Oud Gastel

Dorp tussen zand en klei

Aangeboden door

‘Onder de Toren’ Heemkundekring eemkundekring eemkundekring ‘Hartelijk Halderberge’ ‘Het Land van Gastel’

U start deze wandeling bij dorpscafé ‘Onder de Toren’,

U verlaat Café ‘Onder de Toren’ en komt meteen op de Markt. Op dit gesloten marktplein ziet u een lindeboom, een historisch pomp en enige fraaie panden uit het verleden van Gastel. Vóór u verder loopt, kijk dan toch even naar de linker zijgevel van ‘Onder de Toren’.

In deze gevel is een historische steen aange-bracht, de zogenoemde ‘Steen des Aanstoots’. De zeer protestante drossaard en dijkgraaf Abraham Banier liet in 1750 op eigen houtje een blauwe steen plaatsen bij een pas gereedgekomen sluis

tussen Stampersgat en Gastel. De katholieke Markies van Bergen op Zoom zag dit als een ernstige belediging en liet de steen verwijderen. De steen werd bewaard en werd door Heemkundekring ‘Het Land van Gastel’ in langdurige bruikleen gegeven aan ‘Onder de Toren’

Een opvallend huis staat op Markt 11. Het huis is gebouwd in 1937 en heet ‘het Spaensch Cruys’, zo genoemd naar een kruis van dezelfde naam dat jarenlang heeft gehangen in de St. Laurentiuskerk. Volgens Frans Akkermans – de bouwer van dit huis – zou het corpus van dit kruis tussen 1609 en 1617 in opdracht van pastoor Hesselius zijn gemaakt in Antwerpen. Het kruis stond aan-vankelijk op de markt vlak vóór de plaats waar nu het huis met trapgevel staat.

U verlaat de Markt in noordelijke richting en komt in de Dorpsstraat. Daar ziet u aan uw rechterzijde het Heilig Hartbeeld, dat dateert uit 1927.

Het beeld is gemaakt door de Amsterdamse kunstenaar Kees Smout en is geschonken aan pastoor Damen bij diens zilveren priesterjubileum. Het makelaarskantoor op huisnummer (HN) 2/4 was vroeger het Postkantoor. Hier tegenover staat op HN 9 een rond 1880 gebouwde voormalige notariswoning. Deze statige woning heeft in het verleden o.a. dienst gedaan als gemeentehuis van Oud Gastel en Stampersgat. Het is een rijksmonument.

We blijven nog even aan de linkerkant van de straat. Op HN 13 staat de Hervormde

Kerk, in 1809 gebouwd in Waterstaatsstijl. Op HN 11 was oorspronkelijk de pastorie van deze kerk gevestigd.

Op HN 6 woonden van oudsher Gastelse dokters. Verderop – naast de voordeur van de woning met HN 22 – bevindt zich een ingebouwde “schoenen-schraper”. Dat was handig in de tijd dat de Dorpsstraat nog onverhard was.

We lopen nu een eindje verder de Dorpsstraat in tot we komen bij enige gebouwen die een belangrijke rol hebben gespeeld in de geschiedenis van Oud Gastel. Op HN 44 staat het Mastboomhuis, de woning van de Gastelse patriciërs-familie Mastboom, die het dorp burge-meesters, brouwers en priesters lever-de. Bij het Mastboomhuis hoort ook het Nevenhuis op (HN 42): de ontvangst-ruimte van het Mastboomhuis.

U verlaat de Markt in noordelijke richting en komt in de Dorpsstraat. Daar ziet u aan uw rechterzijde het Heilig Hartbeeld, dat dateert uit 1927.

Het beeld is gemaakt door de Amsterdamse kunstenaar Kees Smout en is geschonken aan pastoor Damen bij diens zilveren priesterjubileum. Het makelaarskantoor op huisnummer (HN) 2/4 was vroeger het Postkantoor. Hier tegenover staat op HN 9 een rond 1880 gebouwde voormalige notariswoning. Deze statige woning heeft in het verleden o.a. dienst gedaan als gemeentehuis van Oud Gastel en Stampersgat. Het is een rijksmonument.

