DOSSIER ‘NEE TEGEN NONSENS’ OVER FAKE NEWS EN ANDERE TECHNIEKEN OM DE PUBLIEKE OPINIE TE STUREN

Op 26 mei 2019 kiezen we in Vlaanderen, samen met miljoenen andere EU-burgers, een nieuw Europees

Parlement. Intussen zien we in verschillende landen van de Europese Unie de verspreiding van fake news en de

invloed ervan op verkiezingen of referenda (denk maar aan het referendum over de Brexit). In Vlaanderen is ‘fake

news’ vooralsnog een randfenomeen. De eerste sensationele leugens over toppolitici à la “Macron werd

gefinancierd door Saoedi-Arabië” moeten hier nog verschijnen. Maar met de stijgende verkiezingskoorts komen

ook bepaalde technieken om kiezers te beïnvloeden. Hoe kan je kritisch omgaan met de ‘nieuwsberichten’ die je

ziet op je Facebook-overzicht of in je favoriete nieuwsmedium? Hoe kan je valse of drogredenen in een debat

doorprikken? Dit dossier wijst je de weg doorheen het ‘post-truth-tijdperk’.

“We zijn met Euro-pa,

Dossier ‘Nee tegen nonsens’ ’ -1- Europahuis Ryckevelde

In dit dossier:

1. Fake news in de EU

1.1. Wat is het?

Wat is er nieuw aan?

Wat willen ze er mee bereiken? Het doel van nepnieuws

Wat met ‘alternatieve’ of ‘zelfverklaarde’ feiten?

Enkele tips om nepnieuws te herkennen

1.2. Worden we overspoeld?

In Vlaanderen

In de EU

1.3. Hoe gevaarlijk is het voor de EU en haar lidstaten?

1.4. Maatregelen in Europa

EU maatregelen

Nationale maatregelen

2. Technieken om kiezers te beïnvloeden

2.1. Strategieën om de publieke opinie te sturen

2.2. Valse argumenten in speeches, debatten en quotes

1. Fake news in de EU

1.1. Wat is het?

Wat is er nieuw aan?

Sinds mensenheugenis wordt valse informatie verspreid

en worden technieken ingezet om mensen te

beïnvloeden. De Romeinen deden het al, het Nazi-

Duitsland van de jaren ’30 en ’40 werd gebouwd op valse

propaganda, en ook recentere voorbeelden tonen aan

dat (des-) informatie een krachtig wapen kan zijn. Wat

‘nieuw’ is aan dit fenomeen is dat iedereen nu

gemakkelijk ‘nieuws’ kan maken. Via sociale media

verspreidt dit bovendien snel en op grote schaal. Nieuwe

technologieën zoals bots kunnen worden ingezet.

1. Iedereen journalist

Terwijl vroeger enkel journalisten gemakkelijk informatie

konden verspreiden, kan iedereen nu een blog, vlog, …

maken en delen, Facebookberichten of tweets de wereld

insturen en/ of een nieuwswebsite opstarten. Dit heeft

de situatie grondig veranderd.

De term ‘fake news’ kwam voor het eerst ter sprake op de Amerikaanse televisie in de periode 2000-2009. Sinds de

verkiezingscampagne in de VS van 2016 is ‘fake news’ trending: de term werd in verschillende talen uitgeroepen tot

woord van het jaar in 2016 en 2017. Toch is het moeilijk om één betekenis aan het woord te geven omdat het

fenomeen veel ladingen dekt. Met ‘fake news’ of nepnieuws wordt onjuiste informatie bedoeld die verspreid wordt

als nieuws. Die onjuiste informatie kan verschillende vormen aannemen, en ook de verspreiding en het doel ervan

zijn niet altijd dezelfde. Een belangrijke constante bij fake news is dat het de lezers bewust op het verkeerde been

probeert te zetten en/of de publieke opinie probeert te beïnvloeden.

De strijd voor de opvolging van Julius Caesar werd

in het Romeinse Rijk kracht bijgezet door een

informatieoorlog. Keizer Augustus, de uiteindelijke

winnaar, zette zijn tegenstander, Marcus Antonius,

neer als een ongeloofwaardig leider.

De misleidende

boodschappen die hij

daarbij verspreidde,

tonen opvallend veel

gelijkenissen met de anti-

Hillary campagne in de

aanloop naar de

Amerikaanse

presidentsverkiezingen

van 2016.

2. Sociale media zorgen voor een snelle verspreiding

De geschreven pers, TV en radio zijn af en toe ook de

spreekbuis voor het verspreiden van valse informatie.

Het verschil met enkele jaren geleden is echter dat de

opkomst van sociale media de verspreiding veel

gemakkelijker heeft gemaakt: het gaat veel sneller en

blijft vaak online terug te vinden, ook als de valse

informatie al werd weerlegd.

Daarnaast maakt de filterbubbel dat mensen

informatie te zien krijgen die de eigen mening

bevestigt: websites, en sociale media in het bijzonder,

gebruiken algoritmes waarbij informatie wordt

getoond die de gebruiker zou kunnen interesseren op

basis van de informatie die ze verzamelden.

