E IR TSLETTE1KUNDIOE7YON= JAR

21T-

Ar STMDAN-1.8.LVAII LOOY.

ERTS / ALMANAK 1927

"Iii-tir~LETTEUMINDIOr

NORM JAR

1..9 ^^v

All ST EDDA1118 . LOOY

TWEEDE JAARGANGle-3e DUIZENDTAL

ALLE RECHTEN VOORBEHOUDEN

VOORWOORD

Wanneer men weet, dat de twee drukken van Erts1926 binnen enkele maanden uitverkocht waren,

zal het wel niemand verwonderen, dat zoowel uitgeveralssamenstellers geen oogenblik geaarzeld hebben omde proefneming, die deze uitgaaf was, te bestendigentot een jaarlijks terugkeerende verschijning.Intusschen is het om verschillende redenen noodig ofwenschelijk gebleken -- vooral der critiek hiervooronzen dank ! — om enkele beperkingen, die wij bij desamenstelling van Erts 1926 in acht namen, te latenvaren. Het was ons doel, door een zekere bewuste keuzeden ondeskundigen lezer te toonen wat in Nederlandèn litterair èn voor het oogenblik van belang was. Tenaanzien van deze laatste eigenschap hebben wij ons opvrijer standpunt gesteld: en meer dan de eerste jaar-gang zal Erts 1927 dus niet and er s willen zijndan de spiegel der litteraire bloei (of malaise), de docu-mentatie van wat in 1926 „in de werkplaatsen" totstand kwam.In verband hiermede werden met name eenige proza-schrijvers meer uitgenoodigd dan verleden jaar. Voortshebben wij een paar zoogenaamd „socialistische"schrijvers om medewerking verzocht, welke zij —ondanks de critiek, die zij over hunne afwezigheid inden vorigen almanak tegen ons, die geen specifiek„socialistische" kunst kennen, meenden te moetenmaken — ons hebben onthouden. Het ideaal isblijkbaar niet krachtig genoeg om elke — dus ookdeze — gelegenheid tot getuigen aan te grijpen!Den inhoud trachtten wij veelzijdiger te maken doorde opname van enkele essay's over ruimere gebiedender kunst. Wat de beeldende kunst betreft, beslotenwij tot het reproduceeren van eenige moderne werken,welk experiment wij het volgend jaar -- wellicht opruimer schaal — hopen te herhalen.

Door een minder systematische volgorde der bijdragenen het zooveel mogelijk illustreeren met voor dit doelgeteekende of geschilderde portretten der mede-werkers, dunkt ons de levendigheid van het boek, datvoorts om praktische redenen weinig gelegenheid biedttot experimenten in typografie en bindwerk, in sterkemate verhoogd. Het register werd zakelijker en daar-door, naar wij hopen, duidelijker geformuleerd.

Met bizonderen eerbied plaatsen wij ditmaal eenbijdragevan Gerard Bruning, die 8 October j.1. door den doodwerd weggerukt. Twee dagen eerder stierf de Vlaam-sche schrijver Karel van den Oever, dien wij eveneenshadden uitgenoodigd. In verband hiermee krijgt de(niet als In Memoriam geschreven) bijdrage vanBernard Verhoeven bitonder relief.Wat het ontbreken van enkele representatieve namenbetreft, meenen wij met de volgende verantwoordingte mogen volstaan. Buiten onzen schuld ontbreken ditjaar de volgende genoodigden: Albert Besnard,Mr. J. C. Bloem, Henri Bruning, Dr. P. N. van Eyck,Ben van Eysselsteyn, D. Th. Jaarsma, A. M. de Jong,Pierre Kemp, G. A. van Klinkenberg, Herman de Man,Wies Moens, Top Naeff, Jan Prins, Jhr. W. F. A. Roëll,R. van Genderen Stort en Margot Vos. De meestendezer gaven beloften voor het volgend jaar. H. vanEiro heeft zich geïdentificeerd met Mr. Roel Houwink.

Uitteraard is het peil der inzendingen als zoodanigniet te forceeren: slechts door de keuze der mede-werkenden kon eenigszins invloed geoefend en eenigs-zins richting gegeven worden. Het oordeel over denhuidigen stand der Nederlandsche literatuur zij danook overgelaten aan hen, die zich hiertoe meer geroepenvoelen dan wij, die slechts de taak der samenstellingop ons namen.

AMSTERDAM, DEC. 1926.

IN MEMORIAM

GERARD BRUNING

1898.-1926

GERARD BRUNING

ij, die naar menschelijke berekening te vroeg isopgeroepen, heeft het lot gedeeld van alien, die

hartstochtelijk zijn en eenzijdig en profetisch; hij teldeonder zijn generatie toegewijde vrienden, maar evenzeerfelle bestrijders. Is er een oprechter hulde denkbaar dandeze erkenning, dat -een middenweg van lauwe pseudo-gemeenschap voor hem niet heeft bestaan? Is een op-rechter waardeering van zijn werk mogelijk dan ditoordeel, dat alles, wat hij geschreven heeft, een altijdeigen, altijd strijdbare persoonlijkheid verried?Immers zij, die iets van zijn leven hebben mogen ver-moeden, weten, dat dit onverzettelijk kruistocht-ideaaluit een zuivere, ongeschonden ziel werd geboren. GerardBruning heeft deze eeuw gekend als weinig anderen;hij heeft haar liefgehad, maar ook de pijnigingen, diezij ons oplegt, ervaren.Dat hij zich niet mismoedig bij het leven heeft neergelegd,dat hij aan zijn opstandigheid een zoo stoeren en edelenvorm heeft gegeven, eeren wij in hem. Allen.Hij ruste in vrede.

GERARD BRUNING I DE PRIjS DERSCHOONHEID

FRAGMENT UIT DE INLEIDING

OP EEN STUDIE OVER BAUDELAIRE

neer Halewijn zingt.Wie het lied hooren zijn hem vervallen; hij geeft

niet vrij.Wie het hooren, willen bij hem zijn en zij zullen nietweerkeeren; zij weten Heer Halewijn's prijs: So kiestu doot —Het is Hercules Seghers die over zijn visioenen vande trappen struikelt, dronken en dood. Het is TristanCorbière: a n A n k o u noemden hem de Bretonschevisschers, naar den geest des onheils in wiens blindeoogen een vlam door alle nachten brandt. Het isGérard de Nerval die bij de Hallen in een zwartkeldergat is omgekomen. Het zijn de gehangenenvan den teederen rabauw Villon: quant de la chair,que trop nous avons nourrie, elle est pieta devorée etpourrie. Het is Rimbaud die in Ethiopië verbrandt,het is het blaffen van Rembrandt's zelfportretten,

het zijn de zonnen van Vincent. Het is Paul Verlaine— kind en faun — die tegen het Seinewater van denQuai St. Michel staat te snikken: je m'ennuie — jem'ennuie. Heer Halewijn zingt en wie het lied hoorenworden stroopers, rabauwen en kluizenaars, die hunleven niet meer geteld hebben voor Heer Halewijn'slied en zijn land ruilden voor een bezitloos en getee-kend bestaan.Baudelaire is onder hen, die met hun leven de Schoon-heid betaald hebben.Niet in den zin eener pittoreske bohême en niet alseen dier ijdelen, die hij voor altijd gevonnisd heefttoen hij — heilig en hooghartig — de Glorie verwierp:

4

Va-t-en ! je ne suis pas fait pour épouser la maitresse decertains que je ne veux pas nommer.1)Maar een leven lang tot stervens toe geheel met bitter-heid gespijzigd, heeft hij tot den laatsten, laatstenmunt het losgeld betaald van hen wier leven gekweldwordt door de jaloersche Schoonheid: zij brengt Godte zeer nabij en Zijn aanwezigheid weegt te zwaarom -- o weergaloos bedwelmende bekoringen — nietal wat van de aarde ons nabij komt voortaan in eenvergiftigde vreugde te moeten derven. Hij heeft hetlosgeld betaald van hen, die bang geweest zijn vande Schoonheid. Bang om haar, die altijd weer de laatstelaaf nis — hoezeer beloofd -- aan een hart in noodonttrekt en om wille van wie wij van huis en erf ver-dreven worden. Bang om haar die — o deerne die dedroeve pracht van haar lijf veil heeft, — haar eenzamevisioenen ontheiligt:

Pour avoir des souliers elle a vendu son á me,Mais le bon Dieu rirait si, près de cette infame,Je tranchais du tartufe et singeais la hauteur,Moi qui vends ma pensée et qui veux être auteur. 2)

Hij is onder hen, die de Schoonheid betaald hebbenmet zijn ongestilde droefheid en zijn verbrijzelden wilen zijn vergiftigd lichaam.Aan al het verganklijke moest hij lijden om hetonvergankelijke te mogen openbaren.Want de Schoonheid is een genade en een vermetel-heid.Maar hij, die ontsteld en geloovig alles van het levengericht zag op de vier uitersten: Dood, Oordeel, Helen Hemel en smartelijk de rechtvaardigheid besefte,waarmee de doem der artificieele paradijzen zich aanhen voltrekt die roekeloos de toegangen verbrijzeld

') Petits Poèmes en Prose: Les T e n t a t i o n s.2) Les Fleurs du Mal (Ed. Crépet, pag. 423--425) .

5

hebben, moet -- ontsteld en geloovig ook ditmaal --zich onderworpen hebben aan de zwarte boete door zoovelerlei begeerlijkheden over de vermetelen der Schoon-heid afgeroepen, — de groote Begeerlijkheid vooral,waaraan hijzelve, den diepsten zin der Schoonheid ont-hullend, de pijn onzer Verbanning heeft afgemeten: opaarde het Paradijs te veroveren: 's emparer immédiate-ment, sur cette terre même, d'un paradis révélé.1)Dan echter treedt ons de Engel tegemoet, dien Godvan den beginne af heeft uitgezet; de Engel met hetzwaard van vuur, die de hel van alle aardsche paradijzenopent en de Schoonheid ook — gelijk haschisch-paradijzen — verarmt tot een dier „joies solitaires",een dier eenzame vreugden„ (qui)rend l'individu inutileaux homines et la société superflue pour l'individu,le pourvant a s'admirer sans cesse lui-même et leprécipitant jour à jour vers le gouffre lumineux ouil admire sa face de Narcisse." 2 ) In alle aardsche para-dijzen voltrekt zich de vloek, waarvan Genesis spreekt:dat wij met smart het aardrijk zullen eten. De Schoon-heid en haar begeerlijkheden zijn zeer aardsch enhaar vermetelen zullen voor dit paradijs betalen.Maar wij zien alles van dit leven, wij hooren zijn verzen,wij peilen zijn luciditeit en huiverend vragen wij,wie wreeder dan hij heeft moeten betalen.Meedoogenloos heeft hij, die een Woestijnvader inParijs en een heremiet in de menigte was, geledenom den Val van den koninklijken mensch, om hetverloren paradijs, om de verdrijving van het aan-gezicht Gods; geleden heeft hij aan elk zijner afwij-kingen, aan zijn begeerlijkheden, aan de verbrijzelingvan zijn Wil: le riche métal de notre volonté esttout vaporisé . . . . 3 ); geleden heeft hij aan zijn een-

I ) Notes nouvelles sur Edgar Poe.2) Les Paradis Artificiels.3) Les Fleurs du Mal: Pr é f a c e.

6

zaa mheid: eenzaamheid om wille van zijn visioenenmaar ook -- want wat laat zóó alleen als het leed, —eenzaamheid om wille van alles wat hem ontroofd werdin zijn vergiftigd lichaam; er blijft alleen een zwijgendhuiveren voor hen aan wie al de lijfs- en zieleangstopenbaar wordt, die dezen mensch naar de zwarteverzen van „A celle qui est trop gai" gedreven heeft:de zwarte verzen voor Mad. Sabatier om wie hijdroef en vertwijfeld met den waan van een wit paradijsheeft mogen spelen; maar hoezeer moet deze waan eenlaafnis nog in de martelie van zijn leven geweest zijn.

VICTOR E. VAN VRIESLAND / DRIEKLEINE STROFENI

eerzwerven en wegwentelenWervelend, in een fabuleus overstorten

Der woorden naar vervaarlijke contreien,Laag en loerend als een gehurkt dier.Scheert een vlijm glimmerend licht erover?Weerschijn: tusschen worden en vergaan.

IIOnttogen en ontkomen rijs ik zingendUwe sponde uit, en den leeg kouden nacht inTuimelend, van alle sterren blind,Blijf . ik -hangen, duizelig ondersteboven,Aan deze afgronden van vleesch en woorden,Onweerhoudbaar zinloos, overbekend.

IIIOntheven vernevelend, overgeheveld naar wemelendWeek prevelend schemergebied, waar perken van

gekorvenStilte mij bedden; opgelost en ontbonden,Aangelengd met alles: vervluchtigd, vervlogenTot niets. Tot niets meer. En dat niets dat is.

7

Naar een teekening van Charley Toorop

H. MARSMAN / HEIMWEE

De tijden zijn zwart.wij zijn eeuwen en eeuwen te laat geboren.

in een mantel gehuld, door eenengel op veerlichten doortocht verloren,en door het onuitroeibaar heimwee vervuldden Koning te zien voor wien ik had willen strijden,schrijd ik naar den Dood —en die een krijgsknecht had willen zijnin de hartstochtlijkste aller tijden,moet nu in late, verwilderde woorden gewagenvan eeuwen, die versomberden tot verhalen-- duister en vurig — van Kruistochtenen Kathedralen. --

8

ALBERT PLASSCHAERT ! PERIVIEKE,

DE SCHILDER

AAN K. VAN DE WOESTIJNE

n ieder geslacht bestaat er Een, die opnieuw open-baart, dat de eenvoudige, weerkeerende dingen de

groote voltooiingen zijn van het Leven. In iedergeslacht is er een, die het brood vereerten het snijden van dat brood, en die weet, hoe eengroote schijf van dat stille brood als voor eeuwig ligtop de onbedekte houten tafel. En er is er ajtijd een, dieweet, dat daar alle tooi is te mijden, want elk optooienverminderd het eeuwige, en trekt het aan een tijdlijkkleed. En de schilder, die dat schilderen kan, hemgroeien deze dingen groot van uit de handen. Hijzet den man, die zijn avondpap gaat lepelen, in eenonversierd vertrek; er is niets daar dan kalk en baarhout, maar hoe verwonderlijk doortrokken van ruimteis dat bare hout en die wat verkleurde witkalk. Maareen grooter ruimte komt uit, en is gebonden aan denmensch, die daar zit. Want deze is des schilder'snaaste verwant, en als hij niet meer alleen zit, maar alsde groep van het gezin de kamer vol maakt, dangebeuren daar dingen zonder sier, die, eentonig alsal het grootsche (hoe veel eeuwen hebben wij hetgebaar van te drinken niet begonnen en voleindigd!)alle kern zijn van oneindigheden, wier begin wijhier zien, maar wier werking reikt tot achter allegeestelijke sterren. P e r m e k e is de vereerder vanhet brood in ons geslacht; in zijn werk ervaarten bespeurt ge de groote voltooiingen.

9

H. W. J. M. KEULS / GEDICHTEN

I

Qlaaf der begeerte, ik herken uw beeld;De vlam, die u naar 't licht omhoog zou dragen,

Is in den afgrond van uw hart geslagen,Tot wonden, die geen aardsche deernis heelt.

Daar is geen vluchten; in u zelf verdeeldDraagt gij den doem der oirustvolle dagenIn machtloos worst'Ien of gelaten klagen,Al naar een duist're willekeur beveelt.

En nog is van uw leven niets gedood:Hetzelfde vuur, dat u verteren zal,Dringt diep in u herinneringen bloot,Dat u verbijstert het ontdekt kristal;En, hoe benard ook door uw harden ban,Zijt gij een wereld, die niet rusten kan.

IIVerloren teederheden,Verwachtingen nimmer vervuld,Ik weet, dat het ijlende hedenUw schuchtere stemmen niet duldt;Alleen dit zij mij gegeven,Dat mijn rouw en mijn donkere schuldTot de schaduw worden geweven,Die uwe schaamte verhult.

III BIJ EEN MADONNA

Twee handen gevouwen tot gebedVoor een kind, dat alles weet,En de wereld schijnt opeens geredVan zonde en van leed.

I0

Reproductie naar een houtsnede van v. Uytvanck

God legde die handen tegen elkaarIn aandacht voor 't heilige kind,Want Hij wist, dat een enkel innig gebaarHet donker overwint.

En Hij maakte dien blik zoo wonderlijk zoet,Zoo vol en zoo hemelwijd,Omdat dit de harten versmelten doetIn Zijn wachtende eeuwigheid.

De meester, die het wonder volbrachtEn leefde eeuwen geleên,Was te vroom om te weten, welke machtGing door zijn vingers heen.

II

J. VAN OUDSHOORN / GESTALTEN

JEUGDHERINNERING

I

e bakkerswinkel was grooter dan de andere winkels .in dat gedeelte van de buurt en de bakker zelf

een persoon van aanzien. Daarbij was hij groot enforsch en zoo leek het vanzelf-sprekend, dat hij lidvan een turnvereeniging was . Wanneer hij, metg g j^de handen wat van het lijf, de breede borst omhoog,veerkrachtig van tred naar buiten geschoten kwam,werd de illusie volkomen als was het om een uitvaltijdens een schermpartij te doen.... Maar dan ver-dween hij in het kroegje naast aan en keerde er zoosnel weer uit terug, dat het al evenmin te zeggen was,of hij zich wezenlijk een hartversterking had gegund.En zoo haastig kon zijn vrouw -- zorgelijk en afge-sjouwd — niet uit de achter-kamer strompelen, ofde bakker stond weer bedrijvig in de winkel. Dan gingde vrouw voor een oogenblik naar buiten, tuurdeargwanend naar de helder afgeschrobde klinkertjesvoor het kroegje en bleef nog dralen of er soms eenpaardentram aankwam.... Ook gebeurde het, datde bakker onder de oogen zijner vrouw in zijn par-mantige schermhouding de tramrails overstak naareen grootere kroeg op den hoek der zijstraat. Dan liephet reeds tegen koffiedrinken en klonk er uit de armen-school gezang van schrille kinderstemmen op ... .Maar het glanspunt van den dag bleef toch, wanneerde jodenslager en de bultige drogist van de overkantnaar de bakkerswinkel op bezoek kwamen, waar delange bleeke barbier met zijn nog bleekere vrouw reedsin de vensterbank zaten. Dan duurde het niet lang,

I^

of het gesprek scheen over het weer te gaan, wantde mannen traden naar het midden van de straat enbleven er -- nog verdeeld van meening -- naar delucht opzien. Tot, plotseling weer eendrachtig, zijals ganzen achter elkander op het kroegje toeschredenom er, niet zonder plichtplegingen, in te verdwijnen.Gewoonlijk was het de bakker, die op zijn gebloemdepantoffelsdenvoorrang had. Een enkele keer de barbier.De jonge jodenslager had ook dan nog met naar vrouw-volk lonken volop te doen. De kleine drogist wasmeestal de laatste. Hoe kon het ook anders. Maarhij hield de deur nog even open om te toonen, dat hijergens bijhoorde, of dat er bezoek in het kroegje was.Hoe dan ook, hij trachtte den schijn te redden, zooalsde bakker dat op zijn vlotte manier ontelbare malendeed. Of de drogist zijn kruikje heimelijk thuis had,de bakker zich zelf ten slotte toch te vlug af was? Diten wel meer nog verhulden de zoele sluiers van denavond, die zich geheimzinnig reeds over de lagebuurten begonnen uit te breiden.

.... Zoo verzonken, de een na den ander, de dagenin een dal van schemering en immer weer verstierfhun druk geruchten tot een en dezelfde zwakke wee-moeds-echo. De zachte avondval begroef zijn eigendooden, maar iedere ochtend opnieuw herhaalde zichhet bonte poppenspel.

Eerst werd het strak licht en dreigde het stil teblijven. Maar de morgenwind stoeide uitdagend aande ramen, grillige wolkgevaarten zwoegden over dedaken. Boomkruinen ruischten. In de leege stratenvlogen vogels af en aan. Wagens ratelden ver; slaperignog traden menschen naar buiten. Van de winkelswerden luiken afgedaan. Het licht schampte vinnigaan de heldere ruiten, een koestering van zon trildein de blinde muur van het hoekhuis, waar allerhand

13

afval nuchter opgehoopt lag. De eerste trams warenrinkelend doorgereden, de stoepen vulden zich methaastige menschen. Het leven hernam zijn wreedeneigenzinnigen gang.Want wat toch beduidde deze eenzame figuur, diestapje voor stapje uit een der meest vervallen huizenaangestrompeld kwam, en aan de lage vensterbankentastend, grauw en met uitgedoofde oogen, den nieuwendag tot een verschrikking maakte ? En wanneer hetal een mensch was, waartoe werd hij dan geboren?Zijn kleeding, groen-zwart en glanzend, verried doorhaar snit nog vroegeren welstand, zijn bevende handwas bleek en smal, Zijn schoeisel was uitgetreden. Toteen geraamte vermagerd, leek hij de schim van zijneigen verleden. Maar hij sprak nog binnensmonds.Ook hij scheen als de anderen een doel te vervolgen inden lichtenden morgen en wanneer zijn luttele krachtenhem dreigden te begeven, wenkte hij een kind naderbij.Dan -- om het niet al te zeer te verschrikken -- pro-beerde hij te glimlachen en eenmaal op de schoudervan het kind geleund, met de andere bevende handvol ongeduld den korten weg aanduidend, liet hijzich tot voor de deur van het kroegje voeren.De ochtend, die den dag ten verderve bracht!Stapje voor stapje nog wel, maar zonder hulp en meteen doffe glans in de doode oogen, strompelde watlater de vervallen gedaante naar de grootere kroeg opden hoek der zijstraat, hoofdschuddend na-geoogddoor den stoeren bakker. Maar er kwam reeds eigenbeweging in den nieuwen dag, de eenzame wil om het— hoe verworpen ook -- nog eenmaal en telkens weerte beproeven. Het leven hernam zijn wreeden eigen-zinnigen gang.Wanneer de zon al vol en warm in de venster-banken stond, keerde de spookachtige gestalte lang-zaam van zijn rondegang terug. Maar thans niet meer

Iq,

gebogen; het geraamte bijna krijgshaftig in de groeneverrafelde plunje. Wist de gansche buurt niet van zijnvroegeren hoogen rang? Waren aller oogen niet voleerbied op hem, op hèm gericht? Welaan, was datverleden niet onaantastbaar ? En morgen, ach, morgenzou het alles zoo heel anders zijn!....

II

....Zoo was niet langer het leven dat losse uitelkanderder ranke lantaarnpalen, die, met hunne blinkendevensterklokken gelijkmatig zich verkleinend, hetruimtelijke tot een fijne echo deden versterven. Nietlanger het fel af- en aan-schieten van licht en schaduwonder de boompjes aan het glinsterende water, waarde brug was opengedraaid en de menschen in donkeretroepjes te wachten stonden. Niet enkel de zachtewelving van de lage blauwe hemel over een zee vangrauwe en roode daken, de open strekkingen derzonnige straten. Neen, die geheimzinnige ontplooiingtot het alom weidsche buiten, dat toch telkens weerbegrensd leek, die zich zelf speelsch doorbrekendeweerstand was het al niet meer. Het leven was in zijndiepsten grond teruggedrongen en overstelpend vanintimiteit ... .Zoo kon het gebeuren, dat tegen het vallen van denavond de ramen der woning boven de groote kroegopenstonden. In de schemere kamer, waar nog niemandwas, waar de zoele straatgeruchten zich verloren, optafel een schaal vol overrijpe kersen. En als lafenisvan koele vruchten zelf dan smaakte te leven, aan-doenlijk eigen en toch fijn en vluchtig als een aromavan geweldige kracht. Daarom wilde het in zich zelvewederkeeren, niet langer zijn dit uit- en na-elkander,alleen zich zelf maar vinden in diepste innigheid.Maar ziet, dat voerde slechts in eenzaamste vergetel-

15

heid, het blinde gevoel, de naakte gedachte. Het denkenwas naakt en arm en stilde zijn geeuwhonger aan hetvleesch, de warme ledematen. Het onverhulde, datop eenmaal alles vulde. Die steigering, dat sidderendaf karnen der kracht, tot toch weer het leven, als methet doffe paffen van een vuurwerkbol, losjes uiteenging; van donkere hemel zoele bloemems dwarrelend.Straten strekten zich weer. Vage geruchten herkregennuchteren zin ... .Maar nog was de avond als een diepstil water, traagook en lauwwarm, als van een sluipend roofdier deademtocht. Hier en daar waren de lantaarns al ont-stoken, guirlandes spiegelend in eigen schijn. En nuook nog die andere vervoering. Nu aan de piano!

Meeresstille und gluckliche Fahrt....

....Zoo spelen kon alleen maar de student van tweehoog. De bakker teekende als het ware de melodiemet het mondstuk van zijn lange Duitsche pijp. Debultige drogist was voor het eerst met een fluweelenkalotje verschenen. De lange barbier leek krachteloozerdan ooit. Allen hadden zich nog eenmaal voor deuitverkochte bakkerswinkel verzameld. De vrouwen,al half binnenkamersch, in gemakkelijke stoelen aande openstaande deur. Zonder onrust meer om demannen. De verlokking van het kroegje had zich zelfoverleefd. De dag was ten einde.In zijn donkere achterkamer op de sofa was ook hetgeraamte uit zijn roes ontwaakt. Meeresstille ! Gluck-liche Fahrt.... ! De smettelooze uniform. In strammehouding op de commando-brug. Aan dek muziek.Lampions. De deining, avondzoelte, het verschietenvan de zee.... Maar neen, maar neen, thans alleennog maar dat radelooze uit-elkander in laatste ver-eenzaming. Tot, met één arm om de hoeklantaarngeklemd, meer hangend dan opgericht, als een janklaas

i6

zoo houterig en daarbij toch ontzettend levend, degroene gedaante het gezelschap voor de winkel trachttetoe te lachen.

III

Tusschen deze uitersten — de blinde drift van denaanvang en de weerzin voor ontbinding — dooldeen kwijnde de geest. Maar wat zoo terugkeerde nade walging van het zich telkens weer te lijf gaan,was al niet hetzelfde meer. Daarin herkende de geestde grenzelooze droefgeestigheid van zijn begeeren,in weemoed van geluk niet te onderscheiden en zichzoo diep te vergeten had de eerste zekerheid van eenzelf gebracht.De zoele voorjaarswind, de zachte vochtige daken,het open blauw van een hemel, dat alles was reedsvan de bevreemding over een wederzien doordrongen,had zich tot een stillende eenheid saamgevonden,waarvan de uiterlijke verbeelding ook wel een anderehad kunnen zijn. Een andere wel, maar nimmer toch inzuiverder volmaking en altijd zou het lieflijke, datgoedige als van jonge hondekoppen, een en hetzelfdeblijven. Dat eerst was het goede onbewuste van denaanvang, waarin de geest van aangezicht tot aan-gezicht met zich zelve kwam. Een slapend gelaat nogwel, maar vertrouwd en lief om er de geloken oogenvan te zien open gaan. Een stemgeluid klaar en veiligetoeverlaat, ook zonder woorden te verstaan. Herkennenen herkend te worden. Dit eerst, een vluchtig wissel-spel in gelukkige bevreemding, niet het heete ver-beeldingswerk, werd den geest het eigenlijke....

Onvergetelijke dagen der bewustelooze daad. Zich zelfte ontvluchten om zich zelf weer te vinden. Rein ente reiner het verlangen, waar het vereenzaamd reeds

van trede tot trede was gedaald. Zich grondeloos tevoelen verzinken en toch opwaarts te gaan. Ja, telkensweer uit het mijndiep donker door te breken en zijnverlangen te weten die kwetterende vogel, met rappewiekslag stijgend over het zonnige akkerland.Het gansche leven één groote open lente, van liefdeen warmte vol en iedere nieuwe dag een nieuw ver-schiet onthullende. Zoele draperieën van nog zoeleratmosfeer, onzichtbaar uiteen gedaan voor het zachtelicht van immer mildere verten. Die wonderlijkealleeën te mogen volgen, de stille loonre wegen, waarvederlichte pluimzaadjes in den zonneschijn trilden,als malsche regen, talloos en waarvan misschien éénenkele ter ontkieming zweefde ... .Zoo, onbekommerd om de eigen zinlooze verkwisting,aan de vrije strekking van de zee te treden. Boven,de wolkgevaarten helder en over het water alom speel-sche schittering. Het doffe bonzen van de branding,het zachte verkwijnen van de duinen langs het smallestrand, het laatste wazige blauw, één afsterven vanden zelfden diepen grondtoon. Dan — bijna uit moed-wil -- even aan de buurt terug te denken. Het slaap-hokje met het ijzeren ledikant; de open paardetramin de smalle straat. En de geweldige kracht eenerverbeelding te beseffen, die alles-in-alles-levend totuiting had gebracht. Die welgevallen aan het grootejuist in het kleine vond en uit den samenhang van datonverdraagzame een innigheid liet schrijnen, die deadem van het leven zelf werd. Dit verbeeldingswerk,een gansche wereld, licht en bewegelijk tegen eendoorzichtigen achtergrond, deze aanblik eerst vol-voerde de stijging in het algemeene, dat — als aller-gemeenste — van de eenzame slachtingen de blindedrijfveer was geweest.

i8

ERICH WICHMAN / MASKER

19

IV

Maar ach, deze woorden waren het niet: konden hetniet, zijn, waar alles zoo vaag en vormeloos nog inlouter sidderend gevoel ten onderging. Besef vangrenzelooze eenzaamheid. Afzondering steeds diepergroeiend. Iedere nieuwe dag weer stiller afgedektachter coulisen van geheim op geheim. Een weer-standsloos binnengevoerd worden, een wanhopigestrijd en bij wijlen reeds de berusting. Glimlachendeerkentenis van dien woesten drang. De trek van hetgroote water. Meegesleurd te worden, dan voor hetallereerst de ingeving: het voortaan met het levenzelf te doen te hebben. Niet langer iets toe-valligs.Voor dat onuitsprekelijke de beelden te moeten zoeken.Zieilooze binnen-donkerte van het eigene. Walmendelevenslamp. Samen toch één. Rood hartebloed lauw-warm vloeiende uit broos-doorzichtige urn. Zich temartelen met beelden en toch immer als liefste weer:stille vaart bij avond met enkel af en toe het gedemptplempen der roeispanen in het late water....

V

Zoo, in gelukkigste bevreemding, aan het open vensterte mogen rusten, de voeten in het kozijn, een boekin de schoot gezonken en het leven van de buurt alseen gloed-nieuw spel gade te slaan. Het hier voorhet ergens te vergeten, zich zelf niet meer te missen,waar ieder mensch-figuurtje de eigen binnenleegte •zacht en warm omspande en tot nieuw leven droeg.De groote slanke stafmuzikant, die in zijn nauw-sluitende uniform met de blinkende knoopen en devlotte porte-epee, zijn witte handschoenen, de ver-gulde epauletten, immer de schaduwkant der straathield, waar hij het blinde licht der zonzijde weer

20

gloedvol en bijna menschelijk-vertrouwd van zich afliet flonkeren. Daar stond hij nu en wierp, over hetgansche aangezicht lachend, kushandjes tot afscheidnaar zijn kindje. Kushand op kushandje, en dat terwijlzich den avond te voren nog een volkshoop, ontzeten dreigend, onder zijn raam verzameld had. Stakener toch voeten ten venster uit en was, in laaiende ruzie,de muzikant bezig zijn vrouw op straat te werpen.Tot krijschen en schelden verstomden voor een korthoongeroep: „luie muzikant". Want ja, dat was hettoch wel, hoezeer hij zich straks ook haasten mocht.Luie muzikant. Want zoo'n grooten naam als hij ookhad, nooit kreeg de buurt iets meer te hooren dan hetvluchtig aanzetten van zijn piston. Zich oversproeiend,als een fontein in volle zon, klaterde het goudengeluid tusschen de gevels op. Maar zoo kort en daarbijzoo verlokkend, dat de een na den ander den langenweg naar het bosch was aangetreden om daar, metwangunst of in heimelijke overgave, de nagalm vanzijn koperen stem in stervende avondverten te be-luisteren. Dan voelden zij allen wel, hoe zijn on-stuimigheid een rechtvaardiging moest hebben en alleandere slechts ledepoppen waren.De grijze collecteur, die zelf bijna reeds uitgedoofd,ook bij de verschroeiendste hitte nog in de zonnekantliep. Altijd met de vingers krampend, altijd in zelf-gesprek, sinds heugenis niet meer nuchter. De hoofd-commiés van oorlog, met zijn rossige hooge hoedachter in den nek, de panden van zijn gekleede jasbijna tot den grond, brutaal-verliederlijkt. Immer omdenzelfden tijd naar zijn bijzit onderweg, een wijf,blootshoofds en witgejakt, ergens in een afgelegenstraat. Dat alles was slechts onbeholpen bijwerk,kindergedoe. En zelfs die Zaterdagavonden, wanneerde gansche buurt in rosse gloed van flakkerendetalk-vlammen stond, het dronkemansgelal van alle

21

kanten opdreunde, of voor de groote kroeg een hand-gemeen ontstond, waarboven het schampend-blankvan sabels opflitste, wat was het dan nog anders daneen zwakke echo van het groote lied in het bosch?Maar zoo, nog met den nadreun van den eigen zonde-val, in het raamkozijn te liggen en zich aan de licht-zinnigheid der buurt te mogen verkwikken, dat wasde wezenlijke overgave aan het concreete, die eindelijknaar geen woorden meer vroeg. Het vrije eigendomvan een roekelooze jeugd.

J. C. VAN SCHAGEN / HODIE MECUMERTS ... .

Weg onder verwoesting van een labyrinth,In steen gekamerd, sterft een kind

De doem van de massa's hangt zwart en zwaarOver het kind, dat wacht al duizend jaar.

Een bloem werd heerlijk aan een dooden stok,Toen een pelgrim over den ringstroom trok.

Een schrift werd zichtbaar aan een wand,Toen een pelgrim los werd van het laatste strand.

Wien het teeken verscheen, hij is verder blind,Om de herinnering van het witte kind

En donker suizend in zijn bloedWerd het gebod van het kind, dat hij komen moet.

Wat zwerft hem voorbij met den zwervenden wind?Het is het verre klagen van het kind.

22

Wat sloeg hem brandend over de zee?Het handje van het kind, dat trok hem mee.

Wie zeide zijn naam? - en een snaar sprong dien nacht -Het was het weerloos kind, dat wacht.

En de schuld, die hem blindelings verder striemt,Het is de vlijm, die het schuldeloos kind doorpriemt.

Door een droom brak vreemd helder een woord, toenhij sliep.

Het was het goddelijk kind, dat riep.

Het is het eeuwig kind in pijn,Het is het heilig kind, dat moet bij ons zijn.

Het is het zuiver kind in nood,Het is het Ziende kind, dat ons weert den dood.

Het is het vergeten kind, dat snikt,Het is het argeloos kind, dat ons lot beschikt.

Want verstomt het zinderen dezer kleine schelDan splintert het marmer van der sferen spel.

Want dooft de vlam in het diepe kluisDan kantelt de wereld in bloed en gruis.

Dan breekt in de eeuwige oogen het licht,Dan brijzelt ten baaierd hun magisch Gezicht.

Dan zwicht de wet in het fel kristal,Dan verzwelgt ons alien de zwarte val.

Een klein houten kruis spant het groot heelalEn het kind is verloren — en dit is al.

23

HENRIK SCHOLTE / HÓLDERLIN

H ij kwam uit Frankrijk omdat zonderlingpeinzend God's doeleinden hem verontrustten,

reizende met zichzelven: Holderlinzeggend tegen de bloemen die hij kuste.

Sedert was hij alleen. In zijn verrukkingschuwt hij zijn moeder, maar met zijn bedeesdeglimlach en een voortdurende mislukkingvan handen wil hij troosten die hij vreesde.

Toen stierf zijn moeder en zijn goede vrienden,zijn deuren vielen toe. In vreemde rijkenweet hij zich beurtlings heerscher en bediende,met koningen rondom als zijn gelijken.

En Holderlin stierf onophoudelijkveertig jaren in dit zonderling leven.Met den dood heeft hij zich eenvoudiglijk,willoos maar verwonderd overgegeven.

