122 KNACK HISTORIA / Betekent einde WOII begin van een nieuwe wereld?

Door LINDE

WALTERS EEN VERBETERDE

UITGAVE VAN DE

VOLKENBONDDe Verenigde Naties

De Volkenbond slaagt er tijdens het interbellum niet in om een nieuwe oorlog te

vermijden, maar het idee van internationale samenwerking blijft overeind.

Terwijl de Tweede Wereldoorlog nog volop woedt, plannen de geallieerden de

oprichting van een nieuwe multilaterale organisatie die de naoorlogse vrede

moet bewaken. De Verenigde Naties (VN) tonen veel gelijkenissen met hun

gefaalde voorganger, maar het zijn vooral de verschillen die de organisatie zo

succesvol maken.

Jan Wouters is Gewoon

Hoogleraar Internatio-

naal Recht en Internatio-

nale Organisaties, Jean

Monnet Leerstoelhouder

ad personam ‘Europe-

se Unie en Mondiaal

Bestuur’ en stichtend

directeur van het

Instituut voor Internati-

onaal Recht en van het

Leuven Centre for Global

Governance Studies. Hij

is ook erevoorzitter van

de Vereniging voor de

Verenigde Naties en

publiceert uitgebreid

over internationaal en

Europees recht en inter-

nationale instellingen.

Voor de oorsprong van de VN moeten we

terugkeren naar het einde van de Eerste

Wereldoorlog. Na de wapenstilstand klinkt

de roep om ‘nooit meer oorlog’ steeds luider.

De Amerikaanse president Woodrow Wilson

(1856-1924) geeft in 1918 een speech waarin

hij voorstelt om een internationale organisatie

op te richten die de collectieve veiligheid van

alle landen garandeert en zo toekomstige oor-

logen vermijdt. De Amerikaanse Senaat kan hij

niet overtuigen, maar andere landen stappen

wel mee in het project. De Volkenbond, de al-

lereerste wereldwijde internationale organisatie

in de geschiedenis is een feit. Maar die blijkt al

gauw een tandeloze tijger. De combinatie van

egoïstische lidstaten, het ontbreken van crucia-

le spelers en internationale spanningen maken

dat de organisatie langzaam uitdooft. Het idee

De Amerikaanse president

Woodrow Wilson krijgt

in �!�! de 6obelprijs

voor de >rede voor zijn

veertienpuntenplan.

KNACK HISTORIA 123

EEN VERBETERDE UITGAVE VAN DE VOLKENBOND

¹,e stichters van de >6 _illen een soort internatio-

nale brandweer-

brigade die snel

en daadkrachtig

kan ingrijpen”

JAN WOUTERS

van een internationale samenwerking om een

nieuwe wereldbrandhaard te vermijden, blijft

echter sluimeren.

Op 12 augustus 1941 ontmoeten de Britse

premier Winston Churchill (1874-1965) en

de Amerikaanse president Franklin Roosevelt

(1882-april 1945) elkaar in de Amerikaanse

marinebasis in Placentia Bay in Newfound-

land, Canada. Ze smeden er met zijn tweetjes

de eerste plannen voor de naoorlogse wereld.

Daar wordt ook het Atlantisch Handvest

ondertekend, een document waarin de twee

grote geallieerde mogendheden de krijtlijnen

uittekenen voor de wereld na de Tweede We-

reldoorlog.

Volgens professor Jan Wouters, hoogleraar

internationaal recht aan de KU Leuven en

Jean Monnet leerstoelhouder, ligt hierin de

kiem voor de VN. In artikel zes staat dat na de

uitschakeling van de nazitirannie, een vrede

moet worden ingesteld die alle landen zal

toelaten om veilig binnen hun eigen grenzen

te leven. Artikel acht stelt dat alle naties, zowel

om praktische als om morele redenen, zullen

moeten afzien van het gebruik van geweld. Het

is onmogelijk de vrede te handhaven zolang

die bedreigd wordt door landen die beschikken

over wapens. Daarom komt het erop aan die

eerst te ontwapenen, waarna een uitgebreid

en duurzaam systeem van algemene veiligheid

zal worden ingericht. “Zonder het met zoveel

woorden te zeggen, wordt hier verwezen naar

een systeem van collectieve veiligheid”, zegt

Wouters. Dit is nog enkele maanden voor de

aanval op Pearl Harbor. Op dat ogenblik zijn

de Amerikanen nog niet fysiek betrokken bij de

Tweede Wereldoorlog.