Volgens onderzoek van the Massachusetts Institute of

Technology verspreiden Twitteraars veel sneller nepnieuws

omdat het nieuwe of verrassende informatie bevat.

Afbeelding: www.euvsdisinfo.eu.

Dossier ‘Nee tegen nonsens’ ’ -2- Europahuis Ryckevelde

Bots zijn nepaccounts op sociale

media netwerken die aangestuurd

worden via algoritmes. Het is vaak erg

moeilijk om ze te onderscheiden van

echte accounts: ze liken, retweeten,

sharen, en antwoorden zoals een

echte gebruiker dat doet.

Amerikaans speciaal procureur Robert

Mueller concludeerde in zijn rapport

over de Russische inmenging bij de

Amerikaanse presidentsverkiezingen,

dat de Russische informatie-oorlog

wordt gestuurd vanuit een uiterst

professionele, gesofisticeerde en

centraal aangestuurde

propagandamachine.

Je online gedrag wordt nauwkeurig bijgehouden:

gegevens zoals locatie, klikgedrag, en

zoekgeschiedenis worden gebruikt om berichten of

pagina’s te tonen die aansluiten bij dat patroon. Op

het eerste zicht lijkt zo’n systeem dat informatie op

maat maakt heel handig. Maar op lange termijn

gaan deze algoritmes de eigen denkwijze

versterken. Zo’n informatieluchtbel die de eigen

visie en (voor)oordelen constant bevestigt, laat

weinig ruimte voor alternatieve meningen. En laat

dit nu net belangrijk zijn voor een democratie.

Vind je enkel fake news op sociale media? NEE!

Niet alleen sociale media, maar ook geschreven pers,

televisie en radio hebben al

valse informatie overgenomen

of zelf uitgevonden en verspreid.

De kop van het Britse

tabloidblad The Sun, waarin

gesuggereerd wordt dat de

koningin voor een uitstap van

het VK uit de EU is, werd

veroordeeld door de Britse

perswaakhond IPSO als zijnde

‘significant misleidend’.

Moeten sociale media waakhond spelen?

Facebook kreeg in het verleden al kritiek omdat het er niet in slaagde de Russische

beïnvloedingspogingen tegen te gaan tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen in

2016. Mark Zuckerberg, CEO van Facebook, beloofde daarom de strijd aan te gaan met

nepnieuws. Gebruikers worden gevraagd om nieuwsbronnen te beoordelen als al dan

niet geloofwaardig. Daarnaast werkt de site nu ook samen met diverse nieuws-

organisaties uit verschillende landen. Wanneer meerdere van deze organisaties aan de

alarmbel trekken, krijgt de gebruiker een ‘nepnieuws-label’ te zien.

3. Versterkt door nieuwe technologieën

Het verspreiden van valse informatie is professioneler geworden: social media bots en trolling spelen daarbij vaak

een rol om op een systematische manier nepnieuws de wereld in te sturen en de publieke opinie te beïnvloeden.

Dossier ‘Nee tegen nonsens’ ’ -3- Europahuis Ryckevelde

Wat willen ze ermee bereiken? Het doel van nepnieuws

Er zijn twee grote redenen voor het maken en verspreiden van vals nieuws:

1. Snel geld verdienen

Online nepnieuws kan worden gebruikt als ‘clickbait’:

schreeuwerige koppen die onze aandacht trekken,

zodat we op bepaalde artikels of verhalen zouden

klikken en ons wegleiden naar websites met veel

advertenties. De eigenaars van deze websites

verdienen er heel wat geld mee, wat de reden is

waarom ze dergelijke verhalen blijven schrijven, vb.

‘Als je dit leest zal je nooit nog toiletpapier op de bril

leggen’, of ‘Nieuwste onthulling: X liet haar neus

corrigeren’. Deze sensatieverhalen bestonden vroeger

ook al, maar worden nu veel sneller verspreid en

brengen vooral meer geld op.

Clickbait (letterlijk ‘klik-aas’ of de strijd om online kliks) is goud

waard. Het doel ervan is om online verkeer op te drijven en zo

reclame inkomsten te genereren.

Hier wordt informatie gebruikt als een wapen. Het doel kan verschillend zijn: politici bevoordelen tijdens

verkiezingen, het ondermijnen van politieke tegenstanders, de uitkomst van referenda beïnvloeden of de

maatschappij als geheel beïnvloeden. Dit soort nepnieuws is eigenlijk ‘desinformatie’: het opzettelijk verspreiden

van foutieve informatie. Dit maakt deel uit van een strategie door zowel staten als niet-statelijke actoren en kan

grote gevolgen hebben voor een samenleving (zie verder).

2. Mensen beïnvloeden omwille van politieke en/of economische redenen (macht)

Deze opdeling naar doel wil niet zeggen dat het ene het andere uitsluit: je kan ook ‘snel geld verdienen’ door het

produceren van verhalen die wel degelijk politieke impact hebben. Dat bewezen een aantal tieners in Macedonië

die voor het geld massaal veel nepnieuws over Donald Trump produceerden tijdens zijn verkiezingscampagne. Lees

er hier meer over en bekijk fragmenten van de Pano documentaire van de VRT hierover.

