiek. Kennis van doelgroepen en - uiteraard - van wat zij belangrijk vinden, is dan

ook essentieel (Prof. dr. D. Verhoeven, inleiding Nationaal Monumentencongres 14

november 2012). Het publiek is veelvormig in de motivatie en in de rollen die het kan

vervullen: bezoekers, deelnemer, buurtgenoot, partner, toerist, vriend, klant, volger etc.

Door het publiek actief te betrekken, krijgt het nieuwe concept maatschappelijk een

steviger fundament en wordt de instelling sterker verbonden met de lokale en/of regionale

krachtenvelden, historie en ontwikkeling. De maatschappelijke waarde komt onder andere

tot uitdrukking in de participatie door vrijwilligers, studenten van vakopleidingen die helpen

bij restauratiewerkzaamheden, het bezoek van groepen basisschoolleerlingen en de trots

en gemeenschapszin naar aanleiding van de herontwikkeling van het erfgoed.

Bij Wonderryck hebben verschillende gremia (landschap, gemeente, erfgoed, omwonenden,

exploitanten van informatiepunten in de regio) geparticipeerd. Daarnaast is een grote

groep vrijwilligers van het museum betrokken evenals lokale ondernemers en regionale

instellingen. Zij brachten allen hun eigen publiek mee, en uiteraard hun kennis over

wensen en gedragingen van dat publiek.

RUIMTELIJKE WAARDE

Gemeenten hebben op grond van het Besluit Ruimtelijke Ordening een aantal wettelijke

taken als het om erfgoed gaat. Bij alle ruimtelijke gebiedsplannen moet bijvoorbeeld een

analyse gemaakt worden van het aanwezige erfgoed en hoe hiermee omgegaan wordt.

Gemeenten hebben een goed overzicht van verschillende ruimtelijke en economische

ontwikkelingen in de omgeving van het erfgoed. Het is belangrijk dat erfgoedinstellingen

HERONTWIKKELING VAN ERFGOED PAGINA 7 VAN 8

zich hiervan bewust zijn en in een vroeg stadium samen met de gemeente bespreken op

welke wijze de herontwikkeling kan bijdragen aan de ruimtelijke plannen. Het levert vaak

nieuwe contacten op met andere partijen (bedrijven, instellingen, burgers) in de omgeving

op en daardoor ook nieuwe inzichten en ideeën voor de herontwikkeling.

Zo was in Denekamp de westelijke entree van het dorp al decennia lang een agendapunt.

De afwaardering van de vroegere A1 en een nieuwe rondweg hebben tot 'gaten' in het

dorp geleid. Verkeerskundig klopte het allemaal, maar er bleef een saai stadsbeeld over,

juist aan de belangrijkste toegangsweg waar ook Wonderryck aan ligt. Het concept van

Wonderryck leidde tot een enorme kwaliteitsverbetering op dit punt door het sterk verbeterde

gebouw en een uitgebreide landschaps- en belevingstuin eromheen, en zelfs door verleg-

ging van fiets- en wandelpaden en een markant ontworpen rotonde, die een visueel verband

legt met Wonderryck. De gemeente vervulde een belangrijke rol bij de herontwikkeling van

Natura Docet en leverde gedurende het gehele proces een forse ambtelijke inzet om de

herontwikkeling te realiseren.

Wonderryck na verbouwing door SeARCH architecten en Lola landschapsarchitecten

ECONOMISCHE WAARDE

Het is belangrijk om bij conceptontwikkeling zicht te hebben op potentiële bronnen voor

financiering en subsidiëring. Maar minstens zo belangrijk is het om participatie te zoeken

van lokale en regionale ondernemers. Die moeten vaak nog overtuigd worden van de baat

die zij kunnen hebben bij ontwikkeling van cultuur, maar zijn tegelijkertijd als ambassadeurs

en coproducenten van grote waarde. De economische waarde van erfgoed manifesteert

zich in nieuwe initiatieven en investeringen van het lokale bedrijfsleven die de herontwik-

keling uitlokt, de werkgelegenheid die dat vervolgens oplevert, de waardestijging van het

vastgoed in de omgeving en de bijdrage aan versterking van het toeristisch profiel van

een regio of gemeente.