De Grote Drie als regisseurs van de na-

oorlogse vrede

Het idee van een internationale organisatie

wordt in de jaren daarna verder uitgediept.

Tijdens de Conferentie van Teheran in 1943

is ook Sovjetleider Jozef Stalin (1878-1953)

aanwezig. Hij is het er, ondanks de grote me-

ningsverschillen met Churchill en Roosevelt,

mee eens dat de wereld een opvolger van de

Volkenbond nodig heeft. De Grote Drie willen

evenwel hun internationale macht niet inruilen

voor een systeem waarbij een meerderheid het

voor het zeggen krijgt. De mogendheden moe-

ten hun belangen kunnen blijven verdedigen.

“De overwinnaars zijn van mening dat zijzelf,

die een cruciale rol hebben gespeeld bij het

verslaan van de agressor, de naoorlogse vrede

moeten bewaken”, zo schrijven Wayne C. Mc-

Williams en Harry Piotrowski in <he _orld since

�!��" a histora of international relations. “Binnen

die nieuwe internationale organisatie moeten

zij de rol van leiders toebedeeld krijgen, zonder

gehinderd te worden door de collectieve wil

van de talrijke kleine lidstaten.”

De details van de nieuwe multilaterale organi-

satie worden besproken tijdens een aantal con-

ferenties. In oktober 1943 komen de ministers

van Buitenlandse Zaken van de geallieerden in

Moskou tot een principeakkoord. Dat wordt

een jaar later in augustus verder en petit comité

De Chinese delegatie op de

Conferentie in Dumbarton

Oaks in Georgetown.

EEN VERBETERDE UITGAVE VAN DE VOLKENBOND

124 KNACK HISTORIA / Betekent einde WOII begin van een nieuwe wereld?

uitgediept in Dumbarton Oaks, Washington.

De Grote Drie nodigen ook China uit naar

?ashington. ¹De overwinnaars Jeseffen dat

ze voor hun plannen ook een Aziatisch land

nodig hebben, dus wordt China al vrij vroeg

bij de besprekingen betrokken”, zegt Wouters.

“Maar in de praktijk zit de Chinese delegatie in

de wachtkamer terwijl de belangrijke thema’s

door Britse, Amerikaanse en Sovjetdiplomaten

besproken worden. Ze moeten wachten tot ze

gebrieft worden.”

Later komt ook Frankrijk erbij. Het land

kan na de Tweede Wereldoorlog bezwaarlijk

nog een grootmacht worden genoemd, maar

Churchill dringt aan op Franse deelname. “Hij

is eerder wantrouwig tegenover de Sovjet-Unie

en vreest dat de Amerikanen zich binnen

afzienbare tijd militair terugtrekken uit Europa.

Bovendien moet hij onder ogen zien dat het

Britse Rijk veel van zijn pluimen verloren is.

Met de Fransen erbij zit er op zijn minst nog

een Europees land mee aan tafel.”

Vijf keer vetorecht

Tijdens de Conferentie van Jalta in februari 1945

stelt Roosevelt voor om de belangrijkste groot-

machten permanente leden van de VN te maken

en de Grote Vijf vetorecht te geven. Het gaat om

de Verenigde Staten, de Sovjet-Unie, Groot-Brit-

tannië, Frankrijk en China, de befaamde P5.

Churchill en Stalin gaan al snel akkoord. Zo

vermijden ze dat de nieuwe internationale

organisatie beslissingen kan nemen die indruisen

tegen de nationale belangen van de machtigste

landen. In hun boek gebruiken McWilliams en

De Chinese delegatie

samen met andere

gedelegeerden op de

Conferentie in Dumbarton

Oaks, Georgetown.