—> In dit dossier ligt de focus enkel op deze tweede soort fake news, namelijk ‘desinformatie’ omdat deze een

grotere impact heeft op de EU en haar lidstaten.

‘Emmanuel Macron, de favoriete kandidaat van Saoudi-Arabië voor de presidentsverkiezingen’ Dit vals nieuwsbericht werd gepubliceerd tijdens de Franse presidentsverkiezingen, om de presidentskandidaat Emmanuel Macron in een slecht daglicht te plaatsen. Het stelde dat Macron gefinancierd werd door Saoudi-Arabië. De nieuwswebsite van Le Soir, een Franstalig Belgisch dagblad, werd hierbij in zijn geheel gekopieerd onder de url lesoir.info. De officiële website van Le Soir is echter lesoir.be. Het vals artikel sprokkelde om en bij de 10.000 likes, shares en reacties bij elkaar op sociale media. Lees meer over dit en andere valse verhalen tijdens de Franse verkiezingscampagne op ‘Fake news: Five French elections stories debunked’ van de BBC.

Dossier ‘Nee tegen nonsens’ ’ -4- Europahuis Ryckevelde

Wat met ‘alternatieve’ of ‘zelfverklaarde’ feiten?

De term ‘alternatieve feiten’ wordt gebruikt om onwaarheden te verkopen als alternatieve informatie of

‘aanvullende feiten’. Boodschappen die ‘alternatieve feiten’ bevatten, zetten mee de waarheid onder druk.

Het probleem met deze tendensen is dat ze een regelrechte aanval op de waarheid betekenen. Nepnieuws,

alternatieve feiten en post-truth politiek (zie kader) misleiden mensen, schaden bepaalde personen of instanties,

en ondermijnen eerlijke verslaggeving door de media. Meningen winnen aan belang. Ook bevindingen waarover

onder wetenschappers grote consensus bestaat, zoals de klimaatverandering of de evolutieleer, worden hierdoor

onderuit gehaald en opzijgezet als meningen. Het is één van de technieken die gebruikt wordt om twijfel te zaaien

(zie verder).

Sean Spicer, toenmalig woordvoerder van president Donald Trump, beschreef zijn eigen

leugen over de opkomstaantallen bij Trump’s inauguratieplechtigheid als een ‘alternatief

feit’.

‘Post-truth’ wordt vooral gebruikt in combinatie met

‘politics’. De term post-truth politics verwijst naar de

huidige tijdsgeest waarbij emoties centraal staan bij het

beïnvloeden van de publieke opinie, en waarbij feiten pas

op de tweede plaats komen. De Brexit en de verkiezing

van president Trump zijn dé politieke gebeurtenissen die

wijzen in de richting van een post-truth tijdperk. In de

campagnes naar aanloop van deze gebeurtenissen

werden gevoelens en meningen volop in de strijd

geworpen om het publiek voor zich te winnen. Objectieve

feiten wogen daarbij minder door.

Obama stichtte ISIS. George Bush zat achter 9/11. Welkom bij post-truth politiek. De kunst van het liegen: Politici gebruikten al altijd leugens. Maakt het uit als zij de waarheid volledig achterwege laten?’

Dossier ‘Nee tegen nonsens’ ’ -5- Europahuis Ryckevelde

Enkele tips om nepnieuws te herkennen Er bestaan intussen al heel wat lijstjes op het

internet over hoe je vals nieuws kan spotten

en counteren, zoals ‘Hoe ontdek je

nepnieuws’ van de International Federation of

Library Associations and Institutions (in het

Nederlands) of ‘Five steps to spot fake

news’ (in het Engels) van de onderzoeksdienst

van het Europees Parlement. Een simpele

google-opdracht levert je ook een reeks

YouTube filmpjes op met tips en tricks.

Hieronder een eigen praktische aanvink-gids “9 Signalen Dat Dit Wel Eens Nepnieuws Zou Kunnen Zijn!!”

Zie je een of meerdere signalen? Dan ben je best extra kritisch.

Let wel op: deze ‘9 signalen’ duiden niet automatisch op vals nieuws. Zo wil elke krantenkop of titel de aandacht

trekken en het is nogal subjectief welke titel iemand nieuwsgierig maakt. Het enige wat deze aanvink-gids wil doen

is zorgen dat er op tijd een rood lichtje gaat branden.

Dossier ‘Nee tegen nonsens’ ’ -6- Europahuis Ryckevelde

9 Signalen Dat Dit Wel Eens Nepnieus Zou Kunnen Zijn!!!

Download deze 9 signalen als poster op www.europahuis.be.

CHECK HET ZELF - Welke signalen vind je terug in dit nepartikel?

‘Zweden verbiedt kerstverlichting in het openbaar om te vermijden dat moslim- vluchtelingen boos worden’

Artikel: ‘De jaarlijkse Zweedse traditie om

straatlantaarns te versieren met kerslichtjes gaat niet

door uit ‘veiligheidsoverwegingen’.

De officiële uitleg van Zweeds transport coördinator

Eilin Isaksson gaat als volgt: “Verlichtingspalen zijn

niet gemaakt om het gewicht van kerstversiering te

dragen en we moeten alles weghalen wat daar niet

moet zijn.”

