62 blauwe kamer 1 / 2012 1 / 2012 blauwe kamer 63

De herstructurering van vroeg-naoorlogse stadswij-

ken heeft haar eigen ontwerpgeschiedenis. Werd

aanvankelijk vaak gekozen voor typologieën die

naadloos passen in de Vinex-bouw, later speelde

de oorspronkelijke verkaveling een grotere rol. In

het Hengelose Berflo Es Zuid is een andere keuze

gemaakt. Sloop werd onvermijdelijk geacht. Reno-

vatie zou de levensduur van de kleine eengezins- en

portieketagewoningen met hooguit tien tot vijftien

jaar verlengen. Het architectenbureau KAW en

woningcorporatie Welbions besloten niet de ruim-

telijke structuur, maar de wensen en vooral de leef-

stijl van de bewoners als uitgangspunt te nemen en

daar een nieuwe verkaveling op te baseren.

Het resultaat is een hofjesverkaveling met vier

wooncarrés. De binnenruimte van deze carrés is

bestemd voor geparkeerde auto’s en achtertuinen.

De verblijfsruimte ligt aan de buitenzijde van de

hofjes. Die is groen en autovrij. Om de carrés heen

staan aan drie zijden rijen eengezinswoningen,

parallel aan de vooroorlogse bebouwingslinten

waartussen de buurt in de vroege jaren vijftig is

gebouwd. Oude straten bleven liggen voor zover

ze met de nieuwe structuur te combineren waren.

Daardoor konden ook oude bomen gespaard blij-

ven. Aan de vierde zijde stroomt de Berflobeek.

Nu is dat nog een onooglijk stroompje, maar de

gemeente Hengelo werkt aan een betere zicht-

baarheid en beleefbaarheid van de karakteristieke

beken, waaronder deze. Na de sloop van de laatste

flats ontstaat hier ruimte voor een betere land-

schappelijke profilering van het water.

Met deze typologie van binnenstebuiten gekeerde

hofjes ontstaat een ontspannen buitenruimte tus-

sen de woongebouwen in, waar bewoners ongehin-

derd door verkeer of geparkeerde auto’s met elkaar

kunnen omgaan. Maar zo’n groene buitenruimte

kan ook kwetsbaar zijn. Want als deze onvoldoende

uitnodigt tot gebruik, zijn verwaarlozing en vervui-

ling niet ver weg. Dat is de les van de hoogbouwwij-

ken uit de jaren zeventig. Daarvóór was een traditie

opgebouwd van collectieve tuinen of hoven die

waren afgestemd op de behoeften van direct omwo-

nenden en die via groenstroken verbonden werden

met een park. Op dit collectieve groen wordt ook in

de hedendaagse herstructurering nogal eens terug-

gevallen, hoewel het daarbij lang niet altijd onder-

deel van een netwerk is.

In Hengelo staat het nabuurschap zo hoog aange-

schreven, dat de woningcorporatie en de ontwer-

pers het aandurfden om het collectieve domein

de schaal van de hele buurt mee te geven. In

gesprekken met bewoners constateerden zij een

behoefte aan ‘openbaar wonen’, met een direct

contact tussen de woning en het leven op straat. De

bouwvolumes zijn ontworpen vanuit de ambitie om

optimaal aan te sluiten bij deze buurtcultuur. De

aanwezigheid van een buurtrestaurant met terras

onderstreept de onderlinge verbondenheid van de

bevolking, die overigens niet minder divers is dan

in andere volkswijken. Het restaurant wordt gerund

door cliënten van Aveleijn, een zorginstelling voor

Onderwerp herstructurering Berflo Es Zuid

Locatie Hengelo

Stedenbouwkundig ontwerp KAW architecten en

adviseurs (Reimar von Meding, Candice de Rooij)

Architectuur KAW Architecten (Beatrice

Montesano), Architectenbureau Marlies Rohmer,

Korth Tielens architecten

Ontwerp buitenruimte wUrck

Opdrachtgever woningcorporatie Welbions

Aantal woningen 246 (was 314)

Omvang ca. 5 ha

Ontwerp 2004 – 2010

Uitvoering 2008 – 2012

Openbaar wonen in Hengelose volkswijk

kritiek

De schuifpui direct aan de openbare ruimte: een wooncarré van Marlies Rohmer.

Doorsnede en inrichting van een deel van de buitenruimte volgens het ontwerp van wUrck.

Stedenbouwkundig ontwerp door KAW.

De verkaveling en sfeerbeelden van de

oorspronkelijke situatie.

64 blauwe kamer 1 / 2012 1 / 2012 blauwe kamer 65

verstandelijk gehandicapten, en komt voort uit de

wens van buurtbewoners voor een ontmoetingsplek.

