Durme- en Scheldeland

In de kijker

De geheimen van boommarter ‘Eufrasie’

NR 3 I 2011 I JAARGANG 14 I DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT VAN DE REGIONALE NATUURVERENIGING VZW DURME

4

NR3 I 2011

B e h o u d I S t u d i e I B e h e e r I E d u c a t i e I A c t u e e l I K a l e n d e r

Boommarters in het Vlaamse snipperboslandschap

Koen Van Den Berge en Jan GouwyMet medewerking van Filip Berlengee & DirkVansevenantINBO, Gaverstraat 4 – 9500 Geraardsbergencontact : koen.vandenberge@inbo.be

Een duister verledenOnder de inheemse zoogdieren geldt deboommarter tegenwoordig ongetwijfeld alseen van de meest mysterieuze en tegelijk spec-taculaire soorten. Als roofdier, met het for-maat van zowat een slanke huiskat, behoordede soort vanouds tot de groep van sluwe enmoeilijk waarneembare ‘schadelijke’ dieren.Tegelijkertijd stonden marters hoog aange-schreven omwille van hun waardevolle pels.Redenen genoeg om hen tot voorwerp temaken van een niet aflatende bejaging enbestrijding. Historische gegevens over hunvroegere verspreiding en gestage uitroeiingzijn er echter nauwelijks.Toch mag het als eenzekerheid beschouwd worden, dat boommar-ters ‘ooit’ – dat wil zeggen, enkele eeuwengeleden – tot de dagelijkse Vlaamse fauna moe-ten hebben behoord.

Over het meer recente voorkomen van boom-marters in Vlaanderen bleef lange tijd twijfelbestaan. De oudere natuurhistorische werkenover de Belgische fauna, teruggaand totmidden van de jaren 1800, situeerden de soortenkel in de uitgestrekte Ardennenwouden,maar nooit in Vlaanderen.Het ontbrak niet alleen aan ‘tastbare bewijzen’,er was ook het moeilijke onderscheid met desteenmarter. Later, met de opkomst van de‘atlaswerking’ in de jaren 1970-80 gesteund opde inbreng van vele vrijwilligers, rees terug het‘logische vermoeden’ dat de boommarter als-nog hier en daar in Vlaanderen aanwezig zouzijn. Zekerheid van voorkomen, op basis vangoede waarnemingen door het toenmalige

‘Waters en Bossen’, gold enkel voor hetMeerdaalwoud en de Voerense bossen, totuiterlijk het begin van de jaren 1980. Daarnawerd het opnieuw helemaal stil rond deVlaamse boommarter.Toen het INBO in 1998van start ging met het onderzoek naar de ver-spreiding en ecologie van de marterachtigen,was het dan ook met spanning uitkijken naardeze soort. Daartoe werd o.m. het‘Marternetwerk’ opgericht, een netwerk vanvrijwilligers om zoveel mogelijk verkeers-slachtoffers in te zamelen voor onderzoek.

De boommarter is één van de meest mysterieuze en spectaculaireinheemse zoogdieren Foto Tim Hofmeester

5

NR 3 I 2011

B e h o u d I S t u d i e I B e h e e r I E d u c a t i e I A c t u e e l I K a l e n d e r

VerkeersslachtofferonderzoekTot onze verrassing werden vrij snel de aller-eerste Vlaamse boommarters ingezameld : in1999 te Beernem en Hulste in West-Vlaanderen, en te Brussel en Halle in VlaamsBrabant. In 2000 kregen we de eerste Oost-Vlaamse boommarter binnen, uit Sinaai (Sint-Niklaas). Later volgden nog Ranst (2002),Herenthout (2003), Kalmthout (2007) enBrecht (2008) als nieuwe vindplaatsen in deAntwerpse Kempen, terwijl ondertussen in2004 opnieuw een boommarter in Sinaai wasdoodgereden. In 2010 was Oost-Vlaanderenopnieuw aan de beurt met een slachtoffer teKalken (Laarne). Merkwaardig genoeg werd inLimburg geen enkel dier ingezameld, hoewelhet de bosrijkste provincie van Vlaanderen is.Uiteraard zullen sommige boommarters nietgevonden of ingezameld worden via hetMarternetwerk, en zullen er in werkelijkheidwel méér sneuvelen waarvan we geen weethebben. Toch leert een snelle vergelijking metandere soorten hoe extreem zeldzaam desoort in Vlaanderen is : waar er in eenzelfdeperiode van ruim 13 jaar zowat 1800 bunzings,1050 steenmarters en 580 dassen inVlaanderen werden opgeraapt, is het voor de