ALBERT KUIJLE / ROMEFRAGMENT

Nu zijn in de parken de riddersporen uitgebloeid, en

worden in den morgen nieuwe bloemen gepoot.Taaie, met houtachtige stengels, die moeten recht-staan tegen de winden van de late Herfst. Het regentelke dag, en de trams nemen knarsend de bocht; hetlicht .is vroeg aan; de ruiten zijn beslagen; de lucht ismat en vol grijze wolken en water.Het is bijna een jaar geleden dat ik in Rome kwam.Met een trein die door de Campagna reed, onver-schillig, en veel menschen in de coupes die elke week

24

Naar een teekening van W . Heskes

HENRIK SCHOLTE

25

of elke maand daar kwamen. Er waren zelfs menschendie naar Rome gingen om te werken. In werkkleerenen met pakjes brood; dus ze bleven daar maar totde avond. Het was toen koud en het waaide duwendtegen de ruiten uit het vlakke land. De laatste tweeuur was ik leeg geworden; Umbrië had me verlaten.Ik meen zelfs geslapen te hebben, een kort moment.In ieder geval, toen ik wakker werd, verlangde ik.Het had geduurd vanaf de derde klas toen wijleerden, op het eind van hat jaar, dat de Paus inRome woonde. Later werd de naam vertrouwd : defoto's verschraalden de droom. Ik sprak veel men-schen die al in Rome waren geweest; voor hun zielof voor hun zaken. Zij zeiden dat de stad mooi was;ja, mooi.Er was alleen een journalist die méér vertilde, dathij over de stad had kunnen schrijven. In dit meerderekeerde de eerste droom terug. Hij kon het ook nietzeggen. Het hier en daar in een straat. Maar somsmaar één dag; de volgende dag was het alweer weg.Het waren een keer, laat in de nacht, drie zuilenvan de colonnade op het St. Pietersplein, en delaatste maal een poort vol regen toen hij naar hetstation reed. Later vergat hij het meeste: hij konalleen helder vertellen als hij triestig was.Toen dacht ik de tijd nabij, dat Rome te zien zou zijn;een bekend silhouet met drie koepels en het wegvallenvan horizontale huizenlijnen. Een landschap, platvooruit geschoven tegen de eerste muur; het punt waarRome begon, definitief began . .Ik ben nu weer in de trein, die moe daverde; hetverlangen wordt te hoog gespannen; ik bouw de droomhooger en witter; het gaat nog te lang duren. Ik zaliemand ontmoeten aan het station, ergens op een vande perrons.Ik ontwaak als de trein tusschen betonnen heiningen

26

gevangen is, recht vooruit moet; de laatste krachtloopt uit in een nieuw begin.En als ik nu met deze vriend het station verlaat enhet plein ga afrijden in een klein wagentje, weet alniemand meer dat ik van zoo ver kom, en van zooNoordelijk. Ik kan uit Tivoli gekomen zijn, of uit Pisa,een Romein die blij terugkeert van een geslaagdevacantie. Wat wil je van me, vriend? Je buigt je overme, alsof de geur van het Noorden, van je verre landnog om me hangt. Maar ik at en dronk immers het-zelfde als jullie, al een maand lang.Dit is een veerende stoel tusschen twee wielen; wijpraten als in een atelierhoek, veilig achter de grauwerug van de koetsier. Maar deze moed ontvalt me;ik zwijg. Het gaat regenen.Ik ben in Rome. Het asphalt glimt, en ik leef langzaam,langzaam mezelf vol met deze stad, tot de avond.

En het was dagen en dagen daarna, dat ik vermocht teloopen door de groote stad als een die er thuis behoort.Dit alles maakti jong; verleende een nieuwe hevigheidaan mijn jeugd; een sterke innerlijke activiteit. Inde morgen wandelen buiten de stad, over de blauwesteenen van de Via Appia; Rome zien vanaf een ver,hoog punt; uit een laan die zichzelf op de horizonverzegelt met de koepel van de St. Pieter. De edelebeschaving der cypressen, de citroenboom met geleen groene vruchten. En uren, uren in de vergetelheidvan een doordronken kroeg, met een huilend kind ende dieven van buiten de poort.

En het was een teere avond dat de lucht feilloos juistkleurde achter de groote gebouwen van de PiazzaColonna. Het Tiberwater stroomde geel en goudonder de zuivere bogen van vele bruggen. De stratenwaren stil rond de vele kerken, en loom gingen de

27

v

Naar een teekeningvan Otto van Rees

menschen dicht langs de huizen en achter de dikkestruikengroei van de kleine plantsoenen.

Ik ging onder het Heiligen-beeld dat boven het huis vande wijnkooper stond, langs degroote fontein van Bernini. Destraat was nat tot op de stoepen,het water ruischte in fijnedruppels over de wandelaars.Toen ik aan de breede trapkwam die naar de parken vande Monte Pincio voert, was hetlicht loom geworden, en ginghet lager en lager achter onzewereld.Op het groote terras stondende gewone velen: menschendie de stad zagen in een oftwee dagen, en tientallen vanhen die altijd tesamen wordengenoemd: de bédelaars.Ik kon niet blijven, omdat ikwilde naar onze fontein, diepachter de hooge boonren, waar

geen trappen meer zijn, en waar de zorg voor de plant-soenen minder en minder wordt. De fontein leekscheever met de dag; de banken zakten rondomdieper met de leuning naar de aarde. Scheevebanken waarop niemand ging zitten, omdat zete vuil waren. Dit was de edelste fontein in destad; de fontein die de kinderen vonden, als zij

van de gouvernante waren weggeloopen. Die luis-terde naar de muziek, voor in het park Ze gingenvoort, telkens omziend naar de bekende jurk op debank, en het houten paardje dat geduldig bij haarvoeten stond. Toen ze de laatste keer omzagen, waren

28

er booroen tusschen hen en het gezag; zij zagenvooruit; de wereld werd grooter. De booroen! ensteeds dichterbij kwam het eind van de laan, waarde donkerte rond op de grond stond. Ze hoorden demuziek niet meer, en ze liepen met de handen vooruitnaar de verte, die nader en nader kwam.Tot ze stonden onder de hooge poorten van groen,en geen meer kon lachen. Toen hoorde het meisjeeven het geluid van water. En zij stoven met hoogebeenstappen naar de fontein.Verder kon zij het later niet vertellen. De kleinstensliepen in een hoek van de bank, en de grootsten ston-den over het water; een ondiepe en heldere schijfover de gevallen bladeren en takjes. Zij vergaten hunzusjes en broertjes en hadden geen ouders meer.Ze werden gezocht en gevonden, en droomden ver-moeid en zwaar in hun bedjes. Maar achter de fonteinder kinderen was Jezus Christus in de lanen; enHij was het die de kinderen naar het water riep, enDie met hen heeft gespeeld in die middag, toen degouvernante luisterde naar de muziek.Later heeft niemand het gemerkt, dat het juist diezeven kinderen waren, die stil bleven, hun heele leven.Wijzer en hooger dan de anderen.En die late middag waaide de Geest weer over hetwater, dat loom spoot uit de oude fontein.

FRANCOIS PAUWELS / BRAVE BERTUS,

rave Bertus, beste Broeder,hebt ge weer de psalm gekweeld

die met lof den Al-behoederop het aangenaamste streelt?......

Uit een bundel „Knierijmen"

29

Draagt ge weer uw zwarte pakjemet die hemelsblauwe das,deedt ge weer een knoop in 't zakjenet of het een stuiver was? .... ..

Bertus, Bertus, 't moest niet mogendat je midden in de preekmet verdraaide lodder-oogennaar de dikke Mina keek !

'k Heb je wel zien koekeloerennaar haar schouder, naar haar knie,jij, die bij de domme boerenheilig bent als „dommenie"!

Maar ze heeft niet opgekeken,zóó iets denkt ze niet van joltals je met je uitgestrekenfacie neerzit naast je vrouw,

als je bladert in het boekjemet gezangen, goud op sneeof gedwee op moeders doekjeversche eau-de-c'logne deê......

Bertus, Bertus, christen-knaapje,ach, wat is het vleesch toch zwakdat bij jou zoo'n bronstig aapjeplotseling uit het mouwtje stak !

Ja, die aap is niet van gister,blijft een wispelturig dier,ook al wordt je eens minister,door des Heeren wijs bestier......

30

FRAKOIS PAUWELS

31

RICHARD MINNE / DE MAN MET DEWRAT

e schijn was gered. Na enkele oogenblikken ver-schenen de rechters weer in de raadszaal voorzien

van het vonnis der verbanning.Het was al een goed stuk in den nacht. Door de hoogeboogvensters pinkten de lichten der vreemde stad.De vier oude heeren in scharlaken kleed schenenvrijer te ademen nu het karweitje van de baan was.Zij gingen samen onder het zwarte kruisbeeld staanen onderhielden zich rustig over hun jichtaanvallenen over de eerstkomende receptie bij den gouverneur.Zij die mij zes uren lang met hun vragen en weder-vragen gepijnigd hadden namen van mijn aanwezigheidgeen notitie meer. Slechts de kleinste onder hen, dezemet de oolijke, driehoekige wrat op den neus, keekme af en toe van terzijde nog eens aan. Grijs en moewas zijn aangezicht als van iemand die thuis den vredeniet kent en in de lange namiddaguren melankolischnaar den kanarievogel van zien buurman zit te luisteren.Zijn laatste proces was het geweest. Eén na één gingenzijn drie collega's hem nu op den schouder kloppenen geluk wenschen. Hij stond daar midden in de zaalals besluiteloos en ik meen zelfs een weinig beschaamd.Zijn loopbaan was steeds effen en rustig geweest ennu was die laatste zaak voorgekomen die misschieneen weinig verwarring en onzekerheid in zijn gemoedhad gesticht. Bij de behandeling was hij niet al tescherp voor mij geweest en zijn korte opmerkingenlieten zelfs een vage sympathie voor zijn slachtoffervermoeden, iets als de inschikkelijkheid van eenbejaarden heer voor de wispelturigheden der jeugd.Grijs en moe was zijn aangezicht. Maar zijn carrièrewou hij waarschijnlijk met glans sluiten en aan deeensgezindheid der overige rechters geen afbreuk doen.

32

Het vonnis was met vier stemmen bekrachtigd.Voor de laatste maal kruisten zich onze blikken. Hetwas tijd tot heengaan. Waardigheidshalve hulde ikmij in de goedkoope toga der verachting en daaldetraag en ietwat theatraal de vijftig marmeren tredenaf die mij voor goed buiten de wereld en hare gemeen-schap zouden leiden. Een cipier ging mij stilzwijgendvóór tot buiten de wallen en keerde dan hoestend ensleepvoetend op zijn stappen terug. Geen woord totafscheid. Geen handdruk. Geen wenk. Niets.Boven mijn hoofd de duisternis; onder mij de ondank-bare aarde. Eénmaal nog hoorde ik het geklots van hetwater tegen de staketsels der brug en ergens heel verden rauwen kreet van een gemarteld dier. Toen washet uit. Geen pad. Geen paal.Gaan. Gaan. Gaan.Hoe lang de tocht geduurd heeft kan ik zelfs bijbenadering niet gissen: maanden misschien, jarenwellicht. Vlak en eindeloos strekte het land zich uit.Het verleden met al zijn folteringen begon stilaan totnevel te vergaan en de herinnering werd te zwak omden haat nog voedsel toe te voeren. Alleen het beeldvan den rechter met zijn wrat op den neus bleef megetrouw bij.0 ! die wrat ! Zij was, (lach niet), als een lichtendester voor mij. Dit is de eenige vergelijking die ik ervoor vind. Zij ging mij voor; zij bleef rusten waar ikrustte; zij sliep waar ik sliep. Zij nam alles wat menog restte aan geestelijke bedrijvigheid in beslag. Lachniet: de wereld is wonderlijk.Och ja, wat er intusschen onder de menschen al isvoorgevallen zal wel verscheidene in-folio's vullen.Maar mij gaat het niet meer aan. Mij bekommertnog slechts de historie die ik u hier vertellen ga. Wanteen historie, ééne, heb ik nog beleefd. Zoo mag ikhet inderdaad wel noemen. Wie na een eindeloozen

tocht den morgen boven een rij populieren ziet sche-meren, en eens onder de populieren doorgewandeld,een oude, verwezene stad ontdekt, of liever wat vaneen verwezene stad overblijft, doet enkele indrukkenop die het aanteekenen waard zijn.Of het de oorlog was, de zondvloed of de pestilentie:wie zal het zeggen ? Maar van de wijdsche stad bleefniets over dan de statige woningen die het vierkantemarktplein insloten. Al het overigewasdoor het eeuwige,rankende groen overwoekerd. Zelfs de Geschiedenisscheen er onder bedolven. En een Geschiedenisvan tel moest het geweest zijn. Koningen wellichtwaren met hun karrossen de stad in en uitgetrokkenen van de leerstoelen harer universiteit moesten bijelke eeuwwisseling de nieuwe stellingen verkondigdzijn geworden. Nu woekerde er het groen. De seizoenenbrachten er hun schakeering, maar de dagen warener zonder kommer en liefde. Zelfs de voetstappen derlaatste reizigers had de tijd uitgewischt. Alleen de zondeed er nog elken dag haar ronde, alhoewel de luikengesloten en de poorten gegrendeld bleven. Wantpoorten waren er, donkere, gebeeldhouwde poortenen hooge vensters die eens veel licht hadden binnen-gelaten.Ik kwam uit den nacht en mijn oogen deden zich deugdaan elk detail. Kuierend over het marktplein was ikvast besloten het mij hier zoo rustig en praktischmogelijk te maken. Van enkele huizen stonden devensterluiken slechts tegenaan. Ik had niet de minstemoeite ze te openen. Alleen het ijzerwerk knarste eensals bij wijze van verzet. Ik klauterde eenige kamersbinnen: naaitafeltjes, leunstoelen, linnenkasten, regen-schermen, papegaaikooien en klavecijnen. Van kamertot kamer hetzelfde. Hier hadden dus menschengenoenmaald, kleedjes hersteld voor den arme, achterhet venster zitten geeuwen en muziek van Donizetti

34

JOHAN POLET / VADER EN ZOON

35

gespeeld. Lieve hemel wat is het leven soms droef !Ik heb nooit veel gelachen. Maar hier voor het eerstbarstte ik het uit. Al die geslachten van deftige men-schen, van beschaafde, geleerde, gepolijste sterve-lingen hadden slechts onze bezigheden en onzevreugden gekend. En zij waren tenslotte ook voorgoed ingedut en gebalsemd met wat theologischerecepten. De vertooning gaat voort, haha!Waar ik nog een vensterluik tegenaan vond ging ikvoorbij, tot ik plots voor den drempel eener herbergkwam te staan. Een uithangbord wiegelde zachtover en weer.Vóór het breede venster der gelagzaal zat een meid.Een meid.Het was geen beeld. De trekken om den mond warendiep ingegrift; het haar hing kleurloos langs de in-gevallen slapen en de schouders waren afgezakt alsonder het dragen van een zwaren last. Insgelijks deborsten, de armen, de rug, de dijen, enz. Maar ziedaar waren de oogen, de oogen, groot, rond, donkeren blauw als druiven. Zij beheerschten het ganscheaangezicht. Zij waren alles. Zij loechen en zij droomden.Zij wentelden om hun as en zij spraken. Die oogenwaren nu eens een open boek. En een gevuld boek:een beetje deugdzaamheid en veel onstichtelijks. Demannen van 't garnizoen, de goochelaars, de marke-tenters en de paardendrijvers hadden in die oogengekeken. Een schooljongen of zoo iets had zich omdie oogen verhangen en de lokale pers in beweginggebracht.Zij droeg een witte schort en twee witte handen lagenop de leuning van het rieten zeteltje. De purperenadertjes liepen tot onder de brooze nagels en dit allesmaakte den indruk van een verzorgde wassen pop,die echter bij de minste beroering tot niet dreigdete vergaan.

36

Ik naderde ze van dichtbij maar dorst geen woord uit-brengen. Het was heel stil. Eenige stofdeeltjes danstenin een zonnestraal. De twee donkere oogen staardenstrak voor zich uit naar de weelderige patriciërs-woning die, aan de overzijde van het plein, de schaduwin hare architektonische bogen gevangen hield. Eenvreemde ongerustheid maakte zich stilaan van mijmeester. Ik wilde die kille handen dáár vóór mijkrampachtig in de mijne drukken maar deinsde terugals voor een slechte daad. Ik liep de taveerne rond enkeek mijn verwilderd figuur aan in den gebrokenspiegel die getuigenis aflegde van de menigvuldigeslemppartijen die hier hadden plaats gegrepen. Tweeverscheurde chromos hingen aan den wand en in deschenktafel stond de naam van een zat matroos gegrift.De twee oogen bleven onafgebroken vóór zich kijkenalsof ze daar ergens in een geheim peilden. Die roer-loosheid maakte mij gek. In drie sprongen stond ikbuiten en holde naar de overzijde van het plein. Metéén ruk waren de blinden der patriciërswoning uithun hengsels geheven.Tusschen de zware doorhangende gordijnen donkerdeeen droevig salon. Een pastel in ovalen kader, metrouwfloers omhangen, stond midden op de tafel. Hetstelde een lachende jonge vrouw voor. Naast hetportret in een helder kooitje zat, ineengedoken enziek, een oude kanarievogel.Toen is het voor goed begonnen in mij.Ik voelde duidelijk wat volgen ging. Eén stap had iknog slechts te doen tot aan het volgende venster.Ik sprong er heen:Hij was nog immer dezelfde. En de wrat was er ook,oolijk, driehoekig. Moe en gelaten zag hij mij aan.Hij verroerde niet. Voor ons beider blikken speeldezich nog eens bliksemsnel het heele rechtsgeding af.Het was alsof hij mij duidelijk wilde maken hoe de

37

proceduur in mijn zaak korrekt was geweest en hijzich over den grond niet uit te spreken had. Wantin zijn oogen scheen nu meteen wat leven te komen.Zijn lippen persten saam en maakten den mond toteen gebroken lijn. Diezelfde mond, vroeger met wet-teksten en besluiten gewapend wees zich nu volkomenmachteloos uit. Een wrekende hand hoefde ik maarop te heffen. Ik hield mij in, Zijn hoofd zeeg neer.Maar deze verpoozing kon ik hem niet toestaan.Grinnikend stapte ik achterwaarts, het plein over,terug naar de taveerne. Waarschijnlijk zou hij nog-maals het hoofd verheffen en hoop hervatten bij wathij van mijn kant als een vlucht moest aanzien.Hij hief den kop.Hij zag het zonlicht dat spetterde over het plaveisel.Hij zag de populieren die wuifden boven de daken.Hij zag de standvastige, blauwe lucht. Hij zag de tweeglinsterende oogen. Hij zag zijn gansche verledenwellicht met een beetje kleur en luidruchtigheid erin.Want iets als een jongen glans kwam over zijn grijsaangezicht, (ook de wrat kreeg haar deel ervan), enhij hief zich overeind.Haha! die twee laaiende, blauwe oogen!Krampachtig greep hij het tafelblad vast, en zóó ruwdat het ovale portret te pletter viel op den grond.Toen is hij neergezegen. Maar zijn oogen waren teoud en te dor om nog te schreien.

D. A. M. BINNENDIJK / KWATRIJNEN

AAN EMMY VAN LOKHORST

I

E euwen oud is de zon die U verblindt,En oppermachtig heerschen koude en wind.

Hoe ligt dit al geminacht en verworpenIn hem die zingende den Hemel wint!

38

1

D. A. M. BINNENDIJK

Naar een teekening van v. Uytvanck

39

IIVan hen die minden en weer afscheid namenEn, wederzijds ontgaan, telkens tezamen kwamen,Bevroedt er geen, dat God dit helsch gerichtHoudt over hen die riepen en niet kwamen.

IIIHaar mond was tot een zwart kristal bevroren.Haar oogen waren ver en roekeloos verloren.Het was geschied: God had sinds jaar en dagDez' bloemen voor zijn duistren tuin verkoren.

IVWat bij zijn mondhoek sidderend bezweekEn achter de oogen streng verzwegen bleek,Het werd op aarde niemand openbaarVoordat hij, stervend, in een glans ontweek.

VZij die aan God na 't laatste handgemeenZich overgeven met 't vervreemde leen,Laten hun eenig spoor, doch diep en onuitroeibaar,In van twee oogen het verwoeste steen.

ALBERT PLASSCHAERT/ MARIANNE1926

Met koele vleesch van dit kind tegen mijn hand,het koele vleesch van Marjan tegen mijn wangen;

het nieuwe gepraat, dat dien mond verlaat;haar schaatren waarom en waarom een verlangen?En soms een begrip, als waar zij volgroeid en voltooid,als waren haar wenschen, gerond tot gedachten —en dan, op-eens, plotseling, teeder, te klein,een kleine stem,een eindloos de woorden verzachten,zóó hulploos, waarin ik vervliet, en verruim, en vervloei,en zie de waereld afwezig, en liefde waken,en vér een terrein, en gebloei, en een fontein:klankklaar, doorstroomend, ons beider verrukte spraken.

40

A. M. HAMMACHER / DE SCHILDERJONGKIND

KORTE KARAKTERISTIEK

Quel est ce f antóme ? De jongeren vroegen het deouderen, toen bij de begrafenis van COROT (1875),

te midden van het waardig en deftig gezelschap,opeens JONGKIND verscheen, die zich sinds eenigentijd geheel had teruggetrokken uit het Parijscheschilders-leven.Verwilderd en avontuurlijk, nerveus, gebarend, hardopin zich zelf pratend, wanordelijk, zoo zagen ze hem.On se le montrait comme un curiosité, zegt Louisde Fourcaud.Zoo is de lotsbeschikking van die vooruitgezondenworden met ontoereikende bagage: hun leven ver-schijnt in het Europa van de vorige eeuw zoo ontvreemdaan het maatschappelijk verband, zoo ontdaan vanzichtbaren luister, dat zij die het zien die gruwelijkewerkelijkheid ontkennen en in kalme wreedheidspreken van Fantomen, bekeken als curiosa.Zoo deze gekerfden toch hun taak volbrachten en eenzekerheid gaven aan de achterna-komen s, die ver-schijnen als het terrein verkend en de streek veilig is,dan is voor zoo duur betaald heroisme, geen eerbiedzuiver genoeg van gehalte, geen liefde diep genoeg.Geen bewondering is smadelijker, dan die werk enleven gaarne scheidt, zwakte voor sterkte verzwijgt enzoo verzaakt wat de waarheid is van de schoonheid.

Het verhaal van zijn leven heeft weinig kleuren enweinig contouren.De ijverige leerling van Schelf hout werd op zijn zeven-en-twintigste jaar uit het veilige pastorale Holland,roekeloos en onbeschermd in het leven van Parijs

4'

gedreven. Die als groot blond jongenskind begon,greep lustig daar om zich heen. Hij teekent zich zelfin 185o als de flaneerende bohemien-artiest: punt-boorden, sigaartje, baret, handen in de zakken. Kortwas die vreugde. Toen was dit begaafde leven, nogvoor het zijn taak volbracht had, bijna geheel ver-gruizeld.MONET schreef in 186o aan BOUDIN: „de eenige goedezeeschilder, die we hebben -- Jongkind -- is doodvoor de kunst. Hij is heelemaal gek."Toen -- hij was 41 jaar -- is het wonder gebeurd metde komst van Josephine Borrhée, de Hollandsche vrouwvan een Franschen seigneuriale-keukenmeester Fesser.Met de onzelfzuchtige liefdekracht, groot en edelvan dienen, subliem van eenvoudigheid en barm-hartigheid, boog zij zich over dezen, die van zich zelfal had beleden „het is of ik moreel gedood ben". Zijheeft dit leven opgericht, langzaam, vol zorgen, be-ginnend bij de kleine dingen, reinigend en lavend.Onder deze heiligende beschutting is de ruige ver-drietige vagebond langzaam overeind gaan staan in dehartstochtelijke hevigheid van zijn diepste eigenheid.In October van het jaar 186o zendt hij, die zich moeilijkkon uitdrukken en zijn Fransch vol gruwelijke foutenschreef, aan Joséphine deze ontroerende woorden:„J'ai appris A tant vous aimer que, lorsque j'ai leplaisir de vous voir, c'est pour moi comme si monpère et ma mère ensemble venaient à moi".Dan heeft hij het beste ontvangen en die diepte zacht-heid van oogen wakend over zijn leven gezien, dievan geboorte en dood de smarten en vreugden weten.-- Nu rijpen -- tot om en nabij 188o -- zijn sterkste envolste jaren. Dan wordt zijn leven weer wankel. Hijgroeit naar de stilte, weg van Parijs. Zijn hart dringtnaar de zuivere grootheid van het Fransche land-schap, waar de mensch gering en groot de luisterende

42

aKt

UcnAzKCa0awco

Az

0z0

43

J. B.

JO

NG

KIN

D /

HA

VEN

44

velden open voor den hemel zijn. Met boeren enzwervers loopt hij door de landen; de gezel van zijnstilste uren, als hij teekent of schildert, is een schaap;kinderen lachen hem uit, roepen hem na, maar nogis geen boosaardigheid in hem, die naar de Waanzinnog luisterde als naar een vreemde droom. De kinderenuit de streek laten hem eindelijk met vrede; hij geeftze platen en lekkernijen. Hij voelt de aanrakingenvan den dood. Je pense bien que ce sera notre derniervoyage, schrijft hij in 188o, op een reisje.Oude ondeugden komen boven. Het lichaam wint,waar de weerstand afneemt. Hij drinkt absinth, zoekttwisten, treft die hem dierbaar zijn. In zwijgendeaanvaarding buigt Joséphine voor het niet meer tekeeren kwaad. — Langzaam rijpt hij voor den dood.Hij is 72 jaren als een herhaalde verlamming verlossingbrengt.

Het verhaal van zijn werk is de moeilijke, maar orga-nisch gegroeide bevrijding, uit het verdienstelijke,genoeglijk-detailleerende landschaps-metier van denromantiekerigen SCHEI FHOUT in Holland, uit de nietminder romantiekerige sfeer van ISABEY in Parijs, viabewonderingen voor Corot en Troyon, naar eenevinnige, teekenachtige toets van schilderen en eenvibreerend coloriet. Vooral die nerveuse driftigefactuur is de signatuur geworden van de hartstochte-lijke werkelijkheidsdrang van zijn groot zwervershart,losgedreven van valsche droomen.Deze vroegtijdige bevrijding was van veel invloed opMONET (zij zien elkander veel in de buurt van Honfleur1864) en op PISSARRO vooral. Een grooter onrust ensterker hevigheid dringen zijn werk naar de angstigeschoonheid van de donkerheid in den levensdrang,waardoor het de sneller verzadigde licht-lustigheidmist van de latere impressionisten.

45

Hij is daardoor in ons land van feller en dieper vaartdan de meesters van de Haagsche school, maar weerdichter bij B REITNE R en FLORIS VE RSTE R. In Frank-rijk houdt hij zelfs aandacht van de modernisten; inons land is de erkenning in diepe en ruime mate nogaltijd uitgebleven.Men moet hem niet zoeken hij voorkeur in de „mar-chandise hollandaise", al schilderde hij het hachelijkgegeven van een maanavond op het water veel malenop sublieme wijze over de romantiek henen. Men moetde waterverfteekeningen en schilderijen zoeken,waarin de schilder leeft, maar niet de schilder-achtige.Hij is geworden, niet de innige verteller van fraaiegeveltjes en aardige groepjes, niet de wandelaar, uitop liefelijke stemmingen -- daar was zijn leven tebloot voor open geweest, te veel huiselijke innigheid aanscherven gesmeten Hij heeft den poéetenmantel dergeliefden afgelegd, de hartebrand gedoofd, het heetverlangen bevend losgelaten Veel werd naakt en smerigmaar een kracht bleef altijd Het blinde vuur van hetvereenzaamde leven, de woeste vlam, die ronkend doorde werkelijkheid heen slaat.Hij schilderde de buiten-boulevards van Parijs, dearmelijke buurten van „la rive gauche", de wijdewegen en vlakten van de provincie. Zoo, in 1863, labarrière de Vanves. Dat werd de barre wereld, waaropaan een breeden weg wat hokjes van menschelijkvermaak staan; één van die hokjes is het estamineetje:„salon de société, billard, estaminet et tir en pleinair";een wijfje zit in een raam, twee drinkers buiten aaneen tafeltje, de koets met twee paarden wacht. Hetis ontroerend van beestelijkheid; troost en innigheidverschijnen onbeholpen en armoedig; ontzaglijk daar-bij is de geheimzinnige grootheid van hemel en aardein barre naakte eeuwigheid.

46

Hij schilderde de verlatenheid van landen en hemel,de blindheid van hooge huisgevaarten, de uitersteranden van de steden, waar die huizen staan, die hetlaatste van het leven zijn, overgegeven aan de on-bestemde eenzaamheden van het land.Wie met JONGKIND gaat, krijgt de Zwerver tot gezel.Woorden zal hij verliezen. In de machtige komst deravonden zal hij huiverend zich voelen opgenomen inde zee der groeiende schemeringen. Hij zal de lichtjesvan de menschen zien ontsteken en door de dorpengaan, waar de hobbezakjes bedrijvig schuifelen. Hijzal altijd weer verder gaan, altijd dit alles weer verlatenen omzien naar de stad en het leven, als iets waar hijniet bijbehoort.Maar telkens, in moeilijke nachten en wankele urenvan zijn leven, bloeien uit zijn hart de beelden vaneen verloren Vaderland.Nooit zullen de liefste gezichten enkelvoudig zijn. Tweeaangezichten hebben de beelden van zijn leven envan zijn droomen.Zooals hem is verschenen, de vrouw die hem het liefstewerd, in het verbond van het allereerste en vroegstelevens-gezicht, het ouderlijk liefde-beeld, zoo ook ver-schenen de dubbele landschapsgezichten, van Frank-rijk -- waarin hij woonde — en van zijn geboorteland,dat zijne herinnering nooit verliet.

ALBERT KUYLE / GEDICHT

k bid om Orpheus, in een woud vol bloemen:I de wateren staan grijs van berg tot berg;de dieren leven in een voorjaarsdroom,en over heel het leven gonst de stroomdie alle bloed onder de lucht beweegt.

47

Kom nu, mijn lief! Ik heb de wereld voor Uw stapbereid.

Ik heb mijn oor aan weg en wateren gelegd;ik heb de dieren langs de buik geaaiden alle haren naar de wind gestreken;de palmen waaien in de avondlucht.

Heb je de vrouwen aan de baai geziende gouden lenden en het zwarte haarde slanke voetzool kleppert op het strandde doeken hangen op de cactushaagen in de late avond baadt de koningin.

Sapanara, en alle zoete geur! De booroen bloeien,ik heb de wereld voor uw stap bereid.Het huis staat, sinds de sterren helder schijnenover mijn gladde borst;en onder alle daken wacht mijn liefde hijgend.

Zoo wordt het éénmaal goed.Dit is de nacht waarvan de jongens droomenals voor de eerste maal het wonder blinkt;waarom de droom van donkre meisjes hangt.Het zal onstuimig, heerlijk zijn.

Kom, kom door de poort:mijn lippen bloeien droogen alle nachtmuziek zingt buitlend aan mijn slapen;de wind komt jonger door de open deurik heb de lampen in het huis ontstoken.

Kom nu, mijn lief!Het huis staat, sinds de sterren helder schijnenover mijn gladde borst.Ik heb de vloeren voor Uw stap bereiden onder alle uren wacht mijn liefde hijgend.

FERIANA '26

48

ELISABETH ZERNIKE / SPLEEN

en oogenblik dwaalde zijn loonre belangstellingnaar een jongen man en vrouw, die dichtbij, op

de hoek-sofa waren gaan zitten. De gedekte tafel voorhen prijkte met helder gewreven glas. Hij dacht: goeddat i k het maal niet meer hoef te beginnen —, hetheeft heel lang geduurd vandaag.Dit restaurant beviel hem niet; het was stil, maar nietintiem. Hij hield van menschen en het zien van veelbekende gezichten.De kellner bracht met deinende bewegingen het fruit,lispelde: 'dame, m'sieur. Hierna nog dessert, koffie,likeur, cigaretten, dacht hij, en dan.... Een min-achtende trek kwam om zijn mond, en hij liet zijnzware oogleden bijna geheel over zijn oogen vallen.Hij kende het alles te goed, hij wist hoe haar naaktearmen waren, en haar hals, dik-vleezig, roze; -- enzoo week om aan te voelen, schuimig haast, alsof jevingers aan den anderen kant er doorheen zoudensteken, wanneer je ernaar greep. Hij keek naar haar,zag hoe ze juist haar oogen gevestigd hield op hem,haar lichte oogen, met de zwart-gepenseelde wenk-brauwen in scherp contrast daar boven.-- Als je slaap hebt, word je lichtelijk om van tewalgen, zei ze.Hij glimlachte spottend. -- En jij, Jeanot, blijft altijdbekoorlijk, altijd, maar pas op voor te dik worden.-- Ik? je daast. Knip wat druiven voor me, wil je?Zwijgend aten ze het fruit. Hij hoorde de stem vande vreemde jonge vrouw, een heldere, volle klank.Wat had ze gesproken? hij hield ervan, talen te her-kennen. Fransch was het niet geweest. Weer praatteze, en lachte erbij, — hij kon de klanken niet vol-doende onderscheiden. Die vrouw herinnerde hemaan iets, iets van vroeger; — zijn zuster Nascha,

misschien? Maar ze leek niet op Nascha, Ze was heeleenvoudig, bijna sjofel gekleed, evenals haar met-gezel. Arme intellectueelen, dacht hij, die Parijs komenzien. Zoo was hij er ook eens gekomen, van zijn landuit. Hij wilde Jeanot zeggen: Kijk eens die vrouw,ze heeft een knap gezicht. Maar hij hoorde al haarschellen lach, en de verachting, waarvoor ze nauwelijkswoorden had.-- Mijn God, zei ze, wat verveel ik me. Ze nam haarpoeierdoos en spiegeltje, bekeek plotseling vol aan-dacht haar wangen.-- Heb je nog niet eens geleerd, je werk met opgewekt-heid te doen?Ze keek hem van terzijde aan. -- Mijn werk, je bentonbeschoft. Ah, jullie mannen, en dan Russen, mijnGod, dier-menschen!— En jij, zoo vergeestelijkt. Hij zag: dit begreep zeniet geheel. Ze zweeg, bette behoedzaam haar neusmet het poederdons.-- Geef mij dat spiegeltje eens? Hij deed als wildehij het grijpen.Ze gaf een hoog gilletje. Au!, laat me! -- Maar hijhoorde wel hoe dit begin van stoeien haar op-monterde.En hij kende ook dit. Nu zou ze probeeren hem overzijn hand te krabben, met haar puntig-scherpenageltjes.-- Hou je bedaard, zei hij. -- Ze trok minachtend haarneusje op.Toevallig keek hij naar de jonge vrouw op de sofa;ze had donkere, heel rustige oogen, en tuurde naarbuiten. -- Vreemd, dat dit hem aan zijn jeugd her-innerde. En wat dan? — dat kon hij niet zeggen.Hij tuurde ook, naar den wand, die met satijn-papierwas beplakt. Hij zag een steppen-landschap, heel wijden vaag, zonder horizont. Het land overheerschte;,

50

hoog, dor gras, wuivend in den wind; -- 't was ofhij den wind ho or d e. Een enkel boerenhuis stonder, ver weg en eenzaam. Nu was hij er plotselingdichtbij; kinderen speelden op den drempel, Naschaook, met haar donkere, rustige oogen. En in het huiswas zijn moeder. Hij ging er binnen. Een grootevrouw stond bij de tafel; duisternis was om haarheen. Hij hurkte bij den haard om in het vuur tepoken; — maar het vuur lag uitgedoofd. Bij welklicht moest hij nu zijn moeder zien? er stond geenolielamp op de tafel. Hij keek naar buiten over hetwijde land. Nu zag hij dat de hemel bewolkt was,met groote, grauwe wolkgevaarten. De nacht zoukomen.

Jeanot schudde hgm aan zijn elleboog, en hij keekin haar beschilderd poppegezicht.- Oer-vreeselijke, saaie man, ik ga hier vandaan.- Maar kind, je wilt toch koffie met een pousse.— Als je lief bent, fleemde ze. Ik kan ook best tegensaaie mannen, als het er vooruit bij gezegd is, maarjij bent anders zoo, -- zoo prikkelend.- Ja, zei hij, vandaag, -- ik denk dat vandaag mijnmoeder gestorven is.

Je moeder?Hij zag aan haar oogen, dat dat woord haar niets zei.En, bekende hij zichzelf, ook hij voelde eigenlijk niets.Hij had dit gezegd, hij wist niet waarom. Dat hijhet spleen had, nou ja.... „zoon der steppen",noemde hem een van zijn vrienden, alleen om zijnRussischen naam. Want hij was immers geheel ver-franscht, geheel geworden Parijzenaar van de uit-.gaande wereld, rijk, en oppervlakkig waar het ietsanders dan de zaken betrof. Oppervlakkig? Och, genot-zoekend, dat wel. Wat zou je ook anders in ParijsHij haalde zijn schouders op.De jonge vrouw, de vreemdelinge, praatte zacht tegen

51

Zelfportret

RICHARD MINNE

haar begeleider, die glimlachend luisterde. Ze sprakheel levendig, dat zag hij aan haar mond en oogen; --toch maakte ze geen gebaren met haar hand. Zoudenhet Russen zijn? dacht hij. „Zoon der steppen". --Alleen in zijn prille jeugd had hij op het land gewoond,later altijd in Moscou.-- Jeanot kirde dicht aan zijn oor: -- Jouw moeder,zeg, jouw moeder zou zoo stok-oud moeten zijn alsde heks op den bezemsteel.— Zeventig, zei hij, maar twintig jaar ouder dan ik.— Ach, en jij zou vijftig zijn, zoo'n jonge bloem?De koffie en likeur werden gebracht. 'Dame, m'sieur.