Jarenlang was deze traditie geen enkel probleem.

Kerstverlichting was nooit een veiligheidsrisico. Dus

wat veranderde er? Het gewicht van deze lichtjes? De

duurzaamheid van de palen? Of was het misschien de

massale instroom van Moslimvluchtelingen die de

laatste twee jaar de Zweedse demografie drastisch

veranderde… Inderdaad, het lijkt er op dat het enige

echte ‘veiligheidsprobleem’ hem er in zit om

Moslimmigranten voor het hoofd te stoten –

diezelfden die verantwoordelijk zijn voor het

kapotmaken van de lokale handel.’

Context: Dit zelf uitgevonden ‘nieuwsartikel’ (in feite: opinie) van de blogger ‘Milo Yiannopoulos’ van oktober 2016 werd zo

snel gedeeld via sociale media dat het in geen tijd meer dan 43.000 reacties kreeg. Dit soort nepverhalen zet vooral

groepen mensen tegen elkaar op en draagt niets bij aan een maatschappij.

1.2. Worden we overspoeld?

In Vlaanderen

Spectaculair nepnieuws over politici zoals we dat zagen in de

VS in 2016 en ook in Frankrijk in 2017 is in Vlaanderen

voorlopig niet aan de orde. Wel zien we ook bij ons

nepnieuws en opinie-verpakt-als-feit passeren, meestal

verspreid via sociale media.

Een voorbeeld daarvan is deze boodschap die massaal werd

gedeeld op Facebook. Het bericht toont bedenkelijke cijfers

van lonen van EU-ambtenaren, zonder enige

bronvermelding. Een aantal Facebookgebruikers doorprikten

het fake news en reageerden met artikels die het bericht met

feiten weerlegden.

Doe de test: ‘Herken jij fake news?’

Dossier ‘Nee tegen nonsens’ ’ -7- Europahuis Ryckevelde

In de Europese Unie

Al van voor de hype rond ‘fake news’ verscheen er over

de EU op geregelde tijdstippen foute berichtgeving, zowel

van binnen de EU als van buitenaf. Zo was de Britse

eurosceptische pers nooit verlegen om leugens te

verspreiden over de EU. Maar met de recente

onthullingen over de rol van Rusland in de anti-Hillary

campagne tijdens de verkiezingen in de VS en ook de

betrokkenheid van de Russen bij de ‘leave’ campagne

tijdens het Brexit referendum, nam de bezorgdheid in de

EU toe. Ontketent Rusland echt een informatieoorlog

tegen de EU?

Nepnieuws berichten vanuit Rusland laten de Europese

Unie en haar lidstaten niet ongemoeid. Een greep uit het

‘nepnieuwsoverzicht’ van 2017: “Een machtige homolobby

steunt Macron”, “De paus waarschuwt Europa voor een

invasie van migranten” en “Denemarken opent een

dierenbordeel”. Hoewel het telkens om klinkklare onzin

gaat, leefden deze berichten op sociale media en

nieuwswebsites. De Russische desinformatiecampagne

hangt daarbij telkens hetzelfde beeld op van de EU,

namelijk het ‘zwakke en perverse Westen, dat ten onder zal

gaan aan de migranten die het binnenlaat, en dat

angstvallig vasthoudt aan zijn mensenrechten’.

Naast bewijs voor de inzet van Russische bots tijdens de

Brexitcampagne in het VK, kregen ook Frankrijk, Duitsland

en Tsjechië te maken met dit fenomeen naar aanloop van

hun verkiezingen. Het Oxford Internet Institute voerde

onderzoek naar tweets met betrekking tot deze

verkiezingen en concludeerde dat 14 tot 20% van de

Twitterberichten nepnieuws of links naar nepnieuwsartikels

bevatten.

In Denemarken opent het eerste bordeel met

dieren” zo kopte een vals nieuwsartikel begin

augustus 2017. Het werd opgepikt in Wit-Rusland

en Georgië en veel Russische nieuwswebsites. Het

oorspronkelijke Russische artikel verwees naar een

Franse website secretnews.fr – maar vermeldde er

niet bij dat de website in kwestie een satirische,

humoristische website is. Meer informatie over hoe

dit volledig verzonnen artikel verspreid werd, vind

je hier.

De Russische propagandamachine werkt op maat

De Russische ‘informatie-oorlog’ levert niet overal in Europa dezelfde strijd. Afhankelijk van de regio worden

verschillende technieken en strategieën ingezet om de publieke opinie te beïnvloeden. Desinformatie in Oost-

Europa kan je vooral vinden op dubieuze blogs en websites waar fake news-verhalen sensationele beweringen

doen over het Westen. Bij desinformatie in de Baltische staten worden vooral Russische minderheden

geconfronteerd met fake news om de anti-EU gevoelens aan te wakkeren. Desinformatie in Scandinavië gaat

vooral opiniemakers persoonlijk beledigen. Voor desinformatie in West-Europa is het vooral opletten geblazen

voor polariserende boodschappen die sociale vraagstukken, zoals vluchtelingen en integratie, vergiftigen.