boommarter bij 11 (elf) stuks gebleven!Autopsie toonde aan dat het vooral tweede-jaarsdieren betrof, en bijna allemaal mannetjes.In dat levensstadium hebben ze zelden reedsgevestigde territoria, maar leiden ze doorgaansnog een zoekend en rondzwervend bestaan.Veel houvast inzake voorkomen heb je daar, indie gevallen, dus niet aan. Dé vraag is dan ookwaar die jonge dieren vandaan komen. Demeest nabije vitale populaties bevinden zichenerzijds in Midden-Nederland, ten noordenvan de gigantische barrière gevormd doorMaas, Rijn en Waal, en anderzijds in deArdennen, bezuiden Samber en Maas.

Toch leverde dit onderzoek aan verkeers-slachtoffers al meteen ook een deel van hetantwoord. De boommarter van Sinaai ingeza-meld op 7 juli 2000 bleek immers een eerste-jaarsmannetje te zijn, dat zich op dat momentvan het jaar met zekerheid nog in het ouder-lijke territorium bevond. Het eerste tastbarebewijs van voortplanting in Vlaanderen! In2004 kwam een vervolg aan dit verhaal, toenop 5 juni een zogend wijfje als verkeersslacht-offer werd gevonden op hetzelfde wegtrajecttussen Heirnisse en Fondatie. Helaas was dat

Twee jonge boommarters geregistreerd door een fotoval, op 12 september 2009 in de Heirnisse te Sinaai (foto INBO)

6

NR3 I 2011

B e h o u d I S t u d i eS t u d i e I B e h e e r I E d u c a t i e I A c t u e e l I K a l e n d e r

dier al danig toegetakeld toen het werd ingeza-meld, en waren de ingewanden grotendeelsverdwenen. Ook de baarmoeder kon dus nietmeer onderzocht worden op bewijs vandracht, in de maanden voordien. Omdat - wel-iswaar uitzonderlijk - ook bij marters schijn-dracht bekend is (gepaard gaand met o.m. lac-tatie), kon dat niet als sluitend bewijs vanvoortplanting gelden. Ook leek dit ‘moeder-dier’ zeer jong. Naderhand werd de leeftijd viameervoudige en nauwkeurige tandcoupesbevestigd op net iets meer dan één jaar oud:eigenlijk te jong – voor zover met zekerheidgeweten – om zich al te kunnen hebben voort-geplant.

Hoe dan ook, een paar dagen na de vondst vandit tweede verkeersslachtoffer was PaulVercauteren, plaatselijk natuurconservator,toevallig getuige van twee (of mogelijk drie)lustig spelende en al behoorlijk grote boom-marterjongen in de bomen nabij de vindplaats– en slaagde hij er zelfs in ze te filmen. In dedaaropvolgende periode vonden we zelf nog

meer verse marterdrollen, zodat de hoopgewettigd bleef dat de jongen het zoudenhalen. Tijdens hun eerste zomer vergezellenjonge boommarters immers hun moeder tij-dens haar zoektochten.naar voedsel. Mogelijkwas evenwel niet het moederdier gesneuveld,maar een ander (jong,niet-dominant) wijfje datslechts schijndrachtig was...