Wonderryck kon rekenen op een flinke investeringsbijdrage van de Provincie Overijssel en

de gemeente Dinkelland, maar is voor een sluitende exploitatie sterk afhankelijk van eigen

HERONTWIKKELING VAN ERFGOED PAGINA 8 VAN 8

inkomsten. De economische potentie van het nieuwe concept werd positief en kansrijk

ingeschat. Wonderryck zou immers een belangrijke functie gaan vervullen in de promotie

van Noordoost Twente. Dit was mede aanleiding voor de VVV om deel te nemen. Maar

ook lokale ondernemers zagen hun kans: de horeca wordt verzorgd door een lokale

ondernemer en een plaatselijke rijwielzaak levert fietsen voor het programma landschaps-

excursies.

MONUMENTALE WAARDE

Deze waardestelling geeft niet alleen inzicht in de monumentale waarde van het erfgoed

(exterieur, interieur, collectie), maar ook in de zogenaamde transformatieruimte. Dit is de

ruimte om aanpassingen te realiseren. De monumentale waardestelling wordt opgesteld

door een expert; voor het gebouw bijvoorbeeld iemand met architectuurhistorische kennis

en expertise. De angst dat er van Monumentenzorg 'niets mag' is ongegrond: de transfor-

matieruimte blijkt dikwijls veel groter dan gedacht, vooral wanneer de monumentencommissie

en RCE, die de plannen uiteindelijk moeten toetsen, tijdig in het proces betrokken worden.

Bovendien levert de waardestelling van een gebouw bijdragen aan de conceptontwikkeling.

Voor collecties geldt hetzelfde, met inzet van andere experts.

Het gebouw van Wonderryck is ruim 100

jaar, maar heeft geen monumentale

status. Een waardestelling was dan ook

niet noodzakelijk. Wel werd en wordt aan

met name de oude vitrinekasten voor de

collectie van het museum een belangrijke

cultuurhistorische waarde toegekend.

Deze hebben in het nieuwe concept

daarom opnieuw een belangrijke functie

gekregen.

HET BELANG VAN PROCESREGIE EN EEN GOED CONCEPT

De gezochte samenwerking met publiek, (markt)partijen, overheid en experts vereist

procesregie en concept. Andere partijen willen hun opvattingen over de instelling en de

toekomst uitspreken en kenbaar maken. Maar de basishouding is vaak dat alleen de

instelling zelf mag bepalen wat goed en belangrijk is voor de toekomst. Dan werkt het niet.

Die houding loslaten echter, betekent dat de uitkomst niet van te voren vaststaat. Dan is

een procesregie belangrijk. De procesregie vervult vier functies:

het organiseren van verbindingen tussen mensen en organisaties;

het beschermen van kernwaarden van instelling en stakeholders;

het verdiepen op inhoud in termen van ambities, doelen en scenario’s;

het sturen op voortgang in het kader van gemeenschappelijke doelen en afspraken.

Als de complexiteit, het aantal partijen en de belangen groot zijn, is er veel voor te zeggen

om een externe procesregisseur aan te wijzen. Diens rol eindigt op het moment dat er

onomkeerbare besluiten zijn genomen en er duidelijkheid is over het concept, de koers en

de aanpak om deze te gaan realiseren. Een concept verbindt de visie met de realisatie.

Publieke participatie, interesse en betrokkenheid van burgers, maatschappelijke

organisaties en (lokale) ondernemers zijn essentieel voor het draagvlak en de

financiering; en uiteindelijk is dat het, waar procesregie en concept hun succes aan

meten.