We blijven nog even aan de linkerkant van de straat. Op HN 13 staat de Hervormde

Kerk, in 1809 gebouwd in Waterstaatsstijl. Op HN 11 was oorspronkelijk de pastorie van deze kerk gevestigd.

Op HN 6 woonden van oudsher Gastelse dokters. Verderop – naast de voordeur van de woning met HN 22 – bevindt zich een ingebouwde “schoenen-schraper”. Dat was handig in de tijd dat de Dorpsstraat nog onverhard was.

We lopen nu een eindje verder de Dorpsstraat in tot we komen bij enige gebouwen die een belangrijke rol hebben gespeeld in de geschiedenis van Oud Gastel. Op HN 44 staat het Mastboomhuis, de woning van de Gastelse patriciërs-familie Mastboom, die het dorp burge-meesters, brouwers en priesters lever-de. Bij het Mastboomhuis hoort ook het Nevenhuis op (HN 42): de ontvangst-ruimte van het Mastboomhuis.

Naast het Mastboomhuis staat op HN 46 een voormalige burgemeesterswoning. In de voorgevel is het wapen van de vroegere gemeente Oud- en Nieuw Gastel aangebracht.

Op HN 45 – aan de overzijde van de straat – bevond zich het in 1911 gebouwde kantoor van het vroegere Heemraadschap Mark en Dintel. Dit heem-raadschap was een van de

belangrijkste waterschappen van West Brabant. Let op de prachtige afbeeldingen die zich bevinden in de z.g. boogvelden boven de ramen van de bovenverdieping.

Het Dorpsmuseum ‘In de Drie Snoeken’ is het onderkomen van de Heemkundekring ‘Het Land van Gastel’. Het is een voormalig café met schietbaan, zoals er vroeger heel veel waren in Oud Gastel. In het museum vindt u naast vaste exposities ook wisselende tentoonstellingen. Uw passeert links en rechts van de Dorpstraat enkele fraaie gevels. Een aantal van deze huizen staat op de gemeentelijke monumentenlijst. Zo ook het monumentale pand op HN 85/87. Het was vanaf 1890 de woning van een directeur van de suikerfabriek Sint Antoine. De verschillende latere bewoners vestigden in het pand een sigarenkistjesfabriek, aanne-mersbedrijf, sigarenwinkel, transportbedrijf en een groente- en fruit-winkel. De huidige bewoner, de familie Lockefeir, heeft het pand in de oude luister teruggebracht.

We lopen nu verder door de Dorpsstraat en komen dan bij de driesprong. Deze plek werd in vroe-gere tijden de ‘Heuvel’ genoemd. In deze buurt stond tijdens de hervorm-de periode eeuwenlang de schuurkerk van de Gas-telse katholieken. De pas-

torie bij die schuurkerk stond op HN 95/97 en deed dienst tot 1893.

Als we links aanhouden richting Rijpersweg, kijken nog even rechts. Op de HN 8 van de Meirstraat was in de jaren tachtig hét uitgaanscentrum voor heel West Brabant ‘Place de Meir’ gevestigd.

We lopen de Rijpersweg op en slaan de eerste straat links de Karolinastraat in. Al zijn veel huizen gerenoveerd, toch staan in het eerste deel van deze straat veel huizen die representatief zijn voor de huizenbouw in de jaren ‘50 en ‘60. Merk op dat vrijwel alle huizen in deze straat/buurt zijn voorzien van rolluiken.

Aan het einde van de straat slaan we linksaf de Oudendijk op. De Oudendijk was na de Elisabeths-vloed in 1421 de dijk die het dorp Oud Gastel beschermde tegen de getijdeninvloed van de destijds opgerukte zee.

Op HN 40 bevindt zich de monu-mentale boerderij uit ca. 1880 waar vroeger de familie Van Hasselt woonde. Op Oudendijk HN 38 was vroeger café ‘D’n Bonten Os’ gevestigd.