52

— Ik zal op je drinken, onschuldige jongeling, maarje lodderoogen bevallen me vandaag niet. Waaromzeg je dat je moeder is gestorven?— Ben je bijgeloovig, Jeanot?-- Niet zoo erg als een Rus,— Zie je die vrouw daar zitten, schuin achter je?Kijk even om.Ze deed het, en haar gezicht drukte onverholen min-achting uit. — Mijn beste, het is erger dan afschuwelijk.— Ja. En die vrouw heeft het me verteld.— Die vrouw? heb je,.... heb je haar gesproken?ken je haar ?Hij schudde zijn hoofd. Ze is binnen gekomen, toenwij aan het dessert begonnen. Ze is opzettelijk nietal te dicht langs je heen geloopen, — maar ze heeftme gezegd dat mijn moeder vandaag gestorven is.Hij vermaakte zich heimelijk met den kleinen schrikin haar oogen.-- Je bent niet wijs,— Goed; drink eens uit; ik dacht dat je weg wilde.-- En jij?— Ik blijf hier zitten, misschien hoor ik nog meer.-- Maar het kan je toch niets schelen.Hij antwoordde niet, en weer vielen zijn zware oog-leden naar omlaag. Hij hoorde nieuwë gasten binnenkomen, en ook zette de muziek in, een piano, eenviool. In zijn jeugd had hij van muziek gehouden,en altijd kwam er weer iets bij hem boven, een zuchttot genieten, tot oordeelen ook.Maar het kan je toch niets schelen, had Jeanot gezegd.— Neen, och, hij was niet anders meer dan zij, —hij zag zichzelf in haar terug. Dat moest ze niet hooren,de mooie cocotte. Hij schamplachte even.— De muziek is slecht, zei hij.Ze trok haar donkere wenkbrauwen omhoog. — Waar-om? ze is altijd hetzelfde.

53

— Och ja, in de restaurants..De vreemdelingen waren al klaar met hun diner; zestonden op en liepen dicht langs hem; de rustig-donkere oogen van de jonge vrouw blonken.Hij hoorde haar zeggen: Nu gaan we dus eerst naar onshotel terug, en ze zei het in het Russisch. Misschienwas ze toch Nascha, zijn zuster. Maar neen, die moestouder zijn. Hij keek om, en zag haar nog een oogen-blik, loopend op de straat. -- Hij kon niet meer wetenhoe Nascha er uit zag.-- Die vrouw boeit je, zei Jeanot.— Ze sprak Russisch, ik wist het wel; vandaar datze me....- 0, begin je weer over je moeder? je maakt me dolmet je bijgeloof.— I k geloof het niet.-- Dacht je: ik wel?— Het laat me koud, kind.Hij keek naar den satijn-papieren wand. Het leven iszelfbedrog, dacht hij.

1VIART1EN BEVERSLLT IS / INTERIEUR

„Wij zoeken alien hier om niet.Het is ' erloren in 't begin ... .Wat heeft ons verder zingen zin?Het is vergaan in 't eerste lied"De schemer stort zich zwart te samen.'t Vertrek verdonkert, maar 't verschietstaat grijs en vierkant in de ramen.

Dichtbij het hooge raam wat schijn.Klavierivoor — en als een wrongeen bloem, die zich tot bloeien dwonggerekt en kwijnend in 't kozijn.

54

Naar een schilderij van A. H. Gouwe.

Wanneer van buiten een lantarenopgaat.... beeldt zich aan het gordijnhaar magre kroon op d'enkle blaren.

Gij spraakt „al is in ons verstomddit al.... en niets dat overbleef,en d'eerste mensch, dien God verdreef,langs elken weg tegenkomt...."Gij zweegt -- en wees naar 't venster gaandehet Grieksche beeld, ten worp gekromd,met afgeknotte armen, staande!

55

J. SLAUERHOFF / NOVALIS

ij wist met kalme angst hoe alles moestLeven. Voortleven. Zalig of verdoemd.

Niets wordt vernietigd, spoorloos verwoest:Een geur, een toon die in de stilte zoemt,

Iets blijft, hoe ook verijld, versteend, verbloemd,Leven moet alles tot in eeuwigheid.Geen sluimering, geen min, geed dood verzoentDen kruistocht redeloos door ruimte en tijd.

De dooden rusten niet, gezweept tot feestenWaarin zij ijdel trachten te bezwijmenTot redding uit de onduldbare geheimen.

En ieder zwervling is omzwermd door geesten;Nooit worden wij eenzaam en nooit met rustgelaten aan een beek, een graf, een kust.

H. MARSMAN / TWEE VRIENDEN

De maan maakt de nacht tot een sneeuwwit veld.een man heeft zijn vriend van zijn leven verteld:

er is door dit spreken een wonder gebeurd:hun harten zijn zoozeer eender gekleurd

dat de een als hij soms naar den ander zietbij zichtelven zegt: maar ben ik dat niet?

een vrouw; nog een vrouw; een verterend gemis....het is alsof alles ten einde is:

want éen hart blijft thuis, en éen hart gaat op reismaar geen van twee vindt het Paradijs.

56

A. DEFRESNE / VALSCHE BANKBIL-JETTEN

TOONEELSPEL IN DRIE BEDRIJVEN

en tooneel uit het eerste bedrijf, waarin de ministervan Financiën, Dr. Heertieg, den directeur der

Rijksdrukkerij, Steving, overhaalt aan de vervalschingder bankbiljetten mede te werken.

HEERTIEG: Het spreekt vanzelf, dat de heerSteving met zekere tact behandeld moet worden. Ikvertrouw, dat de heeren dit aan mij over zullen laten.ADLER: Hoe wil je het aanleggen?HEERTIEG: Ik weet het niet ! Hij kent mij sindsmijne jeugd. Hij was goed bevriend met mijne ouders.Ik weet het niet ! Ik weet het niet!Hij wandelt heen en weer, kijkt op zijn horloge. Leonweet niets anders te doen dan de tango te fluiten. Adlerkijkt vragend naar Leon, die dan de schouders met eenglimlach optrekt.Dan verschijnt S TEVING in de fond-deur. Kaal hoofd,gekleede jas, handschoenen, hoog boordje, goudenbril.ca. 65 jaar.HEERTIEG (gaat naar hem toe, klopt hem op denschouder, geeft hem een hand en leidt hem naar binnen) :Ah, goeden dag, meneer Steving,goeden dag. KomtU binnen.STEVING (vol naij ontzag): Excellentie.... Excel-

lentie... .HEERTIEG: Hoe gaat het U sinds wij elkaar op delaatste vergadering van het partij-bestuur gezienhebben.STEVING: Dank U, Excellentie, dank U....HEERTIEG: Hier, meneer Adler, kent U.STEVING: Meneer Adler.

57

ADLER: Meneer Steving,HEERTIEG: En dit is meneer Darouel Penard,meneer Steving, Gaat U zitten, gaat U zitten. Uziet er goed uit voor uw leeftijd.STEVING (alvorens aan de middentafel te gaan zitten)Dank U, dank U. Ik heb het treurige nieuws zooeven vernomen, Excellentie, ik....HEERTIEG: Welk treurig nieuws?STEVING (van verlegenheid half stamelend) : Dat ....dat Uwe Excellentie afgetreden is.... Ik kan UweExcellentie verzekeren, dat ik het ten zeerste betreur,niet om de groote dienst, die Uwe Excellentie mijeenige maanden geleden bewees, zooals hij zichmisschien herinneren zal, maar omdat het mijnevaste overtuiging is dat 's lands belang ....HEERTIEG: Ik sta ten opzichte van 's menschenonbaatzuchtigheid. zeer sceptisch, meneer Steving.Toen ik U eenige maanden geleden tegen den wilder oppositie handhaafde, deed ik dat niet om Upersoonlijk of omdat U van de partij is, maar omdatik U de goede man op de goede plaats vind. Ik deedniet meer dan mijne plicht, hoewel Uw leeftijd tegenU pleitte. En als de sociaal-democraten U binnen eenmaand of wat ontslaan, doen ook zij niet meer danhun plicht. Uw persoon telt niet mee. Op uw leeftijdis men volkomen afhankelijk van het politieke inzicht,dat zegeviert. Ik vind het dus onkiesch van U ommij met uwe dankbaarheid persoonlijke of partij-motieven te willen aanwrijven.STEVING (in volle verschrikking) Excellentie....ik.... U.... ik....

HEERTIEG (wandelt): Nee, nee, het spijt mij zeer,Steving, dat gebleken is, dat jij als mede-bestuurslidder partij en nog wel in zoo'n verantwoordelijkefunctie als secretaris, in zekere mate als collega dus,bij de eerste woorden over mijn aftreden zoozeer de

58

persoonlijke tendenzen.... Het spijt mij meer danik je zeggen kan.... vooral nu, nu ik alleen menschenin verantwoordelijke betrekkingen naast mij hebbenkan, wier onbaatzuchtigheid volstrekt onbesprokenis, wier trouw aan onze beginselen boven iederetwijfel verheven is, wier aanhankelijkheid aan landen partij eer tot martelaarschap dan tot individueeleoverwegingen aanleiding is.STEVING (verdrietig, met iets smeekends) : UweExcellentie beoordeelt mij onrechtvaardig.... ik ....ik ben zoo aan de beginselen gehecht als Uwe Excel-lantie maar wenschen kan.HEERTIEG (met een moedelooze zucht) : Het kanzijn, Steving, het kan zijn. Ik ben zoo moe, zoo ergmoe.... (gaat moe op een stoel tegen de muur zitten,met het hoofd in de handen) Zoo heel erg moe ... .STEVING (geschrokken): Excellentie.... !LEON en ADLER doen een stap in zijn richting.HEERTIEG: Als de heeren willen gaan zitten.STEVING (alvorens te gaan zitten) : Ik zou dit noggraag willen zeggen, met Uw verlof Excellentie enop gevaar weer verkeerd begrepen te worden, ik hebmijn heele leven lang het land en de partij met mijnebeste vermogens gediend, al waren mijne krachtenbescheiden. En ik zal dat blijven doen. Maar voor allesExcellentie heb ik voor U persoonlijk.. . . en werkelijkniet om die dienst, Excellentie.. .. ik .... uh ... .ik...,HEERTIEG: (gaat bij hen zitten) Het is goed, directeurSteving, het is goed. De heeren weten, dat ik al mijnekrachten ingespannen heb om het land de economischemoeilijkheden te doen overwinnen. Als eenige middeldaartoe zie ik verhooging der productie, der inkomstenen vermindering der uitgaven, der sociale wetten. Ikheb 's rijks uitgaven verminderd door weigering vanloonsverhooging, werkeloosheidsuitkeering en ouder-

59

domsrente. Ik heb de tien-urige werkdag ingestelden onze fabrieken en banken vaak met overmatigveel geld gesteund. Ik heb dit gedaan, omdat dezebeide factoren onze productie verhoogen en ons instaat stellen onze plaats op de wereldmarkt te her-winnen en aldus een lageren levensstandaard te ver-wekken. Het gaat om een sluitend budget, om eengunstige handelsbalans. Het is duidelijk dat ik voorgeleidelijke en tegen plotselinge stabiliseering ben.De faits et gestes van onze groote fabrieken en bankenzijn op het oogenblik ingesteld op de wisselendekoersen en eene plotselinge vastlegging van deze kangeen ander gevolg hebben, dan tallooze faillisementen,ontwrichting van onze heele industrie, omdat demarkt-verhoudingen niet zoo op slag en bij wet teregelen zijn als de waarde van het geld. Het inzicht derarbeiders reikt niet verder dan de waarde van hunwekelijksch loon. Ter definitieve vaststelling daarvanzijn maximumprijzen en stabiliseering zoo vlugmogelijk het eenre middel. Aldus worden 's landsbelangen voor jaren in de toekomst opgeofferd terbeantwoording der vraag: „Wat kan eene arbeiders-vrouw aanstaande Zaterdag voor het loon van haarman koopen ?"ADLER: Een volmaakt débacle voor minstens dehelft van onze groote ondernemingen.STEVING: En waar de arbeiders op hun beurt tochook weer de dupe van worden.LEON: Hoe kan het anders. Het intellect der arbeiderswordt gekenmerkt door het feit, dat een straatplaveierhet leggen van drie keien minstens even belangrijkvindt dan het maken van een groot kunstwerk of hetontdekken van de kanker-bacil.HEERTIEG: Hoe het ook zij, het onvermijdelijkgevolg zal precies het tegenovergestelde zijn van watik trachtte te bereiken. Het rijksbudget met zoo %

6o

verhoogd, na de twee eerste maanden, de inkomsten,door het ten voordeele der arbeiders fnuiken onzerkapitalistische ondernemingen, evenredig verlaagd,daarom roekelooze bezuiniging en daardoor slechtbestuur, hetgeen geweten wordt aan partij-zucht,daarom ontslag op groote schaal onder de anti-sociaal-democraten. Dat is geen doen, dat is een gedaan wor-den. Tallooze f aillesementen, nog talloozere werke-loozen, een chaos, waarin niemand na twee maandeneen uitweg zien zal en die onherroepelijk tot ondergangvan jaren voert. Maar aan den redeloozen eisch dermassa is voldaan en de stembus garandeert het salarisder bedervers.

STEVING: Een misdaad, een misdaad.

HEERTIEG: Waarde Steving, die menschen doennet zoo goèd als wij datgene, dat zij meenen dat hetbeste is. Er is alleen dit verschil, dat wij het nog beterweten. En nu kom ik aan de quintessence van onsonderhoud. Hij, die het het beste weet, heeft deplicht het ook het beste te doen, zelfs tegen den wilvan diegenen, die het alleen maar goed meenen. Deplotselinge stabiliseering is het kwaad, dat het landonvermijdelijk ten ondergang zal voeren. Dat kan enwil ik niet laten gebeuren.Er heerscht eene beteekenisvolle stilte,

STEVING (heeft eerst Adler, dan Leon aangekeken):Maar Excellentie onze partij beschikt niet over zetelsgenoeg om een eventueel saneeringsvoorstel af testemmen .... Uw kabinet was een minderheids-ministerie. En daarbij zou de bespreking van ietsdergelijks op eene bestuursvergadering thuis hoorenen niet in tegenwoordigheid van vreemden .... Hoemeent Uwe Excellentie....

HEERTIEG: (staat op) Ik wil de geld-waarde de-precieeren en de stabiliseering te niet doen.... door

6i

Naar een teekening van W. Heskes

A. DEFRESNE.

62

drie dagen na de saneering .... 120 millioen opde markt te brengen....STEVING: Ja maar, Excellentie .... voor de uitgiftedaarvan is een kamerbesluit noodig en zij zullen nooit. .HEERTIEG: Ik wil dat doen.... zonder kamer-besluit.STEVING (schuift zijn stoel achteruit): Dat.... datis onmogelijk, Excellentie.... dat is tegen de wet.HEERTIEG (kijkt hem vast aan, de anderen zittenroerloos) .STEVING (staat op, in groote verschrikking) : Hetzouden.... valsche bankbiljetten zijn,.... Excel-lentie.HEERTIEG: Geen kwestie van.... Ze worden opde rijksdrukkerij gedrukt met de echte cliché's,STEVING (in heftige angst en verdriet, achterwaartsnaar de deur) : Dat kan het land niet van me eischen,Excellentie. Dat kan niemand van me eischen. Ik beneen oud man. Ik heb altijd mijtte plicht gedaan.HEERTIEG: Dat weet ik. Daarom heb ik U destijdsgehandhaafd. Daarom zal ik U, als ik na tweemaanden in de regeering terugkom, weer handhaven.Ik heb U aangezocht, omdat ik meende, dat U ookuwe plicht zoudt doen als van martelaarschap meer teverwachten is dan promotie.STEVING (bijna huilend) : Zijne Excellentie vergistzich door voortdurend op mijn ontslag te zinspelen.Ik ben geen slecht mensch, Excellentie. Als .... als. . .U nu nog met goud dekken kon....HEERTIEG: U mag dan geen slecht mensch zijn,in alle geval is U dom. Die dekking is wettelijk 8 %der nominale waarde. Die dekking baseert op defictieve waarde van het goud. Als morgen het berichtkomen zou, dat men tien nieuwe goudvelden ontdektheeft, is die dekking van U volkomen waardeloos.Waarmee dekt U dan? Heel het volk....

63

STEVING: Nee, nee, ik doe het niet. U mag nietaandringen. Ik ben een eerlijk man. U mag me datniet aandoen, Excellentie. Ik hou zooveel van UweExcellentie. Ik heb U nog gekend als kleine jongen.Ik ben zoo blij geweest, dat U zoo'n mooie carrièremaakte. En daarom mag u me zoo iets niet vragen.Ik ben zoo verschrikkelijk bang voor dergelijkedingen. Ik heb me nog nooit iets van een ander toe-geeigend. Een keer een sigaar, meer niet, Excellentie,laat me gaan. Ontsla me dan maar, maar laat me gaan.HEERTIEG: Het gaat hier om den ondergang vanalles. De partij eischt niet....STEVING: Ook het volk kan zoo iets niet van mewillen.HEERTIEG: Het volk eischt ook niet.STEVING: Wie.... wie dan?HEERTIG: Ik.STEVING (blijft roerloos staan, het is of alleen zijnoogen nog leven, die vol tranen komen) ....0.... Excel-lentie ... .HEERTIEG (na pauze): Steving....STEVING (gebroken oud) : Ik ben een oud man ....Ik heb niemand op de wereld ....ik heb U.... Hetis goed,Excellentie.HEERTIG (na een kort satanisch lachje, brengtplotseling de hand aan zijn hoofd, tast naar een stoel enzakt in deze) .LEON en ADLER doen verschrikt een stap in zijnerichting. Steving snelt op hem toe.STEVING: Wat is er, Excellentie, om Gods wil,is U ziek?HEERTIEG (mild): Ik geloof, Steving, dat jij eenvan die zeldzame menschen bent, die.... men goednoemen kan.

64

VICTOR J. BRUNCLAIR / WIJZE

MAAGD

e boetgezant zo stroef werd minzaam na het maalVolzomer heeft haar goed geduld verdreven

weg van het kantkussen en zijn onvoltooid figuur.

O wildzang van de lachvogels hoge triomf en jubelhet weeldeland in glooiing aan haar mijmerhuis zo stilkollebloemen onthloeien op haar klare droomkoonen zij treedt de lange laan in de goede wachtengel

achternadie voor de deurpost hield zijn blank verwijlen koele schaduw van zijn vlerken op haar leven.

Zal zijn hooggerezen godsgestalte zich veropenbarenboven bandeloze groei van rijpgebalde arenvol aardkoorts in verrukking zat.

Langs een gulden haardraadop haar schouder daalt vreemd gestreeldat jaagt haar hartklop aankleurt hoogrood haar wang.

Zij weert de begeerten vindt een beestje van Onze Lieve Heerdat zet zij mild en teder op haar kleed neerin hemelblauw.Morgen klateren weer de klossenen wordt de kantfiguur van de beschermheiligehet altaarkleedvoltooid.

5

65

A. ROLAND HOLST / DE KLEINEWATERPLEK

Qoms ga ik al vermoeden, dat de zee— omdat zij sterk schijnt — wel heel mijn leven

de onstuimige waarheid blijven zal, waarmeeik hier de wereld kan weerstrevenbij tij en ontij, maar dat ik ten laatstehet wezen van den grooten dood ontdekbij de kleine waterplek,die zoo stil den wilden avondval weerkaatste.

URBAIN VAN DE VOORDE I NOC-TURNEMacht en vreê staan over stad

De huizen zijn als de oogen toe.Ik volg gejaagd het strakke pad.Wat stap ik, dan het noodlot toe ?

Ik voel me zwaar van bloed en nood —Wat baat de vrede van den nacht?De aloude lust gist in den nacht —Dees donkre vrede is niet de dood !

0 dood, o leven!. ..... zwoele nacht,Wat heimlijkheden bergt uw schoot?Wat lijkt uw lust een bange klacht,Wat bergt ge, o leven en o dood?

Te donkre drang den droom versmacht —Wat heimlijkheden bergt uw schoot,Die, mild en warm, mij hunkrend wacht —Wat jaagt het bloed, wat weegt de nood !

66

Naar een buste van Oscar de Clerck

URBAIN VAN DE VOORDE

67

DIRK COSTER! TERUG NAAR IBSEN

m het zoo algemeen mogelijk te zeggen, om naar hetkernprobleem van Ibsens werken te verwijzen: er is

bij Ibsen altijd een hapering en een breuk geweestin de functioneering van de beide krachten, dietesamen den mensch maken en dus ook de grootekunstenaar: bewustzijn en onderbewustzijn, geleefdleven en definieerend of reguleerend verstand. Ibsen'swezen, en dus zijn dramatische schepping, valt uiteenin twee helften: een wezenlijke en een tijdelijke helft,en ook in zijn drama's laat zich een hoofdzakelijktijde ijke en een hoofdzakelijk-wezenlijke groep vrijduidelijk onderscheiden. Ibsen was een geboren pro-blemensteller, een activist en propagandist van tijdelijkeen toepasbare waarheden, — daarnaast echter eendiep en groot kunstenaar, die de groote levens-krachten met een halfgeweten hevigheid onderging endoor ze te beelden hun waarde bewees. Maar dezebeide helften harmoniseerden niet, de correspondentietusschen die twee gebieden lijkt soms slecht geregeld.De ideale kunstenaar is hij, in wien deze levens-krachten zonder breuk en in een spontane eenheidzouden functioneeren. De onderbewuste krachtenstijgen in hem op naar den geest en zetten zich daartot het bewustzijn om, en tot een compositie diein de schaal der levenswaarden aan iedere kracht zijnplaats en verhouding geeft. Op deze wijze wordt hetgroote kunstwerk een groote bewustwording van heteigen leven, een groot wezenlijk-maken van het eigenleven door middel van levende gestalten. Dostojevskynaderde dezen idealen kunstenaar en Stendhal. Bijhen is het bewustzijn immer in harmonie met dendiepgang van hun wezen. Groote vergissingen om-trent zichzelf hebben zij niet gemaakt. Zij wonnen

68

in klaarheid over zichzelve, maar zij hebben zichnooit essentieel in zich zelf vergist. Hun diepstelevenskrachten, 't zij deze in smarten verwonden lagenof in vreugde triomfeerden, vonden de definitie dieaan deze diepte genoeg deed. Maar daarom ook ishun boodschap uitermate eenvoudig ' en laat zich inslechts enkele woorden samenvatten. Zij hebben bijnanooit getwijfeld in hun schakeeringen, Zij deeldenhet leven in liefde en onliefde, in krarten die in wezenboos en in wezen goed waren, en hun geweldige taakwas alleen, de werkelijkheid van dit leven naar zulkeen schaal te deelen en daardoor wezenlijk te maken.Dagproblemen dringen in hun kunst niet door.Zij begrepen, dat de sociale wereld en hun eigeninnerlijke wereld twee verscheiden waarden waren.De twee andere grootsten der egde eeuw : Tolstoyen Ibsen, zijn anders geconstrueerd, en zij zijndaarom van dit gigantische viertal zeker de minstgrooten. De groote omvang en diepte van hun onder-bewustzijn wordt niet door een gelijk scherp enmachtig intellect bekroond. Tolstoy's geval is betrekke-lijk eenvoudig: zijn „valkenblik"zag alles van het leven,iedere trek op menschengezichten en ieder gebaar vanrnenschenlichamen, en zijn onbeperkt kunstenaar-schap beeldde dat alles af en de ontzachlijke visioenenvan „Oorlog en Vrede" ontstonden. Aan den lezer dande taak, om de psychologische beteekenis dier trekken,de taal dier gebaren te verklaren. Waar Tolstoy zelfverklaren en definieeren gaat, wordt hij soms engen koud, = mat liggen de formulen neer tusschen destralende overvloedigheid van dit afgebeelde leven.Zijn roofdierlijke natuur ontkende zichzelf in zachtepreeken. — Ibsens geval is daarentegen veel diepergecompliceerd. Hij was de man die de objectievewaarheid zocht, de waarheid die zich helder uit laatdenken en vervolgens toepassen op het leven. Maar

69

DIRK COSTER

70

daaronder woedden, in de angstig-gesloten onder-wereld van zijn leven, alle krachten en verlangenswaardoor een sterk man bezeten kan worden, -- enbonsden en klopten aan de luiken van het bewust-zijn. Maar braken zij door, stroomden zij omhoogdoor de kracht hunner aandrift, dan ontstond er eenverwarring. Soms vonden zij een wrevelige ontvangstdoor het verstand, omdat hun spontaniteit niet overeen-kwam met de richting waarin dit verstand zich toe-vallig bewoog (de polemiek tegen een Nora, die hijondertusschen zelf geschapen heeft !. Soms werdendeze krachten door de definitie armzalig verengd enweifelend geinterpreteerd (Hedda Gabler) Maar daar-om ook, omdat dit intellect zoo moeizaam definieerde,zoo voortdurënd Ik er Wereld door elkaar haalde, wasIbsen gedoemd zich onophoudelijk te vergissen om-trent zichzelf en via zichzelf omtrent de wereld.Telkens moet een nieuw stuk geschreven worden omde these van het vorige te hernemen en ongedaan temaken; telkens moeten nieuwe gestalten, gevuld metspontane observaties, dienen om aan de eenige enobjectieve waarheid een wending in de goede richtingte geven. Dit alles maakt tesamen een prachtigeworsteling om de waarheid, maar het maakt Ibsenals geheel onklaar en als verschijning onzeker, — eenprachtig symbool van de onzekertastende egde eeuw,die zoo hartstochtelijk zocht naar kennis van zich zelfen kennis van de wereld. Een eeuwige klaarheidechter begint te stijgen, wanneer Ibsen ouder wordt,wanneer de verwarrende dagproblemen wegvallen. InZijn kernstuk „De Wilde Eend" leeft zij eindelijkvolkomen. Geen enkele positieve waarheid meer engeen enkel dagprobleem heeft zich binnen den toover-kring van het kunstwerk kunnen handhaven, -- be-halve dan die ééne kleine waarheid dat het levenzooveel mogelijk leven en zooveel mogelijk liefde

71

moet zijn. en dat er daarbuiten geen vaste regelsbestaan. — Maar dit kon niet geschieden, voordathet heerlijkste menschenwezentje, de kleine Hedwig,op het harde altaar-der-problemen geofferd is, nutte-loos, dom en dwaas, roekeloos en dilettantisch. -- Wiehooren kan, hoort achter dit vreeselijk offer de diepstesnik van Ibsens werken.'t Zou kunnen schijnen, dat wij Ibsen hier wildenoverleveren aan de moderne minachting, die glimlachtover zijn problemen en die zijn stukken stijf gewichtigacht. Wel zeer het tegendeel bedoelen we ! Want latende moderne menschen wellicht beter bewust zijn,laten zij niet meer zoozeer in twijfel zijn omtrent en-kele essentieele levenswaarden in henzelf, dit is dan ookhet eenige dat zij op Ibsen voor hebben: dit machtelooseclectisme. Dit eclectisme kan glimlachen om depolemiek tegen Nora, -- maar wie zou durven ver-geten dat de polemist tegen deze Nora terzelfdertijddie Nora schiep, en wie na hem schiep zulk eenvrouwenfiguur, wie na hem houwt met deze groote een-voudige houwen groepen als Nora, als de Wilde Eend,Rosmersholm uit de weerbarstige materie des levens ?— Om zijn denken te verbeelden, riep Ibsen onophou-delijk de figuren op, die hij noodig meende te hebben,en deze figuren begonnen soms hun eigenzinnig levente voeren en hun schepper levend te weerspreken. Zoovoelen wij Ibsen. Vader van een vreemd volk vanmenschen, — vele leege en bleeke gedachteschimmenzijn er bij; enkele andere groot en diep van aanlegmaar slechts ten halve uitgegroeid, ten halve maarwezenlijk gemaakt, enkele andere schouderhoog ge-groeid, de onvergankelijke statuen waarin het moderneleven zich dramatisch heeft gemonumentaliseerd. Degewichtige Ibsen dus afschaffen? Wel zeer het tegen-deel: terug naar Ibsen, terug naar de wezenlijkestukken van Ibsen: de Borkman, de Rosmersholm,

72

de Wilde Eend, de Hedda Gabler, Nora. Juist nu detooneelkunst zich weder meer en meer als tooneelspeel-kunst bewust wordt, nu zij begint te verlangen naarhet ruime gebaar, naar het groote beeldhouwwerkder levende lichamen, en nu zij in dit verlangenzelfs den draak her-op durft roepen uit de volks-tumliche diepte waarin hij sluimerde — nu is hettijd om Ibsen ter hernemen, zijn bedoeling te ver-tolken, of waar deze hapert of halverwege zwicht,deze bedoelingen die altijd groot waren, te voltooienen te verhevigen. Men heeft het gevoel, of juistonze tijd bij uitstek erop is aangelegd, om de diepsteen elementairste krachten die in Ibsen werkten, naarbuiten te brengen, spelend ze uit te bouwen totgroote scheppingen. Een heviger tijd vraagt een hevigertooneelspel. Maar alleen Ibsen is de schrijver, diehevig te spelen is naar de diepte. En men zou duskunnen zeggen, dat hier een gansche rij van diepzinnigedraken te wachten ligt om op het tooneel tot nog onge-kend leven te ontwaken.

EMMY VAN LOKHORST / GE-

DROOMD DANSEN

aag aan den teergrijzen hemel hing een oranjemaan als het bovenstuk van een fantastisch-giftige

paddestoel; glanzend zwart stonden de stammen tegenden nevel en een ouderwetsch rijtuig rammeldeover den donker bebladerden weg waar snelle fiets-lantaarns heen en weer schoten als vuurvliegen.Het bosch waar de damp werd opgesloten in de smallelaantjes lokte haar; zij had willen loopen over de hardewegen met puntige steentjes aan den kant, willenloopen, loopen.Maar zij bracht den avond door in een benauwde zaal

73

die voor een feest getooid was. Er dreef om haar heeneen stroom en tegenstroom van stemmen en bewegendegedaanten, vervagend in de rookerige ruimte waar vanhet hooge plafond lampen neerhingen aan lange staven.Na middernacht gingen de bijeengekomenen huis-waarts en de feestzaal was nog slechts een onttooverderuimte waarin de lampen aan de lange rechte stavendwaas en fel bleven schijnen.Er werd gesloten; in de tochtige vestiaire met degruwelijke geelhouten gevaarten waaraan geen kleerenmeer hingen, trok zij haar mantel aan, gereed om doorden zachten regen naar huis te wandelen met eenverwonderde teleurstelling.Maar de laatste groep feestgangers besliste anders.Een korte bespreking, enkele bevelen en een rijtjetaxis reed voor het gebouw. Men drong haar in eender wagentjes, waar zij met hun vieren, knie aan knie,gedoken in hun kraag, elkander met voldoening enverwachting glimlachend aankeken.Beslagen ruiten, een snelle vaart door vreemde straten.Een oogenblik trachtte zij den weg te herkennen, toengaf zij zich over aan den mist die alles onherkenbaarmaakte. Dit was niet haar stad, het was ergens verweg, in een ander land, in een ander werelddeel. Eenglanzend water, hooge huizen, een breede bocht —de vaart werd sneller en zij renden.voorbij de anderewagens, die als woeste lenige dieren voortjoegen inde onbegrensde ruimte van den mistigen nacht.Van dat oogenblik af was zij verlost van de werkelijk-heid. Alles wat haar omringde, werd een schaduwigeherinnering aan vroeger, toen zij opgesloten was inhaar ommuurde ik. Alles was mogelijk en een nauw-onderdrukte jubel steeg in haar op om deze jacht diebevrijdde.Stil stond de wagen. Met de anderen trad zij eenonbekend huis binnen. Haar voetstappen zonken weg

74

of zij zich voortbewoog over wolken. Een teedere,bloesemige warmte kwam op haar toe en behoedzaamlicht gleed langs haar oogen die aanvankelijk zichschuw wilden afwenden.Toen werd een verre muziek hoorbaar, een bijna

fluitend stuwen van hooge klanken, waardoorheeneen carillon speelde. -- Soms werd het geluid sterkerof het dichterbij kwam, dan scheen het als een ademte vervagen. Op mysterieuze wijze stelde deze muziekzich in verbinding met ongeweten krachten van haarvermoeid lichaam. Het was het rhytme, het was hetstuwen en teloorgaan, het was een heerlijk zoetemelancholie die drong, die meenam en deedwiegen, deed zweven over geluidlooze tapijtendoor het stille nachtelijke huis. Het werd een grootegeheimzinnige grot, door Aladin-lampen verlicht, enmet vele gangen die leidden naar onbekende verten.Zij danste, danste. Zwijgend, ernstig, doortrokken vanweemoed om de verloren werelden die achter haarlagen, vervuld van heimwee.Zij danste, danste ... .De uren gleden voort in de als koelte voorbij waaiendeteere muziek; soms sloot zij haar oogen en liet zichmeenemen op deze zachte koelte. Deinend en stuwendbewogen de paren -- een lichte golfslag, een verdunnenen snel uiteenvlieden als waaiende nevels.Eens opende zij haar oogen en door een spleet in degroote donkere grot zag zij het violette daglicht breken.Iemand opende de gordijnen, de breede deuren endaar was de dag. Een witte dag en een witte mist alseen vacht boven de rivier.Maar geluidloos vielen de gordijnen toe en zij bewoogzich weer op het tooverachtig rhytme. Zij sloot zichweer in de warme donkerte, in de zoete stilte van degrot, en het was weer het deinen van nevelen totgedaanten verdicht.

75

^j^rw P %ds, AG.1,-0.41

Naar een teekening van v. Uytvanck.

Een zachte kreet klonk door het stille huis en zij volgdede moeder naar de kinderkamer.In zijn witte bedje zat hij recht overeind en keektusschen de spijlen door. Zijn dekentjes waren wolkenen hij keek van heel ver neer op de aarde. Zijn kortleven-van-het-bloed was doorschoten van bewustzijn,maar nog slechts het allereerste, dat zich uit in teedere,heldere aandacht van een paar groote glanzende oogen.Hij was zoo wijs in zijn zwijgen en zijn kindergezichtwas overstroomd van licht dat wij niet meer kennen.Vanuit zijn vredig neerliggen keek hij zijn moederaan, helder en met de liefde waarvan zijn klein levendoortrokken was, sloot toen zijn oogen en lag met hetkopje terzijde gewend, opnieuw in slaap. Zijn bewe-gingen, zijn kijken waren eenvoudig maar met de waar-digheid en ernst die slechts een kind bezit. Bij zachten

76

droeven regen keerde zij door den koelen morgen naarhuis; haar lichaam werd frissche lakens gewaar, haarhoofd zonk op het kussen en nadenkend de kamer in-ziend sliep zij in. De uren verstreken en het drukke levenin de stad gonsde en dreunde terwijl zij roerloos neerlag.Laat op den middag ontwaakte zij. De droefenis vanalles was nu bijna teeder. De dag maakte zich klein enkromp in, om haar niet te hinderen. Een vreemdebevrediging gaf het, de dingen te zien staan zooals zijaltijd in werkelijkheid waren: ernstig-aanwezig en inzichzelf besloten.Grammophoon- en radioklanken drongen tot haar door.Het was Zondag en eeuwen had de wereld al bestaan.De regen daalde langs het raam en reeds werd dekamer donker van den avond.Behoedzaam stond zij op en merkte de overzwarebeteekenis van alle voorwerpen. Veel koud en helderwater koelde haar gloeiend hoofd; er was binnen inhaar een zeldzame stilte, Zij was tevreden toen zijgekleed en met zorg gekapt, de trap afging en devoordeur opende.De wereld was voortgegaan met het dagelijksch be-wegen; zij zag de trams rijden, een kind huilde opvaders arm en in den donker geworden hemel schotenroode en blauwe letters op als nachtbloemen. Tweedronken matrozen liepen zingend langs de gracht, delucht was vol gedruisch dat haar niet aanging.En waar zij theedronk, in een kleine warme zaal volmenschen, bekeek zij met verwondering haar kopje,den kellner, de naast haar gezeten familie. Niemandwas verwonderd, slechts zij aarzelde in het herkennen;zij weifelde bij het terugkeeren naar de planeet, waaropzij scheen thuis te behooren, doch die zij dien nachtwas ontsnapt.Weemoedig en toch met een toegevenden glimlachliet zij het aardsche leven wederom haar opstijgen. Het

77

waren snelgroeiende planten, die haar omringden enoverwoekerden en met de aarde weder één maakten.