‘De EU legt op hoeveel koffie we mogen drinken per

dag’, ‘de EU verplicht een teddybeer in elk varkenshok’

of ‘de EU verbiedt te kromme bananen’. Het is slechts

een greep uit alle nonsens

die de afgelopen jaren al

in de Britse pers

verscheen. Klik hier voor

een uitgebreide lijst van

foutieve berichten over de

EU of ‘Euromythes’ die de

Britse pers verspreidde

tussen 1992 en 2017.

Dossier ‘Nee tegen nonsens’ ’ -8- Europahuis Ryckevelde

1.3. Hoe gevaarlijk is het voor de EU en haar lidstaten?

Dat nepnieuws bestaat en verspreid wordt, is een feit. Maar of, en hoe, het een impact heeft, staat ter discussie.

Wat wel vaststaat, is het groeiend aantal onderzoeken dat zich buigt over de mogelijke invloed van nepnieuws op

verkiezingsuitslagen. In 2017 speelden online manipulatie en desinformatie een belangrijke rol bij verkiezingen in

minstens 18 landen, volgens een rapport van Freedom House. De mogelijkheid voor burgers om hun leiders te

kiezen op basis van feitelijke informatie en openlijk debat – zo stelt het rapport – wordt wereldwijd bemoeilijkt

door fake news.

En net dat is erg belangrijk: Burgers die op basis van juiste informatie hun stem uitbrengen, vormen het hart van

een effectieve democratie. Toegang tot betrouwbare informatie en objectief nieuws zijn daarvoor onmisbaar.

We hebben in de EU nog lang niet te maken met Amerikaanse toestanden. Daar werden de populairste fake news-

artikels in de aanloop naar de presidentsverkiezingen op een gegeven moment zelfs meer gedeeld dan nieuws van

traditionele media, blijkt uit onderzoek van Buzzfeed-oprichter Craig Silverman. In Europa is dit niet het geval:

Frankrijk bijvoorbeeld kreeg in de aanloop naar zijn verkiezingen wel te maken met Russisch nepnieuws, maar de

impact ervan is veel beperkter.

“IT IS NOW SEEN AS ONE OF THE GREATEST THREATS TO DEMOCRACY, FREE DEBATE AND THE WESTERN ORDER.” – THE TELEGRAPH

Valse nieuwsberichten spelen vaak in op trends en

gevoeligheden die leven in een maatschappij, wat de

kwaliteit van het democratisch debat aantast. Zo zijn

gebeurtenissen zoals terreuraanslagen, of actuele thema’s

zoals migratie, populaire onderwerpen om fake news over

te verspreiden. Uitvergrote nieuwsfeiten en leugens die zich

onder de feiten mengen, zorgen voor een verkeerd beeld

van deze gebeurtenissen met de bedoeling angst te zaaien.

Een desinformatiecampagne gaat verder dan alleen

het verspreiden van fake news: online worden de

debatten vaak vergiftigd door extreme posities

ingenomen door internettrollen. Zo werden in Zweden

Russische accounts ontmaskerd die haatdragende

boodschappen over migranten postten en

tegelijkertijd extreme pro-migratie standpunten

verspreidden. Hierdoor wordt een gematigd debat al

snel opgepookt tot een hysterische discussie.

Polarisering wordt online ontzettend in de hand

gewerkt door zo’n technieken.

Dossier ‘Nee tegen nonsens’ ’ -9- Europahuis Ryckevelde

1.4. Maatregelen in Europa

Zowel de EU als sommige lidstaten namen al maatregelen om in de

mate van het mogelijke nepnieuws te counteren en tegen te houden.

De vraag die hierbij echter onmiddellijk rijst, is of het wel wenselijk is

dat overheden – de EU of de nationale overheden – gaan bepalen

welke nieuwsberichten wel en niet mogen circuleren. Want dit gaat

om een inperken van de vrijheid op het internet en neigt al gauw naar

censuur, iets wat we eerder linken aan China, Rusland of Turkije.

EU maatregelen

Het merendeel van nepnieuws valt moeilijk te bestrijden

met wetgeving. De EU en haar lidstaten ondertekenden

de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.

Persvrijheid en het recht op informatie maken daar deel

van uit. Het verbieden en strafbaar maken van (het

verspreiden van) nepnieuws zou die vrijheden aantasten

en de EU in dezelfde categorie plaatsen als dictaturen,

waar dergelijke wetgeving al te vaak wordt misbruikt om

kritische journalistiek de mond te snoeren.

1. Oprichting van een ‘nepnieuwsclub’ die fake news over de

EU probeert op te sporen, te analyseren en te counteren. De

‘East Stratcom Task Force’, die sinds 2015 jaagt op valse

nieuwsberichten, noteerde zo in 2017 1310 ‘foute’ verhalen. Je

vindt hun website op www.euvsdisinfo.eu.

2. De EU wil het publiek betrekken en lanceerde een bevraging over fake news. Burgers, nieuwsorganisaties, sociale

mediaplatformen en onderzoekers konden online een enquête invullen.