We slaan nu rechtsaf de voormalige polderweg de Rolleweg in. Aan de linkerzijde slaan we het asfaltpad met de aanduiding ‘fietspad’ in. U komt nu in het ‘Dorpsbos’, aangelegd in het kader van een ‘groenplan’ als onderdeel van de ruilverkaveling in dit deel van Oud Gastel. Blijf dit pad langs het Dorpsbos volgen tot u na ca. 100 m. aan uw rechterhand

een rij prachtige knot-wilgen ziet. Sla het graspad vóór de knotwilgen in tot u bij een grindpad komt, sla hier links af en volg dit pad dat voert langs paddenpoelen en een

grote variëteit aan bomen. Bij het geasfalteerde fietspad slaat u rechtsaf.

Als we links aanhouden richting Rijpersweg, kijken nog even rechts. Op de HN 8 van de Meirstraat was in de jaren tachtig hét uitgaanscentrum voor heel West Brabant ‘Place de Meir’ gevestigd.

We lopen de Rijpersweg op en slaan de eerste straat links de Karolinastraat in. Al zijn veel huizen gerenoveerd, toch staan in het eerste deel van deze straat veel huizen die representatief zijn voor de huizenbouw in de jaren ‘50 en ‘60. Merk op dat vrijwel alle huizen in deze straat/buurt zijn voorzien van rolluiken.

Aan het einde van de straat slaan we linksaf de Oudendijk op. De Oudendijk was na de Elisabeths-vloed in 1421 de dijk die het dorp Oud Gastel beschermde tegen de getijdeninvloed van de destijds opgerukte zee.

Op HN 40 bevindt zich de monu-mentale boerderij uit ca. 1880 waar vroeger de familie Van Hasselt woonde. Op Oudendijk HN 38 was vroeger café ‘D’n Bonten Os’ gevestigd.

We slaan nu rechtsaf de voormalige polderweg de Rolleweg in. Aan de linkerzijde slaan we het asfaltpad met de aanduiding ‘fietspad’ in. U komt nu in het ‘Dorpsbos’, aangelegd in het kader van een ‘groenplan’ als onderdeel van de ruilverkaveling in dit deel van Oud Gastel. Blijf dit pad langs het Dorpsbos volgen tot u na ca. 100 m. aan uw rechterhand

een rij prachtige knot-wilgen ziet. Sla het graspad vóór de knotwilgen in tot u bij een grindpad komt, sla hier links af en volg dit pad dat voert langs paddenpoelen en een

grote variëteit aan bomen. Bij het geasfalteerde fietspad slaat u rechtsaf.

Bij de linkse bocht in dit pad rechts aanhouden. U laat nu het gebouw van de Gastelse Scouting rechts liggen en vervolgt uw weg tot u de boomrijke omgeving verlaat en op het ‘dijkje’ komt – zoals veel Gastelaren dit pad noemen.

Aan uw linkerhand ziet u de Blankershove-vijver, terwijl u rechts een uitzicht heeft op het weidse polderlandschap dat in dit deel van Gastel ligt. In noordelijke richting ziet u Stampersgat met daarnaast de grootste suikerfabriek van Europa. Natuurlijk ook de oprukkende windmolens.

Meer naar het westen ligt de Gastelsedijk Zuid, die langs het Mark-Vlietkanaal loopt. Vanaf het dijkje hebt u een mooi uitzicht op Oud Gastel, met de daar bovenuit torende toren van de H. Laurentiuskerk.

Het ‘dijkje’ wordt regel-matig onderbroken door een ‘zonk’. Aan het einde van het dijkje ziet u aan uw rechterhand een grote overdekte kersenboom-gaard, aangelegd in 2014.

U loopt tot het eind van het dijkje door tot u op

de Veerkensweg komt. Die steekt u over en volg dan linksaf het trottoir. Na ca. 150 m. kunt u – afhankelijk van het seizoen – Groente & Fruit-producten uit de muur betrekken van de eigenaar van de kersenboomgaard, de familie Voorbraak. U kunt hier tevens uitleg krijgen over de kersenteelt.