ANTON VAN DUINKERKEN / DE

PRIESTERVOOR ANTON SCHEERMAKERS

Nu niet meer een jongen, die buigt over boeken van's morgens tot diep in de nacht

maar enkel een hart nog voor iedereens leed en lippenvoor iedereens klacht;

geen huppelend kind meer, geen blokkende jongen: —volwassen man voortaan

maar een, die zijn kind -- en zijn jongen •-- en manzijn voor allen heeft afgestaan.

En niet onder Grieken een Griek, noch barbaar metbarbaren, maar enkel wat God van me vraagt:

onder de mensen een man uit het volk, die allersmarten draagt

als Veronika's doek al het lijden van Jezus. Niets meerdan de simpele tolk

voor de duizendklankige rauwe stem van mijn altijdbehoeftige volk.

Zo geef ik mezelve gevangen aan U, van ieder per-soonlik gevoelen bevrijd

net als de dwaze verliefde, die slechts met zijn meisjenog mee lacht en schreit;

zo, om herboren te worden in God, keer ik, MoederVolk, weer in uw schoot

maar ieder van U kan mijn biechtkind zijn en voorieder van u breek ik 't Brood.

Gij zijt me tot vrouw en tot moeder en kind. Gij zijtmij al wat ik verstiet:

78

Uw zuchten zullen mijn tranen zijn en Uw gulpendeschater mijn lied

Geen eigen verscheurdheid erken ik nog, geen twijfel,geen eenzaamheid

maar alles zij ons gemeenzaam in God, die ons beiderjeugd verblijdt.

En zo dikwerf rondom mij uw stilte valt, als ik namensu alien sta

en boven Uw hoofden de Hostie hef en om zegeningsmeek en gena

dan niets dan een stem als de Stem, die mij riep totdit, mijn eeuwig Lot:

„Behoud Mij het Brabantse volk ten volk en Ik blijfvoor Brabant een God,"

ROEL HOUWINK 1 ZALIG DE ARMENVAN GEEST

Dat dit de dood is:zonder licht te zijn....

Ziet hen die verstrikt zijnin de nettenvan wetenschapen techniek:als witte vliegenwapperen zijin den nacht.en het ronde lichaamder maanvult onbarmhartighun brooze skelettenmet gift !

dat dit de dood is:een koele dronk te zijnvoor den brandenden hemel !

79

ROEL HOUWINK / ZALIG DE BE-HOEFTIGEN....

Wie zal ons voedentot den laatsten dag ?

Wie zal het leger gereed houdenen het laatste kleedom onze kleumende ledendoen ?Geen priester zal staanaan het hoofdeneindgeen zusterknielenbij de krachtlooze voeten,maar gij —hebt het zeil reeds geheschenen werpt den tros

in het schuimende water !

ROEL HOUW INK / ZALIG DE VER-VOLGDEN....

Wij hebben een prijs gesteldop uw hoofd

en uw signalement geseindrond de aarde.maar gij zijt in het hofje gegaanwaar de appels niet worden geraapten de herfstseringen verregenen.en gij hebt u gezet op de eenigste bankonder het blinde vensterwaar de honderdjarigezooevenis gestorven.

Alle drie uit: „Christus' Ommegang in het Westen", IIe deel.

8o

M. NIJHOFF I DE PEN OP PAPIERFRAGMENT

0 mdat ik den zomer, stel ik mij voor, heb doorge-bracht in een tent op het strand, zoodat ik ter

weerszij van mijn oogen, aanhoudend dichtgeknepengeweest in het zonlicht, spierwitte hanepoten over mijnbruine slapen heb; zoodat mijn beenen die ik, thansweer in mijn kamer, onder de schrijftafel over elkaarsla, zachtjes branden op de plekken waar ze elkaaraanraken; zoodat het zitten zelfs op een stoel als ietste hoogs gevoeld wordt, want ik bleef uren achtereengehurkt op het zand onder het zeil, dagen lang leek het,uitkijken door de driehoekige opening der tent overzee, en nu hebben mijn handen uit die gewoontezooiets als een zucht behouden om over mijn knieënheengeslagen te zijn en voelen zich, hier boven hetschrijftafelblad, vreemd van plotselinge onbestemd-heid, leeg, fladderend in een oneindige ruimte, en mijnpen begint als een doelloos vogeltje vage cirkels tebeschrijven, van den inkt naar het papier en boven hetpapier heen en weer; — maar mijn oogen letten daarniet op, evenmin als op het verwarde krassen enzwieren van een enkele meeuw, want nog steeds half-dicht, zich beschermend tegen een zilte wind, turenzij de kust langs, naar de eerste huizen der badplaats,draaien vandaar langzaam zijwaarts met den horizonmee tot het punt waar de zon recht boven zee staat eneen streep kaatsende stralen het water voor den blikonbegaanbaar maakt, duizelen één moment en keerendan met een ruk terug, om, tusschen mijn knieën door,omlaag te zien naar mijn voeten die zich in het warmezand hebben ingewoeld; — ja, ik weet zeker, ik kanhier honderd maal mijzelf tot bewustzijn willen roepenom mijn aandacht te bepalen tot hetgeen ik schrijvendeben, het zal tevergeefs zijn: ik ben vervreemd, mijnhuid is te lang onbedekt geweest, mijn bloed is te

dicht aan alle zijden tot vlak aan de oppervlaktegenaderd, en ikzelf, met dit bewustzijn, heb part nochdeel meer aan dit lichaam, aan deze halfdierlijkegestalte die voor mijn schrijftafel zit als in een tent;hij is het die schrijft, die mijn pen laat zwieren en metlange golvende slagen laat zweven als een meeuw, dieeen eigen monsterlijken droom droomt waar mijnbezinning geen vat op heeft; — vroeger, toen mijnbewustzijn schreef, met voorzichtige op- en neerhalen,klaar en helder, de resultaten opteekenend vanabstracte rêveries waarmee ik met gepijnigd wijs-geerengelaat door de stadsbuitenwijk waar ik woon hadgedrenteld, — welk een moeite kostte het vroeger ommijn gedachten zooiets als vleesch en bloed van ont-roering te verleenen; -- terwijl thans, nu het vreemdevrije zwaaien van mijn eigenmachtige hand zelfstandigschrijft, ik begin te merken dat hij zichzelf kant enklaar in den vorm uitdrukt, het droomend dier, endat mijn wakker bewustzijn niet beter kan doen danzich aan hem te meten, tegen hem op te worstelen endeze willekeurige bewegingen van de pen op hetpapier te volgen en zoo mogelijk in zijn macht tekrijgen; — besta ik zoodoende niet uit twee elkaartegenwerkende elementen, elkaar bestrijdend, buitencontrole der rede, misschien op leven en dood? —— Omdat ik bovendien onlangs, in dit eenzaamvoorjaar namelijk, na tallooze vergeefsche nachten vanbittere inspanningen, waarin het mij mislukte mijnziel in haar intellectueele essentie omhoog te drijventot wat ik noemde een „zien van God," — mij voor-genomen had het andere uiterste te kiezen en haar bijmij omlaag te houden in het lichaam, zoodat ik beslootalleen nog datgene te schrijven, wat het schrijven zelftot een physiek genot maakt, tot een avontuur of match;— want ik ken nu, dacht ik, de regels van dit spel envoel me er opgewassen tegen; ik moet weigeren aan

82

iets te werken dat met emotioneelen aandrift begonnen,met talentvolle studie voortgezet en met den bewustendurf der speculatie voltooid wordt; ik moet vergendat het onderwerp op mij toe schiet als een zóó sterktegenstander dat hij mij aan 't werk zet en aan 't werkhoudt om niet onder hem te zwichten; — het psychischgedeelte laat ik dus aan hem over, maar voor mij,meende ik, is het eenige criterium het physiek genottijdens het schrijven, een genot zoo intens dat inhoogste instantie alle droefgeestige literatuur dooronvolledigheid iets onoprechts moet hebben, te weteneen ondankbaarheid van den schrijver die toch maarverzwijgt dit groote genot tijdens zijn mismoedigevolzinnen beleefd te hebben, hetgeen verklaart,waarom het neerslachtig realisme van eenige tientallenjaren geleden gepaard ging met zoogenaamde objec-tiviteit (d.w.z. dat de schrijver zichzelf uitschakelde)want anders had de schrijver van zichzelf in zijnpessimistisch wereldbeeld een lachende wanklankmoeten maken, wat natuurlijk zijn boek bedorven had;— en zoo was dit objectief realisme eigenlijk eengeperverteerde romantiek, doodsbenauwd een stem-ming gaaf te houden, een ontveinsd bovarysme, en,als toeschouwer buiten het onderwerp staand, eigenlijkmeer een critische dan een creatieve methode vanwerken, hetgeen gevoel niet uitsloot, integendeel,maar het objectiveerde en steriliseerde tot een stem-ming, waar de schrijver zichzelf in vastvroor; — ditgeeft mijns inziens in een verhaal alleen tot bijfigurenaanleiding, nimmer tot hoofdfiguren die juist daardoorzich onderscheiden, dat de schrijver in hen volledigschrijft en hen doet deelhebben aan zijn uiterstegewaarwordingen, in de eerste plaats van zijn creatiefgenot, en vandaar hun superioriteit tegenover deandere figuren handhaaft; — om dit op mijn eigenterrein, het land der dichters, over te brengen, er zijn

83

altijd twee soorten poëten geweest: de secretarissenvan hun eigen een beetje met hun wil maar buiten hunschuld getourmenteerd leven eenerzijds, en anderzijdsde hardnekkige pioniers van nieuwe gevoelens, die zelfoorzaak waren van wat hen overkwam en die, in watvoor vertwijfeling of zwakte ook, zichzelf de hoofd-schuldige bleven weten; — daar is, aan den eenenkant, Baudelaire, met zijn ongeëvenaard heldere eneenvoudige expressie van de zwarte wijsheid waarhijzelf dupe van was, zonder er iets tegen te kunnenuitrichten; daar is aan den anderen kant Verlaine, dieniets anders beleefde dan hetgeen Verlaine schreef,met de linkerhand schreef of met de rechter, maaraltijd zelf meester en verantwoordelijk in de werelddie hij van onder tot boven zichzelf schiep; — maargoed, dit zij allemaal heel juist en diepzinnig, maar watdoe ik hier zelf beter dan een werktuig zijn, een seis-mograaf, van hetgeen ik met physiek genot opteeken,terwijl mijn lichaam denkt en de pen wild over hetpapier groote cirkels krast ? — zal ik met dezenschrijver den strijd aanbinden, zal ik met hem worste-len, als Jacob met den Engel, tot het aanbreken vanden morgen? — zal ik in staat blijken zijn vaarttusschen mijn armen, die ik wanhopig om de bladzijdeheen sla, te doen stuiten ? — zal ik een verhaal makenom zijn volzinnen te kanaliseeren tot een hooger orde ?— zal ik schrijvende schrijven? — —— Omdat het mij, ten derde, allang niet meer deert ofmen mij voor gek aanziet sedert ik zeker weet het niette zijn, neen, sterker nog, sedert ik een soort spijtgevoel niet gek genoeg meer te zijn, zoo gek als vroegerbijvoorbeeld, een vijftien jaar geleden, toen mijninbeeldingen mij geheel in beslag namen, toen dewerkelijkheid haar duidelijke kracht aan mij deedgelden door hier en daar met demonische dreiging uitde natuur tot mijn hoogte op te rijzen, zoodat ik, om

84

u iets te noemen, mij herinner een bepaald huis in deboschjes, waarheen ik thans met zekere triomfzuchtbij voorkeur wandelingen onderneem, in dien tijd nietgaarne des nachts gepasseerd te hebben, omdat eenmet riet omkleed dakraam mij als een wijd somber oogaanstaarde, zoodat ik gillend op de vlucht sloeg of eenandermaal aan den grond versteende, God en SintGebrge tot bijstand inroepend, weerloos van angstvoor de schaduw van een donkeren draak, die, zag ik,daar in dien tuin op mij loerde en zich tot den sprongkrommend gereed maakte; — voor de schaduw,schreef ik, want was een vleeschelijke draak inderdaadop mij los gesprongen, ik had mij vastberaden ver-weerd, ik was met helder hoofd al of niet gesneuveld;— alleen voorde schaduw dus; en hiermee werd ik oplateren leeftijd mij mijn vrees bewust en leerde hembeheerschen; — ik was namelijk alleen bang voor alleswat onduidelijk, denkbeeldig, onlichamelijk zich voor-deed, voor alles wat ontastbaar door mijn brein heenspookte, voor alles kortom wat niet bestond, wat zichslechts aankondigde om spoorloos weer te verdwijnen,een voetstap zonder wandelaar, een opengaande deurwaardoor niemand binnentrad; — maar gelijk deH. Thomas was ik altijd onmiddellijk gerust gesteldzoodra ik met de verschijning een of ander reëelcontact ondervond; — zoo herinner ik me als kind ookmaar niet in het minst bevreesd geweest te zijn,wanneer Sinterklaas, die met mijter, opperkleed enbisschopsstaf! (hoe noodig en "bevrijdend" werkendie attributen!) plechtig de kinderkamer binnentrad,mij van mijn moederszijde naar zich toe riep: ik gafhem bedremmeld een hand, bedremmeld echter enkelvan onuitsprekelijke vreugde, het leven eensklapsonwaarschijnlijke proporties in de klaarlichte werke-lijkheid te voelen aannemen; maar toen een kwartierlater mijn jongere broer, die Sinterklaas in de gang

85

gevolgd was en daar de inderhaast afgeworpen ver-momming gevonden had, met de hand de lange grijzebaard vóór zijn kindergezicht vasthoudend, in gebaaren optreden de verschijning van daareven nabootsend,de kamer binnenkwam en op me toe trad —, ik herinnerme dit als een der verschrikkelijke momenten uit mijnjeugd, ik dorst niet verroeren van angst, angst niet voormijn broer natuurlijk, maar voor den onzichtbarengrijsaard, die aanwezig was; -- en zoo ben ik, om eenlaatst voorbeeld van hetzelfde te geven uit mijn heden-daagsch leven van dichter, zoo ben ik niet langerbevreesd voor een gevoel of voorstelling die door mijheengaat, als ik maar die verbeeldingen niet scheidenkan van de woorden die ik er voor gevonden heb, alsdus maar verbeelding en woord gelijktijdig zich voor-doen; dikwijls heb ik uit schrik voor het „zwevende"van een woordeloos gedicht machteloos gestaanverbindingen naar de bevrijdende to albeelden totstand te brengen, moest het jaren lang met struisvogel-politiek van mij af zetten, vergeten, en voelde meintusschen gekweld en geheimzinnig vervolgd door eenleegte, zooals oude volkeren aannemen dat liefde-armeouders door de zielen van hun ongeboren kinderengekweld en vervolgd worden, totdat opeens een over-geleverde versvorm een bezweringsformule bleek tezijn welke mij de woorden, in dit verband als een soortlichaam te verstaan, vanzelf in de hand gaf; — hoeouder ik nu echter wordt, hoe minder bewust deze„leegte-angst" zich voordoet, zoodat ik dikwijls geloof,en in zekere gedragingen ook opmerk, dat alleen mijnbloed nog daardoor verontrust wordt, terwijl mijngedachteleven volstrekt vrij daarvan en hoe langer hoemeer evenwichtig, zelfs vroolijk en onbezorgd isgeworden; — met het oog hierop noemde ik mij in denaanhef dezer alinea „niet gek genoeg meer," want devraag be2ng gt me, of de verdwenen waanzin, omlaaga::uu

geleid in mijn lichaam, zich daar merkbaar schuilonhoudt; — zoodat ik nu iets als angst gevoel voor mijnverzonken zelf, voor het droomend dier hier voor mijnschrijftafel, een angst die mij mijn krachten tot hetuiterst doet inspannen om hem bij te blijven, op teteekenen wat hij dicteert, en zoo mogelijk, met eenplotselingen inzet van alles waarover ik nog beschik,hem onder mij te dwingen gelijk een ruiter zijnpaard; — —

— Om al deze redenen, die ik u zoo uitgebreid enhelaas in zulke belacheiijke lange en zwaaiende zin-sneden moest meedeelen, en die ik u thans smeek vooralniet nogmaals te lezen in hun onbeholpen vorm, maarwel nogmaals te overzien in den vorm waarin ze uitmij opstegen, d.w.z. in één pijlsnel moment, en,zooals ik ze ook overzag, toen ze eensklaps mijn geheelepersoonlijkheidverticaaldoorkliefden: in vogelvlucht,---

- Om al deze redenen, wier horizontale volgorde eenberoep moet doen op uw demente scherpzinnigheid,maar die nu eenmaal de pathologische vóórgeschiedeniszijn en de verklaring inhouden van het wonderbaarlijkeen het voorgoed-beslissende dat ik straks beleven ga,hier, onder deze lamp aan de schrijftafel, over één uurmisschien reeds,

— — gevoelde ik mij, dezen zomeravond, die mij steedszal bijblijven als een onvergetelijk gisteren, in eenstemming zoo helder als glas, zoo wanhopig als eengeniaal luiaard op het eind zijner dagen en zoo bezieldmet den moed tot den onmogelijken „laatsten greep"als maar eenigszins mogelijk is. Dit is alles wat u vanhet voorgaande behoeft te onthouden, wanneer gijhet vreemde avontuur, d at nu reeds vlakbij is, naar ikvoel,dat achter de deur staat als het ware en straksletterlijk binnenbreekt, met mij wilt gaan meemaken. —

87

NINE VAN DER SCHAAF / HETSTIJGENDE VOLK

an het stijgende volk is de god Vreugde,In zijn lied is de huivering weggevaagd,

Die de gebeden van het leed omkleedde,„Uw wil, Heer", die in duisternis geschiedde,De lijven waren ellendig en loom geslagen,De zielen, bang, staarden naar een wreed lichtEn waren welk in de kerken geborgen,Of lagen diep in hun droom te glanzen,Een kaarsvlam gelijk van oude heiligheid.

Van het stijgende volk is de god Vreugde,Uit schemerstilte zal het verleden staren,Star als de oude die het jong baarde:Het nieuw menschenkind. Hij heeftOude goden verslagen. Hij heeftArmoe gekeerd uit zijn rijk. Hij, de herrezenHeiden die in de wouden der menschheid treedt,Ziet van hem wijken het moederdier, nauwerOp d'aard geschoven, wreeder, rampspoediger.

HALBO C. KOOL I DE KRIJGER

VOOR HENDRIK DE VRIES

ij hebt veel dood in uw verdonkerd oogen in den blinden greep der kaken,

achter uw lippen, fel en droog;hoort: alle harde woorden waken.

Onder het wonder van uw handspringen de heetste bloemen openen in uw adem, dorstig zand,is 't laatste lief sijpelend verloopen.

88

Naar een teekening van L. M

NINE VAN DER SCHAAF

Bij schemer worden bloed en haarveel heviger: een vlucht onstuimigheden,die -- lach en stem -- omstrengelen elkaarin wervelende duizeligheden

maar eens, bij nacht en maan, viel elk begoochlendmasker:

mijn hand leidde een kind, zacht en steeds zachter.

89

LOU LICHTVELD / 1ViATTHIAS ENDE ENGELEN

VOOR L. M.

Nisi enim ab homine memoria teneantursoni, pereunt, quia scribi non possunt.

(IsIDoRus, ETYM. III-15--2).

et meerendeel van de menschen maakt zichzelvewijs, dat het niet gelooft aan de engelen. En het

gaat tot de goede toon behooren, dat verstandige men-schen zich alleen bemoeien met „verstandige" dingen,als daar zijn algebra, economie, de litteratuur, politiek,sport en cocktails. Zij die de limieten van deze ver-standigheid overschrijden, divageeren rondom Gandhi,dichten nog steeds vrije verzen, tergen Arabieren metmonogamie en praten over sociale wetgeving. Met deengelen bemoeit zich bijna niemand, zelfs de spiri-tisten niet, van wie men zooiets toch zou verwachten.En onder de Katholieken, die vastelijk geloóven aan,de negen-koren-der-engelen, en dat ieder van ons nogeen eigen „engel-bewaarder" heeft, wordt er ookbetrekkelijk zelden over de engelen gesproken.Toch, indien wij ze maar ontdekten, wij zouden dewonderlijkste vriendschap leeren kennen. Wij zoudenmerken dat er nog veel waarheid bestond achter delaatste pagina van ons „Leerboek der Metaphysica",en dat er nog andere transcedentalen zijn behalve ....Maar neen, de engelen vormen een soort van super-transcedentalen; hun mogelijkheden gaan nog verderdan alle denkbare categorieën. Maar begrijp mij goed:„engel" is geen attribuut alleen, zooals in de gangbarespreektaal-beteekenis. Ik wil spreken over de engelenals personen, afgeronde, in de eeuwige orde levendewezens. Meer speciaal: over de engelen als.muzikanten.

Ongetwijfeld leert hij, die de muziek niet zoozeer uit

,go

de geluiden als uit de stilte bestudeert, spoedig deengelen kennen. Zij immers zijn de muzikanten, diebij voorkeur geluidlooze muziek maken. Hun muziekis het tempo van de stilte, van het niet-zijn, eeuwigrithme, tijdeloosheid. Hun muziek heeft een melosdat absoluut is, dat dus niet zijn waarde ontleentaan de relativiteit van de eene toon ten opzichte vaneen andere, of aan een toon als getallen-waarde (immersx trillingen per seconde !) Al onze waarnemingen zijnmeetbaarheden, alleen de stilte is onmeetbaar, enabsoluut in haar volkomenheid. De muziek der engelenis alzoo onmeetbaar en absoluut.Ik wilde dat ik uw oor kon openen voor de stilte.Hebt ge wel eens een mikron tijds beluisterd, vlakvóór een symphonie begon ? En toen de muziek afbrakin de stilte, en wegviel met een snelheid van milliardenkilometers in een millioenste seconde? Maar neen,wij luisteren naar de geluiden van instumenten endaarna naar het applaus der ontvang-apparaten. Ener zijn weinig zielen die hoog en stil staan als een roodefabrieksschoorsteen, en die boven alle daken en bovenalle luidruchtige kameren de dorre, stille antenne zijn,die in de lucht een onhoorbare muziek opvangt. Gijgelooft aan een onhoorbare radio-muziek die deatmosfeer vervult, en ge zoudt niet aan de muziekder engelen gelooven? Maar uw hart brandt niet metduizend lampen en uw tastgevoel is geen detector.Genade is iets als electriciteit; ons bewustzijn wordtgeioniseerd.Laten we echter niet te geleerd daarover spreken.De engelen bemoeien zich bij voorkeur met kinderen,want een kind is eenvoudig als een Leidsche-fleschen zóó vol spanning.

Wie als kind reeds de engelen leerde kennen verliestnooit meer het contact met hen. Hij hoorde ze terwijl

91

hij uit het raam stond te kijken naar het kleine bewegenvan de straat onder hem. Want dan vormde zich zijnstilste uur. Van een andere componist bleef alleen ditover van zijn jeugd: dat hij uren-lang naar de wolkenkeek en peuterde in zijn neus. Het zijn heelemaal geenextravagante kinderen die de engelen leeren kennen,en zèker geen wonderkinderen; immers de engelenvervullen alleen je verbeelding, maar ze leeren je nietde minste techniek. Doch het is zonderling dat juistomwille van de techniek (levens-techniek) de menschenhet bestaan der engelen negeeren; hun evenwichtberust op de zwaartekracht, en nimmer op de stijg-kracht, die controverse aardschheid. Overigens behoefje ook geen halve voet boven de begane grond teloopen om de engelen te leeren kennen. Er is nietsbuitengewoons daaraan, en het zijn de liefste vriendenvan ons.Maar wie waagt zich thans nog in de stilte ? Wie vanons durft nog zóózeer kind te zijn, dat hij treedtbuiten dat aangekweekte zelf dat -- ten leste, tenleste — voorzien van alle gemakken zich sociabel --en o hoe habiel ! — weet te bewegen tusschen allescherpe kanten des levens. Maar om een kind teworden moet je kunnen vallen, en aanstonds weeropstaan, hevig kunnen schreien om een verloren knik-ker, en stil glimlachen bij je moeders sterfbed, omdatze daar nu zoo stil en zoo mooi ligt. Je moet nog kunnenverlangen naar sterren en naar een landschap dat jeop een plaatje zag. Je moet verliefd kunnen zijn opal het namelooze dat de heilige schaduw der dingen is.Dit alles behoort tot het domein der engelen. Ikheb niet gezegd dat wij ze zien met ons oog. Maar wijzien ze door de muziek die ze bij alle schoonheidmaken. Elk schoon ding staat in een diepe, lichtgrijzestilte, apart van de groote indifferentie, jenseits. Diestilte is muziek, is de eenige absolute muziek, en

92

omdat ze absoluut is, onbeschrijfbaar. Neen, mijnwoorden zijn alleen maar obstakels. Ik zou U aan dehand kunnen leiden tot vlak ervoor en zeggen:luister .... Doch iedereen keert zich af; ze hoorenniet, want ze hebben Beethoven en Zez Confrey inhun hoofd. Ik voor mij besef de schoonheid van eenmuziekstuk pas ten volle, als het geheel geëindigd is.Waarom? Omdat de eigenlijke schoonheid achter hetmuziekstuk is, in de stilte die door de geluiden ge-markeerd wordt. Ieder muziekstuk stroomt als eenkanaal naar de stilte-zee. Dáár moeten we heen, enhoe sneller en directer het kanaal stroomt, hoe hevigerwij de stilte-muziek beleven. En als de middeleeuwersniet liever concreet stamelden over het verhevene danhet vaag aanduidden, ze hadden zeker niet gesprokenvan een „musica in re" maar van een „musica suprares."

Voor de componisten is het nog iets heel bijzonders.Ik wil U het verhaal besparen hoe de meesten compo-neeren (ja, ook die wakkere constructeurs !); hunscheppen is feitelijk iets wegscheppen bij een anderen daar nog een schepje op doen. De muziek is voorhen een spel van beperkte combinaties, en dit spelbedrijven zij zóó ernstig, dat zij de beperktheid ver-geten van bewondering voor hun eigen ernst. Watheeft dit alles toch weinig met muziek uit te staan.Zij moeten zich beperken tot kwesties van polytonaliteiten atonaliteit, vrij rithme en metriek. Geen rithmeis echter vrij, behalve dat der engelen, dat buiten de„beweging" en buiten de categorie der „verhouding"valt, omdat het gebaseerd is op oneindigheden. Aan-genomen dat alle muziek begint bij de hymne, enterugkeert tot de hymne, zou dan de zang der engelenniet de muziek bij uitnemendheid zijn?Ik weet niet of het je ooit zal lukken iets te maken

93

wat die engelenzangook maar in de vertebenaderen kan, maarvrees niet dat het jeontgaan zal, wanneer jemaar een aandachtigeantenne van j e z e l v emaakt, en weet te luis-teren naar de stilte inje eigen ziel. Leef als1

y Í ,, /. ,, 1 een eenzame palmboomop een eiland; zijn kan-tige top vangt alle ge-luiden op die zwevendoor het luchtruim. Eris een harmonie dersferen, maar het is deharmonie van n e g e nkoren die mateloos be-wonderen, en zondereinde; contrapunt vaneen notus valde obli-quus. Maar om .dit tehooren, leef als eenpalmboom waarin zichde avond nestelt en de

geuren der stilte. Juist, zoo is óók de muziek derengelen: als een geur. Een man op het eiland voeltzich verwonderlijk, en weet niet valwaar deze geu-ren komen. Vergeefs staart hij de wolken na en trachteen oorzaak te vinden. Doch hij wéét. Buiten 't eilandbarnt de wilde zee; dat zijn de anderen, dat is deéénzang der aarde-muziek. Ik háát dit verstoren derstilte, als het mij de stilte niet openbaart. Maar er isgoddank nog muziek die strak staat als een ballon,gespannen door een vreemde stilte daar binnen in.

94

Naar een teekening vanG. Huysser.

Ik wilde dat het altijd zoo was met de muziek der-

menschen.

En nu moog je mij terecht vragen, of ik geen voorkeurvoor sommige engelen heb. Zeker, ik beken dit; albewonder ik ieder onder hen, enkele zijn mijn bizonderevrienden.Zoo lang ik in deze vermomming loopen moet,tracht ik ook menscheli j k met ze om te gaan, dat is:

gestalte met gestalte. En het zijn niet de deftige,goud-gekleede engel-muzikanten van Fra Angelico diemij het liefste zijn.... Mijn hart is nog te onzuiverom de strakke lijn te kunnen volgen van hun lied;en het schijnt mij dat hun instrumentalisten een .aparte techniek-van-genade hebben. Het zijn devrienden van woestijn-vaders, en van de zwijgendemonniken uit een oude chartreuse. Noch zijn mijn.bizondere vrienden die groote blonde engelen van.Melozzo da Forli, welke extatisch achterover gebogeneen zaal der Vaticaansche pinacotheek vol stilte-muziek spelen. Ik ben te jonge borst om veel vanze te houden zonder verliefd te zijn; hun muziek kanik niet hooren zonder te denken aan de stem en hetstilzwijgen van een heel lief meisje dat ik ken; hetstilzwijgen vooral.... Ze zijn de vrienden van hen,die genoegzaam hebben afgerekend met het leven,Bernardus, en een van mijn vrienden die stervende is . .Mijn bizondere vrienden zijn de engelen van Matthias,de engelen die Grunewald schilderde voor het Isen-heimer altaar, en die ik plotseling leerde kennenzoo ontdek je de vriendschap op het gelaat van eenvreemdeling — toen lieve handen hun afbeelding opmijn rommeltafel legden. Ze werden de paspoort vanonze stilte.

Dagen-lang heb ik niet geweten wat mij zoo stil maaktevoor dit schilderij van musiceerende engelen, en watde ander zoo gaarne deed luisteren naar dit hemelsch

95

concert, juist dit. Ik geloof dat ik het nu eindelijk weet,want ik heb ze herkend, mijn vrienden, mijn oudevrienden wier gelaat ik nooit mocht zien. Zoo heeftMatthias ze ook herkend. Hij kwam in Holland, daarzag hij de eerste indianen; de eerste indianen diegeschilderd werden, schilderde hij als engelen, inaureolen van kopergroen, rose en goudbruin licht.Een leeft er in een violette extase; hun violen zijn alsgroote vlinders; andere zingen in een eeuwen-verreverte. Hun gezichten zijn ontzettend en niet vooroogen. Leer dit van Matthias, Europeaan, niet metde oogen te zien -- want gij meet met de gulden sneeen met een klassieke norm — doch met het hart,strakke harde röntgen-lamp. Ik ben ijdel genoeg terekenen op een geheime verwantschap met de engelenvan Matthias. Ik wil hun leerling zijn en hun vriend.Hun muziek is loom en dicht en diep als de stiltein onze oerwouden, ijl en wit als de stilte van onzesavanna's.Wie heeft U zóó doen zien, Matthias; waren het nietde engelen zelve ? Jij hebt hun muziek geschilderd.

En nu, mijn lieve vrienden, tot U richt ik het laatstewoord, want eenmaal hoop ik uw collega te zijn,zooals ik nu reeds uw vriend ben. De ziel van eenmuzikant blijft ook de muzikant in den hemel; jeverliest niet de habitus van dit enthousiasme.Naamlooze spelers, indiaansche engel-muzikanten,voor dit leven vraag ik maar één ding van u: leer mijaltijd de herinnering bewaren aan wat ik van u hoorin de zeldene oogenblikken dat mijn ziel is ingesteldop de eeuwige golflengte. Die herinnering is mijnopperste vreugde. Ach ik arme, dat ik het niet schrijvenkan, geen neumen en geen noten daarvoor weet....

96

Naar een teekening van Henk Wiegersma

JAN ENGELMAN VERZEN

e witte vuren klimmen in de dagen:'t is zwart waar onze voeten staan.

was hij dit zelf? werd hij gedragenontvoerd en naamloos achter zon en maan?

een somber man. hij zwoer den grooten keizerblind en eenvoudig voor het leven trouw.verlangen sloeg hij in het ijzervan wilskracht en zijn stem werd rauw

7

97

aan nachten die hij in het wilde sneeuwenmet angst en wanhoop gansch alleen doorstond.hij dacht: ik heb hem lief voor alle eeuwen,zoolang hij blijft duurt dit beproefd verbond.

eens grijpt hij zijn geweer. zijn wonden stakener smolt wat ijzel op zijn dunne haar.diep in de steppe zou er iets ontwaken —zijn oorschelp op den grond: besloop hem dit gevaar ?

een spoor liep in de sneeuw. zijn voeten gleden,zijn hart was bij de tenten, maar ontsteldgevoerd op zoele winden liep hij mede:ontembaar stroomde lente over 't veld.

het licht wordt wit en witter om zijn slapen.hij reed op sterke paarden naar het hoog geluidvan stroomend water, schoone wilde knapendroegen bloesemtakken zingend voor hem uit.

0, in een zaal van bloemen werd zij hem gegeven.de aarde droeg haar op een rijpen boogvan fel muziek -- hij schonk zijn eenzaam levenaan den vergeten hemel van haar snelle oog.

IIVerdreven oogen blinkend in het onbenaambaar vuurnachtlange waken voor de poorten van mijn zieldiep, diep bewust van vrijheid en een eeuwig uurals gansch een wereld, lichaam, dood en tijd verviel

verdreven om de schuld van andren, om een eindlooszelfbeklag

uit zuiverend verbranden en een helder paradijs —wild is uw angst en schemerend uw lach,te lang beroofd, maar naar een ver geluk op reis.

98

III

Nu ben ik naast u groot en roodis dit nog leven? roert mij dauw van dood?

Q reis langs de verloren kustenmet bloed en tranen, — niet te rusten

voor alles werd herkend aan dit zoet lijf:de teedre vaas, het wit verblijfvan uwe ziel en mijn verlangen,kristal van stilte dat mij houdt gevangen

in zijn volmaaktheid buiten maat en tijd —van eeuwigheid vervoerd, gebenedijdtot in het martelend omringenvan het zwart dal waarop mijn aadren zingen.

zeg woorden die mijn hart verslaan.ik zal ze zelve zeggen en vergaan,blindlings mij heffen en uw leden vragen,verworpen zijn en blije wonden dragen.

ik zoek uw onuitsprekelijk geduld,de angst, de volheid die u heeft vervuld,ik wil mij aan uw vlam herkennen,verteren, aan den laatsten nood gewennen,

ik zal zoo zeer van u zijn als gij zelf het zijt:het lommer van uw ziel ligt om mijn ziel gespreid.als ik u aanzie, zachte vrouwe, wordt mijn donker levengevangen en vermorzeld waar uw milde oogen beven.

99

VICTOR J. BRUNCLAIR I SIROCCO

Wind over de wereld!Speelziek in het lentgetij, bij zonnering adem-

zwaar en in de storm furiosoin zing de wind.

Als hij aanrukt uit de bergen, reeds vloog de schild-wacht bij de tolbrug machteloos omver

enkel door zijn geweerloop om te keeren, bajonet degrond in geraakt hij overeind

de wind is een groot ontwapeningsapostelhij dempt met zijn adem alle kogelkracht en de volle

laag schroottreft zoetjes doel de mikballetjes van Karnaval

de wind kent het plan van de stad van buitenvliegensvlug stormenderhand niet te stuitenstaat hij op de grote mart.

I00

een politieke tinnegieter houdt meeting in open luchtde wind is geen luistervink hij dweerst het gehoorstuwt naar voorgaat met de lege leuzen op de vluchten de redenaar staat paf stomgeslagen

rukt de wind zijn bolle bombast meeom diep in een woestijn overzeein volle dorheid te begravende massa daarrond werd mondig na dit teken van

rebellie en zal zich ontslavenvlak de hoek om fluit de wind op zijn vingeren het

sinjaalde koppensneller maakt ruimbaan voor het volk en

gaat aan de haalWilde wonderwind over de stadopdringerige malle minnaareen vrome jonkvrouw die zijn streling weertkrijgt in haar jurk uit wraak monsterborsten geboetseerdzij vlucht beschaamden vraagt snikkend Moeder of dat betaamt.

Wind harddraver nooit buiten ademin uw machtgreep omvademhet kleihuis onzer onvolkomenheidhaal neer verstrooi naar wijd en zijdde broze bouw van lage logenomtoorn tornado de torender ivorenKluizenaars dat zij hervindenhet ware klare Woord op het stil kruispunt der

saamgestormde winden.

Ontmantel het leeg en monotoon beweegvan alle dufheid met een frisse frats,hergeef ons enig vroom verblijden, bevrijd ons van

ersatz.

IOI

Werveltot schervelonder uw toverslagalle godvergeten dingenontrol uw stem Sirocco de wijdopen vlagop geloken zielen dat zij uitslaan in jubel en zingen.

Op doorreis van het zuidland naar Vladivostockbegeleidt de wind zichzelf een vaarwel en speelt

harmonica in een plisseerokmaar ik weet: op de hoogste heuvel van mijn landloop ik hem tegen na de giergolf onvermanden neem de burleske bietebauw gevangen in een

schalmeidie temt en stemt zijn geloei tot een wekroep almachtig

en blij.