3. Een ‘High Level Expert Group’ werd opgericht om de Europese Commissie te adviseren in de strijd tegen fake

news. De werkgroep bestaat uit experten afkomstig uit verschillende domeinen, zoals de academische wereld,

journalisten en burgerorganisaties. In maart 2018 bracht deze werkgroep verslag uit aan de Europese Commissie.

Dit alles moet leiden tot een meer gecoördineerde Europese aanpak van (de verspreiding van) nepnieuws.

De enige beperking op de vrije meningsuiting, is het verbod op boodschappen die rechtstreeks aanzetten tot haat

of geweld. Een inbreuk hierop staat wel in de Europese strafwet. Denk maar aan het proces tegen Geert Wilders

in 2016 voor zijn ‘minder Marokkanen’-uitspraak.

De strijd tegen fake news in Azië

In o.a. de Filipijnen, Myanmar en Thailand worden in

sneltempo nieuwe en radicale wetten tegen fake news

gemaakt. De autoritaire regimes willen zo ongewenste

informatie tegenhouden en te kritische pers de mond

snoeren. Zo introduceerde Maleisië begin april een

nieuwe wet die het verspreiden van fake news bestraft

met 6 jaar gevangenisstraf en een monsterboete. Ook

sponsors van mensen die zogezegd ‘fake news’ maken,

kunnen worden gestraft.

Toch startte de EU enkele initiatieven om te voorkomen dat nepnieuws een invloed zou hebben op verkiezingen in

de lidstaten van de Europese Unie:

Dossier ‘Nee tegen nonsens’ ’ -10- Europahuis Ryckevelde

Nationale maatregelen

In Duitsland is sinds 1 januari 2018 een nieuwe en

strenge wet van kracht die sociale media zoals

Twitter en Facebook zelf verantwoordelijk stelt als

hun gebruikers beledigende boodschappen

posten. Indien deze sociale media deze

boodschappen niet binnen de 24u offline halen,

riskeren ze monsterboetes tot €50 miljoen.

Omdat het hier om veel geld gaat, werden, sinds

de nieuwe wet in werking trad, tal van berichten

van sociale media verwijderd en accounts offline

gehaald, daarom niet altijd even terecht.

In Duitsland is er intussen een publiek debat aan

de gang of deze wet niet te verregaand is en de

vrijheid van meningsuiting niet inperkt. (Zie ook

kader: 2018 = het jaar van de censuur).

2018 = het jaar van de censuur volgens Arjen Lubach

‘Wie bepaalt wat ‘nep’ is en wat niet?’ Dat is de vraag die

Nederlands TV-presentator Arjen Lubach zich stelt bij de

nieuwe initiatieven van de EU, Frankrijk en Duitsland om

‘fake news’ tegen te gaan. Lubach stelt zich de kritische vraag

of het wel gezond is dat een overheidsdienst zich hier mee

bezig houdt. Bekijk de zeer onderhoudende passage hierover

(van minuut 17-28 in de aflevering).

Ook in Frankrijk lanceerde president Macron, die zelf meermaals slachtoffer was van nepnieuws over zijn persoon,

een wetsvoorstel om in tijden van verkiezingen gemakkelijker nepnieuws te bestrijden. Rechters kunnen straks in

verkiezingstijd websites uit de lucht halen en kanalen op zwart zetten als die fake news verspreiden. Ook over deze

wet is controverse.

2. technieken om kiezers te beïnvloeden

2.1. Strategieën om de publieke opinie te beïnvloeden/misleiden

Het verspreiden van vals nieuws is slechts één strategie om de

publieke opinie naar je hand te zetten. Er zijn in feite veel

verschillende en met succes geteste technieken om mensen en

hun gedrag te beïnvloeden. De lijst op de volgende pagina is

allesbehalve volledig, maar geeft toch enig inzicht in hoe deze

strategieën worden ingezet, zowel door bedrijven als door politici.

Het gaat hier om overtuigingstechnieken, niet om de manier

waarop ze verspreid worden. Het gaat om de boodschap, zeg

maar.

Dossier ‘Nee tegen nonsens’ ’ -11- Europahuis Ryckevelde

1. Hou je niet van de feiten? Ontken ze gewoon.

Eén manier om er voor te zorgen dat mensen bepaalde

feiten niet zullen geloven, is ze simpelweg ontkennen. Zo is

de wetenschap er bijvoorbeeld zeker van dat de

klimaatopwarming veroorzaakt wordt door menselijke

gebruik van fossiele brandstoffen. Toch stelde Donald Trump

tijdens zijn verkiezingscampagne dat de klimaatopwarming

een complottheorie (‘a hoax’) is. Als je iets in de hoek duwt

van complottheorie, ondermijn je de geloofwaardigheid van

de feiten zonder er inhoudelijk de discussie over aan te

moeten gaan.

Nadat een journalist van CNN hem een vraag

stelt op een persconferentie, verwijt Donald

Trump de nieuwszender een verschrikkelijke or-

ganisatie en ‘fake news’ te zijn.

Het volledige artikel vind je hier.

2. Hou je niet van de feiten? Schiet op de

boodschapper.