U steekt de weg over en loopt verder richting dorpscentrum langs het hofje dat de Tijm heet. U komt weer op de Veerkensweg met aan de linkerzijde het busstation en het Veerhuis.

Aan uw rechterhand passeert u het steunpunt voor ouderen ‘Pluspunt Oud Gastel’ Achter de moderne voorzijde van dit pand ziet u de voormalige kapel van het “Sint Jozefgesticht”, een groot complex waarvan ooit een zusterklooster, een ziekenhuis, een bejaardenpension en internaat deel uitmaakten. Het werd ook internaat voor schippers- en kermiskinderen. In de jaren ’80 werden hier Tamil-vluchtelingen opgevangen.

U neemt dan de eerste straat rechts en loopt de Mgr. Schepperstraat in. Links ziet u de afbeelding van een binnenvaartschip met zeil op de gevel van het ‘Het Schippershuis’ Dit was de school voor schippers- en kermiskin-deren, die bij het inter-naat hoorde. Later – vanaf 1982 tot 2010 – was hier de plaatselijke bibliotheek gevestigd.

Vervolg de weg en ga naast HN 8 het pad op dat parallel aan de Molenweide-flat loopt. U slaat linksaf en komt dan op de Beemd.

Direct links ziet u enige oorlogs-monumenten. Het linkse – grootste – monument is voor de gevallen bevrij-ders van Oud Gastel en Stampersgat in oktober 1944. Het rechter monu-ment herdenkt de gevallenen uit Oud Gastel en Stampersgat in voormalig Nederlands-Indië in de periode 1942 – 1948.

U steekt de weg over en loopt verder richting dorpscentrum langs het hofje dat de Tijm heet. U komt weer op de Veerkensweg met aan de linkerzijde het busstation en het Veerhuis.

Aan uw rechterhand passeert u het steunpunt voor ouderen ‘Pluspunt Oud Gastel’ Achter de moderne voorzijde van dit pand ziet u de voormalige kapel van het “Sint Jozefgesticht”, een groot complex waarvan ooit een zusterklooster, een ziekenhuis, een bejaardenpension en internaat deel uitmaakten. Het werd ook internaat voor schippers- en kermiskinderen. In de jaren ’80 werden hier Tamil-vluchtelingen opgevangen.

U neemt dan de eerste straat rechts en loopt de Mgr. Schepperstraat in. Links ziet u de afbeelding van een binnenvaartschip met zeil op de gevel van het ‘Het Schippershuis’ Dit was de school voor schippers- en kermiskin-deren, die bij het inter-naat hoorde. Later – vanaf 1982 tot 2010 – was hier de plaatselijke bibliotheek gevestigd.

Vervolg de weg en ga naast HN 8 het pad op dat parallel aan de Molenweide-flat loopt. U slaat linksaf en komt dan op de Beemd.

Direct links ziet u enige oorlogs-monumenten. Het linkse – grootste – monument is voor de gevallen bevrij-ders van Oud Gastel en Stampersgat in oktober 1944. Het rechter monu-ment herdenkt de gevallenen uit Oud Gastel en Stampersgat in voormalig Nederlands-Indië in de periode 1942 – 1948.

U gaat rechtdoor over de Beemd en slaat dan rechtsaf de Achterdijk op. Voor u dat doet, kijk dan even naar het eerste deel van deze straat. Dat deel van de Achterdijk werd vroeger de ‘Armoeiswarf’ genoemd. Een straat waarin gezinnen woonden die het niet breed hadden.

U vervolgt uw weg over de Achterdijk en loopt langs z.g. elementen-woningen, dit zijn woningen met voor- en achtergevels, die in een fabriek zijn gemaakt en daarna ter plaatse gemonteerd zijn tot woning. Loop door tot bij HN 56/58. Hier tegenover slaat u een kort paadje in dat leidt naar de Kerkstraat. Kijk links en u ziet de eeuwenoude toren van de Laurentiuskerk in volle glorie. U vervolgt uw weg nu in de richting van de kerk.