Een jaar later, op 1 juni 2005, konden we zelfopnieuw boommarters waarnemen in hetzelf-de bos: een volwassen wijfje dat samen methaar twee al grote jongen in een eik omhoogvluchtte en zich vervolgens als één pluizige bolonbeweeglijk op een takkenknooppunt stilhield.

Intrigerende vaststellingenMet deze drie waarnemingen werd aldus eenperiode van ten minste vijf jaar overbrugdwaarin - in eenzelfde bosgebied – boommar-ters zich met absolute zekerheid voortgeplanthebben. Opmerkelijk daarbij is dat het gebiednauwelijks of niet beantwoordt aan het

Eufrasie hangt aan haar nesthol,9 mei 2011 (foto Paul Vercauteren/INBO)

7

NR3 I 2011

B e h o u d I S t u d i eS t u d i e I B e h e e r I E d u c a t i e I A c t u e e l I K a l e n d e r

‘standaardbeeld’ van een boommarterbiotoop.Het bestaat immers uit een complex vanhoofdzakelijk vochtig bos met relatief weiniggrote bomen en veel ruimtelijke afwisselingvan beboste percelen en meer open stukkenmet moerasvegetaties en grasland. Met enigegoede wil - en veronderstellend dat de plaatse-lijke kanalen Moervaart en Stekense vaart als‘logische’ territoriumgrenzen zouden fungeren- kon amper 100 hectare bos worden bijeengesprokkeld binnen een ruimtelijk geheel vaniets meer dan 300 hectare dat door open land-schap is begrensd.

Een dergelijk gebied zou, volgens bevindingenvan onderzoek in Duitsland en Frankrijk, netgenoeg plaats bieden aan één territorium, inprincipe slechts bezet door één mannetjesdieren één wijfjesdier.Het is dus duidelijk dat er voor de instandhou-ding van een minimale populatiestructuur uit-

wisseling dient plaats te vinden over een veelruimere landschappelijke dimensie. Aangezieneen blik op de kaart meteen leert dat de bos-structuur in die regio uitermate sterk versnip-perd is, moeten boommarters heel wellichteen stuk makkelijker in staat zijn niet-bosge-bied te overbruggen dan doorgaans werd aan-genomen.

Alleen op die manier valt het immers te rijmenmet de vaststelling dat boommarters er ken-nelijk in slagen verspreid in Vlaanderen aanwe-zig te blijven over meer jaren heen.

Om de toekomst van de boommarter inVlaanderen beter te kunnen inschatten – o.m.in het kader van de verplichte Europese rap-portering – diende de locatie van Sinaai, alsvaste Vlaamse boommarterstek, zich aldus aanals een bijzonder interessante onderzoeksge-legenheid.

Eufrasie op latrinebezoek, 12 mei 2011 (foto Paul Vercauteren/INBO)

NR3 I 2011

8

B e h o u d I S t u d i e I B e h e e r I E d u c a t i e I A c t u e e l I K a l e n d e r

Uitbreiding onderzoeksmethodeOnderzoek van verkeersslachtoffers, al dan nietin combinatie met toevallige (zicht)waarnemin-gen, kan dus cruciale informatie opleveren oversoorten die sterk verborgen en bovendien vannature steeds in lage dichtheid leven. Echter,met een dergelijke kleine score aan effectiefingezamelde dieren halen we niet de nodige‘detectiedrempel’ om op korte termijn deVlaamse situatie beter te documenteren.

Daarom zijn we gestart met de aanvullendetechniek van fotovallen: camera’s die automa-tisch reageren wanneer een dier, aangetrokkendoor een of ander lokmiddel, zich voor de zoe-ker bevindt. Nadat in het najaar van 2007 inSinaai was gebleken dat de techniek inderdaadook met boommarters bleek te werken (meteen ‘primeurfoto’ op het Nederlandse boom-martersymposium) werd in 2008 gestart methet systematisch ‘afscannen’ van Vlaanderen.Daarbij wordt regio per regio in de ‘bestegebieden’ telkens gedurende minimum éénmaand zowat één camera per vierkante kilome-

ter ingezet – gecombineerd met hier en daarindividuele ‘voorposten’ waarbij gedurendelangere tijd één camera wordt gebruikt.