KNACK HISTORIA 125

EEN VERBETERDE UITGAVE VAN DE VOLKENBOND

internationale organen ter wereld en boven-

dien hebben ze vetorecht. Ze kunnen alles

blokkeren wat hen niet bevalt. De Sovjet-Unie

is de absolute kampioen daarin. Het land heeft

de voorbije 75 jaar zijn vetorecht honderden

keren ge- en misbruikt als noodrem. Opvallend

is dat de Verenigde Staten de eerste twintig

jaar amper iets hebben geblokkeerd. Het land

is kort na de Tweede Wereldoorlog zo machtig

dat het de eerste decennia van zijn VN-lid-

maatschap nooit de toevlucht moet nemen tot

het vetorecht.”

Discriminatie van de kleintjes

Het invoeren van vijf permanente leden, die

dan ook nog eens vetorecht hebben, gaat

niet zonder slag of stoot. De kleinere landen

voelen zich gediscrimineerd. In de Raad van

Piotrowski een fragment van een gesprek tussen

Stalin en Churchill in Jalta om deze regeling te

illustreren. Het gaat over de status van Hong-

kong dat door de Britten na de Eerste Opiu-

moorlog werd veroverd. Stalin: “Wat als China

Hongkong terugvraagt?” Churchill: “Dan zou

ik nee kunnen zeggen. Ik zou het recht hebben

om te zeggen dat de macht van de VN niet tegen

ons kan worden gebruikt.” De grootste zwakte

van de internationale organisatie ligt inherent

verankerd in de structuur ervan. Dat betekent

dat de VN alleen actie kunnen ondernemen als

de Grote Vijf het met elkaar eens zijn. En dat is

een zeldzaamheid.

Maar volgens Wouters is het precies dat veto-

recht in de Veiligheidsraad wat ook maakt dat

de VN tot nu toe slagen waar de Volkenbond

is gefaald. “De permanente leden hebben ver-

regaande privileges in een van de machtigste

San Francisco, �! mei

�!��" ,e /rote >ijf

�=S, >3, Frankrijk,

China en de =SS:� op een

meeting met gedelegeerden

van �� naties om een

akkoord te bereiken over

het Charter van de >6 en

het statuut van het nieu_e

internationale gerechtshof.

126 KNACK HISTORIA / Betekent einde WOII begin van een nieuwe wereld?

EEN VERBETERDE UITGAVE VAN DE VOLKENBOND

de Volkenbond geldt unanimiteit waardoor

de facto elk land een beslissing kan blokkeren.

Nu hoeven slechts negen van de vijftien leden

van de VN-Veiligheidsraad akkoord te gaan,

waaronder de P5. “Maar de Verenigde Staten

laten tijdens de Conferentie van San Francisco

weinig ruimte voor onderhandelingen”, vertelt

Wouters. “Het is te nemen of te laten. Zo niet,

dan komen er simpelweg geen VN.”

Bovendien lijken ook kleinere landen voordeel

te halen uit hun lidmaatschap. Ondanks alle

problemen en tekortkomingen zijn de VN er

altijd in geslaagd om alle lidstaten aan boord

te houden, zelfs in volle Koude Oorlog. “Het

geeft hen legitimiteit en de mogelijkheid om

deel te nemen aan wat diplomaten de conve-

ning power van de VN noemen. Lid zijn van zo

een machtige club betekent erkenning. Of je

nu een Micronesisch eiland bent met amper

tienduizend inwoners of je bent China met een

bevolking van 1,3 miljard: iedereen heeft een

stem in de Algemene Vergadering. De Volken-

bond daarentegen is er zelfs nooit in geslaagd

de belangrijkste mogendheden aan boord te

houden. De VS worden zoals eerder gezegd

nooit lid en amper zeven jaar nadat Duitsland

is toegetreden, verlaat het land de organisatie

na een discussie over ontwapening. Mussolini

(1883-1945) loopt weg nadat hij op de vingers

wordt getikt omdat hij Abessinië is binnen-

gevallen, en de Sovjet-Unie, dat aanvankelijk

geen lid mag worden, wordt er uitgegooid na

de aanval op Finland. “Zo begint de Volken-

bond steeds meer op een duiventil te lijken”,

zegt Wouters. “Dat is niet erg bevorderlijk voor

zijn legitimiteit en representativiteit.”