Het huis op HN 67 kent een rijke historie. De eerste steen werd in 1863 gelegd door een Mastboom telg. Het aanvankelijk veel grotere huis werd bewoond door de artsen Mastboom en later Dautzenberg. De laatste liet het pompeuze hek plaatsen. Ook later was het een artsenwoning.

Het huis op HN 67A werd in 1954 gebouwd op de plaats waar vroeger het koetshuis stond van de dokters-woning op HN 67. Aanvankelijk huisvestte het gebouw de ‘Boeren-leenbank’; later was er een depen-dance van het Schippersinternaat in ondergebracht. Toen de Schippersschool werd opgeheven woonde er nog een aantal broeders in dit gebouw. Het gebouw is sinds 1997 onbewoond.

We lopen door de Kerkstraat richting kerk. Hierbij valt het op dat aan de rechterzijde van de straat de meeste huizen scheef op de rooilijn staan. Dat betekent dat deze huizen geen rechthoekige plattegrond hebben, maar scheve voorkamers

Aan uw rechterzijde komt u langs de Kolonel den Oudenstraat, genoemd naar de illustere Gastelaar Overste (luitenant-kolonel) Marinus den

Ouden, commandant van het Nederlandse Detachement Vere-nigde Naties dat vocht in Korea. Hij is daar gesneuveld in 1951.

Schuin tegenover de Kolonel den Ouden-straat ligt het Sluiske. Dat is het korte straatje dat ligt tussen

de Achterdijk en de Kerkstraat. Zie ook de naam op HN 46. Vroeger bevond zich hier een sluis in waterloop de Running, die was aangesloten op de Bansloot.

Even verderop komt men langs HN 27. Dit pand werd gebouwd als Harmoniezaal, de concertzaal voor de Gastelse harmonie. De bouw van deze zaal werd mogelijk gemaakt door dokter Dautzenberg, die we eerder in deze straat tegenkwamen. Daarin werd ook de Gastelse Revue opgevoerd. Later was in dit gebouw de plaatselijke bioscoop ROVO gevestigd. Let even op de originele versiering in de boogvelden van de ramen. Hier bevindt zich het recent verbouwde Rovohof, een tehuis voor (jong)-volwassenen met een verstandelijke beperking.

We lopen verder in de richting van de kerk en zien aan onze rechterhand op HN 11 het voormalige jeugdhuis Sint Lutgardis, gebouwd in 1938, en speciaal bestemd voor de vrouwelijke jeugd van Oud Gastel. Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren hier niet alleen evacuees uit Oost Souburg ondergebracht, maar ook Joodse kinderen die op deze wijze ontsnapten aan de vernietigingskampen. Pas na de oorlog kon het gebouw weer worden gebruikt voor het doel waarvoor het was gebouwd.

Vanaf 1901 was op HN 5 de Bernardusschool, een meisjesschool – naar een ontwerp van de architect P.J. van Genk – gevestigd. Van Genk (Bergen op Zoom, 1844 -1919) was de “hofarchitect” van bisdom Breda

Aan uw rechterzijde komt u langs de Kolonel den Oudenstraat, genoemd naar de illustere Gastelaar Overste (luitenant-kolonel) Marinus den

Ouden, commandant van het Nederlandse Detachement Vere-nigde Naties dat vocht in Korea. Hij is daar gesneuveld in 1951.

Schuin tegenover de Kolonel den Ouden-straat ligt het Sluiske. Dat is het korte straatje dat ligt tussen

de Achterdijk en de Kerkstraat. Zie ook de naam op HN 46. Vroeger bevond zich hier een sluis in waterloop de Running, die was aangesloten op de Bansloot.

