Eclipsen en Transits in het 17e & 18e-eeuwse Nederland

Huib J. Zuidervaart

Kaiser Lentelezing – 28 Febr. 2015

2

Presentatie naar aanleiding van

de komende Zonsverduistering in de ochtend van

20 maart 2015

3

Inhoud:

17e eeuw: • Veranderde visies op eclipsen • Het ‘gebruik’ van eclipsen

18e eeuw: • Eclips-berekeningen • Eclips-waarnemingen • Transits van Venus- & Mercurius • Hernieuwde belangstelling rond 1800 • Enige conclusies

4

I. Veranderende visies op Eclipsen in de 17e eeuw

5

Vanouds zijn Zonsverduisteringen gezien als aankondigingen van onheil

6

Vanouds zijn Zonsverduisteringen gezien als aankondigingen van onheil

7

17e eeuw: onttovering van de wereld: Mede dankzij een nieuwe categorie van wetenschap-pelijke instrumenten verandert het wereldbeeld.

1608: presentatie in Den Haag van het eerste ‘filosofische instrument’: DE VERREKIJKER (voorloper telescoop)

8

17e eeuw: de Zon als object van studie

Zonsprojectie door telescoop: Scheiner 1630

9

17e eeuw: de Zon als object van studie

Zonsprojectie door telescoop op nieuw Leids Observatorium: Georg Marggrafe, 1637

Hij zou de ‚vader van het Nederlandse zonne-onderzoek’ genoemd kunnen worden

10

17e eeuw: de Zon als object van studie

Georg Marggrafe copieert het Leids Observatorium in Recife (in koloniaal Nederlands Brazilië: 1638-1644). Neemt daar (Recife) de zon-eclips van 13 november 1640 waar.

11

17e eeuw: de Zon als object van studie

De zon, zoals afgebeeld door Athanasius Kircher (1664)

12

17e eeuw: onttovering van de wereld:

Pamflet tegen bijgeloof (1654)

13

17e eeuw: onttovering van de wereld:

Pamflet tegen bijgeloof (1654)

14

N.a.v. Zon-eclips op 12 Augustus 1654

Carel Fabritius

15

N.a.v. Zon-eclips op 12 Augustus 1654

Carel Fabritius

16

17e eeuw: onttovering van de wereld:

DIRCK REMBRANTSZ VAN NIEROP: Sterrenkundig onderwijs in landstaal (1653)

17

17e eeuw: onttovering van de wereld:

ABRAHAM DE GRAAF: Sterrenkundig onderwijs in landstaal (1653)

18

Eclipsen: domein van Liefhebbers

Universitaire Observatoria (Leiden & Utrecht) vrijwel alleen benut voor onderwijs

19

II. ‘Gebruik’ van Eclipsen

20

17e & 18e eeuw: Eclipsen gebruikt voor Almanakken

21

17e eeuw: Eclipsen gebruikt als politieke metafoor (1670)

22

17e eeuw: Eclipsen gebruikt als politieke metafoor (1689)

23

17e eeuw: Eclipsen gebruikt in strijd tussen ‘Geometristen’ (1663)

24

17e eeuw: Eclipsen gebruikt in strijd tussen ‘Geometristen’ (1663)

25

17e eeuw: strijd ‘Geometristen’

26

Rond 1700: Eclipsen gebruikt voor Chronologie

27

Rond 1700: Eclipsen gebruikt voor Chronologie

28

Rond 1700: Eclipsen gebruikt voor Chronologie

Isaac Newton’s Chronologie (Ned. Vertaling,1737)

29

1737 –Van der Boot’s Eclips- chronologie

30

1737 –Van der Boot’s Eclips- chronologie

31

1737 –Van der Boot’s Eclips- chronologie

32

III. Eclips-berekeningen in de 18e eeuw

33

1699: Cassini ontwerpt methode om via eclipsen lengtebepaling te verbeteren

Eerste Eclips-kaart ontworpen

34

Opgepikt door Van der Moolen (1705)

Carel Fabritius

35

Gecopieerd door Schenk (1715)

36

Gecopieerd door Spinder (1724)

37

Opnieuw rivaliteit – Luchtenburg (1706)