Een Amerikaanse erezaak

Roosevelt is erop gebrand om van de VN een

succes te maken. De Amerikaanse president

beseft dat hij moet vermijden om dezelfde fout

te maken als zijn voorganger met de oprich-

ting van de Volkenbond. “Woodrow Wilson,

Wilson, Democraat en de geestelijke vader van

de Volkenbond, heeft er nooit rekening mee

gehouden dat hij in eigen land de steun van de

Republikeinen nodig heeft”, legt Wouters uit.

“Hij trekt na de Eerste Wereldoorlog met enkele

raadgevers naar de vredesconferentie van Parijs

en vergeet om de Grand Old Party mee in het

bad te trekken.” Daardoor raakt het Verdrag

van Versailles niet goedgekeurd in de Senaat

en blijft de Amerikaanse stoel in de bond leeg.

Sommigen menen dat dit mee het falen van de

Volkenbond heeft veroorzaakt. “Churchill heeft

in een toespraak voor het Amerikaanse Con-

gres ooit gezegd dat de Tweede Wereldoorlog

misschien nooit was gebeurd als de Verenigde

Staten zich na de Eerste Wereldoorlog niet van

het internationale toneel hadden teruggetrokken

en daar valt iets voor het zeggen. Die lege stoel

is een enorme streep door de rekening van de

Volkenbond geweest.”

Daarom zetten Roosevelt en zijn opvolger Har-

ry Truman (1884-1972) alles in het werk om

van meet af aan delegaties met Republikeinse

senatoren mee te nemen naar het overleg.

Bovendien letten ze erop dat de bevolking

uitgebreid geïnformeerd wordt. “Dat is hen

overigens erg goed gelukt”, meent Wouters.

“De Amerikanen zijn zo vastberaden om van

de Conferentie van San Francisco een succes

te maken dat ze zelfs spionageapparatuur

installeren bij de verschillende delegaties. Zo

weten ze op elk moment wat voor wie gevoelig

ligt en kunnen ze daarop anticiperen.” Toch

hangt het lot van de conferentie even aan een

zijden draadje. Door een onenigheid tussen

de grootmachten over de draagwijdte van hun

vetorecht moet de Amerikaanse gezant Harry

Hopkins een last minute bezoek brengen aan

Jozef Stalin in Moskou.

0et 0andvest van de >6 wordt oᙙcieel

ondertekend op 26 juni 1945 in San Francisco.

Roosevelt is ondertussen overleden. Tijdens de

plechtigheid benadrukt de nieuwe Amerikaanse

president Harry Truman zichtbaar geëmo-

EEN VERBETERDE UITGAVE VAN DE VOLKENBOND

KNACK HISTORIA 127

tioneerd dat de grootmachten een enorme

verantwoordelijkheid dragen. “We moeten allen

erkennen dat we niet altijd zomaar kunnen

doen wat we willen, het maakt niet uit hoe

machtig we zijn.” Het systeem van collectieve

veiligheid zal volgens Truman ook enkel werken

als de lidstaten bereid zijn om gebruik te maken

van het Handvest. “Dit is een soort taal die we

al lang niet meer gewoon zijn van een Ameri-

kaanse president”, merkt Wouters op.