Even verderop komt men langs HN 27. Dit pand werd gebouwd als Harmoniezaal, de concertzaal voor de Gastelse harmonie. De bouw van deze zaal werd mogelijk gemaakt door dokter Dautzenberg, die we eerder in deze straat tegenkwamen. Daarin werd ook de Gastelse Revue opgevoerd. Later was in dit gebouw de plaatselijke bioscoop ROVO gevestigd. Let even op de originele versiering in de boogvelden van de ramen. Hier bevindt zich het recent verbouwde Rovohof, een tehuis voor (jong)-volwassenen met een verstandelijke beperking.

We lopen verder in de richting van de kerk en zien aan onze rechterhand op HN 11 het voormalige jeugdhuis Sint Lutgardis, gebouwd in 1938, en speciaal bestemd voor de vrouwelijke jeugd van Oud Gastel. Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren hier niet alleen evacuees uit Oost Souburg ondergebracht, maar ook Joodse kinderen die op deze wijze ontsnapten aan de vernietigingskampen. Pas na de oorlog kon het gebouw weer worden gebruikt voor het doel waarvoor het was gebouwd.

Vanaf 1901 was op HN 5 de Bernardusschool, een meisjesschool – naar een ontwerp van de architect P.J. van Genk – gevestigd. Van Genk (Bergen op Zoom, 1844 -1919) was de “hofarchitect” van bisdom Breda

Hij bouwde niet alleen de pastorie aan de Veerkensweg (1890), maar in West Brabant ook een 20-tal kerken, kapellen en scholen in neogotische stijl.

U komt nu bij de Sint Laurentiuskerk met de toren uit omstreeks 1450. De kerk zelf is van 1907. Die moest de eeuwenoude kerk vervangen die aan het eind van de 19de eeuw te klein was geworden voor de Gastelse katholieken. De kerk is ontwor-pen door Gerard Jacobus van Swaaij. Hij ontwierp ook de voorgevel van de basiliek in Oudenbosch en de koepel van Instituut Saint-Louis, eveneens in Oudenbosch. Het interieur en de beschilderingen van de kerk zijn van bijzondere kwaliteit.

Aan de zuidzijde van de kerk bevinden zich 2 gedenkstenen voor militairen en burgers die zijn gevallen tijdens de 2de WO.

Aan de overzijde van de kerk – op de HN 6 en 8 – staat een groot dubbel herenhuis waar in vroegere jaren een telg van het Mastboom-geslacht woonde.

Schuin tegenover de Kerk – op HN 2 – is: ‘Het Ministerie van Eten en Drinken’ gevestigd. In de voorgevel zit een gevelsteen met opschrift uit 1662. Van 1906 tot 1934 was het tevens een tramstation van de lijn naar Roosendaal en Willemstad.

U bent nu weer aangekomen bij het begin/eindpunt van de wandeling: Dorpscafé ‘Onder de Toren‘. Dit was oorspronkelijk een in- en uitspan-plaats voor paarden en een nostal-gisch verzamelpunt voor allerhande activiteiten. Deze in 2015 gerestaureerde ontmoe-tingsplek staat al meer dan 300 jaar pal naast de imposante toren van de Laurentiuskerk.

Openingstijden

Café ‘Onder de Toren’ is 7 dagen per week geopend van 10.00 – 17.00 uur. Voor meer informatie, kijkt u op de site van Café ‘Onder de Toren’: www.onder-de-toren.nl

Museum ‘In de Drie Snoeken’ van Heemkundekring ‘Het Land van Gastel’ is elke zaterdag open van 10.00 –12.00 uur.

Het Mastboomhuis is van april t/m oktober elke zondagmiddag open van 13.00 – 17.00 uur. Op andere dagen kunt u een rondleiding aanvragen.

VerantwoordingDeze wandeling wordt u gratis aangeboden door Café ‘Onder de Toren’ en Heemkundekring ‘Het Land van Gastel’ i.s.m. ‘Hartelijk Halderberge’. Karel Bartelen en Kees Rademakers ontwikkelden de wandeling en kregen advies van Piet Peeters. Afbeeldingen komen uit het archief van de heemkundekring en de foto’s zijn van Kees Rademakers.

www.hartelijkhalderberge.nl