Lezing n.a.v. komende zon-eclips

Carel Fabritius

38

Eclipsberekeningen zijn daarna vooral gebruikt als PR-instrument

Carel Fabritius

1715: MEINDERT WAERMA, Rekenmeester te Embden

39

PR-instrument – G. SPINDER

1724: GERRIT SPINDER, Landmeter te Krommenie

40

PR-instrument – A. SPINDER

1733: ADRIAAN SPINDER, Landmeter te Krommenie & Haarlem

41

PR-instrument – CRUQUIUS

1731: NIC. CRUQUIUS, Landmeter te Halfweg

42

PR-instrument – H. SCHAINK

1732: HERMANNUS SCHAINK Leermeester Wiskonst te Amsterdam

43

PR-instrument – D. SCHAINK

1736: DANIËL SCHAINK Leermeester Wiskonst te Amsterdam

44

PR-instrument – PANSER

Carel Fabritius

1733: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden

45

PR-instrument – PANSER

1739: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden

46

PR-instrument – PANSER

1736: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden

47

PR-instrument – PANSER

1748: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden

48

PR-instrument – STRUYCK

1737: NICOLAAS STRUYCK, Leermeester wiskunde, A’dam

49

PR-instrument – DOUWES

1739: CORNELIS DOUWES, Leermeester Navigatie A’dam

50

PR-instrument – BACK

1737: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde , Utrecht

51

PR-instrument – BACK

1739: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde , Utrecht

52

PR-instrument – BACK

1740: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde , Utrecht

53

PR-instrument – BACK

1748: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde , Utrecht

54

PR-instrument – DE MUNCK

1748: JAN DE MUNCK, Stadsarchitect, Middelburg

55

PR-instrument – ook politiek

1748: Penning WILLEM IV, Erf-Stadhouder, Den Haag

56

PR-instrument – ook politiek

1748: Penning WILLEM IV, Erf-Stadhouder, Den Haag

58

PR-instrument – PLANETARIUM

1748: WILLEM IV, Erf-Stadhouder, Den Haag

59

IV. Eclips-waarnemingen in de 18e eeuw

60

Waargenomen …, maar niet echt gebruikt

1748: KLINKENBERG, Den Haag; DE MUNCK, Middelburg, etc.

61

Waargenomen …, maar niet echt gebruikt

1748: DE JONGE & VAN TOL, Maassluis

62

Waargenomen …, maar niet echt gebruikt

1753: [Spinder e.a.], Haarlem

63

V. Transits van Venus- & Mercurius

64

1691: Halley’s geniale gedachte

1691: ‘This sight [of a Transit of Venus] is by far the noblest [that] Astronomy affords, […]. It will be afterwards shown, that by this observation alone, the distance of the Sun, from the Earth, might be determinded’.

65

1691: Halley’s geniale gedachte

Afstandsbepaling door parallaxmeting

66

1691: Halley’s geniale gedachte

Aarde

Venus

Zon

Parallaxbepaling uit een meting van de passagetijden in

combinatie met de aardse coordinaten.

V

B

A

C

D

67

1743: KLINKENBERG: kan wellicht ook al bij Mercurius-transit

68

1743: KLINKENBERG: kan wellicht ook al bij Mercurius-transit

69

Mercurius Transit 1743 – De Munck & Panser

Lezing n.a.v. komende zon-eclips

70

Mercurius Transit 1743 - Back

71

1761: Delisle’s Mappemonde

Lezing n.a.v. komende zon-eclips

72

1761 – Klinkenberg´s Mappemonde

1761: Internationale voorbereidingen

• Frankrijk: expedities naar Pondichery (India: Le Gentil) en Rodrigues (Madagaskar: Pingre)

• Engeland: expedities naar Bengalen (Mason & Dixon) & St. Helena (Maskelyne)

• Rusland: expeditie naar Siberie (Chappe d’Auteroche)

• Zweden: inrichting observatorium Stockholm (Wargentin)

• Nederlandse Republiek Holland, Zeeland, Friesland (Klinkenberg, De Munck, Foppes, e.a. )

• VOC, Batavia: minimale medewerking (Soele & Mohr)

74

Venus-overgang 1761 - Foppes

75

Venus 1761 - Foppes

Lezing n.a.v. komende zon-eclips

76

Venus 1761 - Ypey

77

Venus 1761 - Amsterdam

78

Venus 1769 - Traast

79

Venus 1769 - Mohr

80

Venus 1769 - Mohr

81

Na 1769: verminderde belangstelling

Totale Zonsverduistering 1764

82

Na 1769: verminderde belangstelling

Totale Zonsverduistering 1764

83

Eclipsberekeningen door Liefhebbers komen rond 1800 weer in zwang

84

Conclusies (1):

• Eclips-berekeningen (& waarnemingen) zijn in de loop van de 17e eeuw ‘onttoverd’.

• Omstreeks de eeuwwisseling (van 1700) is ontdekt

1. dat eclipsen gebruikt konden worden voor een verbetering van de plaatsbepaling op aarde. 2. dat Venus-overgangen gebruikt konden worden voor

een bepaling van de afstand tussen de aarde en de zon (de zonneparallax of astronomische eenheid)

• In deze tijd kwam ook aandacht voor historische eclipsen ter verbetering van de chronologie.

85

Conclusies (2):

• Eclipsberekeningen (& waarnemingen) hebben ruim aandacht gekregen in de 18e-eeuwse Nederlanden, maar vooral als PR-instrument voor locale rekenmeesters. • Waarnemingen zijn wel uitgevoerd, maar nauwelijks gebruikt voor verbetering van plaatsbepalingen. • Bij de Mercurius- en Venusovergangen is in Nederland serieus meegedaan, zowel qua theorie, als qua waar- nemingen. • Door taal- en communicatieproblemen is echter internatio- naal weinig gedaan met de Nederlandse waarnemingen.

86

Tot slot: advies uit 1654

87

Tot slot: advies uit 1654

* Dank voor uw aandacht *

Met dank aan dr. Rob H. van Gent

voor het leveren van illustraties

huib.zuidervaart@huygens.knaw.nl