16 Kerkgeschiedenisvrijdag 15 maart 2019 Reformatorisch Dagblad

Dromer van wereld van eenheid en harmonie

De christenhumanist Jan Amos Comenius(1592-1670) leed onder de gebrokenheid vanhet leven. Hij liet zich in zijn filosofie inspi-reren door de eenheid van de werkelijkheiden vrede in de wereld.

■ Klaas van der Zwaag

Comenius was een uitTsjechië afkomstigeoorlogsvluchteling (hijheette oorspronkelijkJan Komenský) die delaatste veertien jaar vanzijn leven in Amsterdamwoonde. Hij publiceerde

daar vele werken en maakte de stad tot eenontmoetingsplaats voor Tsjechische vluch-telingen in Europa. Comenius behoorde totde Broedergemeenschap, de nakomelingenvan Johannes Hus.Comenius was sinds 1648 bisschop in de

Broederschap en als zodanig een van haarbekendste vertegenwoordigers. Hij wasvanuit zijn Boheemse achtergrond meerluthers en piëtistisch dan calvinistisch ge-oriënteerd. Hij dacht duidelijk chiliastisch,wat hem kritiek opleverde van gerefor-meerden. Comenius geloofde in de komstvan een nieuw millennium, een duizendja-rig vrederijk.Hij voelde zich niet thuis bij de calvinis-

ten vanwege hun traditionele geloofslevenen weinig inspirerende orthodoxie, envanwege hun intolerantie ten opzichte vanandersdenkenden. Toch bestreed hij scherpde cartesiaanse en sociniaanse theologie.Comenius erfde de oecumenische gezind-heid en devote levensstijl van de Broeder-gemeenschap.

ChristenhumanistComenius was een echte christenhu-

manist. Hij bewonderde de schoonheidvan natuur, kunst, woord en gezang, debeleving van de harmonie. Hij zag de mensals het schoonste van al het geschapene. Inzijn ”Allesomvattende onderwijsleer”, dit

jaar uitgegeven, komt weliswaar duidelijkde (erf)zonde naar voren, maar de mens isook niet helemaal verdorven. Het kwaadverwoest de schepping niet fundamenteel.Wanneer de Geest het verstand verlicht, iseen zeker herstel van de aangetaste harmo-nie van het menselijk bestaan mogelijk.De mens leidt volgens Comenius een

drievoudig leven: een vegetatief, dierlijken verstandelijk of geestelijk leven. Demens heeft van nature de aanleg tot driedingen: kennisvorming, moreel gedrag engodsdienstigheid. Comenius argumenteertvooral vanuit de mens als beeld van God.De natuur legt de zaadjes van kennis,moraal en religie in de mens, zo schrijft hijin zijn onderwijsleer. „Godsdienstigheidis een gave van God die ons uit de hemelis geschonken met de Heilige Geest alsLeermeester.”Niemand kan op eigen kracht de weg

naar God terugvinden vanwege de zonde-val, zo stelt Comenius. Maar hij noemt het„schandelijk en goddeloos” en een duide-lijk teken van ondankbaarheid, „als wijsteeds terugkomen op de ellende van onzezonde, en de werking van de genade verge-ten. Als wij steeds praten over de verkeerdedingen die de oude Adam in ons teweeg-brengt, dan zullen we nooit ervaren wat denieuwe Adam, Christus, in ons kan doen.”Wanneer de mens het gevoel heeft dat Godhem eeuwig genadig is, dan is de vreugdein God de hoogste graad van vreugde in ditleven.

OnderwijsComenius zegt diepe dingen over het

onderwijs. De scholen zijn er niet alleenom het bijbrengen van kennis, maar ook

om het moreel gedrag te verbeteren en hetgeloof te versterken. Het onderwijs magniet blijven steken in oppervlakkigheiden uiterlijk vertoon, maar moet leiden tot„ware kennis, integer moreel gedrag enoprecht geloof.”Comenius verwacht veel van het kind

dat nog ontvankelijk is voor de christelijkeboodschap van liefde en vergeving. Het zitniet zo vast aan verkeerde gewoonten zoalsvolwassenen. Daarom moet alles ingezetworden op de zorgvuldige opvoeding vande jeugd. „De mogelijkheden om oudebomen te verplaatsen of vruchten te doenvoortbrengen, zijn niet groot. Zo heeft Godhet plan om door middel van jonge mensenmet de wereld een nieuw begin te maken.”