Volkenbond 2.0

De internationale organisatie zijn een tweede,

verbeterde uitgave van de Volkenbond. In het

Handvest worden zeer uitgebreide bevoegd-

heden toegekend aan de VN. Terwijl de Volken-

Jond vooral Xroactief conÆicten XroJeert te

ontmijnen en een afkoelingsperiode inlast, heeft

de VN veel meer instrumenten tot zijn beschik-

king. “Je moet maar eens hoofdstuk zeven van

het Handvest lezen”, geeft Wouters als voor-

beeld. “Dat geeft aan de Veiligheidsraad een

onvoorstelbare macht. Zo kan de Raad sancties

opleggen en krijgt hij een soort geweldsmono-

polie. Terwijl het expliciet verboden is voor de

lidstaten om geweld te gebruiken tegen elkaar

– of er nog maar mee te dreigen – kan de Vei-

ligheidsraad in naam van het algemeen belang

de toestemming geven voor geweld.”

“De stichters van de VN willen een soort

internationale brandweerbrigade die klaar

San Francisco,

� juni �!��"

na negen _eken vergaderen

sluit president Harry S.

<ruman de >6�conferentie

af met een emotionele

speech.

128 KNACK HISTORIA / Betekent einde WOII begin van een nieuwe wereld?

EEN VERBETERDE UITGAVE VAN DE VOLKENBOND

staat om snel en daadkrachtig in te grijpen bij

een nieuwe mogelijke brandhaard. Je mag niet

vergeten dat de herinnering aan de agressie

en terreur van nazi-Duitsland en Japan nog

erg vers in het geheugen ligt.” De professor

meent dat, wanneer de neuzen van de perma-

nente leden in dezelfde richting staan, de VN

onvoorstelbare dingen kunnen doen. Tijdens

de Koude Oorlog wordt de organisatie echter

voor lange tijd vleugellam gemaakt, nog voor

ze goed en wel gelanceerd is, maar vanaf de

jaren 1990 wordt het arsenaal aan instrumen-

ten zeer actief gebruikt. Zoals bijvoorbeeld

in 1990 wanneer Saddam Hoessein Koeweit

binnenvalt. Bovendien is de Veiligheidsraad de

laatste twintig jaar, vooral wanneer het gaat om

contraterrorisme en ontwapening, steeds meer

algemeen geldende regels beginnen formule-

ren. “De Veiligheidsraad is een soort wereld-

wetgever geworden die dwingende normen

voorschrijft die door alle 193 lidstaten moeten

worden nageleefd.”

Een van de problemen van de VN is dat ze niet

beter kunnen zijn dan datgene dat de Veilig-

heidsraad en zijn leden ervan willen maken.

Ondanks alle mooie ambities blijven lidstaten

op eigen houtje militaire interventies organi-

seren. “Zeker na de aanslagen van 9/11 zijn

landen het begrip ‘zelfverdediging’ steeds ver-

der gaat oprekken, tot we op het punt gekomen

zijn dat we bommen gooien op IS in landen

zoals Syrië die daar geen toestemming voor

geven”, stelt Wouters. Is dat een eerste teken

dat het verval van de VN is ingezet? “Dat soort

militaire interventies is nooit helemaal wegge-

weest. Het zou niet juist zijn om te zeggen dat

de VN totale wereldvrede heeft gebracht, maar

interstatelijke oorlogen zijn wel de uitzonde-

ring geworden. Als je naar de hedendaagse

Xatronen van gewaXende conÆicten kiRkt� zie

je dat ongeveer 95 procent ervan binnenlandse

oorlogen, zogenaamde niet-internationale ge-

waXende conÆicten� ziRn. 0et is voor een stuk

aan de VN te danken dat interstatelijk geweld

niet langer als legitiem gezien wordt.”

San Francisco, �!��"

ondertekening van het

Charter van de >6.

KNACK HISTORIA 129

EEN VERBETERDE UITGAVE VAN DE VOLKENBOND

Het mirakel van de mensenrechten

De kracht van de VN zit volgens Wouters ook

in de bredere samenwerking tussen de lidstaten.