VICTOR E. VAN VRIESLAND !HETTWEE-EENIG EINDF.

e wereld die ik, eenen hartklop lang,Beeld van mijn wezen maakte en maatgezang

Van mijnen adem, zal met mij verzinken,Wankel als ik, ongeloofwaardig blinkenVan tijdelijke zon. Nu komt de nachtEn wordt haar schijn ten snellen dood gebracht.Vaarwel, leeg spinsel dat mij eens omhing:Wij sterven samen, uit de schemeringZal van ons beide geen andere dagMeer opkomen. Reeds seint de zwarte vlagDes nachts dat alles er niet is geweest.Stemloos gekeeld als een gebonden beestVal ik, en gij, mijn wereld, valt met mij.Wij waren één; één Niets neemt nu ons bei.

102

Naar een caricatuur van A. H. Gouwe

VICTOR E. VAN VRIESLAND

103

WILLEM PIJPER / DE ANTI1ViUZIKA-LTTEIT VAN DEN HOLLANDER

1..4 olland heeft vijf concert-orkesten, orkesten dusdie slechts bestaan ten behoeve van de sympho-

nische concert-muziek; die getraind zijn, sinds jaaren dag, in het uitvoeren van de geaccrediteerdemeesterwerken der toonkunst.Holland bezit een phalanx van (ten deel voortreffe-lijke) koorvereenigingen: koren van beroepszangers(de Madrigaalvereeniging), dilettantenkoren, — man-nenkoren, vrouwenkoren, kinderkoren. Deze ensem-bles voeren vrijwel alles uit wat voor het apparaatwerd geschreven: van Willaert tot Milhaud, deMattháus-passion en Schónbergs Gurrelieder.Holland herbergt tientallen degelijk-geschoolde musici,paedagogen. Men telt conservatoria, muzieklycea,muziekscholen bij het gros. Het percentage Hollandersonder de internationaal-befaamde solisten en orkest-musici is niet gering. De menigvuldige kamermuziek-,koor- en orkest-concerten worden hier niet slechterbezocht dan in Parijs, Berlijn of Weenen. Geen grootebioscoop meent het zonder „orkest" en zonderAmerikaansch concertorgel (met slagwerk, wind-machine en donderplaat) af te kunnen.En toch moet men de mentaliteit van deze Hollanders,die alle concerten naloopen, die een brokje muzikaleopvoeding hebben genoten, die eene opinie hebbenover Bach en de Jazz, die de theorieën van Wagner,over het Gesammtkunstwerk hebben overdacht, voorwie concertprogramma's met analysen en noten-voorbeelden dagelijksche lectuur zijn, die in de muziek-lexica thuis zijn als onze voorvaders in de concordantievan Trommius : anti-muzikaal noemen.Want de melomanie van den Hollander is een har-monium-muzikaliteit. Andere rassen zingen, spelen

104

viool, oefenen ijverig en grondig piano; in Italië hoortmen muzikale uitingen op mandolines en guitaren,de Schot vermaakt zich met het barbaarsche geraasvan zijn bagpipe, en de stammen der Zuid-amerikaan-sche Mycetes brullen zelfs in koor. In Holland even-wel is het produceeren van min of meer in een systeemthuis behoorende klankenreeksen een bij uitstek onderhet begrip Zondag vallende bezigheid geworden —gelijk de voetbalwedstrijden en het kerkbezoek.Wanneer wij een of andere niet-winstgevende bezig-heid verrichten, iets waarvan het „nut" (voor onzeoeconomische verhoudingen, of voor ons nag kwets-baarder zieleheil) hypothetisch blijft, dan laten wijons bij de keuze dier onledigheden gewoonlijk leidendoor een soort atavistische redelijkheid. Het ver-vaardigen van schilderijen, iets wat hier tot voor twintigjaren ongeveer met kwistigheid placht te geschieden,was zoo een atavistisch reliqui: wij hadden toch maarRembrandt voortgebracht, en Steen, en Dou, enVermeer, en Hals. En men kon dus nooit weten ofniet alle jonge schilders hun maarschalkspenseel inden ransel hadden.

Het schrijven van boeken, het ontwerpen van gevelszou men niet nutteloos mogen noemen. Zelfs het makenen uitgeven van gedichten niet. Het nut van dezeverrichtingen ligt waarschijnlijk voor niet meer danacht of tien procent op oeconomisch terrein, en voorruim negentig op zielig gebied, maar Holland is nueenmaal de aardrijkskundige begrenzing van deDordtsche Synode en van de theologische schisma's.Met de muzische kunsten, die van het geluid envan de beweging, weet een Hollander niet goed raad.De kunst der welsprekendheid was hier nimmerinheemsch; het karakter onzer volksdansen is stug enruw; een tooneelschrijfkunst heeft hier nooit bestaan,na de „duistere" Middeleeuwen; en de muzikale

105

compositie is na Sweelinck's dood precies driehonderdjaren vergeten gebleven.

Niet door de interesse voor een kunst verraadt eenvolk ook dispositie voor die kunst. Nergens zag menmeer standbeelden dan in de Siegesallee, maar zijn deBerlijners soms gepredestineerde beeldhouwers? Nooitwas er ergens ter wereld een opeenhooping van voor-treffelijke musici als, tegenwoordig, in New-Yorktijdens den season, maar zijn de Amerikanen somscompetente concertbezoekers ?Voor ons nationaal gevoelsleven gaan deze muzischekunsten pas iets beteekenen wanneer wij ze, via eendenatureeringsproces, een zekere nuttigheids-coëffi-cient hebben bijgebracht. Welsprekendheid groeidekrom tot preektoon en rederijkerij; de danskunst kreeghaar litteraire jurk-van-lamentatieën; het drama werdtendens-stuk; de muziek bezwijkt onder centenaars-lasten van religie, ethiek en moraal. Er wordt tegen-woordig hier in Holland misschien meer over Beet-hoven gepreekt dan over de Bergrede. Is het dan teverwonderen dat ervaren kooplieden ook in de muziekeen winstobject zagen en de Muziek-van-den-Dagcreëerden, een verhandelbaar artikel met een vrijconstante marktwaarde en een redelijke verhoudingtusschen vraag en aanbod? „Valencia" heeft eenvasten koers, „yes, we have no bananos" heeft hausseen baisse gekend; het kapitaal dat men in een jazz-band steekt geeft een bepaalde, nauwkeurig te bereke-nen, rente. De zoogenaamde amusementsmuziek heefteen zeer reëele waarde — voor exploitanten zoowelals voor consumenten.Op het stuk van amusementsmuziek kunnen wij inde internationale competitie dan ook zeer wel meedoen. In de Amsterdamsche bioscopen en dancingswordt precies even goed, of precies even verwerpelijkgemusiceerd als in Weenen, Praag of Madrid. Handels-

Tob

geest heeft met muzikaliteit maar zeer uit de verte ietste maken.Anders staat het met de ideëele nuttigheid welketheologen, paedagogen en verbeteraars aan de muziekhebben weten te ontwringen. Men kan rondom eensymphonie van . Beethoven wel een of ander Luthe-raansch ritueel opstellen en een Passionsmuziek vanBach „leent" zich voortreffelijk voor Stille-week-meditaties. Een notabel componist schijnt eens ver-klaard te hebben dat het eerste deel van de derdesymphonie van Mahler hem associaties gaf met denI -Mei-optocht der arbeiders, en dat was niet eens eenhatelijkheid. Maar tenslotte concipieerde geen com-ponist ooit een werk ten behoeve van den eerstenMei of tot stichting eener anonieme menigte. Dit zijntoevoegsels, aanvaardbare of verwerpelijke toevoegsels;

I07

maar in ieder geval zijn het vreemde cellen in hetorganisme der muziek.Musiceeren, muziek maken terwille van de muziek(„omdat het zoo mooi klinkt” — of zoo fel, of zoovalsch) doet de Hollander niet. Dat kan hij nog niet-- of: niet meer —, en wat hij niet kan, wat hem nietis voorgedaan en uitgelegd, deugt niet. Hij doetmisschien graag alsof, hij houdt zich muzikaal. Maarhij verstaat de muziek (de niet-amusante muziekzonder handelswaarde, de muziek van Mozart, Chopin,Debussy, Bruckner of Franck) slechts met behulpvan zijn theologische of aesthetische dictionnaire.Nergens vraagt men onwijzer naar het „waarom" vaneen muziek dan hier, nergens wordt in dagbladcritieken conversatie ernstiger geraaskald. In dit land kangeen solist van het zooveelste plan verschijnen meteen onbeduidend confectieprogramma of de courantenopenen de sluizen hunner breedsprakigheid. En is ermet geen mogelijkheid kans om meer dan drie woordenaan den solist te wijden, bijvoorbeeld „Hij speeltgoed" of „weergaloos zekere stokvoering", dan is ernog altijd het programma, waarop men commentaarkan leveren, dan is er nog altijd Beethoven's kracht eninnerlijkheid Mozart's goddelijke gratie, Mendels-sohn's wijze zelfbeperking en Brahms' ernst.Een muzikaal volk zou er nimmer in. slagen dermateuitvoerige bespiegelingen te houden. Het divageerenover iets; een verhandeling; een preek houden op eengegeven tekst — dat is onze vaderlandsche mentaliteit.Voor de niet actief muzikalen, voor de concertbezoe-kers, is de muziek een soort eeredienst geworden. Eris ternauwernood een verschil in gradatie tusschengedachtenwisselingen naar aanleiding van de sprekendeslang of naar aanleiding van de metaphysica uit dasLied von der Erde.Dit geslacht zal het alphabet der muzikale ontroeringen

IoÓ

niet meer leeren. Men benadert de phenomenen vanden verkeerden kant: te ernstig. Symphonieën ensonaten werden altijd nog ge-speeld; instrumentenbe-speelt men. Musiceeren is nu eenmaal geen serieuswerk, als rechtspreken, schoonschrijven, speculeerenof sommen maken. En spelen behoort men nietalleen op Zondag te doen.

Een nijver en werkzaam ras is in den regel nietmuzikaal. Misschien is onze volgende generatie watondegelijker het zou ons muziekbegrip ten goedekomen ... .

ANTHONIE DONKER / HET ZIEKE.1VIEISJE

Zijsloot haar oogen voor de wrede zon enOntvoer volkomen de aanwezigheid

Der anderen. Zij heeft zich diep bezonnen,Zij was alleen geweest ten allen tijd.

Achter haar warme oogleden begonnenDe fluisteringen van de eeuwigheid..Waarom, was zij niet eerder overwonnenEn van haar liefde en haar smart bevrijd ?

-- Toen zij haar oogen eindlik opendeWaren er stemmen en zij zocht bevreesdDe zachte streeling van een teed're hand.

Zij glimlachte, maar sprak niet van het landWaarin zij diep verloren was geweest,Want zij bevond zich weder hopende.

I09

C. J. KELK ! DE PARASIETEN

UIT ,,DE -REVUE VAN DEN DIKKEN MAN",

EEN SPREEK-, ZANG- EN DANSSPEL

OONEEL: een ruimte met tengere, spitse huizen. Hetfond wordt gesloten door het ronde huis van den bollen

man) .EERSTE PARASIET (valt neer, verstrikt in eenkoord) : Mijn trapeze is gebroken. Geruineerd!TWEEDE PARASIET (werpt een groot kaartspelneer, dat hij als een waaier voor zich uit houdt): Ver-loren spel ! Op de f lesch !DERDE PARASIET (schopt een trompet van zich af):Mijn toeter is lek. Tot den bedelstaf gebracht!(tot den Zen parasiet) : Een duit voor een armenmuzikant, mijnheer.TWEEDE PARASIET (tot eersten) : Een duit vooreen bankroeten speler, mijnheer.(Een oogenblik vormen zij een continue bedelgroep,3e bedelt bij 2en, 2e bij hen, he bij God).

-- Wisseling van stand. Zij geven glimlachend dezengespannen stijl van „tableau vivant" op en nemen eenluchtig air aan. —

EERSTE PARASIET (tot 2en): Ik wil u wel helpen.Waarmee kan ik u van dienst zijn?TWEEDE PARASIET: Met honderd dukaten.EERSTE PARASIET: Honderd dukaten? Die zouik gemakkelijk kunnen verdienen, als ik maar eentrapeze had.DERDE PARASIET: I k wil u wel helpen. Zeg maarmet hoeveel.EERSTE PARASIET: Met tien dukaten.DERDE PARASIET: Tien dukaten? Als ik eentrompet had, zou ik ze gemakkelijk bij elkaar blazen.

IIO

Naar

een sc

hilder

ij va

n W.

Hofk

er DE

DIC

HTER

KEL

K, KO

UTEN

D

I I I

Maar voor een nieuwe trompet heb ik honderddukaten noodig. (tot Zen parasiet) : Kunt U me diesoms leenen?TWEEDE PARASIET: Pardon, ik was juist de man,die de honderd dukaten te leen zou krijgen.DERDE PARASIET: 0 ja? Welnu, ik kan ze u nietvoorschieten, tenzij men mij honderd dukaten leentom een nieuwe trompet te koopen.EERSTE PARASIET: En aangezien niemand U diekan leenen, beschouwt U deze zaak het best als af-gedaan. Laat ons trachten met arbeid ons brood teverdienen.DERDE PARASIET: Wat, zonder toeter?TWEEDE PARASIET: Wat, zonder geld?EERSTE PARASIET: Heeren, daar komt eenvreemdeling aan. Houdt u groot!MASKERKOOPMAN (komt op met een enorme doos):Mijne heeren, ik ben uw dienaar. Ik ben op zoeknaar rijke en deftige lieden. Ik kom iets brengenaan hen, die voornaam en aanzienlijk zijn in de wereld.Wat ik in deze doos met mij draag is van belang voorhen, die zich wenschen te vermaken.PARASIETEN (in koor) : Is het iets eetbaars?

MASKERKOOPMAN: Het is niets eetbaars.PARASIETEN (in koor, zuchtend): Niets eetbaars...MASKERKOOPMAN: Het zijn maskers voor demaskerade!EERSTE PARASIET: Maskers, wat moeten wijdaarmee doen?TWEEDE PARASIET: Neen, waarde heer, wij gevenniet veel om maskers. (wil doorloepen).DERDE PARASIET: Nu, ik vind het nogal aardig.Het is een tijdverdrijf en doet veel vergeten, dat....EERSTE PARASIET: Wat? Woudt ge dan diemaskers koopen?DERDEPARASIET: Welja !Latenwijzeeensopzetten.

I1'2

(De parasieten nemen de maskers uit de doos en zettenze beurtelings alle op. Maskerdans. De parasietenspringen rond en roepen tot elkaar: „Wie ben ik?"—„Wie ben ik?" — „Aboe!").

MASKERKOOPMAN: Heeren, mag ik zoo beleefdzijn ....

PARASIETEN: Aboe ! Aboe !MASKERKOOPMAN: Dat is negentig dukaten,heeren.PARASIETEN: Aboe! Aboe!MASKERKOOPMAN: Eerst geld, heeren!EERSTE PARASIET: Scheer je weg. Vort! Vort!

TWEEDE PARASIET: Scheer je weg. Marsch!Marsch!MASKERKOOPMAN: De heeren zullen toch welbetalen?PARASIETEN : Vort ! Vort ! Marsch ! Marsch ! (zijdringen den koopman weg).MASKERKOOPMAN (de vlucht nemend) : Ik zalu de rekening spoedig zenden, heeren!

J. SLAUERHOFF / HET EILAND KO

LUNG SO

ier gaat een weerld die ouder, wijzer werdNiet meer tot de uitersten van winter, zomer.

't Getijde der seizoenen golft niet hoogerDan groene lente naar vergrijsden herfst.

Alles wordt hier vergaard tot heilige rust;De zee die uitgewoed heeft in cyclonenKomt hier de kreeken glimlachend bewonenZijn golven krenken nauwelijks de kust.

Zwerfblokken uit den tijd der bergverhuizingZijn in het landschap gastvrij opgenomen,

8 "3

Ze liggen midden in de bloemen-tuinen.Vertrouwelijk beleund door oude boomen.

De huizen heffen rankgetoornde daken,Door booze geesten nimmermeer gestoord,Niet meer bewaakt door roode toornge draken,Uit open gaarden bloeiend immervoort.

Gelukkige grijsaards liggen lui en lezenHet boek bestreken door hun waaierbaard,Zij hebben voor herdachte driften, vreezen,Een grijns dat alles naar den dood bedaart.

Al zien ze uit hun schemer door de schermenHun dochters in de zon bij vijvers staan,De wind te vagen wie zich zal ontfermen,'t Bebloemd gewaad wanhopig openslaan,

Zij voeren niet voordat het zwellend weeRicht op het hart de vast omknelde dolkenZe naar de koepel die verrijst aan zee,Hen wijzend op de graven, op de wolken.

En voelen zij bij 't streelend troostgebaar,De jonkvrouw voor berusting reeds te rijp,Dan wenden zij het dreigend lijfsgevaarAf met een minnaar of een opiumpijp.

En later zien ze al rustig in den spiegelVan 't niet meer somber, heimlijk vijvervlak,Gestreeld door het neerbuigende gewiegelVan een bevogelden oranjetak.

De avond geeft den dag naar de oude nachtGeleide als een oude een jonge bruidEn wijkt behendig tusschen beide uitAls de bekoring wordt teweeggebracht.

I 14

Dan dwalen zij ook zonder een verlangenTusschen de veilig ingekrompen kimmen,Tusschen de vochte muren, vage gangenGeruisch gedaante en schaduwlooze schimmen.

Dit eiland door de goden werd bedoeldMet moegezworvenen te zijn bewoond,Door een tot meer vermoeide zee omspoeld,Door duizendeeuwenoude steen bekroond.

NINE VAN DER SCHAAF / DE DAG

Jk zie de oude dag die mat door 't loover drong,Een grot in grijze lucht duidde verborgen zon,

De dingen in het huis stonden in 't schaarsche licht,Dit was om donkere oude dingen heengeschovenEn dichtbij was de hemel. In die dag een vrouwSprak in het huis, terwijl zij bezig af en aanTrad en verhalend van haar lot iets openlegdeDat nochtans omsluierd bleef en om het aldaagsch

woordGlansde en schoof het licht van haast gestorven lach.

Ik hoorde en zag het loover dat in koele dommelEven sprak van de eigen volheid en dan sliep,Schaduw en licht was weinig onderscheiden,Leed en zomer was tot een gegroeidIn 't hart der vrouw, van wie de woorden matAls donkere beek omlaag waar dag op lag,Mij nochtans zeiden dat zij van dat al niet leefde,Er was een koel geheim in klank van woord en lachEn wijl z'in haar verhaal 't gebeuren samenweefdeOntving haar ziel de dronk van een herdroomde dag.

I15

Naar een teekening van Lex Meeussen

JAN R. TH. CAMPERT

1z6

JAN R. TH. CAMPERT I OCHTEND

Ontwaakt uit dit diepe rustendoor de willekeur van uw hand,

zie ik uw hoofd aan mijn schouderen uw lijf aan mijn lijf gestrand.

Sinds gisteren zijn jaren vervlogen,wij waren vreemd aan elkaar,nu vindt het licht ons tesamen —ik sliep in den roes van uw haar.

Maar bij God, vanwaar dit vreezen,dat hard in mij staat gebrand,dat hemel en hel zijn verholenin de holte van uw hand.

JOHAN THEUNISZ / AVOND

We hadden lang, héel lang gezwegen.Dan eindlijk kwam uw eerste woord,

bemoedigend als jonge regen,wen hitte 't loóver heeft vermoord.

Het sloot in zich de kom van zwijgen,die peilloos in ons midden stond.Er volgde niets, en 't werd een dreigen,tot geen van beiden uitkomst vond.

Er groeid' een aarz'len, dat bleef zweven,een weemoedvaagt' als van verdriet,een zucht, en een verlangend beven.Maar de beklemming wendde niet.

We wachtten lang als op een wonder,dat die vervreemding eindlijk brak.Maar niets bewoog. De zon ging onderals een verlaten wrak.

I17

BERN. VERHOEVEN i KAREL VANDEN OEVER

Met is jammer, dat Don Quichotte al eeuwen ge-leden geboren is. Hij is te vroeg geboren. Zijn

nationaliteit is een jammerlijke lapsus van het lot,Waarom moest hij een Spanjaard zijn, een volbloedLatijn? Waarom moest hij aangezengd door eenzuidelijken samoen van den nonsens, als een kruis-vaarder van den nobelen waanzin, de gloeiendesteppen van La Mancha doorkruisen voor zijn rid-derlijke escapades?

Hij had, als Mozes, gevonden moeten worden ineen biezen korfje, in de zilte winderige wieg van deSchelde.Hij had thuis behoord in het land, waar van oudsherde figuren van een warme, kleurige, scheppendevolksverbeelding leefden -- waar Reinaart listig inzijn baard lachte, Tijl Uilenspiegel in zijn roodenarrepak regeerde, en Pallieter onder onze oogenopgroeide. Don Quichotte van Vlaanderen -- Godhebbe zijn ziel — hij zou een ridderlijk man zijn ge-weest ► en een waardig personage in het gezelschapvan volkshelden. Hij zou verteerd zijn van geeste-lijken, heiligen hartstocht, tegenover den vleezigenPallieter met een ascetische lijn in zijn corpus, brand-mager als een vogelverschrikker. Hij zou in Antwerpenkunnen geboren zijn, een Sinjoor van bloede, rijzigen zwierig met zijn boonestaken van kuiten, dengekartelden snit van zijn fluweelen dracht en zijngepluimde baret. Hij zou, in gezelschap van eenSancho Pansa, over den Moerdijk getogen zijn, enin naam van Vlaanderen den heiligen oorlog hebbenaangezegd aan de Hollandsche windmolens, die alscalvinistische staketsels den horizon barricadeeren.Tusschen de verminkte stompen der molens zou

1IS

hij terugkeeren, hoog en extatisch op zijn rossinant,wagens vol oorlogsbuit achter zich aanvoerend:spionnen en gordijnen, vloermatten en Statenbijbels,alle duivelswerktuigen van Hollandsche reinheid enordezin, de in beslag genomen werken van GerardBrom en Dirk Coster en andere Calvinistischegruwelen.Aan de poorten van de Sinjorenstad zou het gildeder fantasten, bij wiens gratie de Don Quichotte's nueenmaal leven, den overwinnaar plechtig tegemoettreden, en Karel van den Oever als woordvoerderhem den titel aanbieden van: Makelaar der Hollandsch-Belgische Toenadering, Beschermheer van Groot-Nederland.Alle gekheid op een stokje: Karel van den Oever,die de wereld niet langer een modernen Don Quichottemag onthouden, is een wonderlijk propagandist voorde hem dierbare zaak. Hij wil Holland en Vlaanderenverbroederen. Een edel en aannemelijk plan, dat nietsdan toejuiching verdient. De methode is alleen watorigineel en hardhandig. Hij houdt er allergeweld-dadigste liefkozingen op na. Hij roskamt en ridiculi-seert met een niets-ontziende openhartigheid, enknipt eenvoudig de weerbarstige haren weg, die hemhinderen. In den grond van zijn hart is hij verliefdop Holland, maar vóór de vrijage voorgaat, moet eerstdat puriteinsche sluikhaar krullig worden, eerst diewrat weg en dat dons op de bovenlip. Al kost hetwegschroeien of uitrukken, zijn liefde is te ijverzuchtig,om voor pijnlijke schoonheidsmiddelen uit den wegte gaan. Of het bruidje die wijze van aanzoek appre-ciëert, doet weinig ter zake: het gezagsbegrip is bijKarel van den Oever méér dan Calvinistisch ont-wikkeld ! Zijn liefde schrikt niet terug voor apostolischehardheid.Er is iets staalhards aan dien man. En toch kan men

119

BERNARD VERHOEVEN

niet boos worden op dien ruiterlijken boetgezant, diemet gebalde vuisten iederen preekstoel in zijn buurtverplettert, en die zoo hartelijk en onhandig liefheeft.

Aan heel zijn manier van doen is iets prikkelendsen petillants. Hij is een scheppend temperament en

120

een critisch vernuft, bewust genoeg om al zijn invallenen grillen te observeeren en vast te leggen, maaronbewust genoeg om een scherpe zelfcontrole temissen. Deze half om half Hollander-Vlaming, dezespiritueele gevoelsmensch, zit een beetje met zijnnatuur in den knoei en beijvert zich geestdriftig om,ik weet niet wat voor zonderlingen kronkel uit denstaart te krijgen. Zijn boeken, die in koortsachtigevaart verschijnen, zijn allemaal pogingen, om eengeheimzinnig misverstand uit den weg te ruimen.Maar alle onthullingen maken het mysterie niet minderingewikkeld.Van den Oever's jongst-verschenen geschrift „DeHollandsche Natie voor de Vlaamsche Spiegel" heeftdit verrassende, dat het den schrijver „A l'improviste"toont. Zijn satyrische kracht laat zich gaan in eenreeks aphorismen, en waar de auteur zèlf een levendaphorisme is, geniet men dus van den Oever in duplo.Een zóó ongewild zelfportret heeft hij nog nietgegeven.Het boek bestaat uit twee ongelijke helften. Het sluitmet een herdruk van Van den Oever's oorlogs-brochure „Hollandsch-Vlaamsche Toenadering", eenzakelijk en kalm betoogend pleidooi. Dat is het stem-mige, zwarte been van den acrobatischen Sinjoor opden omslag. Het andere been is klaterend oranje. Deaphorismen en notities, het eerste deel van den bundel,beschouwen hetzelfde probleem uit een anderengezichtshoek. De advocaat is criticus geworden. Men

moet al een doorgefourneerde Stoicijn zijn, om tekunnen loochenen, dat de operateur nu en dan eengevoeligen tandwortel raakt. Op zeer ongelegen oogen-blikken, als ons vaderlandsch karakter in roekeloosnégligé staat, houdt die sarcastische zedemeester onszijn spotspiegeltje voor.Wij aanvaarden die vol Christelijke barmhartigheid

I21

uitgedeelde lessen in zelfkennis, maar zijn zwakgenoeg, om eens even farizeeïsch over den schouderte gluren naar den spotvogel, die zèlf ook zoo heerlijkin zijn hemd staat.„En matière d'art il faut avoir des parti-pris f arou-ches", haalt Van den Oever ergens met instemminguit Huysmans aan, en we begrijpen, waarom Van denOever Gerard Brom, den samensteller van het „be-ruchte Orpheus-opuskuul" en Dirk Coster, bloem-lezer van „Nieuwe Geluiden", onmogelijk met rustkan laten.Nu en dan blijkt Van den Oever een virtuoos integenstrijdige uitspraken. Een argeloos zelfportret alsdit boek heldert mede dat geheim op. De oplossingis allermenschelijkst. Van den Oever is een militanttegenspreker, die afgunstig is op zijn originaliteit.Raak niet aan Verriest, zal hij een bestrijder toe-voegen, want dat wil ik zelf doen.... Een aanrandervan Gezelle zal hij geducht afstraffen, omdat hij ereen aanval op Vlaanderen in ziet, maar verbrijzeltrustig met eigen hand zijn voetstuk.Executies verliezen voor Van den Oever hare aan-trekkelijkheid, als ze niet door zijn eigen oorspronke-lijkheid worden bevolen.Dit is geen vonnis maar een vaststelling. Zijn wijzelf niet even boosaardig en jaloersch?We moeten Van den Oever dankbaar zijn, dat hij onsde ergernissen van een hartstochtelijk man niet ont-houdt. Het is een hartige manier, om zijn diepegenegenheid te uiten. En de Don Quichotterieënnemen we op den koop toe.

Geschreven vóór Karel van den Oever's dood naaraanleiding van diens geschrift „De Hollandsche natie vooreen Vlaamschen Spiegel".

122

J. W. F. WERUMEUS BUN ING / KERST-NACHT.

Meldere Decemberdag,waarop een zwerverskind,

Gods eersteling,in stillen stal te slapen lag,door herders zeer bemind,Maria's lieveling.

Een ster, die heden brandt,voerde uit een rijker landdrie koningen allengs naar Bethlehem;daar hoorden zij de zachte stemmender engelen in 't besneeuwde veld,daar zagen zij den stal aan staan,en fonkelen, als er was voorspeld,het licht, dat hen was voorgegaan.

Daar lag in moeders schoot,op 't eenigst helder linnen,'s werelds en Gods kleinood,een nieuw beginnen.

Daar steeg de adem van de koerecht naar de donkere balken toe,

• zoo steeg de wierook en de myrrhe;daar knielde een herder bij het vuuren blies en liet de vonken vliegen,men hoorde een moede stem, teer als de duiven kirren,zacht zingen om het kind te wiegen.Men hoorde ook, in den strengen nacht,de wilde ganzen schreeuwend trekkenen van zeer ver, als ging het het henentrekken,een ijlen zwevend koorgezang, een ruischen in den nacht.

123

Het kind sloeg zijne oogen op,de koe boog haren zwarten kop,de moeder zag het kind.

Toen werd de hemel stil,en deze kleine mondglimlachte in Gods wil.

A. DEN DOOLAARD / GEVALLENTITANEN

W ij zwaaien niet als boonren in den wind;Wij gaan niet den gelaten gang der wolken,

Maar, wachters op de tinnen van den morgenStorten wij sterren terug in 't zwart der nacht,En zweven vóór den fonkelenden boegVan 't schip dat door de middagzeeën vaartEn keeren terug op den verloomden slagVan breede vlerken door den gelen avondEn slapen, leunend aan der - bergen kamDe armen rustend aan hun zonnezijde,Terwijl der branding hol gezang weerkaatstAan onze voeten, die den westervloedTen grensmuur zijn" ....Zoo zongen wij, voordat planeten stondenTrillende in den greep van een, die uit den tijdDien wij niet kenden, voortkwam, en ons sloegAan heup, en hals. En kreupel sterven wij.Wij drijven op de eilanden der nacht,De lenden rillend in de felle brandingDie ons met schelpen en met slijk bedekt;Geen, die der horizonnen boog kan spannen;Leeg is de koker van de zonnepijlen

124

Naar een kunstfoto van Albert van Dalsum

A. DEN DOOLAARD

125

MENNO TER BRAAK I HET VER-L IEFDE HEIDENDOM

LOUIS COUPERUS / KORTE ARABESKEN

Wonderlijk teeder en verrukkelijk lichtvaardigheeft Couperus de kleine, dwaze dingen, die

de zinnen niet langdurig en diep, maar wel verlokkendbetooveren, in heidensche miniaturen voor ons latenleven. Geboeid zag hij de kleine, dwaze dingen en hijvond ze niet groot en ernstig; maar hij wist, dat zijevenmin belachelijk waren onder het speelsch styleerenvan een speelsch mensch. Openlijk, schaamteloos,waagde hij te bekennen, dat iedere das een poëzieheeft voor den poëtischen dassenbezitter.... en datdie poëzie niet verwerpelijk is, omdat vele verbitterdengeen aandacht kunnen hebben voor een das. Hij wasniet heldhaftig en niet ascetisch, maar openhartigbang en genotziek; want hij achtte het overbodig zelfte zijn, wat hem aan anderen schoon en onmisbaarscheen. Ja, zeer coquet was hij, en bijna kinderlijktrotsch op dit hulpelooze, dat dilettantisme genoemdwordt; toch was zijn coquetterie een belijdenis enwaarom is deze belijdenis niet even goed als eenandere? Het gaat toch voor alles om de oprechtheid,om het levend worden in geloof, om het opstaan inovertuiging, en pas later om den inhoud van dencatechismus.De dingen zijn niet groot, niet schoon, niet verheven.Niets is te aanbidden, wanneer ik niet aanbidden kan.Mijn afgodsbeeld is heden een versregel, morgen deeenvoud, overmorgen de nacht; noch de versregel,noch de eenvoud, noch de nacht zijn door mijn ver-eering grooter, schooner, verhevener. Want in eenkil uur weet ik, dat de wijsheid van den versregelonbeholpen is, dat eenvoud wil zeggen ontbreken vaninzicht, dat in den nacht alle katten grauw zijn. De

126

fotf.,-„^Naar een teekening van JO SPIER

aanbidding, of de verachting, of de spot zij diep enhevig, dat is genoeg; want de dingen worden eerstwerkelijk geschapen door het verlangen ze te bezittenof te vernietigen, ze te vergrooten of te kortwieken.Niets is te aanbidden dan de verterende drift derintensiteit.Couperus was een intens, verterend oprecht levens-dilettant. Dat hij een groot dilettant was, bewees hijdoor de dingen te kneden naar zijn begeerte. Hijnam de dingen om hun eigen (z ij n eigen) afzonder-lijke geheimen, de geheimen der oppervlakte. Als eenintens toerist reisde hij tusschen de phaenomena enhij berustte er gemakkelijk in, dat zij geen raadseloplosten. Ook zonder zijn genietingen in een meta-physischen phalanx te scharen, ook zonder uit de

I27

bekoring zijner „kleine wijsheden" een corpulentegroote Wijsheid te f ormeeren, overviel hij de wereld;en de wereld overviel hem als een blijde boodschap,van tallooze afzonderlijke heilsfeiten. Wél is de ver-schijning hem doel geweest; wél wijsgeerde hij slechtsom de rest van een sociaal geweten tegenover zich-zelf te verontschuldigen; maar in alles, wat hij schreef,was hij de heerscher over zijn dilettantisme. Nooit,zelfs niet in zijn vluchtigst werk, verliet hem ditargeloos meesterschap; daarmee kon hij, welverzorgdefaun, de onwillekeurige apostel worden van eenhoratiaansch, betoomd epicurisme en zijn talent aande oppervlakte te wijden zonder zelf in oppervlakkig-heid verloren te gaan.Het is beter het leven te zien als een intense rooftochtop schoonheid dan als een aaneenschakeling van ge-matigde, onbegrepen deugden. Het is schooner dedingen in picturale wanorde te laten liggen en iedereafzonderlijkheid met nieuwe verrukking te ontmoetendan oud te worden over een dorre verzekerdheid.Het is, in één woord, moeilijker een meesterlijk dilet-tant te zijn dan een erfelijk belast geloovige....Couperus, de dilettant, was gepassionneerd verliefdop de dingen. Zijn verliefdheid onderscheidt zich vaneen groote liefde door een eenzijdige voorkeur voorhet aesthetische, door een zekere onverschilligheidvoor de objecten, als zij maar aanleiding kunnen zijntot een schoone emotie. Eline Vere en Iskander heefthij met eenzelfde toewijding kunnen oproepen, omde morbide schoonheid van hun ondergang. Maar vande banale verliefdheid onderscheidt dit glimlachendomgaan met het begeerde zich door een bezonkenoriginaliteit. Iedere sensueele roes, waarin deze lucht-hartige gelukkig was, wordt getemperd in een poëtischscepticisme, dat zich den korten duur en het vorme-booze van elk gevoel zeer bewust is en in een wee-

128

moedige ironie een tegenwicht zoekt. De panischeverliefdheden van Couperus werden daarom zeldentot een sterke liefde; zij bleven intense herinneringenaan schoone oogenblikken.Verliefd en heidensch, bijna zonder gewicht, zijndeze wereldwijze arabesken; speelsch-romantischeverkenningen, maar van een romantische natuur, diede zonde der romantiek onmiddellijk boet in eenwetend peccavi, die de wreede grenzen van de heiden-sche vreugde lijfelijk heeft ervaren. Tegen den school-meesterlijken regel in vertaalde de jeugdige Couperuseens het „Carpe Diem" door „P 1 u k den Dag";maar hij heeft gezien, dat de dag vaak voorbij is,wanneer die waarheid wordt geopenbaard. Hij heeftbegrepen, dat ontdekkingen onbevredigd laten; en naastzijn prachtige Imperia-fantazieën,zijn „Oude Trof irae",zijn „Bébert le Boucher en André le Pêcheur",al dit elegante, breekbare proza ,schreef hij de halfgelukkige, half ontgoochelde „Begeertes naar kleineWijsheden". Hier ligt de gansche oprechtheid van ditverliefd heidendom open; hier heeft ook de coquetterievan den dassenspecialist zich teruggetrokken en zingtalleen het schoonheidsdronken geluk van het leven,dat geen zwaarwichtige namen geeft; maar hier ookbevangt den verliefde de vrees voor de naderendevervreemding, den heiden de ontzetting over ouder-dom en dood. Want deze intensiteit kan geen vredevinden; zij wordt gebluscht in melancholie....De intense dilettant is, om de tragiek van zijn einde,een zonderlinge heros, die een geheelen mensch eneen bezeten leven inzet voor de schoonheid der af-zonderlijke dingen: een leven, dat niet anders dan eenheldere, snel in edele, lichte . asch ondergaande vlamkan zijn.

JOHAN THEUNISZ / DE TJALK

oe donker die avond de zee zag.,..De maan scheen verziek'lijkt en koud

op de tjalk, die te ver van de ree lag,afgedreven, en eenzaam, en oud.