VoorbereidingAls mensen goed georganiseerde en bloei-

ende kerken, staten en gezinnen willen heb-ben, zo benadrukt Comenius, dan moetenzij eerst met zorg aandacht besteden aanonze scholen. Dan worden deze „ware werk-plaatsen van humaniteit en kweekplaatsenvoor het vormgeven aan kerken, statenen gezinnen.” Scholen moeten zo wordengeorganiseerd dat zij „instellingen wordenvan een zorgvuldige en omvattende geeste-lijke vorming.” Kinderen moeten de vrije tijdgebruiken voor „het lezen van de Bijbel enandere goede boeken.”Dit leven is slechts een voorbereiding

op het ware en eeuwige leven. „De laatstebestemming van de mens is de eeuwigezaligheid, die bestaat uit zijn eenheid metGod.” Die laatste bestemming is trouwensniet alleen de hemel, zo lezen we elders. Kin-deren moeten geleerd worden „dat er tweebestemmingen zijn die de mensen na dit

Comenius in zijn werkkamer. beeld Wikimedia

17RD vrijdagvrijdag 15 maart 2019 Reformatorisch Dagblad

RD Cultuur

leven te wachten staan: een gelukkig levenmet God, en een ellendig leven in de hel.”

PansofieComenius raakte in zijn tijd vooral be-

kend vanwege zijn alomvattende filosofie,die hij „pansofie” (pan betekent alles)noemde. De pansofie maakte studie van dehele werkelijkheid in haar verscheidenheiden samenhang, teneinde de verworven in-zichten toe te passen in praktisch handelenom de wereld te verbeteren. Het uiteinde-lijke doel was om de vrede tussen mensenen naties te bevorderen. God is de oor-sprong, de grond en het middelpunt vande wereld in relatie tot haar samenhangen orde. De mens is als ”middelaar” tussenGod en wereld geroepen tot een zorgvuldigbeheer van de wereld.Comenius was zijn tijd vooruit door

actieve inzet voor de vrede tussen volkerenen de heilzame kracht van de religie in de-zen. Religie is helaas in plaats van een an-kerplaats van liefde en troost een labyrintgeworden waar gelovigen elkaar bestrijdenen haten. Geen wonder dat velen een god-delijk bestel verwerpen en tot atheïsmevervallen, zo merkte hij toen al op.Zijn pleidooi voor de eenheid van de

werkelijkheid werkte heilzaam door in devisie op wetenschap; het doorbreekt dehuidige versnippering van wetenschap inallerlei deeldisciplines. Dat kennis onderge-schikt is aan morele en geestelijke vormingverdiept het inzicht in de totale mens enzijn relatie tot God en de wereld. Comeniuswas misschien een utopist in zijn dromen,maar wel iemand die midden in de wereldstond en geen genoegen nam met de ver-scheurdheid van het leven.

„God heeft het plan om door middel van jonge mensen met de wereld een nieuw begin te maken”

Het Come-nius Museum in Naarden. Comenius is begraven in de Waalse kerk in Naarden-ves-ting waar deze kerk – naast het Come-nius Museum – tegenwoordig ingericht is als mauso-leum. beeld Comenius Museum

Standbeeld in Sárospatak in Hongarije. beeld Wikimedia

Universiteiten zijn vol morele vrijblijvendheidComenius was zijn tijd ver vooruit in zijn ideeën over het onderwijs. Toen hij rector van een Latijnse school in Prerov was, ging de stok de school uit. Docenten moes-ten vriendelijk en bemoedigend richting de kinderen zijn. Kinderen moesten niet bang voor docen-ten zijn, maar met vreugde naar school gaan. „Hoe meer enthousi-asme de onderwijzer toont des te opgewekter zullen zijn leerlingen worden.” Comenius had als eerste in zijn tijd oog voor de zwakbegaafden en minder bedeelden. Onderwijs vormde de basis van alle sectoren in de samenleving en maakte dat kinderen later als evenwichtige volwassenen in de samenleving zouden kunnen functioneren. Zijn lijfspreuk was: „Laten alle dingen zichzelf ontplooien, en laat dwang afwezig zijn.” Wie iets begrijpt van de orde en harmonie in de macrokosmos, kan voor zijn eigen educatieve vorming ook orde en harmonie in zijn mens-zijn ontdekken.Scholen moesten leerlingen vormen die voorbereid zouden worden op hun taken in dit leven en in het eeuwige leven. Op alle scholen moest de Heilige Schrift beschouwd worden als „het begin en het eind van alle dingen”. Als jongeren van jongs af in de Heilige Schrift werden onderwe-zen, dan zouden zij makkelijker beschermd zijn tegen de verlei-