Artikel 1 van het Handvest maakt duidelijk dat

vrede en veiligheid prioritair zijn, maar het idee

van een brede internationale samenwerking

wordt al in San Francisco in de tekst opgeno-

men. “Truman realiseert zich dat louter collec-

tieve veiligheid geen banden smeedt tussen de

leden. Je kan de wapens wel doen zwijgen, maar

hoe creëer je een klimaat van samenwerking en

hoffeliRkheid' Door van JiR het Xrille Jegin ook

samen te werken rond economische, sociale en

humanitaire thema’s. Dat zelfs mensenrechten

al in 1945 in de tekst werden ingeschreven, is

een klein mirakel. Je kan je wel inbeelden dat

iemand zoals Stalin, die miljoenen mensen over

de kling heeft gejaagd, daar niet voor staat te

springen”, zegt Wouters.

“Het is mede doordat in San Francisco veel

Amerikaanse civiele organisaties aanwezig wa-

ren die hebben gelobbyd, dat mensenrechten de

Ånale versie heJJen gehaald. Dat is gigantisch

vooruitstrevend als je bedenkt dat er op dat mo-

ment in Amerika nog altijd rassensegregatie is en

we in België nog niet eens algemeen stemrecht

voor vrouwen hebben. Het helpt ook dat nie-

mand op dat moment echt weet wat het begrip

betekent, zodat ze er geen schrik van hebben.

Maar precies de vermelding van de menselijke

waardigheid en de mensenrechten maakt dat wij

ons anno ���� nog altiRd kunnen identiÅceren

met de oprichtingstekst van de VN.”

Broodnodige hervormingen

Ook de VN zijn al duizenden keren afgeschre-

ven, maar in tegenstelling tot de Volkenbond

blijven ze – voorlopig – overeind. “De VN

hebben al heel wat stormen doorstaan”, zegt

Wouters. “Het kan niet prettig geweest zijn om

haast 45 jaar te zijn lamgelegd door twee riva-

liserende supermachten. Ook vandaag zitten

de VN in woelig vaarwater. Als je praat met

Belgische diplomaten, verloopt het de dag van

vandaag opnieuw veel stroever. Er zit een haar

in de boter tussen tussen Rusland en China

aan de ene kant en de westerse mogendheden

aan de andere kant. Ook het isolationisme en

populisme steken opnieuw de kop op. Gelukkig

is er tot nu toe nog geen enkel permanent lid

geweest dat de stekker er wil uittrekken. Als dat

zou gebeuren, zouden de VN alsnog dezelfde

kant kunnen opgaan als de Volkenbond.”

Als de organisatie nog eens 75 jaar wil mee-

gaan, mag ze evenwel niet rustig voortkabbelen.

Een hervorming dringt zich op. “Hoe kun je

in de 21ste eeuw aan landen van het Zuiden uit-

leggen dat er geen enkel Afrikaans of Aziatisch

land permanent lid van de Veiligheidsraad is?”,

vraagt Wouters zich af. “De Veiligheidsraad

is dringend aan vernieuwing toe. Sommigen

beweren dat hiervoor eerst een nieuwe wereld-

brand nodig is. Ik hoop vooral dat een aantal

politici de moed zullen hebben om dit op de

agenda te plaatsen. Zo niet vrees ik dat de VN

door de landen in het Zuiden niet langer als le-

gitiem zullen worden beschouwd en dat zou wel

eens een groot probleem kunnen zijn. Maar zo

lang het essentiële ideeëngoed van het Handvest

overeind blijft, vermoed ik dat de VN nog heel

lang bij ons zullen blijven.”

,e voorpagina van het

Charter van de >6. Het

embleem op de voorkant

werd gebruikt op alle

documenten, pasjes

en badges tijdens de

conferentie. Het beeld van

een kaart van de aarde

met de noordpool als

middelpunt, omsloten door

twee olijftakken, is nog

steeds het embleem van

de >6.

¹>andaag zitten

de >6 in _oelig

vaar_ater. -r

zit een haar in

de boter tussen

Rusland en China

aan de ene kant

en de westerse

mogendheden

aan de andere

kant. Ook het

isolationisme en

populisme steken

opnieuw de

kop op”JAN WOUTERS