Het zeevlak lag ver en verlaten,geen gerucht leefde aan van de stad,geen stap verontrustte de straten,en geen raam, dat er uitzicht meer had.

De nacht werd steeds valer, steeds grauwer ... .Het water sloop stil door het lek ... .De watercirkel sloot nauwerom 't zinkende vlak van het dek ... .

J. C. VAN SCHAGEN / OVERGANGEN

MIDDAG

M isschien leef ik mijn leven wel alleenEn is het niet dan spiegeling om mij heen

En soms een echo uit een ver gewelfOnder mijn droompaleis van witten steen.

SEPTEMBER

Een verre middag en een eenzaam land,Mijn leven is daar weifelend aan den randVan droom, waar kind en dwaas hun woning vonden,Een vogel, zwervend aan een eeuwig strand.

AFSTANDIk blijf maar liever altijd aan het begin.Ik laat maar liever waaien wat ik win.Ik zal maar toezien hoe het water wast en valt,De dwaas alleen heeft toegang tot den Zin.

130

ENFANTS PERDUSWat raakt ons schuld, wat let ons loon of straf ?Wij sjacheren niet, wij rekenen niet af.Wij spelen het spel en vragen naar geen naam of eindEn gaan voorbij — een achteloos waaiend kaf.

WETEn ieder leven wacht het oud verraad.En elke bloei vervalt den ouden smaad.En uit den schellen waanzin van den doodRijst eeuwig nieuw het zegevierend Zaad.

VERDERSoms, na een wildernis van troebelen drukWelt mij der zuivere orde klaar geluk.Dan houd ik van een naamloos heimwee stilEn breek, ten trotschen dank, het werk weer stuk.

LEVENGeen oogenblik, dat mij niet alles vroeg.Geen vordering was mijn moeten streng genoeg.Ik heb op iederen eisch mijn bloed betaald,Geen ander antwoord, dat mijn trots verdroeg.

BASTERD

Ge weet, dat ik U nimmer dienen kan.Ge weet, dat ik niet van U weg gaan kan.Ik vrees den slag niet van Uw barre hand,Indien ik hinder, God, zoo breek mij dan.

BERICHT

Het woeste duister, wervelend om mijn wacht —Het golven van het bloed, ter hooge jacht —Er komt een naam en scheerlings gaat het lot voorbij,Een ijzeren klok zal roepen in den nacht.

131

JAN WILLEM DE BOER Í VOOR DEN

DROOM

Dlotseling wordt de deur van de bedrijvige kamergeopend: zwijgend treedt de vader binnen, ont-

kleedt zich en legt zich te bed. Hij is moe; het levenheeft zijn vel diep gegroefd. Hij is zoo moe, dat hijniet ziet hoe goed het is in de beddekamer. Goed,want de man zijn vrouw baadt de behaaglijke kinderen.Als hij ligt, opent de gedwongen stilte om hem zijnoogen, en hij ziet toevallig de handen der vrouw:zij zijn vlug, en zij weten van zacht te dwingen: goedemoederhanden. Een moe man, en een blij zwijgendwerk .... noodra niet voelt de moeder den toevalligenblik zijner groote sombere oogen, of zij gaat neuren;al neurende vormt zij oude woorden, waarin oudewijsjes reeds lang verkleurden. De woorden pakkenzich samen tot zinnetjes die zingen, en dat zingenlicht het zwaarste van de moeheid van vaders voor -hoofd af; er voor in de plaats komt iets droomerigsdat hem jonger doet zijn.Een liedje, -- een onnoozel; elk coupletje eindigtin een re —, is uit, en nu glimlacht de man onwille-keurig. Uit de verscholenheid vliegt een gesnaterovereind en rent de melancholie van het oude liedjena, om jubelend terug te keeren en den grooten mante beklauteren: de kinderstemmen, die aan vadershart kloppen... .Klein is het slaapvertrek, maar God is onmetelijk daarbinnen. Het badwater wolkt van trots. Geurig wazemende kinderlichamen die in de zeep staan. „Lekkerekinders ' roept de moeder, en haar jonge handendoen hun werk nog eerbiediger. Aan z'n wimpersvoelt de man, dat de vrouw een beaming verwachtvan hem, juist van hèm, nu hij zich zoo zwijgenden overmand van moeheid had neergeworpen op

132

het bed; en het geeft hem vrede, als hij, hoewel voorzichzelven heen, fluistert: „ze zijn goed, de kinders;wees er maar trotsch op, het mag !" Zooals moedervader thans aanziet, de jongen en het meisje wordener onwillekeurig weer stil van, en het schuimende bad-water werpt voorzichtiger en niet-hoog z'n damp langshet wandspiegeltje op. Maar ... .Oho !, de moeder is jong; haar rezen . werken: dekleine jongen drukt zijn hoofdje luisterend aan haarborst: hij weet nog waar zijn drinken welde. Hetmeisje spat met opzet een handjevol druppels rond:als een lachje huppelt plotseling een nieuw wijsjemet wilde oude woorden rond: moeder zingt: eenreidans van vreugde, kracht, moed, geloof, hoop enliefde:.... het water werpt weer bolle wolken uit.Afgedroogd, kruipt de jongen naar zijn vader toe:„tusje ?", vleit- ie. „Warm godje ! ", liefkoost de manhem, verteederd.„Hij heeft jouw voorhoofd, jouw slapen, je neus, enje mond !" roemt de moeder.„Maar gelukkig jouw oogen en jouw hart .... Neemhem nu maar weg, want hij geurt net als jij !"Met een kreet van teleurstelling verlaat de jongen denvader, en speelsch dekt de moeder hem toe in z'nbedje. Het meisje roept doordringend, ernstig: „vaderskind ben ik !"; de man wendt zich om en ziet zijnoudste vol aan: hij is gewekt, hij kan weer denken ... .Was het meisje niet hun eerste kind, hun wondergeweest, hun openbaring van God?: irf 's mans eigenhanden,wilde God,dat het kindje geboren zou worden.Nooit heeft de man z'n dochtertje aangeraakt zonder tebeven; zij heeft zijn drift, zijn vele ondoordachte woor-den, zijn brekende gebaren voorzichtiger gemaakt... .Daar reikt de moeder den vader het meisje reedstoe; en zóó dwalen de man en het kind in teederefluisteringetjes weg, dat zij niet eens bemerken, dat

I33

Naar een caricatuur van J. KERKHOFF

ook moeder haar kleeren aflegt en haar lange golvendelokken tot vlechten windt. Pas wanneer het lampe-schijnsel volledig over de naakte badende vrouw valt,doet een allesoverheerschende blankheid het ge-fluister schrikken. Vlug kust de man het meisje opeen handje, en met 'n „ik leg haar bij den jongen,-- die dommelt al", ontdoet hij zich van het zoetebrok van God. Op den rand van het bed blijftde man zitten: van ergens weg ademt het won-derlijke leven van kracht en betrouwen weer langszijn oogleden: hij zou nu met zijn badende vrouwrustig kunnen spreken over den dood, — de dooddie zonder verschrikking en warm als het goedebloed zelf is. „Blank offer !" zegt hij eerbiedig, eneven rekt de badende moeder zich in haar vollekracht uit; zij zwijgt, en haar vingers trillen; zij wacht. .....,,Een vrouw als jij, waarom houd-je toch van eenman als mij ?", de verwonderde vraag van een krachtigman. Dan glimlacht de vrouw vanuit de ziel van haar

134

boetsuur, en terwijl z:j zich bedachtzaam droogt,antwoordt zij : „Hoe zong Ben Ahoeda, toen hij hon-derd profetenjaren had afgelegd?.. . . " Vraag aan denzwaren wijn in de albasten kruik,. waarom hij doet,wat hij doet, zoodra hij wordt gedronken .... Is hetleven geen vreugde, wanneer het allen dood ten volleis toegedaan?.... Blak en arm is het water; grauwen arm is het wachtende meel; maar het goedgebakkenbrood kruimt gouden in de melk.... Hoeveel meerzal de zware wijn des levens niet vermogen in eenmensch die zich met armoede en ontbering heeftmoeten voeden in de lange jaren zijner jeugd?.... Hijzal lichten plaatsen in de vensters van den nacht, enal zijn vijanden zal hij toeroepen: „legt met een ver-trouwelijk gebaar uw handen aan mijn kozijnen!"....De vrouw buigt zich zwijgend voorover, en dwingtden peinzenden man tot liggen, tot rusten. En het lichtdooft. Voorzichtig legt de man zijn hoofd op haarsterken bovenarm, den sterken arm van de dochter uitden uitgestorven stam van Ben Ahoeda. Langs dewanden van het kleine vrome vertrek orgelen zwij-gende weerschijnen iriseerend door elkaar heen.Zij kussen, de man en de vrouw, elkander op detoeë oogen. Roerloos liggen zij, als baden zij in hungedachten hun eigen Onze Vader. Zij luisteren.Rustig ademen de kinderen:. een ijle maatslag voorde gedachten van de moeder en den vader.De vrouw zucht; weldaad.De man zucht; vrede.God dekt hun in het voorbijgaan de oogleden ietsvaster toe.Vier glimlachende kinderen slapen.En hun gedachten zijn eindelijk vrij, om met despeelsche weerschijnen weg te zweven.

AUG. '26.

135

HALBO C. KOOL / LEA'S HAREN

it is uw beeltenis van toen ik u ontmoette enaanraakte voor het eerst:

Uw mond ontluikt bij het huiveren van den avond;de zon verspeelt zijn vlammen aan uw haar en uweoogen groeien en verdiepen

gij doet de blanke leden ontroerd hun wacht betrekken,nu ik uw nachtelijke hemel word.

Begeerlijke

onder de luifel van de nacht

laat vrij de golvende spiralen van uwer haren vrachtover uw blanke nekstreng dalen

ontbind de dracht, die uwe smalle flanken gedachteloosomvangt.

Er bloeien roode ranken achter uw donkere angst.

In de omhelzing mijner leden, als in een scheede,wordt gij een ranke vlam

die ik in mijne armen verlangend en aandachtigbesloten houd

tot wij in vrede verloren gaan en zacht verglijdennaar een wonder ontwaken aan een open raam

BIJ DE BRON.

De zon beitelt uw naakte leden en gij drinkt het licht,dat ruischt en zingt aan uwe slapen

136

HALBO C. KOOL

Naar een teekening van J. v. d. Zee

137

luister: het water lacht; de geuren van uw h aar zijnoppermachtig; uw borsten zijn zeer zwaar en blank

gij houdt binnen het blauw des hemels en het goudder zon in uwe oogen het duister geheim der nachtbesloten

wanneer uw schoonheid slanker is en uwe mond ver-scherpt en uwe adem sneller.

Thans is het dag en zijt gij enkel schoon.

Uw bruine romp, wreed tegen weeë achtergrond, uwscherpe mond, de wolkbreuk van uw haar en hetweerlichten achter den voorhang uwer wimpers!

Beroofd en gansch ontdaan, behoedzaam door uwzachte hand ontmanteld en gesloopt, lig ik inweerlooze overgave sidderend gestrekt.

Lea,bloem van het laagland, als zijn beestenforsch en zwaar en levende in de seizoenen,

de zon stierf dezen avond huiv'rend omuw verraad en deze nacht is blind verwoest.

-- 0! haar omarming ginder ....0, God, mijn wraak ! —

Boven uw lonken, op uw rosse haren, sartmij een onheilsvlinder, vlammend en onophoudelijk;

zoodra die spang uw wrong heeft losgelaten,zoodra die vlinder op wiekt van het geteekendvleesch, ben ik doodsengel, door uw eigen Godgezonden.

138

ANTHONIE DONKER /FRANCISCUSVAN ASSIST

Waar het bergpad zwenkte en den kloostertuinOntkwam, voortspringend langs aanvanklijk

schuinMaar dan schier loodrecht opstijgenden rots,Stond onbewegelijk Franciscus. Onder hemLagen in dunnen mist klooster en meer.Het ziende kende hij het nauwlijks meerDan als verlaten legerplaatsen Gods.Een klein brevier is aan zijn hand ontvallenEn viel als een dor blad onpeilbaar diep.Thans scheen het rustelooze bloed bezonnenEn het weerspannig lichaam overwonnenEn hij stond wachtende tot God hem riepVolkomen rustig op de laatste wallen.Hij hoorde op een andere planeetEngelen 'zingen, en vervolgens schreedHij waar een gems hem niet meer volgen konBoven de wereld blinkend in de zon.

ALBERT PLASSCHAERT / KORTE BE-PALINGEN

Met zelfbehoud: aanleiding tot het weten; de ver-wondering: begin van het kunstwerk.

2.In den „geloovigen kunstenaar moet het geloof bij hetscheppen handelend zijn overeenkomstig het aesthe-tische, wil het „geloovig" kunstwerk ontstaan.

3•Meer weten maakt het geheime grooter !; over eenontdekt eiland waait altijd de wind van een verderOceaan.

139

I

4.Gij zeidet: „wij hebben de sterren gebonden dooronze bepaling" en morgen doorkreist een gedachteons, wijder dan uwe bepaling.

5•De onrechtvaardigen: de waarheid en 't zout dezerwereld, en de kans voor de „rechtvaardigen" op denhoogmoedigen waan over zichzelven. Zoo ook:zondaars en uitverkorenen.6.'k Herinner mij den nacht toen gij zeidet: „nu vol-tooit zich de Droom", en ik dacht:: „Nu rijst de on-weerstaanbre werkelijkheid."

7.Een naam noemen is even roerend en schokkend alshet lijflijk aanraken; het is een even groote be-vangen is.8.De haat is een lang geduld. Hij kan wachten, alsofhij zijn doel vergat, tot de daad, opeens, uit zijn handenbliksemt, en de gehate neervalt,geteekend metdenzwar-ten cirkel, daar waar de schroeiende bliksem insloeg.

9•Bij vreugden te bidden is noodzakelijk; in leed biddendte vragen is op aalmoezen hopen en op verdere reiskost.I0.

Wie gelooft dat hij voltooide, begint te sterven.II,

Niet bij de volgroeiden leert ge, maar bij wie beginnente spreken. Zij stamelen 't nog onbekend geheim.I2.

't Karakter geeft aan de gave den duur.

3Toen ik op de Idee joeg, verdween zij; ik zat stil enverlaten, en zij kwam glanzend van zekerheid, en vanverzekerdheid deemoedig.

140

PLASSCHAERT

Naar een teekening van v. Uytvanck.

141

FR. HOPMAN / DE DUBBELGANGER

1_4 oe lang het al geleden is, wensch ik niet openbaar-lijk te zeggen (het kon aanleiding geven tot on-

kiesche berekeningen), maar ik was nog jong endichterlijk en had een driewerf gebenedijde Juni-maand in het romantische land van Devonshire door-gebracht. Ik had over het wereldraadsel gemijmerdop de uitgestrekte heideplateau's en naar de grooteliefde gehunkerd bij woudbeekjes; ik had geschilderden gedicht; ik had Shelley gelezen — zooals het be-hoort — aan het rotsige strand, waar de uitgezwalptegolven reutelend terugvloeien tusschen de rondekeien; en de heerlijke Romische Elegien -- zooalsniet minder behoort — 's nachts in bed met wijn en

sigaretten. Toen Juli kwam was mijn beurs leeg enik schreef om geld, met de aanwijzing, het per tele-grafischen postwissel te zenden, want ik wilde nogin Londen een tentoonstelling van Whistler-etsen zien,die zeer spoedig gesloten zou worden.Het geld bleef uit. Ontstemd en geërgerd zag ik driekostbare dagen ontvallen. Ten slotte, op een Donder-dag, had ik nog slechts éen kans om de verzamelingte zien, die intusschen voor mij het eenig belangrijkeop aarde geworden was. Wanneer 's middags hettelegram kwam, kon ik den nachttrein te Tauntonnog halen en den volgenden morgen vroeg in Londenzijn. Ik wachtte tot etenstijd bij mijn gepakte valiezen,maar de bode verscheen niet. De trein van negenenzou zonder mij vertrekken.Na tafel ging ik uit, om troost in de natuur te zoeken.Mijn weg voerde door een breed dal. Op een heuvellinks, donker van zwaar hout stond een eenzaam huisjeen de ramen weerkaatsten den laatsten gloor van dewesterkim; een onverklaarbaar gevoel van verlatenheiden weemoed woonde in dat licht. De grafzerken en

142

Naar een teekening van J. Brender a Brandis

kruisen van een kerkhof verdiepten de stemming vannaargeestigheid, die werd overgenomen door de valeheigronden welke ter weerszijden van den weg op-rezen. De sombere torens der verweerde klippenvooruit leken dreigend met hun brokkelig opstrevendeomtrekken tegen den hemel. Ik klom het smallé berg-pad op tusschen dichte klompen kattedoorn, hoogeren hooger. Ik zag het steeds ruimer getrokken pano-rama in schemerlicht verklaard. Plotseling week degespleten steenwand voor mij vaneen en het uitzichtzeewaarts lag open. Ik stond duizelend alleen op dekusthoogte. Diep, diep beneden, flauw hoorbaar,krijschten de meeuwen; nog dieper bruischte het waterin een grauwen zoom om het rotsstrand. Machtig enwijd tot den verren, hoogen horizont, waar de vuur-torens van Wales pinkten, reikte het donkerend zee-vlak. En daarboven koepelde de matelooze hemel-stolp van doorzichtig groen, aansterkend tot nachte-blauw.

143

Ik keerde mij huiswaarts, in het duister voorzichtigvoortwandelend over het smalle, ruige pad der kust-rotsen, met een afgrond aan weerszijden. Het louterenden verruimend besef van het eeuwige der natuur werdin dat uur getroebeld door een gevoel van troosteloozezielseenzaamheid, opstijgend van de zee. En steedsmeer mengde zich een diep-zetelende somberheid, ietsals een vage, rampspoedige voorzegging in de ver-strengelde ontroeringen.Een kwartier, mogelijk, zal ik geloopen hebben, toenik met redenloozen schrik een gestalte zag naderen. Erzijn geen struikroovers in Devonshire en twee wande-laars konden elkaar zonder gevaar voorbij gaan. Maarhet angstzweet brak mij eensklaps uit en nooit be-leefde hartstochten raakten in mij vaardig, toen devreemde nabijkwam. Een plotselinge, waanzinnigeontzetting streed in mijn hart met een volkomenraadselachtigen haat. Toen wij een twintig meter vanelkaar verwijderd waren, bleef ik werktuigelijk stilstaan. Ook de ander wachtte, roerloos. Ik kon hemmaar vaag onderscheiden, maar om hem ontwaardede helderziende geest een aura van bovenzinnelijkeboosheid. Hij scheen mij de verpersoonlijking vanalles wat weerzinwekkend en verfoeilijk en spokig is.Het werd mij ingeblazen, dat wij aanstonds zoudenworstelen, op leven en dood, op dat eenzame, duistererotspad. Toen ging ik behoedzaam op hem toe, mijngeheele wezen teruggebracht tot een schim in hetschimmenrijk. Ook hij naderde, stap voor stap. Ikweet niet, wat gebeurd zou zijn, als hij maar eenhand had opgeheven, doch grimmig en waakzaam,als twee honden, gingen wij rakelings langs elkanderheen en op dat oogenblik herkende ik in hem mijneigen trekken, mijn eigen gestalte.Meer menschen hebben hun dubbelganger ontmoet,maar zelden onder zulke gruwelijke omstandigheden.

144

Als in een trance sloop ik verder, zonder omzien,ontmand door baren doodsangst. Eerst toen ik hetpunt bereikt had, waar het rotspad in een breedenlandweg overgaat, gaf ik een krankzinnigen schreeuwen van heel ver scheen een antwoord-roep te komen.

Velen moeten de ietwat onverschillige rustigheid vangeest kennen, die (ik vermoed door louter uitputting)volgt op een zeer heftige ontroering. Toen ik eenuur later in de gemoedelijke dorpsherberg een whisky-en-water zat te drinken zal niemand iets van mijninfernale ontmoeting op mijn gezicht hebben gelezen.Ik sliep negen uur van droomloozen slaap en de oudehospita wekte mij met een kop thee en de ongeduldigverwachte telegram in haar hand.„U bent een Zondagskind," zei zij ernstig. „Het iseen beschikking, dat het geld gisteren niet is gekomen.De express, waarmee u zou zijn gegaan is gisteravondom half tien bij Barnstaple op een goederentreingeloopen. Er wordt verteld, dat er meer dan twintigdooden zijn."Ik ben dien dag niet vroeg opgestaan. Ik lag lang tedenken over het gevaar, waaraan ik was ontsnapt enaan mijn gelijktijdige spokige ontmoeting daarbovenop de rotsen. Was dan alles niet meer dan een vizioengeweest, de poging van een of andere macht in mij,om symbolisch mijn ontkomen, op dat oogenblik,aan den dood te verbeelden? Maar het scheen, allestoch zoo werkelijk, zoo tastbaar, zoo volkomen inde stoffelijke wereld buiten mij. En is de dood danonze dubbelganger? Zijn wij onbewust alwetend?Mijn latere bedrijvige leven heeft die vragen, alszoovele andere, uit mijn hoofd gedreven, maar nogsteeds weet ik er geen antwoord op te geven. Hetwoord is aan de occultisten.

I0 145

MARTIEN BEVERSLUIS / VERSTUI-VENDE AKKER....

De hellingakker ligt gegrepen!

Naakt, in den wind.Die gaat met hare zanden sleepen.ijl en ontzind.De aarde vlucht in nevelzwepen!

Voor dagen kwam het zaad gestrekenop stille aard.Nog voor het licht is het gewekenin wilde vaart....Op andere landen zal het breken.

De aarde vliegt in zich verloren,in flard bij flard.De storm drukt met haar wilde sporenhaar naakte hart.De ijle halm wordt woest geboren.

Voor de bejoelde bleeke ramenwaaraan ik werk,Storten de winden zand te samenrazend en sterk,verdoèmend wat zij medenamen.

0 woord, uit deze rust te zwaaien!Ach daad, ach lied!

De zachte liefde die wij zaaien,om niet -- om niet?De landen onder ons verwaaien.

146

GABRIELLE VAN LOENEN I FRAG-MENT UIT GRISELDIS

Ben slaapkamer. Nacht.Griseldis. Eerste engel: beschermengel van Jan. Tweedeengel: beschermengel van Griseldis.

ERSTE ENGEL: Is dit Griseldis, wie heden hetvoorhang zal gelicht worden, waarachter het land

der vrouwen is?

TWEEDE ENGEL: Zij is het en voorvoelt wat ergebeuren gaat en is bang en verlangt ernaar.GRISELDIS: Moeder, moeder!TWEEDE ENGEL (met veranderde stem) : Lieveling.GRISELDIS: Moeder, je bent dood.TWEEDE ENGEL: Lieveling.GRISELDIS: Moeder, help die groote vlinders vanme wegwuiven. Ik wil tegen je aan slapen. Ze hebbenoogen op hun vlerken. De oogen van Jan.EERSTE ENGEL: En toch houdt ze van die oogen.GRISELDIS: De bouquet, de bouquet. 0, ik kan't tuintje niet meer zien, waarin ik erwten dopte.TWEEDE ENGEL: Ze meent de bruidsbouquet?GRISELDIS: Zóó is het goed.EERSTE ENGEL: Ze is nog te jong om te trouwen.TWEEDE ENGEL: Ik zal haar in een kring van mild-heid zetten, waardoor de dingen haar als door eenschemer van tranen zullen verschijnen.EERSTE ENGEL: Dan zal hij haar niet kunnenbegrijpen. Hij verlangt klaarte en heldere vreugde entintelende natuurlijkheid om de rauwe realiteit, diehij door zijn zucht naar het grootsche genaderd is,te kunnen dragen.TWEEDE ENGEL: Is • ze niet een lammetje, methaar snoetje in de wol van het ooi begraven?EERSTE ENGEL: Vanaf heden zal haar vacht doorzijn gloed gezengd worden.

147

TWEEDE ENGEL: En zij zal zijn wonden ook methaar wol verbinden.EERSTE ENGEL: Hij zoekt den weg, zij volgt.TWEEDE ENGEL: Hoe ze zal blaten. Luister!GRISELDIS: Sta toch niet zoo in de zon. Altijd staje ook in de zon, jij lieve man. Hoe kan ik zoo hetgeschenk voor je bereiden?EERSTE ENGEL: Ze fantaseert elken nacht vaneen geschenk, dat ze hem geven moet.GRISELDIS : Stil, stil maar, man; ik zal een nieuwezon voor je plukken en je die geven. Maar waar moetik hem vinden. Jij bent de occarinospeler van hetstraatje (staat op).TWEEDE ENGEL (speelt op de occarino).GRISELDIS: Speelman, waar heb je die wijs geleerd?TWEEDE ENGEL: Van jou.GRISELDIS: Van mij?TWEEDE ENGEL: Ik heb een oor, dat alle liedjesopvangt, ook de geheime, die de menschen niet kennen.GRISELDIS: Ik heb altijd wel geweten, dat ik eenliedje had in mijn hart. Maar het vliegt van me weg,zoodra ik zingen wil en -- toch -- ik zou 't zoo graagiemand voor willen zingen, iemand van wien ik houd.Toe leer 't me zingen. Speel het voor me.TWEEDE ENGEL (speelt een straatdeuntje).GRISELDIS: De kinderen draaien in paren rond inde straat. Op de stoep is mijn zusje in slaap gevallen.Achter het neergelaten gordijn is mijn moeder ge-storven. En nu gaan we, hand in hand, mijn zusje enik, de trappen op en die nemen geen einde - (schrikt op)Is dat mijn lied?

TWEEDE ENGEL: De wijs, die de jongen buitenspeelde.GRISELDIS: Het was een zoele dag. De meeuwenkrasten. Ik dacht, als zij me meenamen in hun vaart.EERSTE ENGEL: Wil je nog zeilen in wijde kringen?

148

TWEEDE ENGEL: Wil je nog deinen langs breedebanen?EERSTE ENGEL: Kind, ik beloof je een duizelingvan wijde kringen, waarop je zult wiegen.GRISELDIS: De meeuwen zijn weggevlogen. Dezee is uitgedroogd. De bodem is groen en bont vanverblindende bloemen. En vanuit die bloemen is mijnman tot me gekomen. Speelman, ik smeek je, leer mehet lied zingen, dat zijn gezang ontsluit, open mijnooren voor zijn juichenden roep. (de engelen wijken,men hoort in de verte blaasinstrumenten den bruilofts-marsch

ts-marsch spelen).JAN: Griseldis, Griseldis!(Zonlicht).

VICTOR E. VAN VRIESLAND I PRO-GRAMMA

Nooit meer opgaan in deGezichten afzonderlijk.

Hun hooge vrijheid in deRuimten onwerkelijkLokt niet meer mijn droomenZich als in zee de stroomenTe vereenzelvigen ganschMet hun verganklijken glans.

Hun eenigheid zal niet meer slakenMijn eigenheid, sedert zij makenDeel uit van mijn natuur--lijk wereldbeeld waarin zij puurStoffeering zijn: een gewoonEn onopvallend moment,Ondergeschikt aan het schoonGeheel en van ouds bekend.

149

JO DE WIT / DE OUDE MAN AANHET VENSTER

k zit aan mijn hooge venster, aan mijn kleine tafelmet de boeken, de aardbol en de inktflesch —

Schemerwit is de winterdag onder mij, zonder lichten zonder gerucht; wie daar buiten langs de grachtbewegen lijken uit een droom, ver en teer, maarteerder nog zijn de naakte twijgjes boven de oudegevels uit. Ik zit stiller dan de wereld daarbuiten enmijn hand ligt op tafel voor mij. Haar bekijk ik soms,wanneer ik niet naar buiten zie. Hoe is zij zoo ge-worden, deze hand, die eens bruin was, lenig vanspieren, brontig van bloed, met nagels zonder broos-heid .... Nu is zij licht als een dor blad; een grilligwerk van aderen ligt in de verschilferende huid om-hoog gebouwd; ook is zij niet zoo rustig meer....Wat wil het bloed met deze overdadige trilling? Hetis als werd het moede van zijn jarenlange loop doorhet lichaam, ommegang na ommegang op den ge-stadigen klop van het hart.... of het uit de gesletenaren zou willen breken en grenzeloos zou willen zijn.Als ik neerzit na het slapen van den nacht, na hetmorgenbrood, als ik stil zit en steeds stiller, wordthet soms of ergens in verten een toon verklonk; ikhef het hoofd, met aandacht luisterend. Een sleependgeruisch als de naklank van een melodie, die ik niethoorde... .Dan ook is de kamer lichter en ik sluit de oogen,want het is of een ijle wiek boven mij vloog, zondergerucht, in blanken schijn.Het bevreemdt mij dat ik weinig gedachten heb. Nietsdan zachte aandoeningen die het hart niet meer raken.Het hart ligt stil, het lijkt een verlaten huis. Ik zouhet lange leven welke het mijne was, gaarne bemij-meren, doch vorderen doe ik niet. Alleen in mijn kin-

150

dertijd kan ik nog toeven. Heel een leven ligt tusschentoen en nu, een leven waarin ik vrouw en kinderenbezat en de vreugden der gedachten kende. Dochwaarheen, waarheen vlogen al die beelden ?Ik ben weer het kind en loop op straat. De lucht iszoet als de geur van een bloem, ik wieg mijn armenweerszij mijn lichaam, als om mij in evenwicht tehouden op een denkbeeldige, gespannen lijn.Het genot van te zijn is mateloos. Ik spring steigerendomhoog als een jonge geit, prevelend: „Wat is er ookweer, wat is er ook weer, voor heerlijks?" Iets datstraks komen zal.... De middag die achter dezenmorgen ligt, de lange middag op het weiland, devlieger die ik al voel trekken, strak en feestelijk, aanmijn hand, de trotsche vlieger met het spottendgezicht en den zachtwiegenden, vermanenden staart.Ik adem en fluit, een borrelende zang lijkt uit de wereldop te gaan -- ik zing mijn warme lied verlangend mêe.Nimmer, wat het leven later schonk, kon ik meer zóózijn, bloeiend en helder als een ster aan zomerhemel,een bloem op de wei....Mijn tante is ziek, ik ben een kleine jongen, ik magmee naar het oude stadje om haar te bezoeken. Bijons thuis is het klein, een stadshuis, nieuw gebouwd— ik ben op een morgen zoo maar meegenomen,alsof het de gewoonste zaak ter wereld was te reizennaar een oud, groot huis, in een vreemde stad. Ikkrijg alleen een schoone bloese aan, mijn zwarteschoenen zijn helder gepoetst, maar de haakjes zijnniet meer zwart, zij glimmen als koper. In de voor-kamer van mijn tante's huis, op de eerste verdieping,zijn verscheidene bezoekers -- na enkele oogenblikkenwordt op mij niet meer gelet.Ik heb nog nooit zoo'n lange gang gezien .... Eerstis zij van marmer, dan wordt zij smaller -- aan heteinde schemerig. Zij schijnt door te buigen. Terwijl

151

ik op de glooi ng van dat kleine dal mijn voet zet ennaar het einde tuur van de gang, komt een door-dringende verheugenis over mij. Het is of een huiverdoor mijn haren gaat, een strakke toover schijnt mijnbloed te doen stil staan. Dan glij ik verder -- hetglooinkje Af en weer omhoog — ik zie deuren — twee,drie en de laatste open ik zacht. Nu zie ik twee kamers,in slaap en in schemer. In het midden rijst een glanzendmahonie ledikant, statig en golvend als een schip;op een kleine ronde tafel met ti ierkanten voet staateen porseleinen beeldje: een vrouw, f luisterend met eenduif die speelt op haar sierlijk geheven hand. Doorde open repen der neet gelaten blinden valt een waaiervan licht, waarin de gouden stofjes kantelen — eenroos in een vaas is verdord en toch niet ontbladerd —zij staat recht op haar stengel, tot een bleek-roseaschkleur verschoten, maar in het hart is een geheime,blauwpaarse gloed.... Ik adem nauwelijks en blijfop de grens van d'eene en d'andere kamer. Achtermij voel ik het licht; langzaam wend ik mij om. Klim-opbladeren vallen in donkere ranken langs het vierkantvenster, een groote spin danst langs haar d i aad,zoetjes, als op loonre muziek voorbij.Tegen de wanden trekken zich de stoelen terug, —rimpellooze matte zijde bespant hun zittingen, eenfijnnervig, drievingerig blad, een Fransche lelie ge-lijkend, is gesneden in het glanzende, lichtbruinehout der vierkante rugleuning.Op de lage kast van rozenhout met de ernstige,groene stof in strakke plooien tusschen de oorraming,liggen drie zware boeken met hun geribbelde ruggenin perkament; op een er van staan letters die, hoestrak ook geteekend, toch te wankelen schijnen.En op de schoorsteen rijst een geaderd, witmarmerenbekken waarvan de gebeeldhouwde druiven zwaarneerwaartsch vallen.

152

Fotografiek van H. Berssenbrugge

JO DE WIT

153

Ik ga naar het venster, zacht en ingehouden stappendover het tapijt, met mijn open mond adem ik hetwonder tegemoet.Aan d'overzij een venster van hetzelfde huis, kijkendoog in oog met deze kamer -- tusschen de muren,omlaag, een kleine tuin.Een steenen pad slingert zich rond het medaillon-vormig perk; aan de randen groeien lage, verwilderdestruiken. In den hoek een bloeiende jasmijn methonderd sterren in het licht. Daaronder een scheme-ring van hoog en verward bloemenloof, op het padkleine, schuivende cirkels van licht — tusschen desteenen sprietst het jonge, zachte gras omhoog, inhet midden van het perk vliegt op, in een trillendeboog, een kleine fontein waarvan de zon de hoogstedroppels raakt en als vliegende diamanten doorgloeit.Roerloos lag tusschen de muren de kleine tuin dienooit door menschenvoeten betreden scheen, en ikboog mij over het kozijn of mijn ziel zich in eendiepte verloor.Nu ik oud ben bepeins ik — wat ik nooit nog deed —vanwaar deze betoovering kwam, want zij moet ietsdiepers zijn dan een toevalligheid. Het moet zijngeweest als boog ik mij over een spiegelbeeld. En vandatgene waarvan ik onbewust was, doch wat een jongmenschenkind van vóór zijn geboorte meedraagt,sluimerend in diepten waar het onberoerd verblijft —namelijk het vanzelve vertrouwd zijn met 's levensopenbaringen die in heldere symbolen spreken —daarvan moet ik opeens in dien tuin iets gezien hebben.Voor een korte wijle werd mijn bloedwarme jongens-leven toegeslagen en bloeide slechts de tijdeloozevlam der ziel. Al wat leven heet geleek in dien tuinte samen gestroomd en in de beweegloosheid van dendroom gegrepen: zon in flonkerplassen, water spuitendin den boog van een fontein, zon en water tezamen

154

tot waar het witte licht in zeven kleuren breekt -- hetjonge gras, de jasmijn met zijn zuivere sterren dieaan d'engelen deden denken, -- en dit alles in denban van een geheimzinnig weven waarin de volle bloeizich gespannen voorbereidde. Hier was wildheid vangroei en rust tezamen, het doorbrekend leven, hetspiegelende en spelende dat in één greep tot stiltebedwongen werd, een angstwekkende volheid die inharmonie vergleed en dit in zoo kléin bestek tezamen,dat ik er in neder keek als ik een klein en zeldzaamtooverbeeld.Wederom, in deze witte uren, zie ik den hof en buigmij luisterend over naar zijn geheim.Jeugd en ouderdom kunnen elkander zeer gemeenzaamzijn; lang reeds zag ik hoe in het verborgen heimweeder menschen naar hun jeugd een eerste teeken zijnkan van een herboren verlangen naar zich zelve. Wieziet hoe dicht hij toenmaals leefde aan het hart derdingen zou wederom zoo willen leven. Doch reeds ishij een ander, reeds heeft hij de wereld gedeeltelijkveroverd. Wie de zuivere vreugden zijner kinderenaanschouwt, voelt wel een smachten welke hem doetvermoeden dat wij menschen langzaam gaan moetennaar vanwaar de kinderen zoo argeloos lijken te komen.... toch blijkt het wet dat wij dienzelfden weg,keerend, nooit opnieuw betreden kunnen. Deverovering moeten wij voortzetten en als onzeoogen helder worden, gelijken zij kinderoogen, dochniet geheel.... .Kinderen droomen wel van engelen die hen bescher-men en een oud man voelt de witte .vleugelslag hoogboven zijn grijs hoofd.Doch de mensch in zijn middaguur is soms zeerkloek en verlaten.Wij moeten werken en wij moeten strijden. Doch hoe,doch wat, indien wij, al doende, alles vergeten ?