dingen van deze wereld. De samenhang van de gehele werkelijkheid, de integratie van kennis en de verantwoordelijk-heid voor de mensheid, heeft Comenius al vroeg in de geschie-denis van de Europese cultuur ontdekt. In Comenius’ visie lag de wereld open voor vernieuwing en hadden mensen daarin een actieve rol te vervullen. De vraag bleef hem bezighouden op welke wijze de mensen de wereld wijs kunnen besturen en zodoende het welzijn van de mensheid bevorderen. De wetenschap zou niet alleen de dingen zelf moeten onderzoeken, maar ook zoals ze zouden kunnen en zelfs behóren te zijn. „Wat is een wetenschap-pelijke vorming zonder ethische vorming?”, schrijft hij.Comenius was kritisch over het peil van het onderwijs en de uni-versiteiten. Godsdienstige en mo-rele opvoeding werd het meest verwaarloosd, ook op universitei-ten, terwijl „deze instellingen bij uitstek de plicht hebben om een veelzijdige vorming van mensen op zo hoog mogelijk niveau te verwerkelijken”. In plaats van veelzijdig gevormde personen af te leveren, kenmerkten zij zich door een „verraderlijke morele vrijblijvendheid”. „Duizenden van ons hebben immers scholen en universiteiten doorlopen, en nau-welijks iets van de rijkdom van de wetenschappen meegekregen.”

Woldring sluit trilogie over Comenius afProf. dr. H. E. S. Woldring, emeritus hoogleraar politieke filosofie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, gaf vorige maand de ”Allesomvattende onderwijs-leer” van Comesius uit. Het is een afsluiting van een trilogie over deze beroemde grondlegger van de didactiek en de pedagogiek. Aan het boek gingen vooraf ”Jan Comenius. Zijn leven, missie en erfenis” (2014) en ”De pansofie van Comenius. Zijn zoektocht naar allesomvattende wijsheid” (2016). Prof. Woldring is vicevoor-zitter van de Stichting Comenius Museum in Naarden. Comenius is begraven in de Waalse kerk in Naarden-Vesting waar deze kerk –naast het Comenius Museum– tegenwoordig ingericht is als mausoleum.Comenius heeft veel ellende in zijn leven meegemaakt. In de periode van 1618 tot 1648 slonk de Tsjechische bevolking van 4 miljoen tot minder dan 800.000 als gevolg van oorlog, epidemie-en of op de vlucht zijn. Comenius verloor twee echtgenoten en twee kinderen, en soms de vernietiging van zijn manuscripten als gevolg

van oorlogsgeweld. Desondanks pakte hij de draad op en ontpopte hij zich als een uitermate vrucht-baar schrijver van een breed oeuvre.Comenius had volgens Woldring iets visionairs in zijn ideeën over een wereldconferentie –waarin geleerden, kerkelijke en politieke leiders uit alle werelddelen bijeen zouden komen– of een algemene conferentie van verschillende kerken. In alle Midden-Europese landen kwamen destijds regel-matig besprekingen voor tussen vertegenwoordigers van verschil-lende confessionele richtingen om tot verzoening en eenheid te komen. Woldring: „Hij was een voorstander van een inter-religieuze dialoog avant la lettre, die aanhangers van verschil-lende confessies voor alles moest leren om ten opzichte van elkaar tolerant te zijn – een voorwaarde om in vrede met elkaar te kunnen leven. Hij verdedigde ver zijn tijd vooruit economische, sociale en culturele rechten. Deze zouden pas in de twintigste eeuw in internationale verdragen worden geformuleerd.”

Jan Amos Comenius. Zijn leven, missie en erfenis, H. E. S. Woldring; uitg. Damon; 216 blz.; € 34,90;De pansofie van Comenius, H. E. S. Woldring; uitg. Damon; 208 blz.; € 34,90; Allesomvattende onderwijsleer. Didactica magna, Jan Amos Comenius; uitg. Damon; 352 blz.; € 24,90.