Een veelgebruikte tactiek om de aandacht af te leiden van

feiten, is de boodschapper aanvallen. Dit kunnen personen

zijn, of hele organisaties. Opnieuw is de

klimaatopwarming hier een goed voorbeeld van:

Oliemaatschappijen hebben regelmatig klimaat-

wetenschappers beschuldigd van fraude of foute

resultaten en hen voor de rechtbank gedaagd. Ondanks het

feit dat in elke dergelijke rechtszaak de rechter de

klimaatwetenschapper in het gelijk stelde, was het kwaad al

geschied: de resultaten werden in twijfel

getrokken.

3. Zaai twijfel.

Twijfel zaaien kan op veel verschillende manieren. Hieronder vind je een aantal vaak voorkomende: Verspreid meerdere verhalen, zodat de waarheid slechts ‘één versie onder vele versies’ wordt. Journalisten

zullen zich vanuit het idee van ‘objectiviteit’ gedwongen voelen om alle mogelijke theorieën weer te geven,

omdat ze niet beschuldigd willen worden van partijdigheid. Zo verspreidde Rusland meerdere verhalen over

de neergeschoten vlucht MH17 en over de zaak van de vergiftiging van de vermeende spion Skripal.

Herhaal zombie-argumenten en verspreid nepnieuws. Een zombie-argument is een argument dat blijft

opduiken, ook al werd het al 100 keer weerlegd. Zo zijn er bijvoorbeeld veel in het debat rond

klimaatopwarming, o.a. “klimaatopwarming wordt veroorzaakt door de zon”. Ondanks de vele

wetenschappelijk onderbouwde rapporten dat dit niet het geval is, blijft dit argument circuleren op het

internet.

Dossier ‘Nee tegen nonsens’ ’ -12- Europahuis Ryckevelde

2.2. Valse argumenten in speeches, debatten en quotes

Doe de test: Welke techniek herken jij?

Een vals argument, ook wel ‘drogreden’ genoemd, is een fout in de logica of in het argument dat het argument

eigenlijk nietig maakt. Het is zoals een gat in de redenering. Iedereen gebruikt wel eens valse argumenten om zijn

punt te maken. Deze drogredenen worden ook gebruikt door media, politici en adverteerders om mensen in een

bepaalde richting te duwen. Het gebruik er van in speeches of tijdens debatten is geen fair play. Het kan echter zeer

doeltreffend zijn. Je kan ze zeer gemakkelijk identificeren eens je ze doorhebt. Het is zelfs een zeer amusante

bezigheid om met deze bril op de dagelijkse krant of het journaal te bekijken.

Al in de Oudheid kenden ze dergelijke drogredenen en maakten ze er lijstjes van. Hieronder sommen we een aantal

van de meeste voorkomende op. Wil je ze allemaal? Kijk dan hier of google zelf op ‘drogreden’ of ‘logical fallacies’.

4. Speel in op emoties en zoek een zondebok: wij

versus zij

Rationele argumenten kunnen het nooit winnen van het

inspelen op het buikgevoel van mensen.

Deze strategie is er op gericht een ‘wij versus zij’ te

creëren, waarbij de ‘wij’ groep allerlei goede

eigenschappen krijgt toegedicht, zoals ‘eerlijk’, ‘hardwerkend’, ‘gezond verstand’. Deze ‘wij’ groep wordt

onderdrukt of benadeeld door de ‘zij’-groep: zij zijn anders en hebben enkel negatieve eigenschappen zoals ‘lui’,

‘gevaarlijk’, ‘elite’, … Alles is eigenlijk de schuld van ‘hen’.

Politici claimen vervolgens dat zij opkomen voor de ‘wij’-groep en hun belangen verdedigen. Ze beweren hierbij

dat de andere politici dat niet doen en aan de kant staan van de ‘zij’-groep.

Dit is een langetermijnstrategie die herhaling en het gebruik van verschillende andere hierin vermelde

technieken vereist. Het is de strategie van populisten. Vaak gebruiken ze in hun retoriek valse argumenten zoals

valse dilemma’s, veralgemeningen, enzovoort (zie verder). Deze strategie heeft goed gewerkt voor Donald Trump.

Een gelijkaardige versie werd gebruikt door de mensen van de ‘leave’ campagne tijdens het Brexit-referendum.

Big data

Het internet en vooral sociale media worden

gebruikt om mensen en hun gedrag zo subtiel

mogelijk te beïnvloeden. Om mensen gerichter te

kunnen aanspreken, verzamelen bedrijven/politici/

organisaties gegevens die wij zelf ingeven. Het

recente Facebookschandaal waarbij databedrijf

Cambridge Analytica algoritmes inzette om

persoonlijkheidsprofielen van miljoenen

Facebookgebruikers op te stellen is hier een

voorbeeld van. Ook Belgische gebruikers werden

toen getroffen, al bleef dit aandeel vrij beperkt. Het

fenomeen van dataverzameling komt ook voor in

Vlaanderen. Politieke partijen gebruiken cookies en

trackers om mensen beter te kunnen benaderen, al

gaat dit veel minder ver dan in de VS. Meer info

hierover kan je vinden in deze artikels uit de

Standaard.

Hou het debat gaande door constant nieuw

bewijs en nieuwe wetenschappelijke resultaten in

twijfel te trekken. Op die manier zullen geen

concrete politieke maatregelen worden genomen.