Het aantal woningtypen is groter dan het op het

eerste gezicht lijkt: van woonwerk-appartementen

tot zorgwoningen, van ruime eengezinswoningen

tot lage maar brede seniorenhuizen. KAW zelf nam

de architectuur van twee carrés voor zijn rekening,

schuin tegenover elkaar. De andere twee zijn ont-

worpen door Architectenbureau Marlies Rohmer.

Beide onderscheiden zich met een fijne geveldetail-

lering die de grote volumes lichtheid geeft – vooral

het ambachtelijke metselwerk heeft dat effect. De

rand van eengezinswoningen, ontworpen door Korth

Tielens Architecten, bestaat uit kleinere volumes

dan de carrés, maar de egale vlakken van donkere

baksteen maakt ze in hun uitstraling robuuster. Dat

levert een prettig architectonisch samenspel op.

Op dit moment is de helft van de woningen gereed.

Vijftig procent daarvan is gehuurd of gekocht door

oorspronkelijke buurtbewoners, die daarmee hun

vertrouwen tonen in de nieuwe buurt. Op de langere

termijn zal Berflo Es Zuid zijn eigen plaats op de

woningmarkt verwerven. Het veelzijdige woning-

programma maakt de buurt geschikt voor mensen

met uiteenlopende woonbehoeften, die een zekere

voorliefde voor ‘openbaar wonen’ gemeen hebben.

Wie niet houdt van ‘openbaar wonen’ zoekt elders

een huis. De buurt zelf biedt bovendien een keuze-

mogelijkheid. Wie dicht op het buurtleven wil zit-

ten, kiest een woning in de carrés, waar in sommige

gevallen alleen een schuifpui de eetkamer scheidt

van het openbare gras. Wie meer gesteld is op zijn

privacy, kan kiezen voor een woning in de rand

rondom de carrés.

De inrichting van de buitenruimte is gebaseerd op

een ontwerp van het bureau wUrck, hoewel verso-

berd. De open en gelijkmatige inrichting vloeit voort

uit de stedenbouwkundige opzet, die weinig hiërar-

chie of contrast in openbare ruimten toelaat. De wat

verschoven positie van de wooncarrés ten opzichte

van elkaar levert een bescheiden gevoel van gebor-

genheid op, maar verder maken de grasvelden met

hun wandel- en fietspaden en losstaande bomen

vooral een onbegrensde indruk, steeds weglopend

achter de hoeken van de carrés. Deze structuur

brengt met zich mee dat er weinig aanknopings-

punten zijn voor specifieke gebruiksvormen, zoals

een groentetuin, bloementuin of pannakooi, mocht

daar ooit behoefte aan ontstaan. De enige verbij-

zondering is de avontuurlijke groenruimte die bij

de Berflobeek aangelegd zal worden, en die tegelijk

dient als waterberging voor de buurt.

Inherent aan de opzet is dat er oplossingen nodig

waren voor een aantal achterkanten. Dat is niet

overal goed gelukt. De binnenhoven bestaan uit pri-

vétuinen, bergingen en parkeerplaatsen, een combi-

natie die zelden tot een fraai beeld leidt. Hetzelfde

geldt voor de straat tussen de nieuwe woningen

in de rand en de oude bebouwingslinten daarom-

heen. Aan beide zijden keren de woningen zich met

hun achterzijde naar de straat. In de nieuwbouw is

weliswaar eenheid gecreëerd door een standaard

erfafscheiding van witgrijs steigerhout, maar ook

die fleurt de straat nauwelijks op.

Berfloërs hebben een buurt gekregen die is afge-

stemd op hun eigen, hechte cultuur. Dat is de ver-

dienste van de ontwerpers en hun opdrachtgever.

Toch blijft de vraag of hier niet een genuanceerder

stedenbouwkundig concept mogelijk was geweest,

met een minder hard onderscheid tussen voor- en

achterkant en meer sfeerverschillen in de openbare

ruimte. Een onregelmatigere verkaveling had een

meer gelaagde ruimte kunnen opleveren. Het is

niet zozeer de schaal van de buitenruimte, als wel

dit neutrale karakter dat de beleving als collectief

domein zal begrenzen.

Peter Paul Witsen

Foto’s Gerard van Beek

Groene en autovrije ruimte aan de buitenzijde van de hofjes. De buitenruimte is nog niet volledig ingericht. Op deze plek staat inmiddels een

speeltoestel.

Rechts de rand van eengezinswoningen, ontwerp Korth Tielens architecten. Parkeerplaatsen zijn weggewerkt in achterstraten en binnenhoven. Een klein

deel ligt op deze ontsluitingsstraat rondom de wooncarrés.

Impressie van de nog te realiseren waterberging bij de Berflobeek. (bron: wUrck)

Buurtrestaurant in een wooncarré van KAW Architecten.