De resultaten bleven niet uit. De Antwerpseregio nabij Kalmthout geldt inmiddels als twee-de Vlaamse locatie waar de boommarter effec-tief als gevestigd kan worden beschouwd.Daarnaast werden ook boommarters gefoto-grafeerd in Mol (Antwerpen) en Voeren(Limburg), en wellicht ook in Oostkamp(West-Vlaanderen). Opmerkelijk is evenwel,dat we in de wat wijdere omgeving van degekende Sinaai-locatie (Kloosterbos,Heidebos, Puyenbroek) voorlopig geen succeshebben geboekt. In Sinaai zelf kon in de(na)zomer van 2009 overvloedig veel beeldma-teriaal van boommarters (zowel foto’s als vide-o’s gemaakt worden, zowel in de Heirnisse alsin de Fondatie. Daar stonden soms drie dierentegelijk op: een overduidelijk bewijs vanopnieuw geslaagde voortplanting. Heel ver-moedelijk betrof het dezelfde jongen,die regel-matig in het zog van hun moeder de (beruch-

Eufrasie met één van haar jongen, 20 mei 2011 (foto Paul Vercauteren/INBO).

9

B e h o u d I S t u d i e I B e h e e r I E d u c a t i e I A c t u e e l I K a l e n d e r

NR3 I 2011

te...) Weimanstraat overstaken.In 2010 daarentegen bleek het een heelstuk minder te lukken, met slechts afen toe één marter in beeld – heel wel-licht was de voortplanting dat jaar zon-der succes. De oorzaak daarvan is nietbekend, maar het is uiteraard voldoen-de dat het (ene) drachtige wijfje veron-gelukt (zonder dat dit wordt opge-merkt) om geen jongen meer te heb-ben.

Het documenteren van het concreteterreingebruik van individuele dierenen – eventueel - de voortplanting vande boommarter in Sinaai is dan ookeen bijzondere uitdaging. In augustus2010 slaagden we er effectief in eenboommarter levend te vangen, en vaneen halsbandzendertje te voorzien. Hetdier bleek een tweedejaarswijfje (gebo-ren in 2009) te zijn, en kreeg de naamEufrasie (Eufrasia = ogentroost, alias“een streling voor het oog”). De batte-rij van de zender hield het tot beginapril 2011 vol, d.i. volle acht maanden,een succes.

Tot onze verrassing bleek Eufrasie zon-der probleem meermaals per week deMoervaart - toch zo’n 20m breed -over te zwemmen en haar territoriumvoor zowat de helft in de privé bospercelenvan de Vettemeers te hebben.Vermoedelijk dusin tegenstelling tot de situatie van 2009 isEufrasie bij ons weten nooit de Weimanstraatovergestoken.Voor zover het klopt dat territoria van volwas-sen dieren van hetzelfde geslacht niet overlap-pen, lijkt het eerder onwaarschijnlijk dat op ditmoment in de Fondatie een ander territoriaalwijfje zou leven: daarvoor is de oppervlaktebos aldaar toch wel heel beperkt.De levensduur van de zender was net lang

genoeg om te kunnen vaststellen dat Eufrasierond 21/25 maart een nest jongen ter wereldbracht in een hoge nestboom.Ten minste tweejongen verlieten inmiddels dit geboortehol,hopelijk een succesvolle toekomst tegemoet !

Met dank aan de medewerkers van hetMarternetwerk en de terreinverantwoordelij-ken (ANB, conservators,...), in het bijzonder aanPaul Vercauteren, voor hun inzet en onmisbarebijdrage aan het INBO-onderzoek.

Het leefgebied van de gezenderde boommarter Eufrasie op basis van peilingspunten,van4 augustus 2010 tot 4 april 2011. Kaart INBO