Dit werd bijvoorbeeld lang gedaan door de

tabaksindustrie: zij ontkenden de gevaren voor de

volksgezondheid of minimaliseerden ze. Dit recept

wordt nu opnieuw toegepast door de industrie van

fossiele brandstoffen.

Dossier ‘Nee tegen nonsens’ ’ -13- Europahuis Ryckevelde

De persoonlijke aanval (argumentum ad hominem)

Voel je dat je het niet haalt in een debat? Haal dan gewoon de geloofwaardigheid van je tegenstander onderuit: trek de persoon zelf in twijfel. Dit is dezelfde tactiek als de strategieën van hierboven, alleen wordt het hier op een interpersoonlijk niveau gebruikt – in een debat of in een gesprek. De logica hierachter: Persoon A zegt ‘X’

Persoon B reageert niet op X, maar op een kenmerk van A

Vals dilemma of zwart-wit denken

Geef je publiek of je tegenstander twee opties om uit te kiezen: Kies je A of B? Zo lijkt het alsof er geen andere opties zijn, terwijl er meestal meer dan voldoende zijn. Bijvoorbeeld: ‘ofwel geven we dat geld uit aan wapens, ofwel investeren we het in beter onderwijs’. Ook dit ‘gat’ in de redenering zie je erg vaak opduiken, en werkt vaak erg goed.

Beroep doen op de autoriteit van de menigte

Om je punt kracht bij te zetten, zeg je dat ‘de meeste mensen dat ook vinden’. Dit wil natuurlijk niets zeggen, een meerderheid kan het best ook bij het foute eind hebben. Bijvoorbeeld ‘de meerderheid van de mensen vindt dat de euro het leven duurder heeft gemaakt, dus het moet wel waar zijn’. Of ‘er zijn meer google hits die mijn positie bevestigen dan het omgekeerde’. Een variant hierop is: ‘Iedereen weet toch dat… ‘.

De meerderheid van de mensen vindt dat EU-ambtenaren zakkenvullers zijn. Het zal dus zo wel zijn.

Valse oorzaak

Twee zaken linken die niets met elkaar te maken hebben. Bijvoorbeeld: ‘Mijn politieke tegenstander wist helemaal niets af van zaak X. Dan zal hij toch ook helemaal niets afweten van zaak Y.’ Het ene zegt helemaal niets over het andere.

Haastige veralgemening

Een statement wordt bewezen door één voorbeeld aan te halen. Dit is vooral populair in de vorm van anekdotes: een verhaal dat de spreker zelf meemaakte, of iemand uit zijn of haar nabije omgeving. Bijvoorbeeld: ‘Mijn grootvader was een verstokte roker en hij werd 100 jaar oud. Roken is dus helemaal niet slecht voor je gezondheid.’

Tabak doodt jaarlijks 7 mil-joen mensen. Daarom zou de verkoop van tabakspro-ducten moeten verboden worden.

Waarom zouden we luis-teren naar een persoon die zelf roker was, die opgepakt werd en een beetje vreemd ruikt?

‘Welke vlag is die van jou?’

‘Ik kan jullie vertellen dat sommige kandidaten binnen gingen. Maar dat ze niet wisten dat de airconditioning niet werkte […]. Ze zweetten als honden. Hoe gaan zij IS verslaan? Ik denk niet dat dat zal gebeuren.’

Doe de test: ‘Zoek de fout in het argument: drogredenen’.

Dossier ‘Nee tegen nonsens’ ’ -14- Europahuis Ryckevelde

Dossier ‘Nee tegen nonsens’ ’ -15- Europahuis Ryckevelde

WAT JIJ KAN DOEN

WEES/BLIJF KRITISCH EN INFORMEER JE. Neem niet zomaar alles voor waar aan wat je hoort of ziet: informeer je over

de juiste cijfers en feiten. Als je niet 100% zeker bent of wat je leest wel juist is, ga dan op zoek naar andere bronnen die je

meer informatie kunnen verschaffen.

REAGEER EN RAPPORTEER. Hoor je onjuiste informatie? Ga het debat aan en spreek er over met mensen, online en

offline. Meestal zijn er op sociale media stappen voorzien om ‘nepnieuws’ te melden. Hoe dit kan op Facebook, vind je op deze

site: https://www.want.nl/facebook-nepnieuws-rapporteren/

PARTICIPEER. Ga bewust stemmen tijdens de verkiezingen op 26 mei 2019 en stem voor die politieke partij die jouw visie

het best vertegenwoordigt. Ook buiten verkiezingen kan je van je laten horen: Laat onze politici weten waar jij naartoe wil, wat

jouw mening is. Je kan hen daarvoor rechtstreeks een e-mail sturen bijvoorbeeld, of stel je vraag publiek via

www.hallopolitici.be.

5. Bronnen en nuttige links

Er zijn verschillende websites die fake news proberen bestrijden en op zoek gaan naar de feiten achter hoax

verhalen. Neem zeker eens een kijkje op:

www.euvsdisinfo.eu

www.snopes.com/fact-check

www.stopfake.org/nl

Www.hoaxmelding.nl