155

Reeds wordt het leven geruchtloos voor mij, ik komnaar mijn jeugd terug te leven omdat ik toen dichterwas bij wat ik ben, toch weet ik dat de betooveringder latere jaren om mij stond als een huls stroo rondwinter-rozen: daarbinnen bereidt zich het nieuweleven.Geen dag kwam waarin het niet scheen dat wij vrijkonden worden en toch bleven wij gebannen. Wieverlangen zijn ongeduldig. Ongeduld geeft scherpepijn in het bloed. — Liefde gedoogt geen pijn.Het uur van pijnlooze liefde is het begin van een hemelop aarde. Te mogen zijn zonder verlangen, schouwendover een winterstad waarin men zich zelve, te middender wandelaars benêe, ziet voorbijgaan in het gewemel— te zijn in een kamer die lichter is dan een winterdaggedoogt — wie zou niet, het hoofd buigend, erkennendat dit reeds meer is dan wat de kleine tooverhof vanonze jeugd beloofde ?Helder licht — als vloeiend vanuit het diepst mijneroogen zelf, vloeit over in de ruimte waarin ik staar --.Met een zachte verwondering beweeg ik mijn lippenomdat het mij aandoet of de lucht die ik adem frischen geurig is als in de lente van mijn jeugd.Wel beeft reeds de hand, doch onder de verschilferendehuid zingt het ijle bloed alleen nog maar van eenaanvang van liefde.

J. GRESHOFF ! AAN ALBERT BES-NARD.

Het is een goed ding om te levenEn te beminnen en bemind

Te worden door een vrouw, een vriend.....'t Is eender, even en oneven,'t Is altijd eender, nemen, geven:Eén drift, die ons vereent en bindt,En heiligt, onverdiend.

156

JAN VAN HER WIJNEN / PORTRET VAN MIJN MOEDER

157

FREDERIK CHASALLE / UIT „HAR-LEKIJN", EEN COIVIEDIA DELL' AR-TE-SPEL NAAR HET ITALIAANSCHTOONEEL VAN GHERARD I.

HARLEKIJN'S LIEFDESDOOD EN ZIJN

RIVALENSTRIJD MET M E Z Z E T I N

QCÈNE II

L) (Het tooneel staat hier, als in het geheele stuk, op tweeplans. Het eerste plan beslaat den voorgrond. Het tweedeplan is een stellage-achtige verhooging in den vorm vaneen „treteau" als op de afbeeldingen van de Foire SaintGermain, doch bedoeld als tooneel-indeeling: alleen eenbalkonvormig plankier (met achtergrond). Een kortladdertje - verbindt eerste en tweede plan. De tweedescène speelt zich af bij ingang van den nacht. Harlekijnklimt langzaam het laddertje af).

HARLEKIJN (zichzelf opmonterend) : Kom, kom,kom.. Nu, doe het dan maar. Huil nou maar eenbeetje (snikt): Ik ben ongelukkig verliefd Ikheb een ongelukkig liefde (klimt vlug het lad-dertje weer op, klapt in de handen) Opvoering van descène: Een ongelukkige liefde. (Harlekijn loopt bovenmet wanhoopsgebaren heen en weer, knoopt gejaagdzijn buis open, doet alsof hij het uit wil trekken, knoopthet weer dicht, voelt naar het kloppen van zijn hart,knikt toestemmend, staat dan stil en begint, breed gest-iculeerend als een tooneelspeler, te monologiseeren.Mezzetin is te voorschijn gekropen van achter hetladdertje en kijkt omhoog. Het tooneel boven wordtsterk belicht).

HARLEKIJN (wuivend naar het achterdoek) : Vaar-wel, natuur! (naar het publiek) Vaarwel, publiek!Harlekijn gaat sterven. Ach, arme Harlekijn (klopt

158

zichzelf op den schouder) Moet jij, de lieveling dervrouwen, de vriend der mannen, dan waarlijk uit hetleven scheiden? 0, ongelukkige, die ik ben. Prudentgaat Colombine aan Pierot uithuwelijken, en ik,die haar zoo geduldig heb gevrijd, ik, die zoo vastop haar heb gebouwd —, ik zal nu ook voor haar wetente sterven. Ja, ik ga sterven. 0, trouwelooze Colombijn!o schurk van een Pierrot (huilt) Sterven ! Sterven !(heroïsch) In de historie zal geschreven staan; Harle-kijn stierf voor Colombijn (vastberaden) Ik ga naarmijn kamer. Ik maak een touw aan de zoldering vast.Ik klim op een stoel. Ik doe een touw om mijn hals.Ik geef een schop tegen de stoel en daar hang ik (neemtde houding aan van een gehangene; dan zichzelf onder-brekend en weer losknoopend) Neen, neen, neen, dat ishet niet. Zich ophangen is trouwens een te ordinairedood voor een Harlekijn. Ik wil in mijn eigen genresterven. Ik zoek iets Harlekijnsch. Wacht. (hijdenkt na en maakt een luchtsprong) Ik heb 't: ik game dood 1 a c h e n ! Allons, ik ben erg gevoelig voorkittelen in mijn zij. Ik moet dan dadelijk zoo vreeselijklachen en als ik er nu maar ijverig mee door ga, zalik mij weldra doodgelachen hebben (kittelt zich, lachten valt „dood" neer. Mezzetin, beneden, applaudiseertluidruchtig, Harlekijn springt verschrikt overeind, roept„Parbleu !" en rent het laddertje af. . Hij botst bijna tegenMezzetin op, die op zijn achterste zit en de handenophoudt als een kind).

HARLEKIJN: Hm.! Hm!

MEZZETIN (vriendelijk): Ta, ta —.Harlekijn (tot zichtelven) Voorzichtig aan (minzaamtot Mezzetin) Wel, mijnheer, zijn vannacht niet allekatjes grauw?

MEZZETIN: Miauw ! Miauw !

I 59

HARLEKIJN: Bravo, mijnheer. Dat noem ik zichverstaan op natuurlijke historie. Ik wed, dat u evengelijkend den hond, den ezel, het varken na kuntdoen, niet waar?

MEZZETIN: Welzeker, dat kan ik (doet de dieren na;als hij het varken nadoet, trekt Harlekijn een mes).

HARLEKIJN (op Mezzetin toespringend) Zie zoo, datvarken gaan wij eens even kelen!

MEZZETIN: Kelen? 0, hemel neen! (neemt devlucht, Harlekijn licht hem een been, Mezzetin valt,staat weer op).

MEZZETIN: Meneer Harlekijn, waarom bent u mij'kwaad gezind? Ik kan toch niet helpen dat Colombinemet Pierrot....

HARLEKIJN: Stil daar!

MEZZETIN: Kom, laat mij uw vriend zijn (acteertvriendschap) Ik zal u een nieuwen dans leeren, diemen ook met dames kan dansen.

HARLEKIJN (maakt een luchtsprong) : Met dames?Allo dan!

MEZZETIN: Deze nieuwe dans heet de Maria.

Ik zal hem u leeren. Geef mij uw hand (Mezzetinneemt Harlekijn bij de hand) Men neemt elkaar bijde hand, men draait elkaar den rug toe en balanceertmet het achterste tegen elkaar, vervolgens op zij, naarlinks, naar rechts (maakt potsierlijke passen rondom H.heen, zoodat hij achter hem komt te staan) Vervolgens(geeft H. een harden trap tegen het achterste, zoodatdeze luid schreeuwend het tooneel afvliegt) .

HARLEKIJN (terugkomend): Luister eens, Mezzetin.Laten wij vrienden wezen (acteert vriendschap) Wan-neer wij beiden maar voortaan samenwerkten, konden

160

wij iets schoons tot stand brengen. Bijvoorbeeld: Hebtu niets in uw zak?

MEZZETIN: Ik heb niets in mijn zak (haalt zijnzakken uit).

HARLEKIJN: Welnu, ik kan u iets in uw zak brengen.Ik heb namelijk een nieuwe uitvinding gedaan. Zijis onfeilbaar; maar ik heb uw hulp daarbij noodig.

MEZZETIN: Mooi; dan hebt u zeker al geld hoorenrammelen ?

HARLEKIJN: Ik weet een middel om geld te latenrammelen, dat men niet behoeft terug te geven.

MEZZETIN: U steelt het dan, zou ik zeggen.

HARLEKIJN: Wacht maar! jij zult je nog eens in jehanden wrijven en geen woorden vinden om mij tebedanken (beiden af).).

J. GRESHOFF / MEIREGEN

7oo half verborgen en geheel vergetenBestaan wij als het onaanzienlijkst kruid,

Onvindbaar onder de gebogen breedtenWaar 't land voorzichtig aan den hemel sluit.

De drift om te gedijen en te stijgen,Om, sterker dan de wezenlooze tijd,Ons eigen deel van de eeuwigheid te krijgenIs heel den zin van onze aanwezigheid:

Een kort verlangen en een traag vergaanWaarmee wij de aarde warm en vruchtbaar makenVoor 't nieuw gewas dat op ons veld zal staan,Trillend van lust om aan het licht te raken.

1I 161

Wij zijn de kern van duizend verre vormen;Niets gaat verloren en niets is gering....0 ziel, in deze lauwe lentestormenKent gij uw lied, houd goeden moed en zing:

„Meiregen, maak dat ik grooter wordGrooter word;Groot worden wensch ik zoozeer ! .... "

1VlARNIX GIJSEN / DE KRANTEN-

VROUW

De kleine klaagstem van de krantenvrouwsiddert door d'avondlucht

en wil niet laten.Is er een mensch ter wereldmeer verlaten?een even wrak en nutteloos gerucht.Er is een ster en een lantaren,boven der menschen smalle nacht.Er is een minnaar met ronde gebarenen een meisje dat huivert en lacht.De huizen zijn vol donker gebeuren:de wanden van een oud en rijk tooverslot.Waarom klaagt de krantenvrouwaan alle gesloten deuren?Waarom breekt haar stem als een slechte sleutelin het harde slot?Waarom druppelt haar woord,op den drempel der menschen,zoo vergeefs en ellendig,lijk het bloed van mijn God.

162

Naar een schilderij van J. Cockx

MARNIX GIJSEN

163

JAN R. TH. CAMPERT / „IMPROVI-SATION"

VOOR WY 1VIAGITO

1( eer terug van dit donker slapen,-- want mijn ziel danst met u _ mee --

naar den stroomenden ernst der beweging,stroomend als wind en zee,het werv'len van 't weergaloos lichaam,den roffel der snelle voet,den wilden wentel der armenen het opstandig bloed.Ruk uit uw haren de spangen,breek het leed met eigen hand,ban uit uw oogen den sluimer,wordt wind en water verwant.Machtloos zijn slaap en donker.Die vreezen?.... Stof en asch,schaduwen, veege gelaten,leeg als een ledig glas.Maar gij, die stamt van de steppenmet het kort en kortstondig gras,van sneeuw en van ijs de makker,genoot van dit taai, onstuimig ras;is dit de hand die de troika mende,de voet die levens vertrad,het lichaam veerkrachtig en lenigen de mond die God heeft getart,het haar waar het woud in geurde,het oog dat heerschte en gebood,de ziel van uw volk en gronden,gestorven voor haar dood ?Gij zult morgen veilig slapenvan lichaam en leven ontdaan;wat ge hier nooit hebt begrepenzult ge daarginds verstaan,

164

en uw eigen stem zal sprekenin de stem van de groote winden uw oogen zullen stralenover éen het diepst bemind,dan, gerust in uw eindlijke vrede,ziet ge dit leven aanen lacht misschien en voortaanzijt ge met ons begaan....

Keer terug van dit donker slapen,— want mijn ziel danst met u mee --,naar den stroomenden ernst der beweging,stroomend als wind en zee,het werv'len van 't weergaloos lichaam,den roffel der snelle voet,den wilden wentel der armenen het opstandig bloed !

A. DEN DOOLAARD / VOORBIJ DELAATSTE WOLK

Waar is het avondrood, het vuren zog der zon?De zon brandt recht onder den palm der handen !

De melkweg, waar ik droomend namen riepVan sterren, die zich lachend tot mij keerdenEen gletscher, kloof aan kloof, elk gapendeVan nacht tot dieper nacht !En waar de slaap, waarin der heupen welvingElkander naderden in een omarmingZoo donker, dat wij anders hoorden nietDan 't slaan der harten in elkaar teloor;En waar de trage triomfante gangVanuit der haren geheimzinnig zwijgenNeer langs de trotsche buiging van uw mond,Neer langs der schoudren strakgehouden spanningTot aan den boog der borst, vanwaar geen weerkeer is ?

165

D. A. M. BINNENDIJK; OVER LITTE-RATUURGESCHIEDENIS

FRAGMENT

1.4 et schrijven eener geschiedenis der letterkunde be-hoort tot de moeilijkste en hachelijkste onderne-

mingen, welke op aarde toegestaan zijn. Maar al te vaakgaat het ermee als met bloemlezingen: de geschiedenisder litteratuur wordt slechts representatief voor dengeest van den schrijver. Er heerscht steeds, in dergelijkekwesties een element van persoonlijke willekeur, vaneigen inzicht of vooroordeel, dat verhindert, dat ooiteen beeld gegeven wordt van wat sommigen illusionis-tisch noemen: de ware werkelijkheid. Want dezebestaat pas door het systeem, waarin zich de algemeenestof ordent, nadat deze in den geest van den eenlinggeconcentreerd is. Een cultuur ontleent dan ook zijnbevestiging aan de totaliteit dier afzonderlijke geesten,die uit den tijd voortgekomen, dien tijd feitelijkscheppen. Een cultuurhistorisch werk, dat zijn aan-dacht wijdt aan de cultuur van een verganen tijd,wordt zelf op zijn beurt een werk van cultuurhistorischewaarde in een volgende periode, zoowel om den blik,zooals die van dezen tijd op den andere gericht is,als om de bepaalde genomen houding, die bijdraagttot de kennis van het karakter van den beschouwer.Een beschrijvende cultuurgeschiedenis, die zich dusniet in abstracte bespiegeling verliest, doch vasthoudtaan feiten en data, zelfs deze staat niet onafhankelijk,maar wordt bepaald door ontelbare factoren van per-soonlijken en anderen aard. Tot deze factoren behoortin de eerste plaats de gecompliceerdheid der weder-zijdsche invloeden, die nimmer volledig zijn op tesporen en in hun verwikkeldheid zijn te registreeren.Nu schijnt het 't noodlot te zijn van litteratuurge-schiedenissen, dat zij zich verbeelden cultuurge-

1 66

0 Christofoor, o satyr,Uw woede en vlucht zijn getemd.Men vindt op land of op waterEen klein geluk dat klemt.

M. NIJHOFF (Vormen)

I. W. F. WERUMEUS BUNING EN ZN.

schiedenissen te moeten zijn. Hierdoor wordt grovelijkgezondigd tegen het autonome karakter der kunst in't algemeen, en in 't bijzonder tegen dat der litterairekunst, die in deze autonomie toch al niet steedsvolkomen recht gedaan wordt. Een geschiedenis derletterkunde heeft te geven de continuïteit der litterairevormen, van de gedaanten waaronder zich de kunstvan het woord voordoet; van de ontwikkeling derkunst, dus, die zich van het woord als scheppings-

167

materie bedient. A priori zal dus deze geschiedenisbedongen worden door de totaliteit der litterairekunstwerken. Niet de geschiedenis mag, als van tevoren reeds uit cultureele stroomingen bereid, toe-gepast worden op het letterkundig studiemateriaal,doch omgekeerd moet de geschiedenis het abstractumzijn der litteraire werkelijkheden.Wil men dan loch nog cultuurgeschiedenis tevensgeven, dan zij men op zijn hoede: de invloed van delitteratuur op het leven is grooter veelal en van om-lijnder zichtbaarheid dan die van het leven op delitteratuur, waar deze laatste steeds een door persoon-lijkheden bedongen en bepaalde sublimatie van levens-ervaring is. Ook houde men dan, meer dan dit tot nugeschiedde, het oog op een parallelisme tusschen denaard der levensbeschouwing en der kunst. De wijs-geerige wereldbeschouwing zal in 't algemeen haarverbeelding vinden in de kunst van dien tijd (in dezenb.v. Freud en het Surréalisme). Maar het een isnimmer een verlengstuk van het andere.

ANTON VAN DUINKERKEN / PU-

BLIEK BEGRIPVOOR ALBERT KUIJLE

Allerbinneninst (superlatief kwadraat)slaat

jouw horlozie in jouw vestjeszak

en in jouw buik jouw hart.

Voor meer dan 3/4ben jij hol van binnen als een rioolbuisechter onder je schedel: een joolhuis.

168

Ekstazeruisend heldebloedontrust jouw polsen als een rooie lap een stierof onfatsoen je tante.

dies wikkel jij veilig jouw hart in kranten

Wij tot de jongen die het thuisbrengt:zet-et dáár maar neer(hij krijgt een kats) en zeg tegen meneerdat ie bedankt is.

HALBO C. KOOL / DE STAD

Voel! deze streek is steen en bronsaan voedselgrond ontgroeid.

Hoor ! deze lucht is louter gonsaan staal en stad geboeid;en deze nachten, zie:éen gouden litanie!

Gij hebt ons dartel hart geroofd,door bloed en wijn verleid,

maar ied're vlam aan ons gedoofd,

maar elk een vlam bereiden een berouw.

0 Stad!

0 Vrouw!

169

HENDRIK DE VRIES / VERZEN

DE BRUID I

De knoppen waren wild in bloei gesprongen,Toen, tusschen duizend geuren, heb ik luide

De jubelzang der vogels meegezongen,Gevoelend, wat het joelend feest beduidde.

't Werd nacht, en stilte knaagt aan 't jachtig denken.De vijver zie ik diep met sterren wenken,De maan gaat op, en zoemers komen dolenOm 't klein prieel, in 't bloemrijk park verscholen.Wie zou ik 't blij geheim zoo wel betrouwenAls 't water, waar geen oog in af kan schouwen?

II

Verrukt ontwaakt, ontwaar ik met bevreemden't Volzalig donker, wend mij rillend om,Droom nog van sprookgehuchten, rijke beemden,En slagen, bonzend van een zware dom.

De zon blaakt steil uit smetloos blauwe luchten,De blaadren weeralen, zoet van lentezuchten,En bloesems warlen af, bij vluchten zwermend,En kindren staan, wier kandlaars vuur ontvingen,Verhuld in feestgewaad van hemelingen,Heur engelreine schoonheid overhuivendMet rozig zilver, wijd als vleugels wuivend,En lachen, innig vroom, hun vlam beschermend.

STORMLIED

Verblinde storm, welks drift met ondergangBedreigt! Hoe wonder dwingt gij tot een zang!Ontboeide drang! Bazuint ge wanhoop uit

170

Naar een schilderij van J. van der Zee

HENDRIK DE VRIES

171

Of beeft een woeste weeld' in 't bang geluid?Is 't juichend heil, of smart, en smart alleen?Wat heimwee zweept uw toorn? Waarheen,waarheen?

Hebt gij, die hijgt en weent bij aardsch' ellendEn wereldsch leed, ooit heemlen Gods gekend,En zoekt ge dol hun hoogt' in 't boos ravijn,Of hoopt g'een morgen in de matte schijnVan gindsche steden, 't valsch verlokkend rood?

0, blinde storm! Uw heil is hellenood!Uw roem is rouw, en schennis der natuur,Vernieling is uw naam voor ijs en vuur,Voor dwerg en reus, voor elk en alles één!

Wat heimwee vaagt u voort? Waarheen, waarheen?

BARCELONA

Tumult op steilten. Vuren, draaiballons.Alarm-orkest bij nacht en dag. -- Balcons,Vervlochten rotsen sierend: stalen dorens;Roodglibrend ingewand op stierenhorens;Volkswirwar, snelverkeer, eens koortsdrooms gril,Van wellustkramp 't verholen moordgegil;Gesternte, diep in slaap der stegen schouwend,Gebarsten booglicht, groen en bloed flambouwend;Een vloot, in baai aan blauwe zee verankerd,Langs wijken, gif-doorkwalmd, verderf-doorkankerd,Langs kelders, domp-versperd, getralied rouwend.

Waar, schuil in dwaaltuinlof de witte daken,Vereenzaamd, hooger steden spraakloos wakenBeheerscht een kettingbaan 't gebergt' als baken,Door straten dalwaarts waaiers rails ontvouwend.

172

HENRIK SCHOLTE I OVER KARELVAN DE WOESTIJNE

FRAGMENT

Men kan er over twisten wat voor den levendenkunstenaar fnuikender is: het noodlot van den

roem of het noodlot der verguizing. Buiten mede-dinging mee te doen in den prijskamp van zijn tijdbeteekent immers maar al te dikwijls, in een glazenhuisje te midden van het publieke leven, erkend maardaardoor voorbijgezien, den hongerdood der beroemd-heid te sterven. En het kind, dat in een levenden dich-ter niet geloofde, omdat het zich beroemde dichters„altijd van gips" had gedacht, vindt zijns gelijkenj u i s t onder literair belangstellenden: vraag aandachtvoor een onbegrepene, liefst voor een jonggestorvene,men zal luisteren, overschatten. De groote dichters dienog leven, men kent ze, maar men leest ze niet.Dreigt Karel van de Woestijne ditzelfde lot ? Is ook hijniet reeds de kluizenaar van zijn roem, levend begravenonder de tombe van zijn werk: boekdeel naast boekdeel,een halve bibliotheek van verzen, proza, critieken, vanmanuscripten, concepten en schemata, wier voor-treffelijkheid vaak vóor hun verschijnen — of zonderdat zij ooit verschenen zijn ! — zoozeer werd rondge-bazuind, dat de dichter bij het huidige geslacht vanoverbekendheid onbekend dreigt te geraken, juist nuzijn werk wellicht minder dan ooit in een schemaverstart en, fundamenteel hervormd, meer dan ooitop belangstelling aanspraak mag maken?Dit teekent Karel van de Woestijne als een gróote,maar nochtans zeer eenvoudige natuur: gesierd engemarteld, geweldenaar en tegelijk overweldigde omeen in den grond simplistisch gesteld conflict: eeuwigestrijd tusschen drift en onontkoombare verzadiging,tusschen de vernederingen en den hoogmoed van het

173

vleesch, hoe ook geopenbaard. Karel van de Woestijneis tenslotte één groote krater van woedende zinnelijk-heid, en al de Proteus-gedaanten, die hij aanneemt omaan zijn noodlot te ontkomen, manifesteeren slechtsde zware en veelvuldige schoonheid, waartoe eenzinnelijk dichter, een waarlijk bezeten dichter kangeraken; maar een schoonheid, die dan ook nimmer dekern verloochent, waaruit zij ontstond: kern van vuuren van zelfvernietiging.Reeds de plechtstatige en pompeuze inzet van zijnvroegste verzen — zwaar-declamatorische rhetoriek vanhet eerste woord af — wordt aangetast door een voort-durende onrust temidden van het geluk. Enkeleonopgeloste tweespraken: „De Moeder en de Zoon",„Thanatos en de Vreemdeling", en ook die typeerendefin-de-siècle verheerlijking „De Jongste Sater" toonenvoortijdig de ziekten van de overdaad: liefde's mis-lukking, onzekerheid tegenover den dood en derampzaligheid van een aanvankelijk onfeilbaar gedachteverrukking. Immers, zoo — over het leven heengevormd tot een hyper-individueele, aldus gewilde,aldus geziene passie, als deze verzen zijn, -- blijft hetleven hun een voortdurende bedreiging:

ik, zwaar-bewuste god, te licht voor 't mensche-levendat ik, beducht, maar zeer hoog- hartig, buiten-sloot.

Misschien kennen wij geen grooteren fantast danvan de Woestijne; geen dan heeft ook dieper aan zijneigen fantasmen geleden. Men leze, in „Den GuldenSchaduw" en de beide bundels „Interludiën", dieooft-rijpe pastorales, primitief-zinnelijke verheer-lijkingen van spijs en drank en dieren, die Rubenschewellusten van het lijf, — men zal ook daar en overalde bittere ontgoochelingen van het genot terugvinden,te hartstochtelijker beleden naarmate het talent vanden dichter zich breeder, nazomerscher ontplooide.

I?4

Dit immers is, uit „Den Gulden Schaduw", wel dediepste, niet de schoonste impressie, die men over-houdt: ook de rampzaligheid van te versagen wordtvoor den dichter een nieuwe vervoering. Het genotder smart neigt naar het theatraal beklag en deluidruchtige zelfkastijding, waarin een elders edelpathos zichzelf misleidt. Met den zwaren mantel derschoonheid dekt de dichter ook zijn vernederingen, enverder dan ooit raakt hij van de openheid zijnerontroering af, nu hij zich innerlijk, onbewust wellicht,met de tweespalt van zijn leven verzoent en haar, omin purper te kunnen lijden, zelf cultiveert. Met„schoudren, zwaar met muiterij beladen" schrijdt hijdit leven en zijn smarten door, een "florentijnsch"dichter, een groote ontuchtige.De ware, Orphische reiniging, noodlottiger en te vreese-lijk dan dat het individu haar in zijn waan nog zoukunnen hanteeren, zet dan ook eerst later in, toen,gevoed uit zooveel hoogmoed, valsche en waarachtigehoovaardij, de gestadige dubbelheid van zijn wezen dendichter maakte tot Job op zijn mestvaalt: den „mod-deren man".

Men meene echter niet dat „De Modderen Man",naar zijn geestelijken inhoud, een ge he e l anderenKarel van de Woestijne geeft dan men vroeger kende.Het thema, in zijn oudere bundels voorzien:

0 man, zat aan geluk gezopen,gezel van rooder vreugden: ik! --

dit thema, waarachtigheid en ellende voor den dichtergeworden, brengt hem tot zichzelf terug: verderechter niet. De oude tweespalt van zijn wezen stelt hijthans naakt, in de isokolische contrasten van den vers-regel simpeler, des te duisterder echter in hun ver-doeming: hij heeft zichzelf voorgoed herkend. Maar

175

ook in zijn nederlaag, temidden van het uitgewoedtorment zijner zinnen, blijft deze man zoo al niet meerde zelfbedwelmer, dan toch de zelfhandhaver. Demodderen man, in zijn ontreddering, is nochtans eenverslagen heiden, een ter aarde geslingerde Antaios.Chthonisch blijft het beeld, als de titel van het boek:de vroomheid der zelfuittreding, der wijdere en oot-moediger menschelijkheid kent hij niet. Integendeel:uit klachten vormt hij aanklachten, schuldig zijn demedeplichtigen aan zijn nederlaag, schuldeloos echteris het eigen hart, dat, zat van lusten, ook in zijn ver-slagenheid nog de kracht om te vervloeken vindt.Vreemd genoeg zijn er in zijn oude bundels enkelekleine liederen van grootstedelijke vereenzaming eneen paar schuchtere inluidingen van kosmischer ont-vankelijkheid bij het aanschouwen der zee, waartoe„De Moddèren Man" zelfs in deze oneindig grootschereherhaling van vroegere worstelingen niet geraken kan.Tenzij waarlijk deze „thrênos" nog niet voltooid is ende vroege, maar lange herfst, die Karel van de Woestijneblijkbaar beschoren is, ook deze grondslagen van zijnhoogmoed zal verwoesten om een diepere bekeering. —„Het Zatte Hart", zijn laatste bundel, bevat te zeerslechts uiterste en zuivere poëzie om hem als schakelin den zwaren keten in te voegen. Al zijn motieven:de modderen man met zijn hartstochtelijk verwijt, degesierde satyr, onkuischer herleefd en weer terzelfderure gestorven, èn ook wellicht de voorteekenen vandien grooteren deemoed, vindt men in dezen bundeldooreen, maar tot de schier onaantastbare hoogte eener„poésie pure" opgedreven. Eerst wanneer de bundel„God aan Zee" — naar verluidt het tweede deel dertrilogie, die met „De Modderen Man" werd ingezet —verschenen is, zal men de geestelijke beteekenis dierverzen, thans in „Het Zatte Hart" verzameld, naarhaar volle waarde kunnen schatten. JULI '26176

H. ,MARSMAN / „LES SOLDATS DEDIEU"

e kamer is zwart.de nacht staat scherp in de ramen gebrand

hard en hel als een diamant.

(ik zit naast het beden houd den stervende bij de hand.)maar hij heeft zich afgewend naar den wandvoor het laatste gevecht, oog om oogmet God en den Dood, tand om tand.

hij hoort den dreunenden stap der soldatendie langs de straten der eeuwigheid schrijden.hij heeft zijn leven achtergelaten. de dag is verbrand.

(o! om éen uur van de sneeuwwitte tijdendat wij op snelle, onstuimige paardenstormachtig den stralenden morgen doorreden....maar leven en liefde werd hem een legende).

hij zegt:

„geef mij een zwaard"de soldaten komen nader en nader....dan, een ondeelbaar oogenblik later:„jij, Radiguet?! jij, die aan mijn zijdeeen zwarte engel God zoudt bestrijden !"maar Raymond, die zijn leven lang heeft gezwegen,zwijgt, en grijpt naar zijn zwaard.

het gevecht.

zij staan op de bres,die het fort van den tijdsplijt in den ringmuur der eeuwigheid. —

Arm hart, arm hartdappere, dappere citadel.nog éen nacht. nog éen uur, nog éen tel.

I 2 177

NINE V. D. SCHAAF EENZAAMHEID

k was daar eenzaam waar ik liep naar zee,I Die 'k hoorde ruischen daaglijks, elke dagMaakte'ik een afspraak met de blonde kustVan komen en vervuld zijn, elke dagLiep ik langs blanke muur waarachter velden gloeidenEn sliep in duistere zang en leefde zonder heulDan van het verre en duistere dat tot sprook vervloeide.

Toen was ik eenzaam en ik zag in al mijnEilanddagen 'n schip dat vroolijker, sneller liep dan ik,Dat bracht het goed van 't vastland daagsch, keerde

[ gezwindIk hoorde vaak een vroolijk snel gesnapVan vrouwen die op nieuws belust haar drift ver-

[ melddenAls ik als eenling kwam van aldaagsch' stille kust.Ik wist de luim van 't scheepje' in storm en luwenWijl ik de ruchtbaarheid van mijn verlangens schuwdeEn droomde' een heuchlijk lot en liep in droom ge-

[boeideLangs bloemenwei en zee en had geen lijf dat bloeide.

Het veldpad en het duinpad viel mij lichtEn niet bezwaarde mij d'eindlooze herhaling,Menschen beklemden en ontrustten mij, ik wistDe weg niet in de sfeer van mijn gezellenEn van hun dagen schuwd' ik d'eindlooze herhaling,Nochtans begeerd' ik soms te leven in hun zijn,Het leek eenvoudig en het was mysterie,Al wat gezegd, gedaan werd, al 't begeeren,Ik liep in weemoed soms nabij als 'n vriendlijk lichtUit hart en hemel 't eendere pad bestraaldeEn sprak en hoorde en dacht: het is eenvoudig,Tot van de zieledeur iets openviel en 'k schouwdeEen donkere zee waar ver de bakens vonkten.

1 78

LO

DE

WIJ

K B

OSC

H /

BO

ËG

E (

Ets)

179

A. DEN DOOLAARD / SIMSON

Mier sta ik, en naast mij geen machtigerDan God, wiens toorn de verste sterren schudt

Zooals ik eiken schud ten wortel toe.Maar ik ben blind. Waarom? Een avond, en een vrouw,En tusschen ons de schaduw van het dal.De bergbeek benam mij de adem nietToen 'k wadende opklom naar de overkant;En, klemmende de handen rond de heupWaren zij heet, de rots in middagzonIs heeter niet.Wat zou ik doen? Mij storten in dit dalAls goudenregen die den nacht bevrucht?(En maanden later rijst een sterk geslachtDat jaren later mij het hoofd verplet !)De wind omsloeg mij met der haren geur....En 'k rende, en droeg haar heen, en lag bij haar,Wier duister haar ik voor de sterren sloegEn in wier borste' ik morzelend bemindeDe maan haar dertig schijngestalten doorMet kussen heeter dan ooit kussen waren.En rond mijn schoudren heen het teeder jukDat zwaarder woog dan sterren wegen konden,Haar armen, die mij driftig tot zich trokkenWeg van der horizonnen heerschappijDie 'k to c h begeerde met het bloed dat bonstIn elke vinger der gepeesde handenDie onderworpen in haar heupen lagen,Machteloos.En dit was mijn triomf:Dat ik omhoogdook uit den duistren vloedDer haren, bei de witte vuisten eerst,En toen het rillend lijf. En dat ik droegDe poorten, die ik uit hun hengsels tildeBegeerig snuivende den morgenwind

18o

Terwijl het sliertend gras mij de enkels koeldeTen heuveltop.En dat ik heentoog naar een andren heuvel,Etende honing uit de holle hand,Slurpend het water uit geperste handen,En dat drieduizend vloden toen ik afkwamMet een gebroken zwaard, en een doorstoken schild!En dit mijn nederlaag:Dat ik mijn lippen spelend dwalen lietLangs het verscheemrend schoon van deze vrouw,En 'k nimmer weten wilde dat in haarIk aller horizonnen drift bezat,En aller sterren vaart en ondergang.Nu wil 'k haar schaduw kussende omklemmen,Mij tot haar overbuigen, fluisterendAl wat de morgenlooze nacht mij leerde:„Vrees niet. Ik weet.'k Weet van de wisseling der maanseizoenen,'k Weet van uw voeten, eeuwig gereed ten heensprong,Van ebbe en vloed, van bloed dat stijgt en daalt,Van uwe schouders, schuwe herten in den avond,Uw mond, koraaltwijg die mijn branding wacht..."Doch 'k wist niet van der oogen sterrevuur,Haar roode mond, de laatste horizonVóór 't stralend sterven in der haren nacht.Kuste ik in spel .... Mijn handen reikten hooger !En daarom stond ik op tegen mijn God,En tastte naar de fakkel in zijn hand,En in bedroefden toorn sloeg hij mijDe heete gensters in de ontzette oogenEn ik ben blind.Mijn handen klimmen in het leege duister,En keeren terug, en in hun greep is schaduw.

181

AART VAN DER LEEUW / VERZEN

DE OUDE TUIN

Over den ouden tuin, in een ver vluchten,De bruine wolken voor den herfstwind varen,

Het rood der kelken bloedt, goud smeulen vruchten,Het luide geel van 't loof blaast zijn fanfaren.

Dit is het uur, het in het licht vervulde,Dat langs de paden dwaalt de neergedaalde,De door de sneeuw der vederen omhulde,De door den nimbus van zijn staat bestraalde.

Nader hem, neig, en luister naar zijn woorden,Die U verklaren zullen, hoe deez' gaardeGod's antwoord is, dat uw gebed verhoorde;Verneem van hem den lof, den roem der aarde.

OOST INDISCHE KERSHij staat in 't zonlicht, in een vloed van bloemen,'t Verwarde kluwen van zijn kers te ontvlechten,En zorgzaam, wijl de hommels hem omzoemen,Helpt hij een stengel om zich vast te hechten.

En iedren nieuwen rood getrosten slinger,Dien hij bevrijdt van wie zijn bloei bedekten,Betast hij zoekend met voorzichtgen vinger,En stoort de blinde vraatzucht der insekten.

Dan drijft hij nagels in de schuttingplanken,En angstig voor de breekbaarheid der blaren,Leidt hij den boog van omgekrulde ranken,Ze deugdlijk toornend met het biezen garen.

Een goede rust komt uit dien arbeid groeien,Ook voor het hart, onmerkbaar wordt bedwongenEen luim, een lust, in het gebonden bloeien,En daarom heeft hij bij het werk gezongen.

I82

1VlATHIAS KEMP / DE HEIVIELBESPTE-*DER

en vlaag van schuwe droefheid streek door de naarongebrande koffieboonen ieboonen duffende ende volksbuurten:

-- De blinde broeder is dood !Die mare wekte eerbiedig en omzichtig gefluister,want de meeste straten en stegen waren al te roodom nog luid en ijdel geschater daarover aan te durven.Ge hadt moeten kunnen beluisteren wat ze over denkleinen, verstorven, simpelen kloosterling vertelden.Want allen, de rooien van het Noorderkwartier zoo-wel als de „fijnen" der propere „blauwe dorpen" ende westelijke voor stad, kenden hem even goed. Haastallen waren om persoonlijke redenen of omwille vanfamilie met hem in aanraking gekomen. Wie had alniet zijn spreekkamertje betreden ? De socialistischevrijgestelde uit Klazinaveen, de vrijdenkerige petro-leumventer, de kokend anticlericale leem- en zand-verkoopster, de wrokkende Pool die in de Borinagemet bommen had geworpen, de mislukte volksartistdie op de kermissen slechte snel-crayon-portrettenteekende, de immer en altijd tegen de kapitalistendaverende glasblazer, de grollend sakkerende mijn-werker -- om van de stille partij-mannen te zwijgen —zij allen waren bij hem om raad gegaan. Hun spontane,eerlijke, half onderdrukte roep: dat was een goedmensch ! bevatte niet minder lof dan het voorbariggegalm van een zekere fijnen uit het westen: het waseen heiligeDe blinde broeder had niets anders gedaan dan raadgegeven in moeilijke zaken, kinderen betreffende,speciaal jongens dan- nog, want beneden de veertienjaar leveren die meer zorgen dan meisjes plegen te doen.Broeder Lambertus gaf simpelen, wijzen raad zonderden naam te vragen van wie dien begeerde -- zien

183

kon hij niemand meer — zonder bijbedoelingen voorbijzonder onderwijs of staatspartij, en wanneer hijsprak van God, liet hij enkel kennen Diens hoogeliefde en eindelooze barmhartigheid. Twistgesprekkenvoerde hij niet, toornige oordeelen klonken nimmer inzijn cel; ook voor wie hij niet tot beter inzicht konbrengen, bleef hij immer de bescheiden, onbaatzuchtigeraadgever. En juist onder de weerbarstigsten, die met .een godslastering strenge boetepredikers aan de deurslingerden, had hij latente bekeeringen bewerkt. Hetwaren dieper in den tijd stille, deemoedige belijdersweer geworden, zonder de ruchtige aanmatigingender gewone bekeerlingen, die wel eens zich opdringenal leeraar tegenover zielen wier geloof mijlen dieperbloeit. Broeder Lambertus werd genoemd de argelooze,blinde zaaier, die kiemen had uitgeworpen overgronden, waarin het Christendom radicaal uitgestorvenleek.Zijn enkel van liefde vervuld raden en wijzen deedweleens wenkbrauwen fronsen, waar men dit aller-minst zou hebben verwacht. Vooral de jongeregeestelijken vroegen zich vaak in drukke gezelschappenaf, of het te pas kwam, dat een doodgewone broeder,,herdertje speelde". Nadat de bisschop zelf in hunprobleem betrokken raakte, hoorde men die bezwarenniet meer.Uit het volk rees de mare in weinig uren tijd, haar wegnemende over toonbanken en loketten, omhoog naarhet deel der samenleving, dat zich in fijne bescheiden-heid zelf de betere standen noemt. In deze gewestenwerkte Paul Nievelstein met lijmpot en schaar, samen-stellende zoo het redactioneele deel van zijn deftiglokaal blad.-- De blinde broeder is dood ! klonk op een gelukkigmoment door zijn kantoor. Paul had juist een halvepagina ineens geknipt en zag nu enkele uren, waarin

184

iets redactioneels geschreven kon worden, in hetvooruitzicht. Plots schoot hem te binnen, dat sindskorten tijd het leven zelf in de mode was: hij beslootdus iets te zeggen uit de naaste werkelijkheid. Lichtzat een aardig stukje gevoelige copie in dit sterfgeval.Broeder-overste moest hem maar eens inlichten.Broeder-overste herkende Paul Nievelstein terstondals een oud-leerling. Dat stemde hem mededeelzamer.Zoo kwam hij ertoe te vertellen, dat wondere geheim,schroomvallig verzwegen tot dan, een mysterieus gevalzoo opzienschokkend, dat de naam van Nievelstein'sblad mede erdoor om den aardbol vloog.Broeder Lambertus was niet altijd blind geweest.Eenmaal zag hij, fel, gulzig en ongenadig. Hij zag dezichtbare dingen en tuurde naar de onzichtbare, overde grenzen der natuur gelegen. Hij deed dit nietgeheel volgens eigen aanleg. Een zekere brute mystiekwas door eenzijdige lezing in zijn wezen gedrongen.Hij begon familiaar te doen met het eeuwige en godde-lijke, sprak in zijn meditaties God zelf met jij en jouaan en gebaarde pachter te wezen van de oneindig-heden met al haar mysterieën. Het leek er soms be-denkelijk naar, dat hij het aardsche leven niet tenhemel wilde opvoeren, doch het hemelsche sleurennaar het lage, profane en onvolmaakte van deze wereldDe jonge man deed offensief religieus. Wie wel toezag,observeerde al spoedig een geweldige doch onbewusteijdelheid in dat fijnere geesten wat iriteerende doen.Zijn gewoonmenschelijke gebreken camoufleerde hij

-op verrassende wijze in wild-actieve deugden. Naarwat hem persoonlijk in den weg stond werd getrapt,dat heette dan te geschieden uit heiligen ijver tegenhalfheid. Om de wereld te kennen en ze daarna fellerte veroordeelen, moest soms geleefd worden in om-gevingen en tusschen gezelschappen, die niet veelminder dan „naaste gelegenheden" waren. Bijzonder

185

MATHIAS ALS ORPHEUSNaar een teekening van Charles Vos

het heilige tastte hij aan met forsche hand. De su-bliemste mysterien dienden maar solied en reëelgenoeg te zijn, om het harde en ruwe moderne levente verdragen! Die hoogmoedige aanmatiging zou zijnstraf, en zegen tegelijk, worden.De jonge, vrome Uebermensch woonde destijds ineen groote havenstad, brandpunt van binnenscheep-vaart, een stad al niet beter of slechter dan dergelijkemenschennesten naar haar aard gewoonlijk zijn. Daarhad zich, in een dier, hopeloos vuil-ros-rozige nieuweklinker- en baksteenbuurten een horlogemaker ge-vestigd en een zeer correcten, netten winkel geopend.

186

De vent heette bovendien Akkermans. De dingen vanden buitenkant beziende, kon men hier het buiten-gewone toch wel uitgesloten achten.Frits Akkermans was weduwnaar, zag er grijs-alle-daagsch uit en liet zijn huishouden beredderen dooreen bejaarde nicht, die 's morgens regeeren kwam en's avonds weer met haar twee andere zusters, waar zemee samenwoonde, krakeelen ging.Er begonnen in deze nieuwe buurt van fletse zielenen nieuwe huizen op zekeren dag vreemde geruchtente waren omtrent Akkermans. Op zijn werkkamerwerden soms felle schijningen gezien, van zoo vreemdlicht, dat niemand kon verklaren, hoe dat ontstond.Het deed zachter aan en toch intens heller dan electrici-teit, persgas of carbidlicht. Het gloorde op ongeregeldetijden achter de dunne valgordijnen van Akkerman'swerkkamer. Had de horlogemaker, dien men vaaktot diep in den nacht aan 't werk vermoedde, eennieuwe soort van vuur ontdekt? Of een modernergloeilamp? Op sluwe vragen daaromtrent antwoord-de Frits Akkermans bedaard, dat niets bijzondersgeschiedde. Men begreep dit niet. Er gebeurde ietsongewoons en de horlogemaker verklaarde, dat nietsabnormaals voorviel. Aan een leugen werd niet gedacht.Niemand gaf er zich rekenschap van waarom, dochiedereen geloofde hem onvoorwaardelijk. Zijn eerlijk-heid deed rustig aan, vanzelfsprekend, zonder bravourof uittarting. En toch moest iets vreemds in het gevalschuilen.De stille man had geen onwaarheid verteld, toen hijbeweerde, dat niets buitengewoons voorviel en zijdie iets vreemds vermoedden, vergisten zich evenmin.Er gebeurde meer dan iets vreemds: er geschieddenwonderen !Frits Akkermans, uiterlijk een gewoon mensch in eengewone buurt, te midden van den daver en de gevaren

187

eener groote stad, beleefde de waarheid van Christus'woord in de Acht zaligheden: zalig zijn de zuiverenvan harte, want zij zullen God zien. Als zuivere vanharte had hij geleefd: in zijn jongelingstijd, in zijnhuwelijk en nu in zijn weduwstaat. Het moest weldoor een bijzondere genade wezen, want zijn inniggeloofsleven uitte zich niet door zeldzame reflexennaar de buitenwereld. Hij ging op Zondagen enVrijdagen naar de kerk, communiceerde eenmaal permaand en op hooge feestdagen, gaf een behoorlijkdeel van zijn inkomsten aan liefdadige vereenigingenvan allerlei soort en richting, doch leefde overigensals ieder ander.Zijn simpele liefde ging tot God en tot God's engelenen heiligen zonder vernuftige medidatie. Hij was enkelrein van hart, en zijn liefde tot God en al de oneindigevolmaaktheden van Diens wezen, vlamde maar stil,vriendelijk en innig omhoog.Met afwijking van alle aanmatigende menschelijke be-palingen, kwamen over dezen middenstander endegelijken burger, de mysteriën van vizioenen enmirakelen: hij zag God ! Hij verzonk zoo diep in deglorie van dit eeuwige, dan innerlijk glorende, danuiterlijk tevens stralende Licht, dat ieder begrip omtrent dien begenadigden staat hem vreemd bleef enhij enkel maar voelde, dat zijn hart overliep van geluk,van haast ondraaglijk geluk van geven en ontvangen,van wedergeven en wederontvangen.Hij zag en wist niet wat te zien, ontving genaden, diehij niet bevatten kon en vond natuurlijk ook geenwoorden om de bovennatuurlijke heerlijkheden, diehem overmanden, te uiten. Mede uit schroom, voor-zichtigheid en nederigheid, zweeg hij dus.Totdat zijn nicht, een vervaarlijke kwezel, die hemdrie maal per week verweet niet dikwijls genoeg naarde kerk te gaan, geprangd door felle nieuwsgierigheid

I88

(teweeg gebracht door de weetziekte van buren engoede bekenden) ernaar informeerde. Akkermans lietzich toen enkele vage uitdrukkingen ontvallen, diede nicht kille sidderingen over den rug deden rijden,waarover ze niet voldoende vermocht te zwijgen.Binnen veertien dagen tierden onbescheidenheid, spoten hoon zoo Vernielend om den armen begenadigde,dat deze vluchtte naar het oord, waar hij eigenlijkthuis hoorde: een klooster. Voor nichten en anderenverdween hij definitief. De wondere aanschouwingenvolgden hem naar het Franciscaansche huis in Tyrol.In die veertien dagen overvielen, wie later broederLambertus heette, Gods straf en genade. Dat ge-beurde zoo:De geruchten omtrent de wonderen of verschijningenwaren tot hem doorgeschaterd. Aanvankelijk reageerdehij sympathiek daarop. Het lag in zijn lijn: de Hemeldaalde in de moderne havenstad. Ofschoon hij hetrare vertelsel niet zoo maar geloofde, achtte hij zooiets evenmin uitgesloten.Hij ging het terrein dus verkennen. De nette horloge-winkel, de naam der straat (Lange dwarsstraat !) ende suffe buu.'t stonden hem dadelijk al tegen. Hijlegde het erop aan, om een praatje te kunnen makenmet Akkermans. De man leek hem gewoon als eenbolhoed. Mystieken kende die zelfs niet bij nameen van de jongste letteren, met haar stuipingen naarGod, had hij geen flauw vermoeden. Toch waardeiets om dien eigenaardigen mensch -- met zijn saaienkleurloozen mossel-knevel en z'n gekartelde geel-bruine tanden — dat hem belette iedere mogelijkheiduit te sluiten. Feitelijk voelde hij diens genade aanals een persoonlijke beleediging: hij, de hemel-bestormer en litterator, werd voorbijgegaan en overzoo'n gecondenseerden bourgois zou het goddelijkelicht worden uitgegoten?

189

Hij waagde een vraag recht op den man af. Akkermanslachte flauwtjes en mompelde, wat vernederd enverlegen, iets omtrent praatzucht der menschen.Dat antwoord van dièn man bracht hem tot hetvreemde experiment. Hij wilde de verschijningenfotografeeren ! Eigenlijk bedoelde hij: het boven-natuurlijke moet zich maar aan het natuurlijke leerenaanpassen, maar die tendenz hurkte in zijn onder-bewustzijn. Hij zelf geloofde, door het vertoonen eenerniet liegen kunnende afbeelding van het wonder, demenschen op één slag nader tot God te brengen danalle missioneerende orden met jaren van onverzettelijkwerken.De nicht zou hem de gelegenheid prepareeren omde eeuwige gelukzaligheid, zoo die er zich inderdaadmanifesteerde, op heeterdaad te betrappen. Tegenoverde werkkamer van den horlogemaker lag een hokje,waarin allerlei rommel opgeborgen werd, karpetten,borstels, emmers en ander poetsgerei. Akkermans keekdaar nooit naar om. De hemelbespieder kon er dus,voorzichtig ingeslopen, gerust de komende dingenafwachten. Zou het geschieden, dan werd hij hetwonder wel gewaar door den lichtschijn stralende inde beide matglazen bovenlichten der deuren.Op een stoel gezeten, het fototoestel klaar voor moment-opnamen, wachtte de spion der aarde de komst dereeuwige glorie af. Twee nachten gebeurde er niets.Tusschen elf en twaalf ergerde hij zich bovendiennog aan het suffe fluiten van den horlogemaker, deouwe afgezeurde volksdeuntjes zat te lijzen. Denderden avond bleef het stil. Een loonre verveling vielover den wachtenden jongen man; langzaam vergleedzijn bewustzijn in een ijlen sluimer.Plots schokte een vreemde gloed zijn oogen open.Het was er, het ontzettende, het wonder ! Diep in zijnkeel begon een onmenschelijke angst te brullen, doch

190

met een uiterste concentratie van energie smoorde hijieder geluid. Zijn ontredderd wezen werd nog ge-dreven door ééne gedachte: het moment, f otograf eeren !Niettegenstaande de dierlijke vrees die hem teisterde,voelde hij zich toch voortgereten naar het onbeschrijfelijke. Met ratelende hand greep hij zijn camera entrapte'daarna het hok open. In één schichtigen sprongstond hij voor de werkkamer. Met een slag smeet hijde deur ervan open.De geweldige gloed, waarin iets voor zijn geest on-vatbaars leefde, rukte hem buiten ieder bezinnen.Hij hoorde nog, hoe nerveus snel mommentopnamengemaakt werden. Even overviel hem een uiterstvreemde sensatie: hier straalden nog onbekendekleuren. Terzijde van zijn elleboog herkende hij hetgelaat van den begenadigde: achterovergebogen, meteen uitdrukking van opperste verrukking bloeiendedoor het gewoon-menschelijke zijner trekken. De angstverzwond; in den vollen luister der verschijning be-hoefde hij geen kwaad te duchten. Maar tegelijkboorde een gevoel, het minst onvolkomen nog aan teduiden als pijnlooze pijn, in zijn oogen. Plots sloegeen uiterste nacht hem neer. Even hoorde hij zichzelfn og wankelen en tuimelen achterover.In het hospitaal hervond hij zijn bewustzijn. Het lichtzijner oogen was voor altijd gedoofd.Na een lange, wreede zenuwcrisis genas de geslagenhemelspieder weer tot het psychisch normale. Inwolken van huilende ellende had de Booze hem aan-gerand en geworsteld om zijn ziel. Bijna daalde doorzijn lichtlooze oogen de eeuwige nacht ook over hetonvergankelijke van zijn wezen.In allerdiepste eenzaamheid werd deze allergeweldigstekamp volstreden; gelouterd steeg zijn geest opnieuwomhoog. Zachtmoedig en ootmoedig, als de Meesterzelf, aanvaardde de zwaar beproefde de tijdelijke

191

duisternis. De uiterlijkheden der dingen waren voor-goed verloren, doch de waarachtigheid van hetinnerlijke leven, van ziel en genade kon nu zooveelte klaarder worden ontwaard. Door de vloeren vanzijn bewustzijn herkende de blinde boeteling in dediepten daarbeneden de barre ijdelheid van zijn vroegerbestaan. Hij was hoovaardiger geweest dan een apo-thersassistente, doch had die ondeugd voor zichzelfweten te vermommen, als een meer modernen enresoluten vorm van religiositeit. Tegenover den Hemelvoelde hij zich feitelijk mede-firmant of tenminsteprocuratiehouder zonder beperkende bepalingen.Erger. Hij had zich als impressario van de eeuwigegloriën willen opwerpen. Maar toen werd waar hetwoord : wie de heerlijkheid Gods poogt te doorgronden,zal door haar luister worden verblind !Bij de intrede in het klooster trok broeder Lambertuszijn naam terug uit de geestelijke hoovaardij derlitteratuur, Broeder Lambertus werd enkel maar eengoed en nederig mensch. In de afgelegen industriestad,waar hij verborgen leefde, groeide de liefde vangoeden en kwaden naar zijn stille genegenheid: hijmoest de raadgever zijn van alle vaders en moeders,die omtrent hun kinderen, een onbaatzuchtig denkendvriend wilden spreken. Een zeldzaam, rijk en diepinnerlijk leven kon in die deemoedige triomf eerende zielworden vermoed. Praten daarover deed Broeder Lam-.bertus nimmer, maar zijn gelaat en zelfs zijn arme, dwa-lende, lichtlooze oogen glansden van het ongenoemde.-- En nu is onze blinde broeder dood, besloot deoverste van het huis, met een hapering van rouw inde stem, zijn verhaal. Op zijn begrafenis verwachten wijvolk, dat in jaren geen wierook meer gesnoven heeft.-- Maar die foto's ? waagde Paul Nievelstein, die eenhalven blocnoot vol notities had gekrabbeld, nog opte merken.

192

-- Dat is waar ook. Die foto's zijn gevonden, ont-wikkeld en ,nu wel bewaard. Je moet er maar lieverniets van in de krant zetten.— Staat er wat op?— In 't midden zijn ze geheel wit. Alleen aan de kantenbemerk je even, in flauwe, schemerachtige lijnenen vlakken iets van het horlogemakersatelier en opeen van de kiekjes -- en dat is zeer gewichtig eninteressant het achterover gebogen onthevengezicht van Akkermans, die anderhalf jaar geledenals broeder Eligius O.F.M. in Tyrol is gestorven.In geur van heiligheid.-- Maar die foto's ?--- ....liggen in een zeker dossier, dat vandaag ofmorgen naar Rome gezonden wordt.--- Voor een zaligverklaring?-- Misschien ook voor twee van die proceduren.Wie weet

REGISTER

MARTIEN BEVERSLUIS,* 1894. Verzen: Zwerversweelde(1920). - Verzen (1922). - De Ballade van de Vleermuis(1925). - Canzonen (1926).

Bijdragen: De Gids, Groot-Nederland, De Stem, Elsevier's,Opwaartsche Wegen, De Socialistische Gids.D. A. M. BINNENDIJK,* 1902. Essay: Herman van denBergh, inleiding (1925).

Verzen en , essay's in De Vrije Bladen. Critieken in De Gids.Redacteur De Vrije Bladen.

J. W. DE BOER,* 1893. Romans: De Gek (1917). - De Kolkin de Kreek (1920). - Solaes (1922). - Ras, Het Nachttijder Runia's (1925). - Het Boek God (1926).

Bijdragen: Elsevier's.MENNO TER BRAAK,* 1902.

Bijdragen: De Stem, De Vrije Bladen, De (Groene) Am-sterdammer, Den Gulden Winckel, Intern. Revue: I io.

VICTOR J. BRUNCLAIR,* 1899. Verzen: De Dwaze Rond-schouw (1926).

Bijdragen: Vlaamsche Arbeid.

GERARD BRUNING, 1898-1926. Nagelaten Werk (1927).Bijdragen: Roeping en De Gemeenschap.

J. W. F. WERUMEUS BUNING.* 1891. Verzen: In Memo-riam (1921, '24 en '26). - Enkele Gedichten (1924). - Voor-barig Berijmde Ruzie (1925). - Dood en Leven (Iste & II dr.1926). Essay's: De Wereld van den Dans (1922). - Tooneel enDans (1925). - Het Tooneeldecor (1925, 1927), - Dansen enDanseressen (1926) e. a. In samenwerking met Constant vanVessum en C. J. Kelk: Marionetten (1925).

Verzen in De Gids, De Stem, De Vrije Bladen, Elsevier's.Kronieken over tooneel in Groot-Nederland, over den dansin De (Groene) Amsterdammer.

Redacteur De Vrije Bladen en Spel en Dans.Thieme-prijs 1926.

JAN R. TH. CAMPERT,* 1902. Verzen: Refereinen (1922,in samenwerking met Henrik Scholte). - Verzen (1925). -In Voorbereiding: De Bron.

Bijdragen: De Gids, Groot-Nederland, De Vrije Bladen,Elsevier's, De Nieuwe Gids.

FRED. CHASALLE (pseudoniem). Proza: Lampions in denWind (1921, in samenwerking met C. J. Kelk) - De Clownsen de Fantasten (1924). - De Terugkeer van Don Juan of deAlcala'sche moordverwarring (1924). - Hebt u niets gezien?(1925).

Bijdragen: Groot-Nederland, De Vrije Bladen.

DIRK COSTER,* 1887. - Proza en Essay's: Marginalia(1919). - De Nieuwe Europeesche Geest in Kunst en Letteren

197

(1920). - Dostojewski (1920). - Nieuwe Geluiden, inleiding(1924,'25 &'27). - Verzameld Proza I (1925), II (1927), e. a.

Redacteur De Stem.Maatschappij voor Letterkunde - prijs 1926.

A. DEFRESNE,* 1893. Tooneel: Koningen (1923) - DeUitvreter (1925). - De Woonschuit (1925), Voorts in opvoe-ringen o, m.: Moordromance (1923). - Sprotje. (1923). - DeWoekeraarster (1924). - De Woonschuit (1925). - Lord ListerLegende (1925). -- Valsche Bankbiljetten (1926). - De Op-standigen (1926, in samenwerking met Jo van Ammers-Kiiller). Essay: De Psychologie van den Vos Reynaerde (1922).

Tooneel en essay's in Groot-Nederland.

ANTHONIE DONKER,* 1902 (pseudoniem). Verzen:Acheron (1926.)

Bijdragen: De Vrije Bladen, De Gids, Elsevier's.

A. DEN DOOLAARD,* 19o1 (pseudoniem). Verzen: De Ver-liefde Betonwerker (1926). In voorbereiding: John Keats, ofhet Dichterschap.

Bijdragen: De Gids, De Stem, De Vrije Bladen, DenGulden Winckel.

ANTON VAN DUINKERKEN,* 1903 (pseudoniem).Bijdragen: Roeping, De Nieuwe Eeuw.

JAN ENGELMAN,* 1900. Verzen: Het Roosvenster (1927).Bijdragen: De Gids, De Nieuwe Eeuw, De Gemeenschap,

De Vrije Bladen.Redacteur De Gemeenschap.

MARNIX GIJSEN,* 1899 (pseudoniem). Verzen: Lof litanievan St. Franciscus van Assisi (1921). - Het Huis (1925).Essay's: De XII Sonnetten van de Schoonheyt van G. A.Bredero, inleiding (1920). - Karel van de Woestijne (1921).- Breeroo's Lyriek, inleiding (1922). - De GodvruchtigeMaanrijmen van Karel van den Oever, inleiding (1923).

Bijdragen: De Stem, De Gemeenschap, Roeping.Amsterdamsche Poezie-prijs 1924.

J. GRESHOFF,* 1888. Verzen: De Ceder (1924). - Sparsa(1925). - Vonken van het Vuur (1925). - Oud Zeer (1926). -Zeven Gedichten (1926). - Aardsch en Hemelsch (1926). -Keurdicht, bloemlezing uit tien bundels (1926). - Anch'io(1927). Proza en Essay's: Latijnsche Lente (1924). - Mengel-stoffen en op het Gebied der Fransche Letterkunde (1924). - Lioneldes Rieux (1924). - Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde(1925, in samenwerking met Prof. dr, Jan de Vries). - Uren(1926) - Het Voorbeeld van C R. de Wet (1926). - Unsaison en enfer (5927).

Redacteur Den Gulden Winckel en De Witte Mier.Amsterdamsche Poëzie-prijs 1926.

198

Mr, A. M. HAMMACHER,Essay's in De Vrije Bladen, De Gids.

A. ROLAND HOLST,* 1888. Verzen: Verzen (1911). -De Belijdenis van de Stilte (1913). - Voorbij de Wegen (192o,1925). - De Wilde Kim (1925). - Ex Tenebris Mundi (1926).Proza: Deirdre en de Zonen van Usnach (192o). - De Afspraak(1925). - Over den Dichter Leopold (1926).

Redacteur De Gids.Amsterdamsche Poezie-prijs 1926 (Hoofdprijs).

FRITS HOPMAN,* 1877. Romans en Verhalen: In hetVoorbijgaan (1913), - De Proeftijd (1916). - Van de liefdedie vrij wou zijn (1918). - Nachtwaken (1919).

Bijdragen in De Gids.

Mr. ROEL HOUWINK (H. VAN ELRO),* 1895. Verzen:Hesperiden (1925). - Madonna in Tenebris (1925). - Christus'Ommegang in het Westen (1926). - Zes kleine Elegieën (1926).Proza: Novellen (1924). - Maria (1925). -- Doodsklok (1925).- Om den Dood (1926).

Bijdragen: De Gids, Groot-Nederland, De Vrije Bladen,Elsevier's, Den Gulden Winckel.

C. J. KELK,* 1901. Proza en verzen: De Zonde van Pierrot(1920) - Lampions in den Wind (1921, in samenwerking metFred. Chasalle). - De terugkeer van Don Juan of deAlcala'sche Moordverwarring (1924, in samenwerking met Fred.Chasalle), In samenwerking met Constant van Wessem en J.W. F. Werumeus Buning: Marionetten (1925). - In voor-bereiding: Inleiding bij De Gedichten van den Schoolmeester(1927).

Redacteur De Vrije Bladen.

MATHIAS KEMP,* 189o. ' Verzen: Het Wijnroode Uur(1916). - Naar de Ochtend (1917). - De Vreemde Vogel(1919). - Ravijnen (1922). - De Zeven Broeders (1923).Proza: Zeven Boomen Opgezet (1918). - Een verwarde Liefde(1921). In voorbereiding: De Groote Drijver.

Bijdragen: Roeping.

Mr. H. W. J. M. KEULS,* 1883. Verzen: In den Stroom (1921)- Om de Stilte (1924).

Bijdragen in De Gids.

HALBO KOOL,* 1907.Bijdragen: De Vrije Bladen.

ALBERT KUYLE,* 1903 (pseudoniem). Verzen: Seinen( 1 925) . Proza: Zeiltocht (1925). - Reisfilm (1927).

Bijdragen: De Gemeenschap, De Nieuwe Eeuw.

199

Mr. AART VAN DER LEEUW,* 1876. Verzen en verhalen:Liederen en Balladen (i gi i ). - Kinderland (1914). - Her-scheppingen (1916). - Sint Veit en andere Vertellingen (1919).- De Mythe van een Jeugd (1921). - Opvluchten (1922). -De Gezegenden (1923). - Vluchtige Begroetingen (1925).Het Aardsche Paradijs (1927),

LOU LICHTVELD,* 1903. Muziekwerken: Triptiek (1925).- Les Vacances du Pantin (1926). -- Arkadia (1927).

Bijdragen in De Gemeenschap, Roeping, De Vrije Bladen.

GABRIELLE VAN LOENEN ((JEANNE GABR. VANSCHAIK-WILLING): Essay: De Dramatische Kunst en onsTooneel (1923).

Bijdragen in De Stem.

EMMY VAN LOKHORST, Romans en novellen: Phil'sAmoureuze Perikelen. - Lenoor Sonnevelt. -- Phil's laatsteWil, - Strooptochten. - Bart Jorgen.

Bijdragen: De Stem, Groot-Nederland, De Vrije Bladen,Den Gulden Winckel.

H. MARSMAN,* 1899. Verzen: Verzen (1923). -Penthesileia(1925). -Paradise Regained (1927). Essay's: De AnatomischeLes (1926).

Verzen: De Vrije Bladen en De Gemeenschap. Essay's encritieken in De Gids, De Stem en De Vrije Bladen.

Amsterdamsche Poëzie-prijs 1926.RICHARD MINNE,* 1891. Verzen: De Dichters van 'tFonteintje (1924, bloemlezing). - In den Zoeten Inval (1926).Mr. M. NIJHOFF,* 1894. Verzen: De Wandelaar (1916,1926). - Pierrot aan den Lantaren (1919). - Vormen (1924,1925).

Essays en critieken in De Gids, De Nieuwe Rotterd.Courant en De Vrije Bladen.

Redacteur De Gids.Amsterdamsche Poëzie-prijs 1924 (Hoofdprijs).

J. VAN OUDSHOORN,* 1877 (pseudoniem). Romans ennovellen: Willem Mertens' Levensspiegel (1913). - Loute-ringen (1916). - Zondag (1918). - Verhalen (1923). -T obias en de Dood (1925).

Bijdragen in Groot-Nederland.Mr. FRANCOIS PAUWELS,* 1888 Verzen: Gedichten (1908).- Het Kristallen Masker (1910), -- Enkele verzen (1912) -Fantomen. 0920, '24). - Tziganen. (1924). Proza: Boevenen Burgers (1926, '27).

WILLEM PIJPER,* 1894. Muziekwerken: Een lo-tal com-posities bij de Oxford University Press, London.

Bijdragen: De Gids, Groot-Nederland, De Vrije Bladen.Redacteur De Muziek en de Intern. Revue I 1o,

200

ALBERT C. A. PLASSCHAERT,* 1874. Essay's: Beschouwin-gen, een tijdschrift. - Studies en Gegevens over Schilderkunst.- Korte en Kortste Besprekingen. - Jacob Maris. - JozefIsraëls. - Over het zien van schilderijen. - Piet vanWijngaert. - Johannes Vermeer en Pieter de Hoogh. - Ne-derlandsche Schilderkunst, e.a.

Bijdragen in De Gids en De Stem. Critische Beschouwingenin De (Groene) Amsterdammer.

NINE VAN DER SCHAAF. Veren Poezie (1918).Romans en Novellen: Santos en Lypra (1906). - Amaniëen Brodo (1908). - Friesch Dorpsleven (1921).

Bijdragen (romans en novellen) in De Gids, De Stem,Groot-Nederland en Elsevier's.

Mr. J. C. VAN SCHAGEN,* 1891. Verzen: Narrenwijsheid(1925, 1926).

Bijdragen in De Stem.

HENRIK SCHOLTE,* 1903. Verzen: Refereinen (1922, insamenwerking met Jan R. Th. Campert). - Chrysantheem(1923). In voorbereiding: Intermezzo (1927).

Verzen in De Gids, Groot-Nederland en De Vrije Bladen.Kronieken in Den Gulden Winckel en Nederland. Tooneel-critieken in De (Groene) Amsterdammer.

J. SLAUERHOFF,* 1899. Verzen: Archipel (1923). - Clair-Obscur (1927).

Bijdragen in De Stem en De Vrije Bladen.Amsterdamsche Poëzie-prijs 1926.

JOHAN THEUNISZ,* 1900. Verzen: Het klare Dagen (1923)•Proza: Vloed (1925). Essay's: Op een punt van Muziek (1925).In voorbereiding: Cyclus, verzen (1927).

Bijdragen in De Stem en De Vrije Bladen. Kronieken inDen Gulden Winckel.

BERNARD VERHOEVEN, Verzen: Van Schijn enSchemer. - De Voorhof. - De Pelgrim (1924). Essay: DeZielegang van Henriëtte Roland Holst (1924).

URBAIN VAN DE VOORDE,* 1893. Verzen: De Haard derZiel (1921, 1923). - Diepere krachten (1924). Proza: HetMeisje Lea (1926). - Essay: Guido Gezelle (1926).

Bijdragen in De Stem.

HENDRIK DE VRIES,* 1896. Verzen: De Nacht (1920). -Vlamrood (1922). - Lofzangen (1924).

Bijdragen in De Vrije Bladen.

VICTOR E. VAN VRIESLAND,* 1892. Roman: Het Afscheidvan de Wereld in drie dagen (1926). - Tooneel: Der VerloreneSohn (1925). - Essay's: De Cultureele Noodtoestand van het

20I

Joodsche Volk (1915). — Herman Hana geschetst in zijn be-teekenis als schakel naar een nieuwen tijd (192o).

Bijdragen in De Gids en De Vrije Bladen.

JO DE WIT (J. VAN DULLEMEN-DE WIT), Ro-mans en novellen: Donker Geluk (1918, 1919). -- DeBranding (1920). — Open Zee (1922).

Bijdragen in De Gids, De Stem, De (Groene) Amster-dammer, Elsevier's,

Maatschappij voor Letterkunde-prijs 1924.

ELISABETH ZERNIKE, Romans en novellen: HetSchamele Deel (1919). — Een vrouw als zij (192o). — Kinder-spel (1922). — Het Goede Huis (1923). — Zondebok (1924). —De Overgave (1925).

Bijdragen in Groot-Nederland, De Vrije Bladen en El-sevier's.

Maatschappij voor Letterkunde-prijs 1923.

202

INHOUD

A. BIJDRAGEN

MARTIEN BEVERSLUISInterieur 54Verstuivende Akker 146

D. A. M. BINNENDIJKKwatrijnen 38Over Litteratuurgeschiedenis i66

J. W. DE BOERVoor den Droom 132

MENNO TER BRAAKHet verliefde Heidendom. 126

VICTOR BRUNCLAIRWijze Maagd 65Sirocco Zoo

GERARD BRUNINGDe Prijs der Schoonheid 4

J. W. F. WERUMEUS BUNINGKerstnacht 123

JAN R. TH. CAMPERTOchtend 117„Improvisation" 164

FRED, CHASALLE.Uit „Harlekijn" 158

DIRK COSTERTerug naar Ibsen 68

A. DEFRESNEValsche Bankbiljetten 57

ANTHONIE DONKERHet Zieke Meisje 109Franciscus van Assisi 139

A. DEN DOOLAARDGevallen Titanen 124Voorbij de laatste wolk 165Simson 18o

ANTON VAN DUINKERKENDe Priester 78Publiek Begrip 168

JAN ENGELMANVerzen 97

MARNIX GIJSENDe Krantenvrouw 162

205

J. GRESHOFFAan Albert Besnard 156Meiregen 162

A. M. HAMMACHERDe Schilder Jongkind 41

A. ROLAND HOLSTDe kleine Waterplek 66

FRITS HOPMANDe Dubbelganger 142

ROEL HOUWINKZalig de Vervolgden 79Zalig de Behoeftigen 8oZalig de Armen 8o

C. J. KELKDe Parasieten IIo

MATHIAS KEMPDe Hemel-bespieder 183

H. W. J. M. KEULSGedichten Io

HALBO KOOLDe Krijger 88Lea's Haren 136De Stad 169

ALBERT KUYLERome 24Gedicht 47

AART VAN DER LEEUWVerzen 181

LOU LICHTVELDMatthias en de Engelen 90

GABRIELLE VAN LOENENFragment uit „Griseldis" 147

EMMY VAN LOKHORSTGedroomd Dansen 73

H. MARSMANHeimwee 8Twee Vrienden 56„Les Soldats de Dieu" 177

RICHARD MINNEDe Man met de Wrat 32

M. NIJHOFFDe Pen op Papier 81

206

J. VAN OUDSHOORNGestalten 12

FRANCOIS PAUWELSBrave Bertus 29

WILLEM PIJPERDe Anti-Muzikaliteit van den Hollander 104

ALBERT PLASSCHAERTPermeke gMarianne 1926 40Korte Bepalingen 139

NINE VAN DER SCHAAFHet stijgende Volk 88De Dag H5Eenzaamheid 178

J. C. VAN SCHAGEN„O

Hodievergangen

mecum eris" 22

HENRIK SCHOLTEHblderlinOver K arel van de Woestijne

J. SLAUERHOFFNovalis 56Het Eiland Ko Lung So 113

JOHAN THEUNISZAvond 117De Tjalk 13o

BERNARD VERHOEVENKarel van den Oever 118

URBAIN VAN DE VOORDENocturne 66

HENDRIK DE VRIESVerzen 170

VICTOR E. VAN VRIESLANDDrie kleine Strofen 7Het Twee-eenig Einde 1o2Programma 149

JO DE WITDe oude Man aan het Venster 15o

ELISABETH ZERN IKESpleen

207

24173

49

179

143

67

163

55103

156

2562

III

94

4344

94134

89

B. REPRODUCTIES

LODEWIJK BOSCHBoëge (Ets)

J. BRENDER a BRANDISFrits Hopman

OSCAR DE CLERCKUrbain van de Voorde

JAN COCKXMarnix Gijsen

A. H. GOUWEMartien BeversluisVictor E. van Vriesland

JAN VAN HERWIJNENPortret van mijn Moeder

W. HESKESHenrik ScholteA. Defresne

W. HOFKERDe dichter Kelk, koutend

GERARD HUYSSERLou Lichtveld

J. B. JONGKINDBerglandschapHaven

J. KERKHOFFJ. W. de Boer

L. M.Nine van der Schaaf

LEX MEEUSSENJan R. TH. Campert

RICHARD MINNEZelfportret

JOHAN POLETVader en Zoon

OTTO VAN REESAlbert Kuyle

JO SPIERMenno ter Braak

208

52

35

28

^27

CHARLEY TOOROPH. Marsman 8

VALENTIJN EDGAR VAN UYTVANCKH. W. J. M. Keuls 11D. A. M. Binnendijk 39Emmy van Lokhorst 76Plasschaert 141

CHARLES VOSMathias als Orpheus 186

HENK WIEGERSMAJan Engelman 97

ERICH WICHMANMasker 19

J. VAN DER ZEEHalbo C. Kool 137Hendrik de Vries 171

C. REDACTIONEEL

VoorwoordIn Memoriam Gerard BruningRegister

3196

209